ЎЎЎ 3. Мухамэдзія Чальма. Юзаф Юліян Сянкоўскі ды фантастычная выправа на Мядзьведжую выспу ў Якутыі. Ч. 3. Койданава. "Кальвіна". 2020.

    Юзаф Сянкоўскі

                           НАВУКОВАЕ ПАДАРОЖЖА НА МЯДЗЬВЕДЖУЮ ВЫСПУ

                                                  Такім чынам, я даказаў, што людзі, якія жылі да патопу,

                                                  былі значна разумней за цяперашніх:

                                                  як шкада, што яны патанулі!..

                                                                                               Барон Кюўе

                                                  Якое глупства!..

                                                                             Гамэр у сваёй “Іліядзе” (1)
    .............................................................................................................................................................

    ............................................... 14 красавіка (1828) адправіліся мы з Іркуцку ў далейшы шлях, у кірунку да паўночнага ўсходу, і ў першых чыслах чэрвеню прыбылі да Берэндзінскай (2) станцыі, праехаўшы конна тысячу вёрстаў з лішкам. Мой таварыш, доктар філязофіі Шпурцман, выдатны натураліст, але вельмі дрэнны яздок, зусім выбіўся з духу і не мог працягваць вандраваньне. Немагчыма ўявіць сабе нічога больш сьмешнага за шаноўнага выпрабавальніка прыроды, сагнутага дугой на худым кані і абчэпленага з усіх бакоў стрэльбамі, пісталетамі, баромэтрамі, тэрмомэтрамі, зьмяінымі скурамі, бабровымі хвастамі, набітымі саломаю байбакамі і птушкамі, з якіх аднаго каршака асаблівага роду, за недахопам месца за сьпінаю і на грудзі, пасадзіў ён  ў сябе на шапцы. У паселішчах, праз якія мы праяжджалі, забабонныя якуты, прымаючы яго за вялікага вандроўнага шамана, з глыбокай павагай падносілі яму кумысу і сушанай рыбы ды ўсяляк імкнуліся прымусіць яго хоць трошкі пашаманіць над імі. Доктар сердаваў і лаяў якутаў па-нямецку; тыя, мяркуючы, што ён гаворыць з імі сьвятой тыбецкай гаворкай і іншай мовы не разумее, яшчэ больш аказвалі яму павагі і настойлівей прасілі яго выганяць з іх чарцей. Мы рагаталі амаль усю дарогу.

    Па меры набліжэньня нашага да берагоў Лены выгляд краіны станавіўся больш і больш займальным. Хто не бываў у гэтай частцы Сыбіры, той не спасьцігне пышнасьць і разнастайнасьць карцін, якія тут, на ўсякім амаль кроку, вабяць пагляд вандроўцы, узбуджаючы ў душы яго самыя нечаканыя і самыя прыемныя ўражаньні. Усё, што Сусьвет, па розных сваіх удзелах, месьціць у сабе выдатнага, багатага, чароўнага, жудаснага, дзікага, маляўнічага: скурчаныя хрыбты гор, вясёлыя аксамітавыя сенажаці, змрочныя прорвы, раскошныя даліны, грозныя стромы, азёры з бліскучай паверхняй, якая усеяная прыгожымі выспамі, лясы, узгоркі, гаі, палі, струмені, велічныя рэкі і шумныя вадаспады - усё сабрана тут у неверагодным багацьці, накідана густоўна ці ўсталявана з неспасьціжным мастацтвам. Здаецца, быццам прырода з асаблівым намаганьнем адштукавала гэту краіну для чалавека, не забыўшыся ў ёй нічога, што толькі можа служыць да яго выгоды, шчасьцю, задавальненьню; і, у чаканьні прыбыцьця гаспадара, захоўвае яе ва ўсёй сьвежасьці, ва ўсім глянцы новага вырабу. Гэтая заўвага неаднаразова ўяўлялася нашаму розуму, і мы амаль не жадалі верыць, каб, спажыўшы гэтулькі стараньня, зьнясіліўшы гэтулькі скарбаў на прыладу і ўпрыгожваньне гэтай дзялянцы плянэты, тая ж прырода добраахвотна заступіла ўваход у яе любімаму свайму гадаванцу жорсткім і негасьцінным кліматам. Але Шпурцман, як асабовы прыяцель прыроды, які атрымлівае ад караля гановэрскага грошы на падтрыманьне сувязяў сваіх з ёю, выбачаў яе ў гэтым выпадку, сьцьвярджаючы дадатна, што яна была прымушана да таго вонкаваю сілаю, адным з вялікіх і раптоўных пераваротаў, што ператварылі былыя цёплыя краі, дзе расьлі пальмы і бананы, дзе жылі мамуты, сланы, мастадонты, у халодныя краіны, заваленыя вечным лёдам і сьнегам, у якіх зараз поўзаюць белыя мядзьведзі і насілу буцьвее хвоя і бяроза. У доказ таго, што паўночная частка Сыбіры была некалі сьпякотнай паласою, ён прыводзіў косткі і цэлыя астанкі жывёлаў, якія належаць паўднёвым кліматам, раскіданыя ў мностве па яе паверхні або разам з дрэвамі і пладамі цёплых краін сьвету пахаваныя ў верхніх пластах тлустай яе глебы. Доктар быў знарок адпраўлены Гётынгенскім унівэрсытэтам для зьбіраньня гэтых костак і з захапленьнем паказваў на слановы зуб ці вінную ягаду, пераўтвораныя ў камень, якія прадаў яму адзін якут каля берагоў Алдану. Ён не сумняваўся, што да гэтага перавароту, якім мог быць усеагульны патоп або адзін з прыватных патопаў, не згаданых нават у сьв. Пісаньні, у навакольлях Лены замест якутаў і тунгусаў жылі якія-небудзь прадпатопныя індыйцы ці італьянцы, якія езьдзілі на гэтых скамянелых сланах і елі гэтыя скамянелыя вінныя ягады.

