ЎЎЎ 1. Данута Чмель. Якуцкі губэрнатар Іван Крафт. Ч. 1. Койданава. "Кальвіна". 2019.

 

    Іван Іванавіч Крафт - нар. 5 (18) красавіка 1861 (1859) г. у губэрнскім месьце Віцебск, па іншых зьвестках у павятовым месьце Дынабург Віцебскай губэрні Расійскай імпэрыі:

    [“Памёрлы быў сынам дробнага чыноўніка Забайкальскай вобласьці. Ці быў ён ураджэнцам Сыбіры – ня ведаю, але калі і ня быў, то ўва ўсякім выпадку, ён усё сваё дзяцінства правёў ў Забайкальле і тут атрымаў сваю адукацыю”. / Г. Потанинъ.  Памяти И. И. Крафта. // Сибирская жизнь. Томскъ. № 273. 14-го декабря 1914. С. 4./; “Іван Іванавіч Крафт быў сынам ссыльнага, які жыў у валасным сяле Шушанскім, адной са старых вёсак Мінусінскага вуезда, на правым беразе Енісею, вёрстах у 55 ад Мінусінска. Тут Іван Іванавіч нарадзіўся, і тут жа правёў свае дзіцячыя гады”. /Андріановъ.  Памяти Крафта. // Сибирская жизнь. Томскъ. № 18. 23-го января 1915. С. 1./; «Адбылося пачэснае адкрыцьцё бюсту Якуцкаму губэрнатару барону фон Ёгану Крафту”. /А. Евмененко.  Заслуживает ли якутский губернатор звания «великого человека»? // Коммунист. Якутск. 5 января 2002. С. 3./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1865 г. ў г. Мінусінску ў сям’і гандляра віном”. /А. А. Павлов.  Губернатор И. И. Крафт. // Наука и техника в Якутии. № 2. Якутск. 2002. С. 67./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1859 г. у Віцебскай губэрні (сучасная Рэспубліка Беларусь) у сям’і польскага двараніна. За удзел ў паўстаньні 1863-1864 гг. супраць царату бацьку выслалі ў п. Шушанскае Мінусінскага краю, дзе ён служыў ў віннай краме”. /А. А. Павлов.  Губернатор И. И. Крафт. Якутск. 2004. С. 14./; “Ваня Крафт нарадзіўся 5 красавіка 1861 года ў горадзе Віцебску ў незаможнай дваранскай сям’і. Ягоны бацька унтэр-афіцэр Іван Іванавіч Крафт, паляк па нацыянальнасьці, рымска-каталіцкай веры, служыў пісарчуком Віцебскага палку ўнутранай варты. У 1864 годзе мірнае разьмеркаванае жыцьцё сям’і раптоўна зьмянілася. За службовае злачынства, якое выявілася ў залішнім выпатрабаваньні спажыўных грошаў і правіянту на суму 2400 рублёў, Іван Іванавіч быў асуджаны і сасланы ў Сыбір”. /Н. Габышев.  Губернатор Земли олонхо. Новые факты из жизни губернатора Ивана Крафта. // Якутия. Якутск. № 141. 5 августа 2005. С. 8./; “Асаблівай увагі заслугоўвае дзейнасьць на пасту якуцкага абруселага немца Івана Іванавіча Крафта, якуцкага губэрнатара ў 1907-1913 гг.”. /Т. Н. Оглезнева.  Этнические немцы в Якутии. // Ученые Германии о Якутии. Якутск. 2005. С. 77./; “Але і сустракаюцца і асобы нямецкай нацыянальнасьці: ...сапраўдны стацкі дараднік І. І. Крафт (1907-1913)”. /А. А. Павлов.  Немцы - первые лица Якутского края (1649–1917 гг.). // Ученые Германии в Якутии. Якутск. 2005. С. 79./; “Будучы Енісейскі губэрнатар нарадзіўся ў горадзе Віцебску ў 1862 г. Ягоны бацька – патомны дваранін Іван Іванавіч Крафт быў значным чыноўнікам пры Віцебскім губэрнатару. Але за службовае злачынства ў 1864 г. ён быў сасланы ў Сыбір, дзе месцам ссылкі яму было прызначанае п. Шушанскае Мінусінскай акругі Енісейскай губэрні. Крафт прыехаў з жонкай і двума дзецьмі: Марыяй і Іванам, якому было ўсяго два гады”. /Т. М. Кикилова.  И. И. Крафт: от писаря до губернатора. // Мартьяновские краеведческие чтения (2003-2004 гг.). Сборник докладов и сообщений. Выпуск ІІІ. Минусинский региональный краеведческий музей им. Н. М. Мартьянова. Абакан. 2005. С. 215./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1859 г. ў Віцебскай губэрні ў сям’і апалячанага нямецкага двараніна, якога за ўдзел ў паўстанцтве саслалі ў п. Шушанскае Мінусінскага вуезду”. /П. П. Петров.  От первого локомобиля до электростанции. // Якутский архив. Якутск. № 3. 2007. С. 85./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1859 годзе ў паселішчы Шушанскім Енісейскай губэрні. Ягоны бацька – патомны дваранін – пасьля польскага паўстаньня 1863 году быў пазбаўлены тытулу і сасланы ў Сыбір. Тут ён пасьпяхова заняўся вінаробствам”. /Р. Татаринова, О. Евтюхина.  «Отдадим якутское золото Чите», или мечты легендарного Крафта. // Молодежь Якутии. Якутск. № 45. 13 ноября 2008. С 31./; “З дваранаў. Ураджэнец м. Дзьвінску Віцебскай губэрні”. /П. П. Петров.  Губернатор И. И. Крафт: формулярный список. // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 78./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся 5 (18) красавіка 1861 г. у Віцебскай губэрні (сучасная Рэспубліка Беларусь у сям’і польскага двараніна”. /А. А. Павлов.  Губернатор И. И. Крафт. Якутск. 2-е изд. 2011. С. 12./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся 5 (18) красавіка 1861 года ў горадзе Віцебску (былы г. Дынабург) Віцебскай губэрні ў дваранскай сям’і. Ягонага бацьку, Івана Крафта, ураджэнца Познаньскага княства Царства Польскага, унтэр-афіцэра Віцебскага губэрнскага батальёна, за розныя злоўжываньні (залішняе і няправільнае выпатрабаваньне кантрамарак, спажыўных грошаў і правіянту на суму 2400 руб.) у 1864 годзе, пазбаўленаму дваранскага паходжаньня, усіх правоў стану і бронзавага мэдаля, саслалі ў Сыбір, на пасяленьне ў Вазьнясенскую воласьць Краснаярскай акругі Енісейскай губэрні. У ссылку за ім пайшла сям’я – жонка Ганна Дзяменьцеўна, дачка Марыя пяці гадоў і трохгадовы сын Іван”. /Реформатор земли Якутской губернатор Иван Иванович Крафт, 1906-1913. Фотографии, документы. Сост. А. А. Калашников. Якутск. 2011. С. 10./].

    У 1867 г. сямейства Крафтаў пераехала ў п. Шушанскае Мінусінскага вуезду Енісейскай губэрні. Тут у іх зьявіліся сыны: Яўген і Алесь ды дачка Вольга, якім былі нададзеныя толькі правы ссыльнапасяленцаў.У Шушанскім стары Крафт уладкаваўся на службу ў вінную краму.

    У 1884 г. Ганна Дзяменцьеўна Крафт не вытрываўшы нэндзы, якая выпала на яе долю, выяжджае у Чыту, дзе ўжо жылі яе малодшыя сыны і па дарозе бясьсьледна зьнікае. Потым даходзілі чуткі, што яна, нібыта, “сышла ў жаночы манастыр”. Стары Крафт, хворы і адзінокі, у 1889 г. пераяжджае ў паселішча Абаканскае [цяпер п. Краснатуранск Краснаярскага краю РФ] той жа Мінусінскай акругі да ўнука Віктара, дзе і памірае ў 1895 годзе ва ўзросьце 67 гадоў.

    Пасьля заканчэньня Шушанскага валаснога прыхадзкога вучылішча Іван Краф пачаў працаваць пісьмаводам у сельскага старосты. Затым яго прызначалі пісарам [памочнікам] у паселишчы Жэблахты [цяпер у Ермакоўскім р-не, Краснаярскага краю] з акладам у 3 рублі.

    Дзеля паступленьня на дзяржаўную службу ў Мінусінскае акруговае паліцэйскае ўпраўленьне ў якасьці столаначальніка грамадзянскага сталу Іван Крафт, праваслаўнай веры, павінен быў даказваць сваё дваранскае паходжаньне. Дакумэнты былі згубленыя, і яму спатрэбілася тры гады на тое, каб узнавіць фармулярны сьпіс бацькі.

                                  Найласкавейшаму Дзяржаўнаму Вялікаму Васпану

                                                імпэратару Аляксандару Мікалаевічу

                                                              ПРАШЭНЬНЕ

    Просіць сын былога пісарчука Дынабургскай каманды ўнутранай варты дваранін Іван Іванавіч Крафт пра ніжэйзгаданае: жадаючы паступіць на службу Яго Імпэратарскай Вялікасьці і прыводзячы пры гэтым мэтрычнае пасьведчаньне аб нараджэньні маім і сьведчаньне Енісейскага губэрнскага кіраваньня за № 7103 аб дваранскае маім паходжаньні, а таксама квіток Віцебскага батальёна ўнутранай варты ад 24 ліпеня 1864 г. за № 94/28 як сьведчаньне таго, што я нарадзіўся да канфірмацыі бацькі.

    Усепадданейша прашу да гэтага, каб загадана было становішча маё зразумець і зрабіць распараджэньне пра прыняцьце мяне на службу Яго Імпэратарскай Вялікасьці, з залічэньнем у штат Мінусінскага акруговага паліцэйскага кіраваньня.

    Жніўня 8 дню 1877 г. Крафт. /Реформатор земли Якутской губернатор Иван Иванович Крафт, 1906-1913. Фотографии, документы. Сост. А. А. Калашников. Якутск. 2011. С. 10./

 

 

    Пасьля заканчэньня Мінусінскага прыхадзкога вучылішча 19 студзеня 1881 г., згодна ягоному прашэньню ды дазволу начальніка Іркуцкай губэрні ад 12 студзеня 1881 г. Іван Крафт быў прызначаны на пасаду старэйшага сартавальніка Іркуцкай губэрнскай паштовай канторы, а з 1 сакавіка 1881 г. памочнікам экспэдытара, затым выконваючым абавязкі экспэдытара па распарадчай частцы той жа канторы з прылічэньнем яго да трэцяга разраду канцылярскіх служачых.

    У траўні 1882 г. Іван Крафт быў залічаны ў штат Забайкальскага абласнога праўленьня і загадам ваеннага губэрнатара Забайкальскай вобласьці Якава Хведаравіча Барабаша, які ў 1856 г. скончыў Аляксандраўскі Брэсцкі кадэцкі корпус, ад 4 верасьня 1882 г. быў прызначаны выконваючым абавязкі столаначальніка 2-га сталу ІІ аддзяленьня і адначасова наглядчыкам крапасных спраў. Акрамя гэтага Крафт, па-за сваіх абавязкаў, загадваў справаводзтвам абласнога па воінскай павіннасьці Прысутнасьці, працаваў сакратаром Чыцінскага дамскага папячыцельскага аб турмах аддзяленьня, упраўляючым пуцявой канцылярыяй ваеннага губэрнатара пры аглядзе ім Забайкальскай вобласьці, а ў верасьні 1886 г. упраўляючым ІІІ аддзяленьнем абласнога праўленьня.

    Пры канцылярыі Барабаша Крафт даслужыўся да чыноўніка асобых даручэньняў. У Забайкальлі Крафт вывучыў мову, быт і культуру тамтэйшых тубыльцаў буратаў, чым выклікаў у іх павагу да сябе. У Чыце Іван Крафт бярэцца шлюбам з Марыяй Канстанцінаўнай, дачкою саветніка. Загадам ад 25 сьнежня 1887 г. ён быў ўзнагароджаны ордэнам Сьвятога Станіслава ІІІ ступені.

    7 лютага 1888 [9] г. Я. Барабаша прызначылі ваенным губэрнатарам Тургайскай вобласьці, якую насялялі казахі (кіргіз-кайсакі), Стэпавага генэрал-губэрнатарства і камандуючым войскамі, якія знаходзяцца на яе тэрыторыі. Загадам ад 2 ліпеня 1890 г. І. Крафт прызначаецца выконваючым абавязкі дарадчыка Тургайскага абласнога праўленьня па тубыльскіх пытаньнях і за кароткі тэрмін Крафт вывучае казахскую мову. Таксама па распараджэньню міністра ўнутраных спраў з 1 студзеня 1891 г. рэдактыруе “Тургайские Областные Ведомости”, якія пачалі выходзіць пры Тургайскім абласным праўленьні ў месьце Арэнбургу. Ад 1895 г. Крафт з’яўляўся сябрам Арэнбурскай вучонай архіўнай камісіі, у “Працах” якой рэгулярна друкаваліся ягоныя артыкулы, ды таксама ў “Известиях Оренбургского отдела Императорского Русского Географического общества”.

    Загадам ад 1 студзеня 1891 г. г. яго узнагароджваюць ордэнам Сьвятога Станіслава ІІ ступені, 14 траўня 1896 г. ордэнам Сьвятой Ганны ІІ ступені.

    У 1897 г. Крафт атрымлівае цёмна-бронзавы мэдаль “За працы па першым усеагульным перапісу насельніцтва.

    У студзені 1899 (8) г., па рэкамэндацыі генэрал-губэрнатара Барабаша [3 кастрычніка 1899 г. генэрал-лейтэнант Барабаш быў прызначаны Арэнбурскім губэрнатарам і наказным атаманам Арэнбурскага казацкага войска. 20 сакавіка 1906 г. атрымаў чын генэрала ад інфантэрыі і прызначаны чальцом Сэнату. 19 кастрычніка 1910 г. памер у Швэйцарыі ад хваробы сэрца.] Іван Крафт запрашаецца на службу у апарат МУС ў Санкт-Пецярбург на пасаду старшага памочніка справавода земскага аддзелу, дзе ён працуе ў асноўным як экспэрт па пытаньнях быту тубыльцаў. Там ён па даручэньні тагачаснага міністра унутраных спраў І. Л. Гарамыкіна падрыхтаваў “Проект о преобразовании управления оседлыми и кочевыми народами Сибири”, за які быў узнагароджаны 9 красавіка 1900 г. ордэнам Сьвятога Уладзімера 4-й ступені.

    Таксама Крафт у 1903 г. атрымаў знак “За працу па ўвядзеньню агульнага палажэньня аб сялянах 1861 г.”

    Калі пры МУС быў арганізаваны асобны стол па тубыльскіх справах, то Крафт быў прызначаны ягоным начальнікам, а з 1906 г. чыноўнікам па асобым даручэньням па сельскім справам.

    У Пецярбурзе Крафт заканчвае вольным слухачом двухгадовы курс у Археалягічным інстытуце і атрымлівае дыплём аб вышэйшай адукацыі. Таксама ён зьяўляўся ганаровым сябрам Маслоўскага дабрачыннага таварыства ў Санкт-Пецярбурзе і сельскагаспадарчага таварыства калмыкаў у Астрахані. У 1905 г. чыноўнік асобых даручэньняў V клясу пры міністэрстве ўнутраных спраў, стацкі дарадчык Іван Крафт камандзіруецца па справах службы ва Ўральскую і габрэйскія земляробчыя калёніі Хэрсонскай ды Кацярынаслаўскай губэрняў. У Санкт-Пецярбургу Іван Крафт другі раз бярэцца шлюбам з фрэйлінай царскага двару, “фінкай па нацыянальнасьці” - Верай Аляксандраўнай Эмануэль, дачкою генэрал-маёра, землеўласьніцай Лізаветградзкага вуезду Новарасійскай губэрні. Вянчаньне адбылося 21 красавіка 1902 г. у царкве сяла Нікандрава Наўгародзкай губэрні (300 км ад Санкт-Пецярбургу).

    Імянным Высачэйшым Загадам, дадзеным Правячаму Сэнату 25 лістапада 1906 г. чыноўніку асобых даручэньнях па сельскім справам, стацкаму дарадчыку Івану Іванавічу Крафту Ўсяміласьціва было загадана быць выконваючым абавязкаў якуцкага губэрнатара.

    Жонка адмовілася з ім ехаць на край зямлі і Іван, у пачатку сакавіка 1907 г., паехаў адзін. Хоць шлюб афіцыйна і ня быў скасаваны, але ён больш з ёй ужо не сустракаўся, нават калі прыяжджаў па справах у Пецярбург.

    6 сакавіка 1907 г. Крафт санным шляхам выехаў з Іркуцка і ўжо 17 сакавіка 1907 г. быў на станцыі Цінная Алёкмінскай акругі Якуцкай вобласьці. 27 сакавіка 1907 г. Крафт прыбыў у Якуцк.

    Высачэйшым загадам па грамадзянскаму ведамству ад 22 красавіка 1907 г. за № 24 Івану Крафту быў нададзены чын сапраўднага стацкага дарадцы, а 26 траўня 1907 г. імянным загадам Яго Імпэратарскай Вялікасьці Крафт быў зацьверджаны якуцкім губэрнатарам.

 

 

    У даверанай яму Якуцкай вобласьці Іван Крафт разгарнуў бурную дзейнасьць і ўжо 22 красавіка 1907 года за заслугі перад Айчынай ён атрымоўвае тытул сапраўднага стацкага саветніка і яму ў адпаведнасьці з Законам 9 сьнежня 1856 г. па “Табели о рангах” разам з тытулам было нададзенае званьне патомнага двараніна ды ў 1908 г. былі выдзеленыя ў Ніканадраўскай воласьці маёнтак і зямля ў пусташы Сарокіна – 228 дзесяцінаў ды пусташы Лявоньцеў Гарох (Доркава і Налетава Горка) Шэрахоўскай воласьці Наўгародзкай губэрні – 178, 5 дзесяцін, а разам 406,5 дзесяцін на беразе возера Сарокіна, але пабудаваць маёнтак ён не пасьпеў.

    Іван Крафт быў перакананым прыхільнікам падрыхтоўкі прафэсійных кадраў з ліку мясцовых жыхароў. Ён абавязаў чыноўнікаў свайго апарату вывучаць якуцкую мову, якую асабіста ведаў. Пры ягоным садзейнічаньні было адчынена Якуцкае аддзяленьне Іркуцкага геаграфічнага таварыства, арганізаваны экспэдыцыі, якія сабралі каштоўны навуковы матэрыял аб прыродных багацьцях, флёры і фаўны Якуцкай вобласьці. Ён арганізаваў таварыствы народнай адукацыі, якія былі накіраваны на духоўнае адраджэньне і захаваньне мясцовых звычаяў і традыцыяў народаў, якія пражывалі ў Якуцкай вобласьці. Ад 19 ліпеня 1907 г. пачала выходзіць грамадзка-палітычная і літаратурная газэта “Якутский край” – “Саха дойдута” на рускай і якуцкай мовах.

    Па ягонай прапанове Акадэмія навук выдала слоўнікі якуцкай мовы Э. К. Пякарскага. Крафт лічыў патрэбным дапамагаць працы Э. Пякарскага, каб ён аддаўся “апрацоўцы велічэзнага матэрыялу, які ён зьбіраў на працягу 24 гадоў”. Жадаў “найхуткага зьяўленьня ў сьвет” тамоў “Слоўніка якуцкай мовы”, бо, па яго меркаваньні, веды гэтай мовы “забясьпечыла б разуменьне розных бакоў інародчаскага жыцьця”.

 

 

    У лютым 1913 г. якуцкая дэпутацыя, якую афіцыйна суправаджаў якуцкі губэрнатар І. І. Крафт, прыбыла ў Санкт-Пецярбург. 22 лютага 1913 г., па выпадку 300-годзьдзя валадараньня Дому Раманавых у Зімовым палацы імпэратар уладкаваў прыём. Сярод шматлікіх дэпутацый імпэратару і яго сямейству былі прадстаўлены і якуты. У дні знаходжаньня ў Пецярбургу якуцкая дэпутацыя прадставіла розным ведамствам 14 хадайніцтваў па розных пытаньнях. Так, міністру ўнутраных спраў былі прадстаўлены хадайніцтвы пра зварот Якуцкай вобласьці права прадстаўніцтва ў Дзяржаўную Думу, пра адмену ружнага збору, пра ўводзіны земства ў вобласьці, пераводзе алёкмінскіх якутаў з качавога стану ў аселае і пра ўстанову мясцовай цэнзуры ў Якуцку. На імя міністра юстыцыі была пададзена дакладная цыдулка пра адмену адміністрацыйнай і крымінальнай ссылкі ў Якуцкую вобласьць, супраць пасяленьня “заганнага ссыльнага элемэнта”, супраць таго, што Якуцкая вобласьць ператваралася ў месца звалкі для ўсякага роду адкідаў рускага грамадзтва, бо былы катаржнік, валацуга, забойца, канакрад, фальшываманэтчык, гвалтаўнік, сасланыя па судзе ці ж у адміністрацыйным парадку, пасяляюцца ў Якуцкай вобласьці. “Мы, прадстаўнікі якуцкага народа, просім пазбавіць жыхароў Якуцкай вобласьці ад усіх выглядаў ссылкі”.  Якуцкая дэпутацыя зьвярнулася да міністра шляхоў зносін пра зацьвярджэньне будаўніцтва чыгункі да ракі Лены ад станцыі Тулун на Вусьць-Кут. Міністру фінансаў пададзена дакладная цыдулка пра рэформу пазыковай кассы якутаў, пра павелічэньні колькасьці сельскіх школ, асыгнаваньні на ўтрыманьне школьных пансіёнаў і настаўнікаў і г.д.

    14 чэрвеня 1913 г. ў Якуцк прыбыла Марыя Бачкарова, якая пацягнулася за сваім сужыцелем, габрэям Янкелем Букам, якога за махлярствы ды грабежніцтва адправілі у якуцкую ссылку.

 

                                                                            Яша Бук

                                                                           ********

                                          У  СЕТКАХ ГУБЭРНАТАРА-РАСПУСЬНІКА

     ...Некалькі разоў мы перасаджваліся з адной баржы на другую, прабыўшы на вадзе каля двух месяцаў і прарабіўшы больш трох тысяч вёрст шляху, перш чым дабраліся ў канцы ліпеня да Якуцка. Прысталі да берага ўначы, але было сьветла як днём, хоць і значна халадней.

    Радасьць пры выгрузцы цяжка апісаць. Нас прыйшлі сустракаць мясцовыя палітычныя ссыльныя. Потым усіх зьмясьцілі ў якуцкую турму, дзе зрабілі пераклічку. Тут жанчын адлучылі ад мужчын, а тых, хто добраахвотна суправаджаў у ссылку сваіх мужоў, адпусьцілі на волю.

    Я адразу пайшла ў кантору высьветліць, які лёс чакае Яшу, і мне сказалі, што яго, па ўсёй верагоднасьці, адправяць далей на поўнач. Аба мне паклапаціліся тутэйшыя палітычныя, даўшы прытулак і выдаўшы новую адзежу і грошы, каб купляць прадукты і варыць абед для Яшы.