    Навуковыя летуценьні нашага таварыша спачатку ўзбуджалі ва мне ўсьмешку; але тэорыі прыліплівыя, як гнілая гарачка, і такое дзеяньне дасьціпных ці добрапрыстойных вучэньняў на слабы розум чалавечы, што тыя менавіта галовы, якія перш выхваляюць недаверлівасьцю, памаленьку насыціўшыся лятучым іх пачаткам, робяцца адчайнымі іх пасьлядоўнікамі і гатовыя абараняць іх з мусульманскім фанатызмам. Я яшчэ спрачаўся і ўсьміхаўся, як раптам адчуў, што пракляты немец, сярод сяброўскай спрэчкі, прышчапіў мне сваю тэорыю; што яна разам з крывёй разыходзіцца па ўсім маім целе і сьлізгае па ўсіх жылах; што жар яе б’е мне ў галаву; што я хворы тэорыяю. На другі дзень я ўжо быў у трызьненьні: мне няспынна мроіліся вялікія перавароты зямной кулі і параўнальная анатомія, з мамутавымі сківіцамі, мастадонтавымі ікламі, мэгалазаўрамі, плезіязаўрамі, мэгалатэрыёнамі, першабытнымі, другаснымі і трацьцёвымі глебамі. Я гарэў прагаю выкладаць усім і кожнаму цуды параўнальнай анатоміі. Калі неспадзявана бываў засьпеты ў стэпу прыпадкам тэорыі, за недахопам іншых слухачоў, я тлумачыў буратам, што яны, быдла, не ведаюць і не разумеюць таго, што спачатку на зямлі вадзіліся толькі вустрыцы і лапух, якія былі зьнішчаныя патопам, пасьля якога жылі на ёй гідры, цмокі і чарапахі ды расьлі велізарныя дрэвы, за якімі зноў рушыў усьлед патоп, ад якога зьявіліся мамуты і іншыя велізарныя жывёліны, якіх зьнішчыў новы патоп; і што цяпер яны, бураты, па сутнасьці прамыя нашчадкі гэтых каласальных жывёлаў. Патопы лічыў я ўжо такою пусьцяковінаю - у адным Парыжы было іх чатыры! (3) - такою, кажу, пусьцяковінаю, што для найзручнага тлумачэньня нашай тэорыі цётачцы, ці, папросту, у гонар вялікаму Кюўе, здавалася, я сам быў бы ў стане, пры нязначнай дапамозе з боку прыроды, адной шклянкай пуншу вытварыць усеагульны патоп у Тарапецкім павеце.

    Запаўняючы такім чынам шырокія землі, выкараняючы цэлыя арганічныя прыроды, каб на іх месцы пасяліць іншыя, перастаўляючы горы і моры на зямной кулі, як шашкі на шахматнай дошцы, стомленыя спрэчкамі, меркаваньнямі і паходам, прыбылі мы на Берэндзінскую станцыю, дзе сьветлая Лена, царыца сыбірскіх рэк, зьявілася вачам нашым ва ўсёй сваёй велічы. Мы віталі яе голасным - гура! Доктар Шпурцман зьняў з шапкі свайго каршака, паставіў у два шэрагі на зямлі ўсе свае чучалы і закамянеласьці, павесіў баромэтры на дрэве і, улёгшыся на разасланым плашчы, абвясьціў рашуча, што конна не паедзе больш ніводнага кроку. Я таксама адчуваў стомленасьць ад верхавой язды і жадаў трохі адпачыць у гэтым месцы. Іншыя нашы таварышы ахвотна пагадзіліся са мною. Адзін толькі высокашаноўны наш правадыр обэрбэргпрабірмайстар (4) 7-га клясу, Іван Антонавіч Страбінскіх, які рухаўся ў Якуцк па справах службы, абураўся на нашу ленасьць і прымушаў нас да ад’езду. Ён не верыў ні параўнальнай анатоміі, ні нашай зьнямозе і ўсё гэта зваў пустою тэорыяю. Ва ўсёй Сыбіры не бачыў я розуму халадней: даказанай праўды для яго было недастаткова; ён яшчэ жадаў ведаць, якой яна пробы. Яго сэрца, складзенае з негаручых выкапнёвых рэчываў, было зусім недаступнае ўзгараньню. І калі доктар кляўся, што нацёр сабе на сядле ўскраек хрыбетнай косткі, ён і гэта прылічаў да разраду пустых тэорый, якія ні да чаго на вядуць на практыцы і па службе, і жадаў наперад пераканацца ў праўдзе ягонага сьведчаньня сваёй прабірнаю іголкаю. Іван Антонавіч Страбінскіх быў сапраўды чалавек жахлівы!

    Пасьля доўгіх перамоў мы аднагалосна вызначылі пакінуць коней і рухацца ў Якуцк вадою. Іван Антонавіч, як дасьведчаны ў мясцовых сродках, прыняў на сябе падшукаць для нас барку, і 6-го чэрвеня пусьціліся мы ў шлях па плыні Лены. Берагі гэтай выдатнай, высакароднай ракі, адной з найвялікшых і найнябясьпечных у сьвеце, абстаўленыя пышнымі скаламі і прыбраныя ланцугом безупынных багатых і цудоўных краявідаў. У шматлікіх месцах кручы ўзвышаюцца строма і ўяўляюць вачам зманлівае падабенства разбураных вежаў, замкаў, храмаў, палацаў. Зачараваньне, якое ствараецца падобным гледзішчам, яшчэ больш умацавала ў мне паняцьці, запазычаныя з развагаў доктара, пра ранейшую цеплыню клімату і квітнеючым некалі становішчы гэтай цудоўнай краіны. Аддаючыся вабленьню суцяшальнай мары, я бачыў у Лене старажытны сыбірскі Ніл і ў храмападобных яе стромах разваліны прадпатопнай раскошы і адукаванасьці народаў, якія засялялі ягоныя берагі. І ўсялякі, хто толькі адораны пачуцьцём, зірнуўшы на гэту чароўную карціну, убачыў бы ў ёй тое ж. Пасьля кожнага сузіраньня мы з доктарам усклікалі, захопленыя: “Быць не можа, каб гэтая зямля ад самага пачатку заўсёды была Сыбірай!” - на што Іван Антонавіч кожны раз пярэчыў стрымана, што з тых часоў, як ён служыць у афіцэрскім чыне, тут ніколі нічога, акрамя Сыбіры, не бывала.