    Якуцк - гэтак аддаленае месца, што зьняволеным прадстаўлена значная воля. Начальства добразычліва паставілася да таго, што я прынесла Яшы кацялок з ежай, і дазволіла мне заставацца з ім колькі пажадаю і нават сам-насам.

    Неўзабаве Яшу паведамілі, што месцам яго ссылкі будзе Калымск, мястэчка ў сотні вёрст ад Паўночнага Ледавітага акіяна, дзе сьнег ніколі не растае, а зіма не выпускае зямлю са сваіх цэпкіх абдымкаў. Гэтая навіна была для нас як гром сярод яснага неба. Няўжо прыйдзецца пахаваць сябе ў якой-небудзь халупе, даверху занесенай сьнегам?! Навошта? Дзеля чаго? Жыць падобна быдлу у гэтым незаселеным краі, адкуль толькі нешматлікія вяртаюцца да звычайнага жыцьця!

    Быў у нас, праўда, маленькі праменьчык надзеі. Якуцкі губэрнатар Крафт славіўся вельмі добрым чалавекам і, калі б я папытала яго, мог бы зьмяніць месца ссылкі для Яшы. Яшу параілі зьвярнуцца да губэрнатара, і ён паслаў на гэтую справу мяне.

    Канцылярыя губэрнатара разьмяшчалася прама ў яго ў хаце. Ён прыняў мяне вельмі ветліва, нават паціснуў мне руку і запрасіў сесьці. Гэта быў высокі, прамы і станісты чарнабароды мужчына сярэдняга ўзросту. Ён з сур’ёзным удзелам выслухаў маю гісторыю. Я паабяцала яму адкрыць у Якуцку ятку з санітарнай праверкай якасьці, калі ён дазволіць Яшы застацца тут, таму што мясцовыя яткі былі неверагодна бруднымі.

    Ён спачатку адпрэчыў маю прапанову, але, падумаўшы, папрасіў прайсьці з ім у яго кватэру, дзе пасадзіў мяне за стол і, наліў два куфля віна, запрасіў выпіць з ім. Я ў зьдзіўленьні адмовілася. У чым чыньнік такой вылучнай прыязнасьці губэрнатара да маёй пэрсоны? - думала я. Ён раптам прысунуўся да мяне, паклаў мне рукі на плечы і зьняў з мяне паліто. Перш чым я пасьпела апамятацца ад зьдзіўленьня, ён схапіў маю руку і пачаў яе цалаваць. Ніводны мужчына перш не цалаваў мне руку, і я вырашыла, што падобны прыём павінен азначаць не што іншае, як непрыстойныя намеры. Спалоханая і абураная, я ўскочыла.

    - Я дам табе тысячу рублёў, месца для яткі на кірмашы і пакіну твайго мужа ў Якуцку, калі ты пагодзісься стаць маёй, - казаў губэрнатар, спрабуючы супакоіць мяне.

    Я страціла кантроль над сабой:

    - Нягоднікі! Зьвяры! Усё вы, мужыкі, аднолькавыя! Усе-ўсе-ўсе! Хоць высакародныя, хоць нізкага званьня - вы ўсе бессаромная набрыдзь!

    І, схапіўшы сваё паліто, я выбегла з гэтай хаты так хутка, што губэрнатар не пасьпеў прамовіць ні словы. Я кінулася да свайго часавага жыльля, замкнулася ў пакоі і прараўла ўсю ноч. Выканаць даручэньне не атрымалася, і зараз мне самой трэба было вырашаць, ці павінна я жыўцом пахаваць сябе дзеля Яшы ці прадацца. У галаве ўставалі карціны Калымску, мястэчка з некалькіх раскіданых далёка адна ад адной халуп, населеных тубыльцамі, закінутых у неабсяжных абшарах засьнежанай тундры і месяцамі пахаваных пад сьнежнымі гурбамі. Я амаль чула скуголеньне палярнага ветру і страшэнны роў белых мядзьведзяў.

    Маё ўяўленьне малявала Яшу ў гэтых умовах поўнай ізаляцыі ад звычайнага жыцьця, які зьнемагае ад нуды аднастайнага існаваньня. Потым майму ўяўнаму позірку паўстала іншая карціна. Малявалася жыцьцё і праца разам з Яшам з бачнасьцю шчасьця і таемнымі начнымі спатканьнямі з гэтым вылюдкам губэрнатарам! А што, як Яша пазнае пра таемныя шпацыры да губэрнатара? Як я гэта яму растлумачу? І якая будзе карысьць ад маіх тлумачэньняў? Не, гэта немагчыма, немагчыма! Ах, якой жудаснай была гэта ноч! Я дарэмна ламала галаву ў пошуках выйсьця. Але заставалася адно: або назаўжды загубіць сябе ў халодных паўночных абшарах, або апынуцца ў абдымках губэрнатара Крафта.

    Да раніцы я была ў поўнай зьнямозе. Калі сябры спыталі пра вынікі маёй гутаркі з губэрнатарам, я сказала, што ён адмовіў мне ў просьбе. У падушаным настроі накіравалася я ў турму пабачыць Яшу. Ён адразу заўважыў мой апушчаны погляд і спытаў пра чыньнік.

    - Бачыла губэрнатара, - змрочна сказала я, - і ён не жадае зьмяніць тваё месца ссылкі.

    Яша ўспыхнуў:

    - Ты зьвярталася да губэрнатара, га? Бо ён яшчэ ніколі не адмаўляў жанчынам у падобных просьбах. Так шматлікія кажуць. Ён найласкавы чалавек. Наглядчык толькі што паведаміў мне, што губэрнатар даўно жадаў адкрыць першаклясную ятку ў горадзе, і ён ні завошта не адпусьціць нас, калі мы добра яго папытаем. А я чуў, што ты не вельмі добра прасіла. Ты жадаеш ад мяне, адкараскацца, так? Жадаеш, каб мяне саслалі ў Калымск падыхаць, а сама застанесься тут адна і завядзеш сабе іншага мужчыну.

    Яшыны словы глыбока паранілі мяне. Ён і заўсёды быў вельмі раўнівы, а нягоды турмы і цяжкага пераезду зрабілі яго яшчэ больш раздражняльным. Акрамя таго, было ясна, што хтосьці з губэрнскай управы намякнуўшы яму, што я, маўляў, недастаткова імкнулася абараніць яго інтарэсы. Сказаць Яшы праўду - значыць не абмінуць нам Калымску, а так насуперак усяму яшчэ захоўвалася нейкая надзея.

    - Яша, - узмалілася я, - ну як ты можаш казаць такое аба мне? Ты ж ведаеш, як я цябе кахаю, і калі ты паедзеш у Калымск, то і я паеду з табой. Я была ў губэрнатара і маліла яго.

    - Тады ідзі яшчэ раз. Паваліся перад ім на калены і прасі яшчэ мацней. Бо кажуць жа, што ён такі добры, што, вядома, зьлітуецца. У адваротным выпадку мы загінулі. Падумай, куды нас павязуць! Гэта ж краіна без сонца, паселішча з трох-чатырох халуп, раскіданых адна ад адной на дзесяць-пятнаццаць вёрст. Вось што такое Калымск. Ні коней, ні здабычы, ні гандлю! Край, у якім нельга жыць чалавеку. Ідзі, узмаліся перад губэрнатарам, і ён, пэўна, пашкадуе нас.

    Я глядзела на Яшу, і сэрца маё напаўнялася жалем і пакутай. Яму было ўсяго дваццаць сем, але ў яго ўжо пачыналі сівець валасы. Ён выглядаў бледным і зьнясіленым. І я не змагла стрымаць рыданьняў, якія душылі мяне. Яшу гэта расчуліла, і, далікатна абняўшы мяне, ён стаў прасіць прабачэньня за свае благія словы, засьвядчаць у сваёй адданасьці і дзякаваць за падтрымку ў цяжкія моманты. Я сышла ад яго, даўшы згоду, што зноў пайду на прыём да губэрнатара.

    “Ісьці ці не ісьці?" - гэта думка жорстка мучыла мяне пасьля спатканьня з Яшам.

    Я даведалася, што за губэрнатарам усталявалася рэпутацыя распусьніка. Ён жаніўся на дачцы высокапастаўленага службоўца дзеля кар’еры, а яна была гарбатая і вялікую частку часу праводзіла за мяжой. Набраўшыся адвагі, я ізноў адправілася да губэрнатара, спадзеючыся ўсё ж дамагчыся адчайным маленьнем ласкі для Яшы. Калі я ўвайшла ў канцылярыю, то заўважыла, як службоўцы шматзначна падморгваюць адзін аднаму. Я ледзь стаяла на нагах і ўся дрыжэла ў чаканьні сустрэчы з губэрнатарам. Калі мяне запрасілі ў кабінэт, ён падняўся з крэсла, добразычліва ўсьміхнуўся і сказаў:

    - Ах, нарэшце ж вы прыйшлі, мая галубка. Ну, зараз вось не хвалюйцеся. Я вам нічога благога не зраблю. Супакойцеся і садзіцеся. - І з гэтымі словамі ён пасадзіў мяне ў крэсла.

    - Пашкадуйце вы нас, ваша правасхадзіцельства. Дазволіце Яшы застацца тут, - прамовіла я рыдаючы.

    - Ну-ну-ну, не плачце, - спыніў ён мяне. Я так і зраблю. Ён застанецца.

    Маё сэрца напоўнілася падзякай, і я звалілася перад ім на калені, дзякуючы і багаслаўляючы яго за дабрыню. І тут жа падумала, як узрадуецца Яша, пачуўшы такую навіну. Я паднялася і жадала ісьці.

    - Зусім не трэба так сьпяшацца і бегчы ў турму. Я аддам распараджэньне наглядчыку па тэлефоне, каб ён неадкладна паінфармаваў пра гэта вашага мужа, - казаў губэрнатар. - А вы самі трошку адпачніце тут.

    Падзякі маёй не было межаў. Ён наліў у куфель трохі віны і настаяў, каб я выпіла для бадзёрасьці. Ніколі раней не даводзілася мне спрабаваць віны, а гэта было нейкае адмысловае і вельмі дужае. Па целе разьлілося блажэннае цяпло. Стала так прыемна і спакойна. Губэрнатар ізноў напоўніў мой куфель, потым свой ды ізноў прапанаваў выпіць. Я паспрабавала адмовіцца, але не змагла выстаяць перад ягонымі ўгаворваньнямі. Пасьля другога куфлю губэрнатару не склала вялікай працы прымусіць мяне апаражніць і трэці. Пачало хіліць да сну, усё было як у смузе, я не магла паварушыцца, Насілу разумеючы тое, што адбывалася, сабраўшы рэшткі сіл, я імкнулася не паддавацца спакусе, але адчула, што мне штосьці падмяшалі ў віно...

    Прачнуўшыся каля чатырох гадзінаў раніцы, я ўбачыла, што знаходжуся ў незнаёмым, раскошным месцы. Некалькі імгненьняў ніяк не магла зразумець, дзе я, і падумала, што сплю. Побач са мной ляжаў незнаёмы чалавек. Ён павярнуўся да мяне тварам, і я пазнала ў ім губэрнатара. І тут я раптам успомніла ўсё. Ён зрабіў рух, намерваючыся абняць мяне, але я закрычала, ускочыла з пасьцелі, пасьпешна апранулася і выбегла з хаты, нібы за мной хтосьці гнаўся.

    Дзень толькі займаўся. Горад яшчэ спаў, і смуга, якая нізка слалася, ахінула вуліцу і раку заслонай. Стаяла раньняя восень, паўсюль панавалі мір і спакой, але не ў маім сэрцы. Там бушавалі стыхіі, і жыцьцё змагалася са сьмерцю - хто каго.

     “Што я скажу Яшы? Што падумаюць аб мне нашыя сябры? Прастытутка! - гэтыя думкі адна за другой праносіліся як стрэлы. - Не, гэтага ніколі не будзе. Мая адзіная выратавальніца – сьмерць”.

    Нейкі час я блукала па вуліцам, пакуль не натыркнулася на бакалейную краму, якая ўжо адкрылася. І там купіла на трыццаць капеек бутэлечку воцатнай эсэнцыі. Калі вярнулася, усе сталі распытваць:

    - Дзе ж вы былі, Марыя Лявонцьеўна, дзе правялі ноч?

    Мой вонкавы выгляд сам па сабе ўжо выклікаў падазрэньні. Нікому не адказваючы, я кінулася ў свой пакой і зачыніла за сабой дзьверы. Прачытаўшы апошнюю малітву, я залпам выпіла ўсю атруту і звалілася, курчачыся ад жудаснага болю.

    У гэта ж час, каля дзесяці гадзін раніцы, Яшу выпусьцілі з турмы і далі яму пяцьсот рублёў для абсталяваньня яткі. Шчасьлівы, крочыў ён туды, дзе я спынілася, зусім не падазраючы, што здарылася са мной. І, толькі калі падыйшоў да самай хаты, ён заўважыў там нейкую незвычайную мітусьню. Калі людзі пачулі мае стогны, дзьверы пакою ўзламалі. Эсэнцыя як агнём абпаліла мне рот і глытку. Мяне знайшлі ляжачай на падлозе без пачуцьцяў. У сьвядомасьць я прыйшла толькі ў лякарні. Вакол стаялі Яша, некалькі сясьцёр міласэрнасьці і лекар, які штосьці ўліваў мне ў рот. Я не магла казаць, хоць і разумела ўсё, што адбывалася ў пакоі. Доктар тлумачыў Яшы ў адказ на яго клапатлівыя роспыты, што я страціла шмат крыві і што маё акрыяньне вельмі сумніўнае.

    - Толькі неверагодна здаровы арганізм дазволіць ёй выстаяць і выйсьці жывой з гэтай калатнечы, - дадаў ён.

    - Цэлых два тыдні я знаходзілася паміж жыцьцём і сьмерцю, пакутуючы ад жудасных боляў, курчачыся ў дзікіх курчах. Мяне кармілі толькі малаком, якое ўлівалі прама ў глотку праз трубку. Каля месяца я не магла казаць, але да яго зыходу пагроза сьмерці абмінула, аднак прыйшлося праляжаць у лякарні яшчэ месяц, перш чым да мяне вярнулася ранейшае здароўе.

    Яша спачатку не мог зразумець чыньнік майго ўчынку. Бо губэрнатар быў такі добры, такі шчодры. Ён не толькі зьмякчыў пакараньне, але і даў нам пяцьсот рублёў для адкрыцьця крамы. Ці гэта не прыклад высакароднасьці? Урэшце Яша прыйшоў да высновы, што нягоды мінулага года выклікалі ў мяне часавае вар’яцтва, у выніку чаго я і распачала спробу самагубства. Расчароўваць яго я не стала, хоць мне і вельмі жадалася зрабіць гэта кожны раз, калі ён прымаўся расхвальваць губэрнатара.

    Калі я выйшла з лякарні, мы адкрылі ятку, і адразу ж справы пайшлі добра. Некалькі месяцаў мы жылі спакойна. Неяк пад вечар губэрнатар раптам зазірнуў у краму, як бы дзеля таго, каб праверыць, як ідуць у нас справы. Ён хацеў паціснуць мне руку, але я адкруцілася.

    Губэрнатар сышоў, а Яша стаў люта папракаць мяне за недарэчныя паводзіны. З розуму я, ці што, сышла? Ну вядома, калі ўжо адмовілася павітаць нашага дабрадзея, найласкавага з людзей! Я надзьмулася і маўчала, але Яшу гэта не зьбянтэжыла. Ён запатрабаваў тлумачэньняў. Мне нічога не заставалася, як чыстасардэчна прызнацца ва ўсім, што я і зрабіла.

    Праўда зрынула яго ў такі моцны шок, што ў яго нават пачаліся курчы. Ён чымсьці стукнуў мяне і паваліў на падлогу. Твар зьбялеў як мел, вены на скронях успушыліся, яго ўсяго трэсла. Здавалася, ён проста не ў стане перажыць гэты кашмар. Велікадушнасьць і шчодрасьць губэрнатара лёгка знайшлі тлумачэньне: пяцьсот рублёў, зьмякчэньне пакараньня - усё гэта набытае дарагой цаной, якую заплаціла яго каханая.

    Цяпер мая спроба самагубства стала яму зразумелай. І ён павінен быў адпомсьціць. Ён пакляўся, што заб’е губэрнатара. Так, ён заб’е гэтага самага пагарджанага з адпетых нягоднікаў. Я абхапіла яго ногі і маліла супыніцца. Ён не зважаючы на мае маленьні казаў, што яму лепш не жыць, калі не адпомсьціць за мяне.

    Нягледзячы на ўсе мае высілкі супакоіць мужа, ён адправіўся на гэту фатальную справу. Зьявіўшыся ў канцылярыю, Яша запатрабаваў, каб губэрнатар яго прыняў, і назваў сваё прозьвішча. Чыноўнік, які дзяжурыў, неадкладна западозрыў яго ў нейкіх цёмных намерах. Губэрнатару даклалі, што нейкі Бук, мясьнік, жадае бачыць яго і паводзіць сябе падазрона. Губэрнатар загадаў затрымаць яго і абшукаць. Пры ім быў знойдзены доўгі востры нож, і яго арыштавалі з наступным распараджэньнем адправіць ужо на наступны дзень на селішча ў Амгу, мястэчка ў дзьвюх сотнях вёрст ад Якуцка. Мне далі ўсяго суткі, каб прадаць краму, і загадалі перадаць яе ў рукі мясцовага палітычнага ссыльнага пры ўмове, што ён заплаціць нам за яе праз некалькі месяцаў.

    Мы адправіліся ў Амгу напярэдадні Вялікадню 1914 гаду на падводзе якой кіраваў нейкі якут...” /М. Бочкарева.  Яшка. Моя жизнь крестьянки, офицера и изгнанницы. В записи Исаака /Айзека/ Дон Левина /нар. у 1925 г. у Мазыры Мінскай губэрні/. Перевел на русский язык Ю. А. Неподаев. Москва. 2001. C. 90-100./

    У 1914 г. пачынаецца Першая ўсясьветная вайна, і Бачкарова, баючыся сужыцеля, які не дараваў ёй Крафта, вырашае ехаць на фронт, пакінуўшы Янкеля Бука ў Якутыі. Яе залічаюць у 4-ю роту 25-го рэзэрвовага батальёна. В 1915 году Бачкарова разам з батальёнам апынулася ў Беларусі, ў раёне баявых дзеяньняў на рубяжы Полацк - Паставы, уліўшыся ў 28-й Полацкі полк 7 дывізіі 5 армейскага корпусу 2 дзеючай арміі под камандаваньнем генэрала Васіля Гуркі. У памяць аб Янкелі, кінутым у Амзе, Марыя назвалася Яшкам, хадзіла ў штыхавыя атакі, ў выведку, выцягвала раненых з поля бою, была некалькі разоў цяжка паранена. За баявыя заслугі Бачкарова атрымала поўны бант Георгіеўскіх крыжоў – усе чатыры ступені, некалькі мэдалёў. Ёй было нададзена званьне старшага унтэр-афіцэра. У 1917 г. Марыя ізноў прымае ўдзел у баявых дзеяньнях на тэрыторыі Беларусі ў раёне Крэва, але ўжо як камандзір “Першай жаночай ваеннай каманды сьмерці Марыі Бачкаровай”. 16 мая 1920 года яе расстралялі бальшавікі.

    Але дэмакратычныя дзеяньні і погляд па пытаньнях кіраваньня Якуцкай вобласьцю Крафта не супадалі з пунктам гледжаньня на гэта Іркуцкага генэрал-губэрнатара А. Селіванава. Таму паміж імі склаліся нацягнутыя ўзаемаадносіны, які хадайнічаў адправіць Крафта ў адстаўку. Але П. Сталыпін, які высока цаніў Якуцкага губэрнатара, каб пагасіць канфлікт, прыняў рашэньне перавесьці яго на пасаду губэрнатара ў Енісейскую губэрню з фармулёўкаю “па стану здароўя”. 12 ліпеня 1913 г. Крафта прызначаюць енісейскім губэрнатарам.

    29 траўня 1909 года Крафт быў узнагароджаны мэдалём ў памяць цараваньня імпэратара Аляксандра ІІІ.

    26 студзеня 1911 г. Крафт быў узнагароджаны ордэнам Раўнаапостальскага князя Уладзімера ІІІ ступені.

    6 сьнежня 1912 г. Крафт быў узнагароджаны ордэнам Сьвятога Станіслава І ступені.

    21 лютага 1913 г. Крафт быў узнагароджаны сьветла-бронзавым мэдалём у памяць 300 -годдзя цараваньня Дома Раманавых.

    22 ліпеня 1913 года Іван Іванавіч Крафт, якога з цеплынёй праводзілі якуцяне, адбыў з Якуцка ў Краснаярск да свайго новага месца прызначэньня. У дзень ягонага ад’езду былі адслужаны ў катэдральным саборы малебны на дарогу. Гарадзкая Дума надала імя Крафта адной з вуліц (зараз вуліца Каландарышвілі) Якуцка ды сквэру горада. Было вырашана павесіць ягоны партрэт у чытальнай залі гарадзкой бібліятэкі. У 1914 г. Крафту было нададзенае званьне “Ганаровы грамадзянін места Якуцк”.

    15 жніўня 1913 г. Крафт прыбыў у губэрнскі г. Краснаярск Енісейскай губэрні і прыняў справы у былога губэрнатара Балагоўскага. Пабываў у Мінусінску, дзе адведаў былых знаёмых свайго юнацтва, у Шушанскім расшукаў былога старосту, пры якім працаваў, паставіў помнік на магіле бацькі ў с. Абаканскім. Адным з першых ягоных распараджэньняў быў загад аб неабходнасьці захаваньня помнікаў і архіваў з-за іхняй аграмаднай каштоўнасьці для вывучэньня мінулага краю. На пабудову будынка Краязнаўчага музэя першым ахвяраваў 1000 рублёў. Таксама ён даў указаньне зачыніць з 1 студзеня 1914 г. усе публічныя дамы ў губэрні.

 

    У лютым 1914 г. Крафт цяжка захварэў і напрыканцы траўня выехаў на лячэньне ў Бэрлін, але знаходжаньне ў Нямеччыне не дало станоўчага эфэкту і Крафт вярнуўся ў Петраград.

    мэтрычнай кнізе царквы сьвятой раўнаапостальскай царыцы Алены пры Імпэратарскім клінічным інстытуце вялікай княгіні Алены Паўлаўны ў актавым запісу № 57 за 1914 год значыцца: “Іван Іванавіч Крафт, енісейскі губэрнатар, сапраўдны стацкі саветнік, памер 21 лістапада 1914 года /а 9 гадзіне раніцы/ ва ўзросьце 54 гадоў ад запаленьня нырак. Пахаваны 23 лістапада 1914 года на могілках сяла Нікандрава Баравіцкага павету Наўгародзкай губэрні”.

    Адпяваньне адбылося ў нядзелю 23 лістапада 1914 г. у Знаменскай царкве. МУС Расейскай імпэрыі зладавала з чыгуну на могілках с. Нікандрава напышлівае надмагільле з крыжам ды двугаловымі арламі, але ў Грамадзянскую вайну чырвонаармейцамі яно было сьпілаванае ды адпраўленае на пераплаўку дзеля вырабу снарадаў.