    Але дарэчы пра Ніл. Я доўга падарожнічаў па Эгіпце і, быўшы ў Парыжы, меў гонар належыць да ліку старанных вучняў Шампальёна-Малодшага (5), які праславіўся адкрыцьцём ключу да герогліфаў. У кароткі час я выявіў дзіўныя посьпехі ў чытаньні гэтых таямнічых пісьмёнаў; вольна чытаў надпісы на абэлісках і пірамідах, тлумачыў муміі, перакладаў папірусы, складаў герагліфічныя аблямоўкі для сурвэтак, герогліфамі пісаў чульлівыя цыдулкі да францужанак і сам нават адкрыў палову адной эгіпэцкай, датуль невядомай літары, за што нябожчык Шампальён абяцаў даць мне неўміручасьць, згадаўшы аба мне ў зносцы да свайго сачыненьня. Праўда, сп. Гульянаў (6) аспрэчваў грунтоўнасьць нашай сыстэмы і прапанаваў іншы, ім самім прыдуманы спосаб чытаньня герогліфаў, па якім сэнс дадзенага тэксту выходзіць зусім адваротны таму, які атрымліваецца, чытаючы яго па Шампальёну; але гэта не павінна нікога прыводзіць у сумнеў, бо спрэчка, заведзеная шаноўным чальцом Расейскай Акадэміі з вялікім французскім эгіптолягам, я магу вырашыць адным словам: мэтода, распрацаваная Шампальёнам, такая разумная і мудрагелістая, што, калі б эгіпэцкія жрацы сапраўды былі такія мудрыя, якімі малююць іх старажытнікі, яны не маглі і не павінны былі чытаць сваіх герогліфаў інакш, як па нашай мэтодзе; вынайдзеная ж сп. Гульянавым герагліфічная азбука такая няхітрая, што калі дзе і калі-небудзь была яна ва ўжываньні, то хіба ў эгіпэцкіх дзякоў ды дзячкоў, з якімі мы не жадаем мець і справы.

    У праезд наш з Іркуцку да Берэндзінскай станцыі я неаднаразова выкладаў Шпурцману герагліфічную сыстэму Шампальёна-Малодшага; але конна вельмі ніякавата казаць пра герогліфы, і ўпарты доктар ніяк не жадаў верыць у нашы адкрыцьці, якія зваў ён філялягічным летуценствам. Калі цяпер знаходзіліся мы на барцы, дзе зручна можна было крэсьліць вугалем на дошках усялякія фігуры, я скарыстаўся гэтым выпадкам, каб пераканаць яго ў дакладнасьці майго пазнаньня. Спачатку мой доктар угледжваў ва ўсім супярэчнасьці і недахопы; але па меры разьвіцьця дасьціпных правілаў, прыстасаваных маім настаўнікам да чытаньня невядомых пісьмёнаў амаль невядомай мовы, недаверлівасьць яго ператваралася ў захапленьне, і ён выпрабаваў над сабою тое ж чароўнае дзеяньне нанова спасьцігнутай тэорыі, якое нядаўна вырабілі ў мне ягоныя параўнальная анатомія і чатыры парыскія патопы. Я растлумачыў яму, што, па нашай сыстэме, усякі герогліф ёсьць або літара, або мэтафарычная постаць, якая паказвае вядомае паняцьце, або разам літара і фігура, або ні літара, ні фігура, а толькі адвольнае ўпрыгожваньне почырку. Такім чынам, няма нічога лягчэй, як чытаць герогліфы: дзе не выходзіць сэнсу па літарах, там павінна тлумачыць іх мэтафарычна; калі нельга падабраць мэтафары, то дазваляецца зусім прапусьціць герогліф і перайсьці да наступнага, больш зразумелага. Шпурцман, якому і ў галаву ніколі не прыходзіла, каб такім чынам можна было даведвацца таямніцаў найглыбшай старажытнасьці, амаль не знаходзіў слоў дзеля выразу свайго захапленьня. Ён узяў усе, якія ў мяне былі, брашуры розных навукоўцаў пра гэты прадмет і сеў іх з увагай чытаць. Прачытаўшы, ён ужо зусім быў перакананы ў грунтоўнасьці паведамленай мною тэорыі і даў мне слова, што з будучага тыдня ён пачне вучыцца цудоўнаму мастацтву чытаць герогліфы; па вяртаньні ж у Пецярбург пойдзе прама да Эгіпэцкага мосту (7), што бачыў на Фантанцы, які няправільна, без сумневу, рамізьнікі звалі Бэрдавым і значна больш старажытнаму за вядомага К. І. Бэрда (8), і, не гледзячы на чужое пляткарства, будзе сам асабіста разьбіраць зьмешчаныя на ім герагліфічныя надпісы, каб пазнаць з пэўнасьцю, у гонар якога кракадзілу і за колькі стагоддзяў да Р. X. пабудаваны гэты цікаўны мост.