    Сваіх дзяцей у Івана Крафта ня было. Маёнтак ў Наўгародзкай губэрні і маёмасьць у Краснаярску перайшлі да ягонага пляменьніка (сына ягонай сястры Марыі, якая ў 1879 г. выйшла замуж за Пятра Паўлавіча Касаванава, ураджэнца с. Шушанскае /ягоная маці, сялянская дзяўчына-сірата выхоўвалася ў сям’і дзекабрыста А. Фралова, якая выдала яе замуж за ссыльнапасяленца Паўла Пятровіча Касаванава. Пасьля вясельля Касаванавы пераехалі ў с. Знаменку, дзе Павал уладкаваўся кладаўшчыком на Данілаўскі вінакурны завод, а Марыя падрабляла швівам. Яны пераяжджалі некалькі разоў: Лугаўскі шклозавод і Абаканскі жалезавырабляльны завод. Нарадзіліся дзеці: Аляксандр, Вячаслаў, Уладзімер, Павал, Віктар ды Юлія. Пётра добра граў на флейце ды гітары, Марыя мела прыгожы голас.) Вячаславу Пятровічу Касаванаву – вядомаму сыбірскаму краязнаўцу, які нарадзіўся ў с. Лугаўскае Мінусінскага павету. Пасьля заканчэньня Алтайскага горнага вучылішча Вячаслаў Касаванаў працаваў геолягам, горным інжынэрам. потым загадваў катэдрамі геалёгіі і глебазнаўства ў лесатэхнічным і пэдагагічным інстытутах Краснаярска. Быў адным з аўтараў і рэдактараў “Сибирской советской энциклопедии”. Аўтар трохтомнай бібліяграфіі Краснаярскага краю. Быў вялікім аматарам музыкі, граў на скрыпцы ды віялянчэлі, стварыў струнны квартэт у клюбе “Красный октябрь”. Неўзабаве ўсе ўдзельнікі квартэту былі арыштаваныя, як сябры “Краевого бюро” і 26 лютага 1938 г. жыцьцё Вячаслава абарвалася. Ягоны пляменьнік А. П. Касаванаў напісаў успаміны, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным архіве Краснаярскага краю.

    Ягоны брат Яўген Крафт (ссыльнапасяленец) скончыў школу ды ў Мінусінску ўладкаваўся вучнем у паштова-тэлеграфную кантору, затым служыў у войску на Далёкім Усходзе, пачаў захапляцца моцнымі алькагольным напоямі ды неўзабаве памёр.

    Аляксандар Іванавіч Крафт пасьля школы ўладкаваўся падсобным рабочым у тую ж кантору дзе працаваў Яўген, Служыў у войску на Далёкім Усходзе, застаўся працаваць на залатых капальнях у Джыліндзе, дзе ажаніўся на дачцэ сярэдняй рукі золатапрамыслоўца.

    Дадзеных аб Вользе Іванаўне Крафт не выяўлена.

 

 

    У кастрычніку 2001 года “ўдзячнымі” якуцянамі быў урачыста адчынены невялікі помнік-бюст губэрнатару І. І. Крафту ў сквэрчыку з некалькі дрэў на плошчы Дружбы ў Якуцку, але ў чэрвені 2003 г. “невядомыя вандалы” звалілі бюст на зямлю ды зьбілі бронзавы надпіс “Почетный гражданин Якутска губернатор Иван Иванович Крафт”. Бюст прыладавалі на месца, а віцэ-мэр Валерый Папоў наказаў гарадзкім архітэктарам прыдумаць новае супрацьвандалаўскае прымацаваньне бюсту.

    Імя Крафта было ўшанаванае ў п’есе Васіля Васільева “Абавязкова вярнуся”, якую паставіў Саха Акадэмічны тэатар імя Аюнскага. Ролю Крафта выканаў актор Рускага драматычнага тэатру імя Пушкіна Валер Цьверыцін.

    Імем Крафта таксама была названая прэмія, якая надаецца за вялікі ўнёсак у разьвіцьцё бібліятэчнай справы. Пачаліся весьціся працы па адшуканьні месца пахаваньня Крафта. Дзякуючы намаганьням Пастаяннага прадстаўніцтва РС(Я) у Санкт-Пецярбурзе і дырэктара гандлёвага дому “Якутыя” М. Габышава, было выяўлена, што І. І. Крафт быў пахаваны у мужчынскім манастыры ля муроў царквы У імя Сьвятой Тройцы. Пад час рэстаўрацыйных працаў на тэрыторыі манастыру было выяўленае невядомае пахаваньне, якое, па меркаваньню экспэртаў і ёсьць згубленае пахаваньне Крафта. Пры падтрымцы МА Гарадзкая акруга “Горад Якуцк”, галоўнага архітэктара м. Якуцка М. Аляксеева і скульптара А. Раманава, на сродкі адміністрацыі Наўгародзкай вобласьці і Прадстаўніцтва РС(Я) у Санкт-Пецярбурзе, у в. Нікандрава (цяпер Любыцінскі р-н Наўгародзкай вобласьці РФ) быў створаны і устаноўлены помнік. 15 верасьня 2009 г. ва урачыстай абстаноўцы ён быў адкрыты.

    31 мая 2010 г. загадам прэзыдэнта РФ Д. Мядзведзева быў прызначаны часова выконваючым абавязкі прэзыдэнта Рэспублікі Саха (Якуція) [з 17 чэрвеня 2010 г. прэзідэнт РС(Я)] Ягор Апанасавіч Барысаў, які выдаў распараджэньне ад 2 чэрвеня 2010 г. за № 259-РП “Аб 150 –годзьдзі са дня нараджэньня І. І. Крафта”, у якім гаворыцца: “У сувязі з 150 -годдзем і ў мэтах увекавечваньня гістарычнай ролі ў разьвіцьці Якуціі дзяржаўнага дзеяча, сапраўднага стацкага саветніка, губэрнатара Якуцкай вобласьці, ганаровага грамадзяніна г. Якуцка Івана Іванавіча Крафта: 1. Правесьці ў красавіку 2011 года мерапрыемствы, прысьвечаныя 150-годзьдзю са дня нараджэньня І. І. Крафта, ў горадзе Якуцку... 5. Апублікаваць гэтае распараджэньне ў афіцыйных сродках масавай інфармацыі...”.

    У красавіку 2012 г. у райцэнтры Наўгародзкай вобласьці РФ была праведзеная навукова-практычная канфэрэнцыя прысьвечаная якуцкаму губэрнатару Івану Крафту.

 

                                       Іван Краф першы ў шэрагах камуністых Якутыі

                                                          1-е траўня. Якуцк. 2015 г.

 

                                                                           *********

                                                                           *********

    Творы:

    Положение об управлении в степных областях. Сост. по изд. 1892 г. и продолж. 1893 и 1895 гг. с разъяснениями Правительствующего сената и министерств. Составил старший советник Тургайского областного правления И. И. Крафт. [Оренбург, типо-лит. П. Н. Жаринова, 1898]. [2], IV, 282, II с. 25 см. «Издание неофициальное».

    Судебная часть в Туркестанском крае и Степных областях. Составил Старший Советник Тургайского Областного Правления. И. И. Крафт. Оренбург, типо-литография П. Н. Жаринова. 1898. [2]. II. 215 /341/ с. 25 см. «Издание неофициальное».

    Сборник узаконений о киргизах степных областей. Составил Старший Советник Тургайского Областного Правления И. И. Крафт. Оренбург. [скл. изд. у авт.] Типо-литография П. Н. Жаринова. 1898. [884 с. разд. паг. 24см.] «Издание неофициальное».

    И. И. Крафт.  Из киргизской старины. Оренбург. Типо-литография Ф. Б. Сачкова. 1900. 157, II c. 25 см. «Отдельный оттиск из «Тургайских областных ведомостей» за 1891 и 1899 г. и «Тургайской газеты» за 1896, 1897 и 1898 г.»

    И. И. Крафт. Тургайский областной архив. Описание архивных документов с 1731 г. по 1782 г., относящихся к управлению киргизами. С-Петербург. Типография А. П. Лопухина, 1901. VI, 141 /170/ с. 23 см.

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время с 1-го октября 1906 года по 1-е октября 1907 года. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1907.] 14 с.

    Положение об общественных рыбных запасах приречного Колымского округа. Утверждаю 14 марта 1908 г. губернатор И. И. Крафт. Якутск. Типография о областного управления. 1908. 8 с.

    Отчет Якутского губернатора Крафта за время управления областью (1907-1908 гг.). С-Петербург. Типография Министерства внутренних дел. 1908. [108 с. 26 см.] «На правах рукописи».

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время с 1-го октября 1907 года по 1-е октября 1908 года. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1908.] 14 с.

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время с 1 октября 1908 г. по 1 октября 1909 г. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1909.] 12 с.

    Отчет правления Общества попечения о народном образовании в Якутской области с 1-го октября 1908 г. по 1-ое октября 1909 г. /Председатель якутский губернатор И. Крафт/ Якутск. Типография Якутского областного управления. [1910.] 8 с.

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время 1 октября 1910 г. по 1 октября 1911 г. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1911.] 11 с.

    Сборник узаконений, правил и разъяснений об инородцах Якутской области. Составил Якутский Губернатор И. И. Крафт. Якутск. Областная Типография. 1912. [4]. 63 с. 22 см. «Издание неофициальное»

    Законы и правила о ссыльно-поселенцах и их семействах. Составил якутский губернатор И. И. Крафт. Якутск. Областная типография. 1912. [6]. 82 с. 23 см. «Издание неофициальное».

    Сборник узаконений и распоряжений Правительства об административ. и обществ. устройстве и управлении Якутской области. Составил якутский губернатор И. И. Крафт. Якутск. Областная типография. 1912. [2], IV, [2], 298, [2], 29 с. 23 см. «Издание неофициальное».

    Законы и правила о крестьянах и переселенцах Якутской области. Составил якутский губернатор И. И. Крафт. Якутская Областная типография. 1912. [4]. IV. 3-95 с. 23 см. «Издание неофициальное».

    Всеподданнейший отчет якутского губернатора И. И. Крафта за 1911 год. // История Якутии в отчетах якутских губернаторов. Составители А. А. Калашников, А. А. Павлов. Якутск. 2007. С. 83-137.

    Літаратура:

*    Н. В. [Николай Иванович Веселовский.]  270. И. И. Крафтъ. Изъ Киргизской старины. Оренбургъ. 1900. 157 стр. 8°. [Критика и Библіографія.] // Записки Восточнаго Отдѣленія. Императарскаго Русскаго Археологическаго Общества. Т. XII. 1899. С.-Петербургъ. 1900. С. 0125-0128.

*    Крафтъ 1536. // Списокъ Гражданскимъ Чинамъ четвертаго класса. Исправленъ по 1-е сентебря 1909 года. С.-Петербургъ. 1909. С. 37.

*    Яковлевичъ.  Лукавыя мудрствованія. // Сибирскіе Вопросы. № 34. 16 сентября. С.-Петербургъ. 1909. С. 34-36.

*    Лелинъ. [Эдуард Карлович Пекарский.]  Крафтоѣдство «Сибирскихъ вопросовъ». // С.-Петербургскія Вѣдомости. С.-Петербургъ. № 239. 25 октября (7 ноября) 1909. С. 4.

*        Якутскій старожилъ.  Край губернатоскаго произвола. (Ответъ г. Лелину.) // Сибирскiе Вопросы. №№ 37-38. 16 октября. С.-Петербургъ. 1910. С. 41-49.

*    [В. Н. Николаев.]  Якутскъ. (Изъ мѣстн. жизни.) [Наши корреспонденты.] // Сибирь. Иркутскъ. № 258. 17 ноября 1911. С. 3.

*   Губернаторъ д. с. с. Иванъ Ивановичъ Крафтъ. [Якутская область.] // Календарь Справочникъ по Восточной Сибири на 1911 годъ. Иркутскъ. 1911. С. 596.

    Новое Время. Петроградъ. № 13901. 22 ноября / 5 декабря 1914. С. 1.

    Новое Время. Петроградъ. № 13902. 23 ноября / 6 декабря 1914. С. 1.

*    Советъ Старшинъ Желѣзнодорожнаго Собранія симъ доводитъ... // Отклики Сибири. Красноярскъ. № 181. 23 ноября 1914. С. 1.

*    А. Сѣровъ.  † И. И. Крафтъ. // Отклики Сибири. Красноярскъ. № 181. 23 ноября 1914. С. 3.

*    Кончина енисейскаго губернатора И. И. Крафта. // Отклики Сибири. Красноярскъ. № 181. 23 ноября 1914. С. 3.

    У гроба И. И. Крафта. Новое Время. Петроградъ. № 13903. 24 ноября / 7 декабря 1914. С. 4.

*    А. Семеновъ.  Памяти И. И. Крафта. // Якутская Окраина. Якутскъ. № 254. 25 Ноября. 1914. С. 2.

*    “СО”.  Къ кончинѣ Крафта. // Иркутская Жизнь. Иркутскъ. № 84. 27-го Ноября 1914. С. 4.

*    Красноярскъ, (Обзоръ дѣятельности И. И. Крафта въ Енисейской губ.). // Сибирская Жизнь. Томскъ. № 261. 29-го ноября 1914. С. 2.

*    ...Его Преосвященствомъ совершена панихида... [Хроника и извѣстія.] // Якутскія Епархіальныя Вѣдомости. Якутскъ. № 23. 1-го декабря 1914. С. 454.

    Енисейская Мысль. Красноярскъ. № 260. 3 декабря 1914. С. 2.

*    Вѣнокъ И. И. Крафту. // Якутская Окраина. Якутскъ. № 261. 4 декабря 1914. С. 2.

*    М. Н-въ.  Памяти Ивана Ивановича Крафта. // Якутскія Областныя Вѣдомости. Якутскъ. № 49. 6-го Декабря 1914. С. 3.

    Трудъ о покойномъ И. И. Крафтѣ. // Тургайскія Областныя Вѣдомости. Оренбургъ. № 49. 6-го Декабря 1914. С. 5.

    Къ кончинѣ И. И. Крафта. // Тургайскія Областныя Вѣдомости. Оренбургъ. № 49. 6-го Декабря 1914. С. 5.

*    М. Н-въ.  Памяти Ивана Ивановича Крафта. // Якутскія Областныя Вѣдомости. Якутскъ. № 50. 13-го Декабря 1914. С. 4-5.

*    Г. Потанинъ.  Памяти И. И. Крафта. // Сибирская жизнь. Томскъ. № 273. 14-го декабря 1914. С. 3-4.

*    М. Н-въ.  Памяти Ивана Ивановича Крафта. // Якутскія Областныя Вѣдомости. Якутскъ. № 51. 20-го Декабря 1914. С. 5.

*    А. Линьковъ.  Памяти И. И. Крафта. // Сибирскій Архивъ. Декабрь. № 12. Минусинскъ. 1914. С. 523-524.

*    К. Атласовъ.  Памяти И. И. Крафта. // Сибирскій Архивъ. Декабрь. № 12. Минусинскъ. 1914. С. 524-528.

*    Отчетъ Якутскаго Комитета Православнаго Миссіонерскаго Общества. // Отчеты Якутскаго Комитета Православнаго Миссіонерскаго Общества и Якутской Переводческой Комиссіи за 1913 г. Якутск. 1914. С. 1.

    М. Н-въ.  Памяти Ивана Ивановича Крафта. // Якутскія Областныя Вѣдомости. Якутскъ. 17-го Января 1915.

*    Андріановъ.  Памяти Крафта. // Сибирская жизнь. Томскъ. № 18. 23-го января 1915. С. 1.

*    М. Н-въ.  Памяти Ивана Ивановича Крафта. // Якутскія Областныя Вѣдомости. Якутскъ. № 7. 14-го Февраля 1915. С. 3-4.

*    Н. Е. Олейниковъ.  Изъ воспоминаній о И. И. Крафтѣ. // Ленскія Волны. Якутскъ. № 4 - 16. 21 Февраля. 1915. С. 11-12.

*    Н. Ф. Баранкинъ.  Стихотворенія И. И. Крафта. //Якутская Окраина. Якутскъ. № 88. 26-го апрѣля 1915. С. 3.

*    Извѣстія Якутскаго Отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго Общества. Т. I. Якутскъ. 1915. С. 7, 22, 23.

*    С. [М. В. Сабунаев.]  Къ вопросу о бездѣятельности частныхъ обществъ въ Якутской области. // Якутскіе Вопросы. Якутскъ. № 8. 20-го августа 1916. С. 1.

*    С. Розеноер.  Ледзяная турма (Якуцкая ссылка). Пераклад з рускага В. Макоўскай. Менск. 1935. С. 20.

*    Петр Драверт.  Незакатное вижу я солнце. (Стихи, проза.) Новосибирск. 1979. С. 215.

*    Валянцин Грыцкевіч.  Эдуард Пякарскі. Біяграфічны нарыс. Мінск. 1989. С. 59.

*    Иван Ласкоў. Зямляк, а можа аднапляменнік. // Полымя. № 12. Мінск. 1989. С. 198-206.

*    Петров П. П. Города Якутии 1861-1917 гг. (Социально-экономический очерк истории). Якутск. 1991. С. 107-109.

    Калашников А. А. «Я против своей биографии при жизни, пусть история меня оценит...» // Советы Якутии. Якутск. 12 сентября 1992. С. 5.

    В. Павлова, А. Полякова.  С именем губернатора... // Советы Якутии. Якутск. 27 октября 1992. С. 7.

*    В. Н. Павлова.  Вклад И. И. Крафта в библиотечное дело Якутии (1906-1913 гг.). // Якутия и Россия: История и перспективы содружества народов. Тезисы докладов республиканской научно-практической конференции 22-23 октября 1992 г. Якутск. 1992. С. 95-96.

*    Т. В. Захарова.  Из истории организации якутской государственной городской публичной библиотеки /1886-1912 гг./. // Книжная культура Республики Саха. Сборник научных трудов. Новосибирск. 1993. С. 50-51.

*    Губернатор И. И. Крафт. // В. И. Пестерев.  Исторические миниатюры о Якутии. Якутск. 1993. С. 52- 57.

*    Ф. Г. Сафронов.  Дореволюционные начальники Якутского края. Якутск. 1993. С. 21, 48-50.

*    В. Н. Павлова.  Вклад И. И. Крафта в библиотечное дело Якутии (1906-1913 гг.). // Третьи Макушинские чтения (12-14 мая 1994 г. г. Омск.) Тезисы докладов. Новосибирск. 1994. С. 142-145.

    Мешалкин П. Н.  Родом из Шушенского // Научно-практическая конференция, посвященная 250-летию Шушенского и 50-летию Шушенского района (материалы выступлений) 24–27 янв. 1994 г. Красноярск. 1994. С. 23–26.

    Макаров И. Г. Из истории общественно-политической мысли на Северо-Востоке России (70-е годы XIX в. - 1917 г.). Якутск. 1994. С. 151-154.

    Малькова А.  В. В. Никифоров. События. Судьбы. Воспоминания. Якутск. 1994.

    Эдуард Яковлев.  Губернатор Иван Крафт. // Республика Саха. Якутск. 27 января 1996. С. 4.

*    Олег Якимов.  На волне революции 1905 года. // Илин. Якутск. № 1. 1997. С. 39-42.

*    Н. И. Попов.  Губернатор И. И. Крафт. // Якутия: История. Экономика. Культура. 7. Москва. 1997. 47 с.

*    Виль Галиев. У Крафта в «Тургайской газете». // Феникс. Лето 1998. Москва, Алматы. 1998. С. 147-157.

*    П. Л. Казарян.  Якутия в системе политической ссылки России. 1826-1917 гг. Якутск. 1998. С. 56, 57, 256, 257, 344, 345, 462.

*    Петр Конкин.  «В Высочайше вверенной моему управлению области все спокойно». // Илин. № 3-4. Якутск. 1999. С. 28-35.

    Казарян П. Л.  Якутская политическая ссылка. Якутск. 1999. С. 57.

    Калашников А. А. Якутия: Хроника, Факты, События. 1632-1917 гг. Якутск. 1999. С. 356-357.

    Клиорина И. С.  История без флера. Якутск. 1999. С. 165.

    Koerper Ph. E.  Botchkareva Maria. // Women in World History. A Biographical Encyclopedia. Vol. 2. Detroit. Sant-Francisco. London. Boston. Woodbridge. 1999. S. 790-794.

    Кривогорницына А. В.  Старый город в годы правления Крафта. // Эхо столицы. Якутск. 14 апреля 2000.

*    А. А. Калашников.  Новое о И. И. Крафте. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2000. С. 27-36.

*    Сардаана Боякова.  Национальная интеллигенция и переселенческий вопрос в Якутии начала XX века. // Илин. № 2. Якутск. 2000. С. 30-32.

    Антонов Е. П.  Якуты и Государственная дума. // Наука и образование. № 2. Якутск. 2000.

*    Сүүрбэһис үйэ – Саха Сиригэр. // Чуораанчык. № 8. Дьокуускай. 2000. С. 1.

*    ХХ век в Якутии. // Колокольчик. № 8. Якутск. 2000. С. 1-2.

    Гоголев А. И.  История Якутии. (Обзор исторический событий до начала XX в.). Якутск. 2000. С. 181-184.

*    Крафт Иван Иванович. // Энциклопедия Якутии. Т. 1. Москва. 2000. С. 337.

    Хлебопашество в Якутии. Дневниковые записи Якутского окружного исправника Ходалевича о пионерах хлебопашества. // Виктория ПРЕСС. Якутск. 10 августа 2001. С. 11.

    Эдуард Яковлев.  «Он служил и горел душой...» // Забота - Арчы. Якутск. 6 сентября 2001. С. 3.

*    Лиля Бриг.  «Губернатор» из 3-го «А». [Иван Иванович Крафт учится в школе № 29.] // Якутск вечерний. Якутск. № 35. 7 сентября 2001. С. 1, 20.

    Бриг Л.  Скандал недели быть ли саду Крафта у ЗАГСа? // Якутск вечерний. Якутск. 14 сентября 2001. С. 24.

    Кайгородова А. Да будет бюст... // Эхо столицы. Якутск. 2 октября 2001. С. 2.

    Акиева М.  Почетному гражданину и великому человеку. // Якутия. Якутск. 5 октября 2001. С. 1.

    Федоров В. М.  Губернатор И. И. Крафт об изменении границы Якутской области. // Якутский архив. Якутск. №3. 2001 С. 112-119.

    Павлов А.  Крафт и провокатор. // Полярная звезда. Якутск. № 5. 2001. С. 21.

*    В сетях губернатора-распутника. // Мария Бочкарева.  Яшка. Моя жизнь крестьянки, офицера и изгнанницы. Москва. 2001. С. 84-101.

    Боякова С. И.  Освоение Арктики и народы Северо-Востока Азии. Новосибирск. 2001. С. 82-90.

*    Губернатор И. И. Крафт. // Владимир Пестерев.  История Якутии в лицах. Якутск. 2001. С. 152-158, 442, 459.

    Якимов О. Д.  Печать национальных регионов Сибири и Дальнего Востока. Новосибирск. 2001. С. 42.