    Нарэшце ўбачылі мы перад сабою шырокія сенажаці, што расьцяліліся на правым (9) беразе Лены, на якіх пабудаваны Якуцк. 10-га чэрвеня прыбылі мы ў гэтае невялікае, але вельмі прыгожае места, якое вытанчаным густам шматлікіх драўляных будынкаў нагадвае царскасельскія вуліцы, і спыніліся па розных хатах, да гаспадароў якіх мы мелі рэкамэндацыйныя лісты з Іркуцку. Агледзеўшы мясцовыя выбітнасьці і папалуднаваўшы па чарзе ва ўсіх якуцкіх хлебасолаў, у якіх знайшлі мы сэрца больш лепшае за іхні “чырвоны ратвэйн”, кожны з нас пачаў думаць пра ад’езд у свой бок. Я ехаў з Каіру ў Тарапец і, прызнаюся, сам не ведаў, якім чынам і навошта забраўся ў Якуцк; але раз я знаходзіўся ў Якуцку, то, па меркаваньні дасьведчаных людзей, найбліжэйшы шлях у Тарапец быў - вярнуцца ў Іркуцк і, ужо больш не хаўрусуючы ні з якімі натуралістамі і не праваджаючы прыяцеляў, шыбаваць праз Табольск і Казань на захад, а не на ўсход. Доктар Шпурцман ехаў без вызначанай мэты - туды, дзе, як яму скажуць, ёсьць шмат костак. Іван Антонавіч Страбінскіх выпраўляўся да вусьця Лены, меўшы даручэньне ад начальства агледзіць яго ў адносінах мінэралягічных і горнага промыслу. Мой натураліст адразу займеў думку зьвярнуць паездку обэрбэргпрабірмайстара 7-га клясу на карысьць параўнальнай анатоміі і выклікаўся спадарожнічаць яму пад 70-й градус паўночнай шыраты, дзе яшчэ спадзяваўся ён знайсьці спосаб пракрасьціся і далей, да Фадзееўскай Выспы і нават да Косткавай пратокі.

    Раніцай я паліў цыгарку ў сваім пакоі, назіраючы з навуковай увагай, як тытунёвы дым малюецца ў сыбірскім паветры, калі Шпурцман убег да мяне з весткай, што заўтра адпраўляецца ён з Іванам Антонавічам у далейшы шлях на поўнач. Ён быў па-за сабой ад радасьці і гарліва запрашаў мяне ехаць з ім туды, уяўляючы выгоды гэтага вандраваньня ў самым бліскучым сьвятле - займальнасьць нашых навуковых гутарак - выпадак агледзіць велічную Лену ва ўсёй яе плыні і бачыць яе вусьце, дагэтуль не наведанае ніводным філёлягам, ні натуралістам - задавальненьне плаваць па Паўночным акіяне, сярод ледзяных гор і белых мядзьведзяў, спакойна сьпячых на крыгах, якія калышуць буры - шчасьце пабываць за 70-м градусам шыраты, у Новай Сыбіры і Косткавай пратоцы, дзе знойдзем безьліч выдатных костак розных прадпатопных жывёлаў - нарэшце, прыемнасьць спалучыць разам нашы разнастайныя пазнаньні, каб зрабіць якое-небудзь важнае для навукі адкрыцьцё, якое ўславіла б нас назаўжды ў Эўропе, Азіі ды Амэрыцы. Каб падбухторыць маё самалюбства, далікатны немец абяцаў даставіць мне пахвальную вядомасьць ва ўсіх заалягічных сходах і кабінэтах выкапнёвых рэдкасьцяў, бо, калі ў велізарным ліку раскіданых у тых краінах выспаў атрымаецца яму адкрыць якое-небудзь невядомае ў навуковым сьвятле жывёлы, то, у памяць нашага сяброўства, ён дасьць гэтай жывёліне маё шаноўнейшае прозьвішча, назваўшы яго мэгалабрамбевусатэрыён, вяліка-зьверам-Брамбеусам ці як мне самому будзе заўгодна, каб ямчэй перадаць маё імя аддаленым стагоддзям, кінуўшы яго разам з гэтымі косткамі галоднаму нашчадзтву. Хоць, сказаць праўду, і гэта вельмі добры шлях да неўміручасьці, і шматлікія не горш мяне дасягнулі ім гучнай знакамітасьці, аднак жа да прыняцьця ягонай прапановы я хутчэй пераканаўся б наступнай акалічнасьцю, чым надзеяю быць па-сяброўску вырабленым у прадпатопныя быдлы. Доктар нагадаў мне, што па-за вусьцем Лены знаходзіцца вядомая пячора, якую, у ліку іншых, Палас (10) і Гмелін (11) імкнуліся апісаць па сабраных ад рускіх прамыслоўцаў весткам, вельмі шкадуючы, што ім самім не надарылася бачыць яе на ўласныя вочы.

    Нашы рыбакі завуць яе “Пісаны Пакой”, імя, з якога Палас зрабіў свой Pisanoi Komnat ^* і якое Рэйнегс пераклаў па-нямецку das geschriebene Zimmer ^**. Гмелін прапанаваў нават падрыхтаваць адмысловую экспэдыцыю для адкрыцьця і апісаньня гэтай пячоры. Зрэшты, пра існаваньне яе было ўжо вядома ў сярэдніх стагоддзях. Арабскія географы, якія чулі пра яе ад хараскіх купцоў, называюць яе Гар эль-кітабе, гэта значыць “Пячораю пісьмёнаў”, а выспа, на якой яна знаходзіцца, Ард эль-гар, або “Зямлёю пячоры” ^***. Кітайская Ўсеагульная Геаграфія, якую прыводзіць навуковец Кляпрот (12), апавядае пра яе наступнае: “Непадалёк ад вусьця ракі Лі-но ёсьць на высокай гары пячора з надпісам на невядомай мове, якая адносіцца да стагодзьдзя імпэратара Яо. Мын-дзы мяркуе, што нельга прачытаць яе інакш, як пры дапамозе травы шы, якая расьце на магіле Канфуцыя” ^****. Пляна Карпіні (13), які вандраваў у Сыбіры ў XIII стагодзьдзі, таксама згадвае пра цікаўную пячору, што ляжыць у апошніх межаў поўначы, in ultimo septentrioni, у навакольлях якой жывуць, па яго словах, людзі, якія маюць толькі па адной назе і адной руцэ: яны хадзіць не могуць і, калі жадаюць прагуляцца, круцяцца колам, упіраючыся ў зямлю напераменку нагою і рукою. Пра самую пячору забабонны амбасадар папежу далучае толькі, што ў ёй знаходзяцца надпісы на мове, якой размаўлялі ў раі (14).