*    Александр Евмененко.  Заслуживает ли якутский губернатор звания «великого человека»? [Мнение.] // Коммунист. Якутск. № 1. 5 января 2002. С. 3.

    Калининская Т.  Губернатор Якутской области. [К 370-летию Якутска.]// Юность Севера. Якутск. 19 января 2002.

    Петров П.  Историческая мозаика Якутска. // За любимый город. Якутск. 5 апреля 2002. C. 6.

    Бубякин Д.  Губернатор Крафт - талантливый организатор и ученый. // Эхо столицы. Якутск. 7 июня 2002. С. 5.

    Штыров В.  В единой семье народов. // Якутия. Якутск. 1 октября 2002. С. 2.

    Анисимов В.  Три встречи с губернатором Кафтом. [370 лет с Россией.] // Учительский вестник. Якутск. 14 ноября. 2002.

    Николай Константинов.  Без прошлого нет будущего или Восемь десятилетий архивной службы Якутии. // Якутия. Якутск. 20 декабря 2002.

*    А. А. Павлов.  Губернатор И. И. Крафт. // Наука и техника в Якутии. Якутск. № 2. 2002. С. 67-72.

*    П. В. Винокуров.  Якутский краеведческий музей – первое просветительное учреждение края. // Наука и техника в Якутии. Якутск. № 2. 2002. С. 100.

*    З. Г. Сутаков.  И. И. Крафт о подборе чиновников для службы в Якутской области. (Публикация документа.) // Якутский архив. Якутск. № 3. Якутск. 2002. С. 120-121.

    Сбылась вековая мечта Ивана Ивановича Крафта. // Дальневосточный федеральный округ. № 10. 2002. С. 10-11.

    Алексеев Е. Е.  Өксөкүлээх Өлөксөй. Якутск. 2002. С. 59, 85.

*    Губернатор Крафт – талантливый организатор и ученый. // Дмитрий Бубякин.  Мой Якутск – краса и гордость Туймаады. (Очерки, публицистика, статьи, корреспонденция, репортажи, интервью). Якутск. 2002. С. 10-33.

*    Крафт Иван Иванович. // Вячеслав Огрызко.  Североведы России. Материалы к биографическому словарю. Москва. 2007. С. 216-217.

    Федоров В. И.  Якутия в эпоху войн и революций в России (1900-1919 гг.). Ч. 1. Москва. 2002. С. 327.

    Виталий Анисимов.  И Крафт его благословил... // Якутия. Якутск. 12 февраля 2003. С. 3.

    Акимов А. К.  Укрепление национального согласия и гражданского мира. // Якутия. Якутск. 30 апреля 2003. С. 1.

    Кому помешал Крафт? // «Комсомольская правда» в Якутии. Якутск. 10 июня 2003. С. 11.

    Федор Рыхлеев.  Безбашенный Якутск. // Якутия. Якутск. 2 августа 2003.

*    Алесь Барковский.  Яшка - любовница якутского губернатора Крафта. // Эхо столицы. № 134. 5 сентября. 2003. С. 26.

*    Алесь Барковский.  Яшка - сибирская Жанна д’Арк. // Эхо столицы. № 138. 12 сентября. 2003. С. 26.

*    Владимир Пестерев.  Губернатор Крафт и героиня его романа. [Я и семья. № 33.] // Якутия. Якутск. № 168. 12 сентября 2003. С. 2 (12).

*    А. Павлов.  А были ли «амурные похождения» И. И. Крафта с Марией Бочкаревой. // Якутия. Якутск. № 198. 24 октября 2003. С. 23.

*    А. Павлов.  «Русская Жанна д’Арк» жила в Якутии. // Якутск вечерний. Якутск. № 43. 24 октября 2003. С. 12.

*    А. А. Павлов.  Огородничество на Колыме. XIX - начало XX. // Якутский архив. Якутск. № 3-4. 2003. С. 151-152.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. Опыт управления Якутской областью. Автореферат диссертации ... кандидата исторических наук. 07.00.02 /Ин-т гуманитар. исслед. Акад. наук Респ. Саха (Якутия) 9 03-6/3888. 5 9 03-6/3889. Якутск. 2003. 24 с.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт (Опыт управления Якутской областью). Диссертация ... канд. ист. наук. 07.00.02. Якутск. 2003. 208 c.

*    Ольга Ядрихинская.  За Крафта обидно! // Неделя Якутии. Якутск. № 7. 20 февраля 2004. С. 9.

    Николай Константинов.  Наше прошлое и будущее. // Якутия. Якутск. 10 марта 2004.

    Ирина Лихау.  Скучаю по энергетике. // Якутия. Якутск. 26 мая 2004.

    Волкова М.  Их жизни оборваны как струны. // Красноярский рабочий. 23 июля 2004.

    90 лет – электрической лампочке свет. // Якутия. Якутск. 20 августа 2004.

    Павлов А.  Его прозвали «Гарун аль Рашид». // Якутия. Якутск. 9 октября 2004. С. 6.

    Елена Степанова.  Русский стиль Якутска. // Якутия. Якутск. 29 октября 2004. 

    Павлов А. А.  Ф. Г. Сафронов о дореволюционных начальниках Ленского края. // Якутский архив. Якутск. № 1. 2004. С. 66-68.

*    Крафт Иван Иванович. // Имена на улицах Якутска. (Библиографический справочник.) Выпуск 2. Якутск. 2004. С. 60-66, 157.

*    Самый деятельный губернатор. // Якутия: рекорды, самое первое, самое-самое. Якутск. 2004. С. 82.

*    Самая прославленная любовница губернатора. // Якутия: рекорды, самое первое, самое-самое. Якутск. 2004. С. 83.

*    А. А. Павлов.  Губернатор И. И. Крафт. Якутск. 2004. 248 с.

    Побольше бы таких губернаторов. // Красноярский рабочий. Красноярск. 3 декабря 2004. С. 7.

    Афанасий Павлов.  Кладовая памяти просит помощи. // Якутия. Якутск. 10 марта 2005.

    Назаров Н.  О Крафте в подробностях. // Якутия. Якутск. 24 марта 2005. С. 6.

    Тамара Захарова.  С благословления императора... Первая библиотека в Якутске. // Якутия. Якутск. 18 мая 2005.

*    Николай Габышев.  Губернатор Земли олонхо. Новые факты из жизни губернатора Ивана Крафта. // Якутия. Якутск. № 141. 5 августа 2005. С. 8-9.

    Елена Степанова Е.  Ее Величество Хранительница знаний. // Якутия. Якутск. 14 сентября 2005.

    Владимир Членов.  Год транспортного комплекса. // Якутия. Якутск. 29 сентября 2005.

    Ариадна Борисова.  Национальному архиву РС(Я) – 85. От Стрелова до наших дней. // Якутия. Якутск. 22 декабря 2005.

*    А. А. Павлов.  «Крафтовские камельки». // Якутский архив. Якутск. № 4. 2005. C. 121-123.

*    Т. М. Кикилова.  И. И. Крафт: от писаря до губернатора. // Мартьяновские краеведческие чтения (2003-2004 гг.). Сборник докладов и сообщений. Выпуск ІІІ. Минусинский региональный краеведческий музей им. Н. М. Мартьянова. Абакан. 2005. С. 215-217.

*    Д. А. Ширина, А. Н. Шишигина.  Историко-культурные связи Германии и Якутии XVIII-XX вв. // Ученые Германии о Якутии. Якутск. 2005. С. 17.

*    Т. Н. Оглезнева.  Этнические немцы в Якутии. // Ученые Германии о Якутии. Якутск. 2005. С. 75, 77.

*    А. А. Павлов.  Немцы - первые лица Якутского края (1649–1917 гг.). // Ученые Германии в Якутии. Якутск. 2005. С. 79-82.

    Павлов А. А.  Либеральная политика И. И. Крафта. // История либерализма в Якутии. Сборник научных статей. Материалы научно-практической конференции, 28 сентября 2004 г., г. Якутск. Якутск. 2005. С. 120-128.

    Т. М. Кикилова.  От писаря до губернатора (о Крафте И. И.). // Поляки в Приенисейском крае. Сборник материалов межрегиональной научно-практическая конференция «Польская тема в работе архивов и музеев Хакасии  и Красноярского края», 2003-2004 гг. Абакан. 2005. С. С. 96-98.

    Н. Н. Скоробогатова.  Иван Иванович Крафт (1864-1914) – енисейский губернатор. // Поляки в Приенисейском крае. Сборник материалов межрегиональной научно-практическая конференция «Польская тема в работе архивов и музеев Хакасии  и Красноярского края», 2003-2004 гг. Абакан. 2005. С. 98-103.

    Александр Акимов.  Меценатство в Якутии. // Якутия. Якутск. 12 января 2006.

    Афанасий Павлов.  Особое мнение «Союза Якутов». // Якутия. Якутск. 17 февраля 2006.

*    Николай Габышев.  Губернатор земли Якутской. // Якутия. Якутск. № 60. 5 апреля 2006. С. 1, 8.

*    Александра Попова.  Старая добрая «Белинка». // Якутия. Якутск. 27 мая 2006.

*    А. А. Павлов.  Донос жандармского агента на И. И. Крафта. // Якутский архив. Якутск. № 3. 2006. С. 19-26.

*    А. А. Павлов.  Никифоров-Кюлюмнюр и губернатор Крафт. // Якутский архив. Якутск. № 4. 2006. С. 36-42.

    Павлов А. А.  И. И. Крафт: попытки введения новой формы управления для чукчей. // Культура и искусство оленеводческих народов. 2006. С. 77.

    Боякова С. И., Народы Северо-Востока Азии в политико-правовом пространстве Российской империи. (XIX-начало XX века). // Законодательная (представительная) власть: история и современность. 2006. С. 277-291.

*    И. И. Юрганова.  К вопросу о школьном образовании Якутии в начале ХХ века: губернатор И. И. Крафт и епископ Макарий. // Россия и Германия: историко-культурные контакты. Материалы Международной научной конференции. Якутск, 23-24 августа 2005 г. Посвящается 300-летию со дня рождения первого историка Сибири Г. Ф. Миллера. Якутск. 2006. С. 197-206.

    Николай Слепцов.  Съезд Якутов. // Якутия. Якутск. 6 апреля 2007.

    Павел Казарян.  Олекминская пристань. // Якутия. Якутск. 29 июня. 2007.

    Копылов Е.  Тюремный кризис, или Проект царского ГУЛАГа. // Неделя Якутии. Якутия. 3 августа 2007. С. 32.

    Алексей Евстафьев.  “Область на правах губернии...” // Якутия. Якутск. 11 августа 2007. С. 3.

    Это случилось 70 лет назад. // Ленский водник. Якутск. 8 сентября 2007. С. 4.

    Алексеев И.  Приказчики, воеводы, губернаторы... // Неделя Якутии. Якутск. 14 сентября 2007. С. 33.

*    Алесь Баркоўскі.  Якуцкі губернатар. [Суайчыннікі ў свеце. Вып. 5.] // Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 49. 7 снежня 2007. 2007. С. 15.

*    Г. Потанин.  Памяти И. И. Крафта. [Сибирская жизнь. – 1911. – 14 декабря. - № 273.] // История Якутии в отчетах якутских губернаторов. Составители А. А. Калашников, А. А. Павлов. Якутск. 2007. С. 137-141.

*    Адрианов.  Памяти И. И. Крафта. [Сибирская жизнь. – 1915. – 23 января.] // История Якутии в отчетах якутских губернаторов. Составители А. А. Калашников, А. А. Павлов. Якутск. 2007. С. 141-144.

*    П. П. Петров.  От первого локомобиля до электростанции. // Якутский архив. Якутск. № 3. 2007. С. 79-87.

*    Крафт Иван Иванович. // Г. А. Попов.  Сочинения. Том IІІ. История города Якутска. 1632-1917. Якутск. 2007. С. 243.