    Усе гэтыя зьвесткі мне, як навуковаму вандроўцу, здаецца, даўно былі вядомыя; але гэтае не замінала, каб доктар паўтарыў іх мне з належнаю падрабязнасьцю, для ўзгараньня маёй рэўнасьці да подзьвігаў на карысьць навукі. Я прызадумаўся. Сапраўды, варта толькі адшукаць тую ўслаўленую пячору, пабачыць яе, зрабіць сьпіс з надпісу і прывезьці яго ў Эўропу, каб патрапіць у вялікія людзі. Прыемнае трапятаньне ганарыстасьці прабегла па маім сэрцы. Ці ехаць мне ці не?.. Яно трошкі ў бок ад шляху ў Тарапец!.. Але як пакінуць прыяцеля?.. Прытым Шпурцман ня здольны да падобных адкрыцьцяў: ён у стане не заўважыць надпісы і хутчэй за усё сапсуе, чым зробіць што-небудзь прыстойнае. Я - гэта іншая справа!.. Я створаны для капіяваньня надпісаў; я бачыў іх гэтулькі ў розных краінах сьвету!

    - Так і быць, ласкавы доктар! - ускрыкнуў я, абдымаючы прадпрымальнага натураліста. - Еду суправаджаць цябе ў Косткавую пратоку.

    На другі дзень зранку (15 чэрвеня) мы ўжо былі ў лодцы і пасьля абеду зьняліся са спадарожным ветрам. Плаваньне наша па Лене працягвалася больш за два тыдні, таму што Іван Антонавіч, які зараз цалкам распараджаўся намі, прымушаны быў часта спыняцца дзеля агляду гор, якія прылягаюць у шматлікіх месцах да самага рэчышча ракі. Доктар старанна суправаджаў яго ва ўсіх яго афіцыйных вылазках на бераг; я заставаўся ў лодцы і паліў цыгаркі. На працягу гэтага вандраваньня мелі мы час пазнаць бліжэй нашага таварыша і гаспадара: ён быў не толькі чалавек добры, сумленны, паслужлівы, але і вельмі вучоны па сваёй частцы, чаго раней, скрозь казённую яго абалонку, мы зусім не прыкмецілі. Мы палюбілі яго ад усяго сэрца. Шкада толькі, што ён трываць не мог тэорый і жадаў спрабаваць усё на сваім асялку.

    Пара была ясная і цёплая. Лена і яе берагі доўга яшчэ не пераставалі захапляць нас сваёю прыгажосьцю: гэта сапраўдная панарама, складзеная густоўна з найвыдатнейшых краявідаў сусьвету. Па меры аддаленьня ад Якуцку дрэвы робяцца радзей і драбней; але за гэты недахоп вочы з лішкам узнагароджваюцца паступова нарастальнай веліччу нежыцьцёвай прыроды. Пад 68-м градусам шыраты рака ўжо прыпадабняецца бясконца доўгаму возеру, і сумежныя горы прымаюць грозны альпійскі выгляд.

    Нарэшце ўвайшлі мы ў пустэльнае царства Поўначы. Зеляніны амаль не бачна. Граніт, вада і неба займаюць усю прастору. Прырода здаецца спустошанаю, узрытаю, разрабаванаю нядаўна яе ворагам, які сышоў. Гэта поле бітвы паміж плянэтаю і яе атмасфэраю, у вечнай барацьбе якіх лета ўяўляе толькі імгненнае перамір’е. У непразрыстым цьмяным паветры над канцавосьсем вісяць распушчыныя зіма ды сьвідруй, чакаючы толькі сыходу сонца, каб у цямрэчы, з новай разьлютаванасьцю, кінуцца на плянэту; і плянэта, скінуўшы сваю прыгожую расьлінную сукенку, аголенымі грудзьмі зьбіраецца сустрэць апантаныя стыхіі, лютасьць якіх як быццам жадае яна застрашыць выглядам вострых, чорных, велічэзных членаў і жалезных рэбраў сваіх.

    2 ліпеня мы кінулі кацьвігу ў невялікай затоцы, ля самага вусьця Лены, шырыня якой распасьціраецца на некалькі вёрстаў. Такім чынам, мы знаходзіліся ў вусьці гэтай магутнай ракі, пад 70-м градусам шыраты; але чаканьні нашы былі некалькі ашуканы: замест пышнага, незвычайнага краявіду мы тут анічога не бачылі. Рака і мора, у сваім злучэньні, прадставілі нам адно пляскатую, сінюю, неаглядную прастору вод, пры якой пышнасьць берагоў зусім зьнікла. Нават Ледавіты акіян нічым не ўзрадаваў нас пасьля доўгага і сумнага вандраваньня: ніводнай плывучай крыгі, ніводнага мядзьведзя!.. Я быў вельмі незадаволены вусьцем Лены і Ледавітым акіянам.