    Якутскому губернатору Крафту возведут памятник... в Новгороде. // Якутск вечерний. Якутск. № 6. 15 февраля 2008. С. 1.

    Таисия Алексеева.  Мост из прошлого в будущее. // Якутия. Якутск. 21 февраля 2008.

    Эдуард Яковлев.  От паровой водокачки до современной системы водозабора. // Якутия. Якутск. 28 мая 2008. С. 4.

    Игорь Саввинов.  Грязные жители Якутска. Якутянин на 90 процентов состоит из мутной некачественной воды. // Якутия. Якутск. 30 мая 2008. С. 8.

    Степанов И.  Памятник Крафту в Новгородской области. // Аргументы и факты на Севере. Якутск. 28 мая – 3 июня 2008. С. 7.

*    Роза Татаринова, Ольга Евтюхина.  Роковая Мария. // Молодежь Якутии. Якутск. № 42. 23 октября 2008. С. 31.

*    Роза Татаринова, Ольга Евтюхина.  «Отдадим якутское золото Чите», или мечты легендарного Крафта. [Крафт хотел перекроить Якутию! Мечты легендарного губернатора.] // Молодежь Якутии. Якутск. № 45. 13 ноября 2008. С. 1, 31.

    Заболев Ю.  Первый почетный горожанин. // Эхо столицы. 18 сентября 2009. С. 26-27.

    Альбом Крафта. // Якутск вечерний. 17 октября 2008. С. 17.

    Минаков А. С.  История Якутии в отчетах якутских губернаторов. // Отечественные архивы. № 1. Москва. 2008. С. 99-101.

*    Иван Иванович Крафт. // Потапов И. Ф.  Енисейская губерния. История в фотографиях и документах. Красноярск. 2008. С. 106-108.

*    Крафт Иван Иванович. // Почетные граждане города Якутска 1889-2008. Библиографический справочник. Составитель И. В. Уваровская. Якутск. 2008. [2009] С. 31-36.

    Копылов Е.  Благоустройство Якутска, или как Крафт и Юшманов сделали то, на что тратили десятилетия. // Эхо столицы. Якутск. 30 апреля 2009. С. 26.

*    Надежда Афанасьева.  «Автопарк» на губернаторской улице. // Якутия. Якутск. 28 августа 2009.

*    П. К. Конкин.  «Он служил и горел душой». (Современники о губернаторе И. И. Крафте.) // Якутский архив. Якутск. № 1. 2009. С. 48-54.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт: проблемы в области народного образования. // Наука и образование. № 3. 2009. С. 83-87.

*    Татьяна Кротова.  Русская Жанна д’Арк. // Якутск вечерний. Якутск. № 19. 14 мая 2010. С. 56.

    Адамов Д.  Альбом Крафта. // Якутск вечерний. Якутск. 18 июня 2010. С. 13.

*    Н. Н. Габышев.  Жизнь и судьба И. И. Крафта – якутского и енисейского губернатора. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2010. С. 45-51.

*    Е. С. Ноговицына.  «Привет всем кто помнит меня...» // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 53, 55.

*    П. П. Петров.  Губернатор И. И. Крафт: формулярный список. [К 150-летию губернатора И. И. Крафта.] // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 76-80.

*    А. А. Калашников.  «Выросший в Сибири, горячо любивший ее, он был ей предназначен». (Статья «Памяти Ивана Ивановича Крафта»). [К 150-летию губернатора И. И. Крафта.] // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 81-89.

*    А. А. Павлов.  150 лет со дня рождения И. И. Крафта, действительного статского советника, якутского губернатора. // Якутия – 2011. Календарь знаменательных и памятных дат. Якутск. 2011. С. 73-78.

*    Афанасий Павлов.  Статский советник. // Якутия. Якутск. № 56. 1 апреля 2011. С. 29.

    Виктория Сергучева.  Волшебная встреча с губернатором Крафтом. // ЛИterra.Я. Якутск. № 6. Май 2011. С. 6.

    Иванова Г.  Честь имею объявить, что 9 апреля 1886 года... Центральной городской библиотеке им. В. Г. Белинского – 125 лет! // ЛИterra.Я. Якутск. № 6. Май 2011. С. 9.

    Татьяна Кротова, Петр Конкин.  Хитроумный Бук. // Якутск вечерний. Якутск. № 23. 17 июня 2011. С. 16.

    Ноговицина Е.  Кто вы, господин Лешевич? // Якутия. Якутск. 2011. С. 3.

*    Губернатор Иван Иванович Крафт (1861-1914). Биобиблиографический указатель. Составитель Л. Г. Федорова. Якутск. 2011. 212 с.

    Ю. В. Зоболев.  Уважаемые читатели! // А. А. Павлов.  Губернатор Крафт. 2-е издание, исправленное и дополненное. Якутск. 2011. С. 3.

    А. А. Павлов.  Губернатор Крафт. 2-е издание, исправленное и дополненное. Якутск. 2011. 194 с.

    Губернаторский замысел. // И. Д. Пантелеева, Н. В. Гусева.  «Водоканал» - обыкновенное чудо. Якутск. 2011. С. 22-24.

*    Реформатор земли Якутской губернатор Иван Иванович Крафт, 1906-1913. Фотографии, документы. Сост. А. А. Калашников. Якутск. 2011. 375 с.

    Лариса Платонова Л.  Далёкое – близкое. // Любытинские вести. Любытино /Новгородская область РФ/ 3 мая 2012.

*    А. А. Калашников.  И. И. Крафт: обозрение Колымского округа. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2012. С. 44-48.

*    П. П. Петров.  Из частной жизни якутского губернатора И. И. Крафта. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2012. С. 102-105.

*    Оглезнева Т. Н.  Немцы. // Якутия – наш общий дом. Очерки истории народов Якутии. Якутск. 2012. С. 64, 66, 212.

*    В. Ф. Романов. Романов.  Старорежимный чиновник. Из личных воспоминаний от школы до эмиграции 1874-1920 гг. Санкт-Петербург. 2012. С. 94-97, 101-107, 109-110, 125.

*    Крафт Иван Иванович. // Почетные граждане города Якутска 1889-2011. Библиографический справочник. Составитель И. В. Уваровская. 2-е издание, переработанное и дополненное. Якутск. 2012. С. 23-25.

    Botchkareva M.  Yashka, journal d'une femme combattante. Stéphane Audoin-Rouzeau, Nicolas Werth. Paris. 2012.

    Botchkareva M.  Yashka. Una donna combattente nella prima guerra mondiale., con un'introduzione di Stéphane Audoin-Rouzeau e Nicolas Werth. Roma. 2013.

    Александр Калашников.  Да будет свет! // Якутск вечерний. Якутск. 8 августа 2014. С. 61.

*    Данута Чмель.  Якуцкі губернатар Іван Крафт. Койданава. 2014. 55 л.

*    Алесь Баркоўскі.  Крафт Іван Іванавіч. // Сузорье беларускага памежжа. Беларусы і народжаныя ў Беларусі ў суседніх краінах. Энцыклапедычны даведнік. Мінск. 2014. С. 270-271, 582.

*    Татьяна Кротова.  До «Батальона», Или «Яшка» в Якутии. // Якутск вечерний. Якутск. 27 февраля 2015. С. 58.

*    Карл Петров.  Якутский след в судьбе Бочкаревой. // «Аргументы и факты» на Севере. Якутск. № 9. 27 февраля 1915. С. 8.

    Светлана Щитникова.  Забытый глава Енисейской губернии. // Красноярская газета. Красноярск. № 1. 10 января 2017. С. 3.

*    Роман Попов.  «Яшка» икки таптала. // Саха сирэ - Эдэр саас. Дьокуускай. № 32. От ыйын 16 к. 2017. С. 20.

    Т. Г. Карчаева, Е. Н. Гарин, М. Д. Северьянов.  «Маленький Сперанский» Сибири: о деятельности якутского, енисейского губернатора И. И. Крафта в 1906-1914 гг. // Bylye Gody. Vol. 49. September. Is. 3. Washington. 2018. С. 1287-1295.

*    Нина Горбачева.  «Неизвестный» губернатор Крафт. // Соотечественники – Rodacy. № 1. Абакан. 2019. С. 22-23.

*    Шишигина Анна Николаевна.  «Немецкий след» в изучении Якутии (XVIII-XX вв.). // Внешние связи Якутии сквозь призму времени. Материалы республиканской научно-практической конференции, г. Якутск, 16 ноября 2018 г. Якутск. 2019. С. 41.

*    Крафт Иван Иванович. // Энциклопедический словарь Якутии. Новосибирск. 2019. С. 200-201.

*    Легендарную командиршу женского батальона смерти совратил губернатор Якутии Иван Крафт. Кандидат исторических наук Сергей Дроков нашел документальное подтверждение изнасилования женщины-офицера царской армии Марии Бочкаревой. // Криминальная Якутия. Якутск. № 12. 24 – 31 марта 2020. С. 1, 12-13.

*    В день трезвости студенты посмотрели фильм о губернаторе Крафте. // Медик. Красноярск. № 12. 16-30 сентября. 2020. С. 2.

*    Легендарную командиршу женского батальона смерти совратил губернатор Якутии Иван Крафт. // Криминальная Якутия. Якутск. № 21. 1 – 8 июня 2021. С. 1, 14-15.

    Алла Прокофьева.  Легенды и сказки от Ивана Крафта. // Гостиный Дворъ. № 4. Оренбург. 2021.

*    Крафт Иван Иванович. // Имена на улицах Якутска. Библиографический справочник. Выпуск 4. Якутск. 2022. С. 253-255, 699.

*    Алла Прокофьева, Виктория Прокофьева.  И. И. Крафт как исследователь фольклора казахов. // Словестность 2022. Кн. 16. Москва. 2022. С. 254-256, 298, 303.

*    М. Ю. Гордиенко.  И. И. Крафт. История одной карьеры: от писаря до губернатора. // IX Краеведческие чтения. «Енисейская губерния: лица истории». Сборник материалов (г. Красноярск, 1–2 декабря 2021 года.). Красноярск. 2022. С. 117-125, 353.

*    И. В. Нашивочникова, Н. А. Горбачева.  Неизвестный губернатор Крафт. Материалы к родословной. // IX Краеведческие чтения. «Енисейская губерния: лица истории». Сборник материалов (г. Красноярск, 1–2 декабря 2021 года.). Красноярск. 2022. С. 125-131, 353.

*    Дмитрий Стогов.  Сибирский губернатор трезвенник Иван Крафт. // Трезвение. Санкт-Петербург. № 2 март-апрель 2023. С. 2.

*    Белошапкин В. М.  Триумфальное насаждение и укрепление трезвости в Енисейской губернии. // Красноярская газета. Красноярск. № 27. 18 апреля 2023. С. 2.

*    Дмитрий Стогов.  Талантливый администратор, ученый и покровитель трезвости. // Трезвение. Санкт-Петербург. № 8 ноябрь 2023. С. 4.

*    Вера Зенчук.  Литературно-музыкальный вечер, посвященный Крафту И. И. // Трезвение. Санкт-Петербург. № 8 ноябрь 2023. С. 4.

*    Легендарную командиршу женского батальона смерти совратил губернатор Якутии Иван Крафт. // Жизнь Якутска. Якутск. № 6. 15 – 22 февраля 2024. С. 18-19.

*    Легендарную командиршу женского батальона смерти совратил губернатор Якутии Иван Крафт. // Криминальная Якутия. Якутск. № 48. 5 – 10 декабря 2024. С. 13-14.

*    Талантливый администратор, благотворитель, борец за трезвость. // Трезвение. Санкт-Петербург. № 9 декабрь 2024. С. 4.

    Данута Чмель,

    Койданава