    Доктар спыніў маю ўвагу на асаблівым выглядзе гэтага вусьця, якое здаецца было усечаным. Берагі тут не ніжэй тых, якія бачылі мы за сто і за дзьвесьце вёрстаў угару па рацэ; з абодвух жа кутоў вусьця выходзіць доўгая алея скалістых выспаў, канец якой губляецца са зроку на аддаленых водах акіяну. Нельга сумнявацца, што гэта працяг берагоў Лены, якая ў глыбокую старажытнасьць павінна была цягнуцца непараўнальна далей на поўнач; але адзін з тых вялікіх пераваротаў у прыродзе, пра якія мы з доктарам няспынна размаўлялі, відаць, скараціў яе плынь, перадаўшы значную частку яе рэчышча ва валоданьне мора. Шпурцман вельмі добра тлумачыў увесь парадак гэтага здарэньня, але яго тлумачэньні ніколькі мяне не суцяшалі.

    - Калі б я кіраваў гэтым пераваротам, я б перанёс вусьце Лены яшчэ бліжэй да Якуцку, - сказаў я.

    - І вы б былі такім вандалам, псаваць такую прыгожую раку! - адказаў доктар.

    Мы знайшлі тут некалькі юртаў тунгусаў, якія займаліся рыбнаю лоўляю: яны складалі ўсё народанасельніцтва тутэйшага краю. Два вялікія судны, адпраўленыя адным купцом з Якуцку для лоўлі цюленяў, стаялі ля выспачкі, якая закрывала ўваход у нашу бухту. Па розных сьведчаньнях мы ўжо ведалі з пэўнасьцю, што Пісаны Пакой знаходзіцца на так званай Мядзьведжай Высьпе, якая ляжыць паміж Фадзееўскай Выспай, Новаю Сыбірай і Косткавай пратокай. З-за тога што Антон Іванавіч намерваўся прабыць тут каля дзесяці дзён, то мы з доктарам уступілі ў перамовы з прыказчыкам аднаго судна пра перавоз нас на Мядзьведжую Выспу. Адважныя прамыслоўцы ў поўнай меры пацьвердзілі зьвесткі, паведамленыя нам у розных месцах па Лене, пра прадмет нашага вандраваньня, запэўніваючы, што самі не аднойчы бывалі на гэтай высьпе і ў Пісаным Пакоі. Склаўшы з імі ўмову, 4 ліпеня разьвіталіся мы з ласкавым нашым гаспадаром, які душэўна шкадаваў, што павінен быў расстацца з намі, тады як і сам ён вельмі жадаў бы наведаць гэтакую цікаўную пячору. Ён абяцаў чакаць нашага вяртаньня ў вусьце Лены і, калі мы паднімалі ветразі, даслаў яшчэ сказаць нам, што, быць можа, убачыцца ён з намі на Мядзьведжай Высьпе, калі мы доўга прабудзем у пячоры і яму няма чаго тут будзе рабіць.

    Абмінуўшы мноства дробных выспаў, мы выплылі ў адкрытае мора. Бязьветранасьць затрымала нас да вечару на краявідах берагоў Сыбіры. Уначы падняўся даволі моцны паўночна-заходні вецер, і на наступную раніцу мы ўжо несьліся па Ледавітым акіяне. Некалькі асобна плывучых крыг служылі адзінаю шыльдаю пагрозьлівай ягонай назьве. Пасьля трохдзённага плаваньня згледзелі мы направа нізкую выспу, што звалася Малой; налева высокія скалы, якія ўтвараюць паўднёвы край Фадзееўскай Выспы. Хутка праявіліся і нагружаныя ледзянымі горамі непрыступныя берагі Новай Сыбіры, за паўднёва-заходнім вуглом якой прыказчык судна паказаў нам высокі пірамідальны масіў каменя са шматлікімі ўступамі. Гэта была Мядзьведжая Выспа.

    Мы прыбылі туды 8 ліпеня, каля поўдня, і неадкладна адправіліся на бераг. Мядзьведжая Выспа складаецца з адной, амаль круглай, гранітнай гары, акружанай вадою, і ад Новай Сыбіры аддзяляецца толькі невялікай пратокай. Вяршыня яе пануе над усімі вышынямі сумежных выспаў, узвышаючыся над паверхняй мора на 2260 футаў, па барамэтрычным вымярэньні доктара Шпурцмана. Пячора, вядомая пад імем Пісанага Пакою, ляжыць у верхняй яе частцы, амаль пад самым дахам гары. Адзін з прамыслоўцаў правёў нас туды па вельмі стромкай сьцяжынцы, пратаптанай, па ягоным меркаваньні, белымі мядзьведзямі, якія ўвосень і зімою ў мностве наведваюць гэтую выспу, з-за чаго зьявілася і яе назва. Мы не раз прымушаныя былі караскацца на карачках, пакуль дасягнулі невялікай пляцоўкі, дзе знаходзіцца ўваход у пячору, завалены да паловы камянямі і абломкамі граніту.

    Пераадолеўшы з вялікай цяжкасьцю ўсе перашкоды, мы апынуліся нарэшце ў знакамітай пячоры. Яна сапраўды мае выгляд велізарнага пакоя. Спачатку недахоп сьвятла не дазволіў нам нічога бачыць; але калі вочы нашы абвыклі да прыцемку, якое было наша захапленьне, якая для мяне радасьць, якое шчасьце для доктара адкрыць разам і крэсьленьні пісьмёнаў, і кучу скамянелых костак!.. Шпурцман кінуўся на косткі як галодная гіена; я засьвяціў кішэнны ліхтарык і стаў разглядаць сьцены. Але тут менавіта і чакала мяне зьдзіўленьне. Я не верыў свайму зроку і працёр вочы хусткай; я думаў, што сьвятло ліхтара мяне ашуквае і тры разу зьняў са сьвечкі.

    - Доктар!

    - Мм?

    - Паглядзі сюды, напрамілы бог!

    - Не магу, барон. Я заняты тут. Якія багацьці!.. Якія скарбы!.. Вось хвост плезіязаўра, якога бракуе ў Гётынгенскім ўнівэрсытэце...

    - Пакінь яго і хадзі хутчэй да мяне. Я пакаджу табе нешта, значна больш цікавейшае усіх тваіх хвастоў.

    - Раз, два, тры, чатыры... Чатыры сьцёгны розных прадпатопных сабакаў - canis antediluvianus... І ўсё новых, невядомых парод!.. Вось, барон, абірайце любую: якую пароду жадаеце вы ўганараваць вашым імем?.. Гэтага, напрыклад, сабаку назавём вашым прозьвішчам; гэтага маім; гэтаму можна будзе даць імя вашай найшаноўнейшай сястры...

    Я не мог вытрымаць болей, падбег да Шпурцману і, выцягнуўшы яго сілком з-за груды костак, прывёў за руку да сьцяны. Навёўшы сьвятло ліхтару на пісьмёны, я спытаў, ці пазнае ён іх. Шпурцман паглядзеў на сьцяну і на мяне ў аслупяненьні.

    - Барон!.. гэта, здаецца?..

    - Што такое?.. Кажыце ваша меркаваньне.

    - Ды гэта герогліфы!.. (15).

    Я кінуўся цалаваць доктара.

    - Так сапраўды! - ускрыкнуў я з сэрцам, якое трапятала ад радасьці, - гэта яны, гэта эгіпэцкія герогліфы! Я не памыляюся!.. Я пазнаў іх з першага позірку; я магу пазнаць эгіпэцкія герогліфы ўсюды і ва ўсялякі час, як свой уласны почырк.

    - Вы таксама можаце і чытаць іх, барон?.. бо вы вучань Шампальёна? - паважна далучыўся доктар.

    - Я ўжо разабраў некалькі радкоў.

    - Гэтага надпісу?

    - Так. Ён складзены на дыялекце, трошкі адрозным ад сапраўднага эгіпэцкага, але даволі зразумелым і выразным. Зрэшты, вы ведаеце, што герогліфы можна чытаць на ўсіх мовах. Адгадайце, ласкавы доктар, пра што ў ім гаворыцца?

    - Ну, пра што?

    - Пра патоп.

    - Пра патоп!.. - выгукнуў доктар, скокнуўшы ў навуковым захапленьні ўгару на палову аршыну. - Пра патоп!! - І, у сваю чаргу, ён кінуўся цалаваць мяне, моцна прыціскаючы да грудзей, як самы рэдкі хвост плезіязаўра. - Пра патоп!!! Якое адкрыцьцё!.. Бачыце, барон: а вы не згаджаліся ехаць сюды са мною ў вусьце Лены, жадалі напляваць на Ледавіты акіян?.. Бачыце, колькі яшчэ застаецца людзям зрабіць важных для навукі набыцьцяў. Што вы там разглядаеце?..

    - Чытаю надпіс. Мяркуючы па зьместу некаторых месцаў, гэта апісаньне вялікага перавароту ў прыродзе.

    - Ці магчыма?..

    - Здаецца, быццам хтосьці, які выратаваўся ад патопу ў гэтай пячоры, задумаў апісаць на сьценах яе свае прыгоды.

    - Ды гэта скарб!.. Надпіс адзіны, неацэнны!.. Мы, верагодна, пазнаем з яго шмат цікаўных рэчаў аб прадпатопных норавах ды звычаях, вялікіх жывёлаў, якія жылі ў той час... Як я зайздрошчу, барон, вашым шырокім пазнаньням па частцы эгіпэцкіх старажытнасьцяў!.. Ці ведаеце, што за адзін гэты надпіс вы будзеце чальцом усіх нашых нямецкіх унівэрсытэтаў і карэспандэнтам усіх навуковых грамадзтваў, падобна эгіпэцкаму пашы?..

    - Вельмі рады, што тады буду мець гонар называцца вашым таварышам, ласкавы доктар. Дзякуючы вашай прадпрымальнасьці, вашаму навуковаму інстынкту, мы з вамі зрабілі запраўднае вялікае адкрыцьцё; але мяне прыводзіць у сумнеў адна акалічнасьць, у якой аніяк не магу даць сабе справаздачы.

    - Якой менавіта?

    - Той, якім неспасьціжным выпадкам эгіпэцкія герогліфы забраліся на Мядзьведжую Выспу, пасярод Ледавітага акіяна. Ці не белыя мядзьведзі склалі гэты надпіс?.. - запытаў я.

    - Белыя мядзьведзі?.. Не, гэта немагчыма! - адказваў найсур’ёзна нямецкі Gelehrter ***** - Я добра ведаю заалёгію і магу вас запэўніць, што белыя мядзьведзі не ў стане гэтага зрабіць. Але што ж тут дзіўнага?.. Гэта толькі новы доказ, што так званыя эгіпэцкія герогліфы не сутнасьць эгіпэцкія, а былі перададзеныя жрацам таго краю значна больш старажытным народам, без сумневу, людзьмі, якія ацалелі ад апошняга патопу. Такім чынам, герогліфы сутнасьць, відавочная, пісьмёны прадпатопныя, literae antediluvianae, першабытнае пісьменства роду чалавечага, і былі ў агульным ужываньні ў народаў, якія насялялі цёплую і шыкоўную краіну, якая зараз часткай пераўтвораная ў Паўночную Сыбір, часткаю паглынутая Ледавітым морам, як гэта досыць даказваецца і самім складаньнем вусьця Лены. Вось чаму мы знаходзім эгіпэцкі надпіс на Мядзьведжай Высьпе.

    - Ваша заўвага, ласкавы доктар, здаецца мне вельмі грунтоўнай.

    - Яна прынамсі натуральная і само сабою вынікае з выдатнай, цудоўнай тэорыі пра чатыры патопы, чатыры глебы і чатыры зьнішчаныя арганічныя прыроды.

   - Я зусім згодзен з вамі. І мой памерлы настаўнік і сябар, Шампальён, паціраючы рукі перад пірамідамі, на якіх таксама знойдзены герагліфічныя надпісы, сказаў аднойчы сваім спадарожнікам: “Гэтыя будыніны не належаць эгіпцянам: ім болей за 20 000 гадоў!”

    - Бачыце, бачыце, барон! - выклікнуў узрадаваны Шпурцман. - Я не эгіптоляг, а сказаў вам адразу, што эгіпэцкія герогліфы існавалі яшчэ да апошняга патопу. Дваццаць тысяч гадоў?.. Ну а патоп здарыўся нядаўна!.. Такім чынам, гэта даказана. Праўда, я часам жартаваў над герогліфамі; але мы ў Нямеччыне, у нашых унівэрсытэтах, вельмі любім досьціп. У сэрцы я заўсёды адчуваў асаблівую да іх павагу і магу вас запэўніць, што эгіпэцкія герогліфы я паважаю нароўні з мамутавымі біўнямі. Як я шкадую, што, калі быў у Парыжы, не вучыўся герогліфам!..

    Патлумачыўшы такім чынам паходжаньне надпісу і агледзеўшы з ліхтаром сьцяны, шчыльна пакрытыя зьверху да долу герогліфамі, нам заставалася толькі вырашыць, што з ім рабіць. Змаляваць яе ўсю было немагчыма: на гэтае запатрабавалася б болей за два месяцы, з іншага боку, у нас не было гэтулькі паперы. Як тут быць?.. Па разважліваму меркаваньню мы вырашылі, калі вернемся ў Пецярбург, пераканаць Акадэмію Навук да прывядзеньня ў дзеяньне Гмелінава праекту, адпраўленьнем наўмыснай навуковай экспэдыцыі для здыманьня надпісу ў арыгінале скрозь васкаваную паперу, а тым часам самім перакласьці яе на месцы і прадставіць навуковай радзе ў літаральным перакладзе. Але і гэта не так вось лёгка было б выканаць. Сьцены маюць восем аршынаў вышыні, і ўгары сыходзяцца няправільным скляпеньнем. Надпіс, хоць і буйнымі герогліфамі, пачынаецца так высока, што, стоячы на падлозе, ніяк нельга разглядзець верхніх радкоў. Прытым радкі зусім не прамыя, блытаныя, нават перакручаныя адзін з адным і павінны быць разабраныя з вялікай увагай, каб пры чытаньні і ў перакладзе не перамяшаць парадку герогліфаў і спалучаных з імі паняцьцяў. Трэба было абавязкова наперад пабудаваць рыштаваньні па колу ўсёй пячоры і потым, пры сьвятле ліхтароў ці паходняў, аднаму чытаць і перакладаць, а другому пісаць пад дыктоўку.

    Паразважаў аб гэтым і вымераўшы пячору, мы вярнуліся на судна, дзе сабралі ўсе непатрэбныя дошкі, бярвеньне, бусакі і драбіны ды загадалі перанесьці ў Пісаны Пакой. Працавітае рускае мужыччо за невялікую аплату ахвотна і весела выканалі нашы патрабаваньні. Да вечару матэрыял ужо быў на горы; але пабудова рыштаваньняў заняла ўвесь наступны дзень, на працягу якога Шпурцман корпаўся ў костках, а я адшукваў пачатак надпісу і парадак, па якім сьцены ідуць адны за другімі. На трэці дзень ранкам (10-го ліпеня) мы ўзялі з сабою столік, лаўку, чарніла ды паперу і, прыбыўшы ў пячору, неадкладна прыступілі да справы.

    Я ўзьлез на рыштаваньні з двума прамыслоўцамі, якія павінны былі трымаць перада мною ліхтары; доктар усеўся на лаўцы за столікам; я запаліў цыгарку, ён панюхаў тытуню, і мы пачалі працаваць. Ведаючы, якой празьмернай дакладнасьці патрабуе навуковы люд ад тых, якія сьпісваюць старажытныя гістарычныя помнікі, мы ўмовіліся перакладаць герагліфічны тэкст па дакладных правілах Шампальёнаўскай мэтоды, ад слова да слова, як ён ёсьць, без усялякага упрыгожваньня складу, і пісаць пераклад кожнай сьцяны асоба, не вынаходзячы ніякага новага падзелу. У гэтым менавіта выглядзе мае вучоныя чытачы знойдуць яго і тут.

    Але на першым слове адбылася ў нас з доктарам гарачая спрэчка пра загаловак. Гадаванец запэцканай атрамантам Нямеччыны не жадаў і пісаць без якога-небудзь загадкавага або рагатага загалоўка. Ён прапанаваў назваць нашу працу: Homo diluviitestis – “Чалавек быў сьведкай патопу”, таму што гэта непрыкметным чынам была б ва ўскоснай, тонкай, вельмі далёкай і вельмі дасьціпнай сувязьзю з сыстэмаю Шэйхцера (16), які, знайшоў у сваім склепе кавалак скамянелага чалавека, пад гэткім загалоўкам напісаў кнігу, даказваючы, што гэты чалавек бачыў са склепу патоп уласнымі вачамі, у абвяржэньне пасьлядоўнікаў вучэньня Кюўе, якія сьцьвярджаюць, што да патопу не было на зямлі ні людзей, ані нават скляпоў. Я аддаў перавагу гэтаму пэданцтву ясны і просты загаловак: “Цыдулкі апошняга прадпатопнага чалавека”. Мы страцілі паўгадзіны дарагога часу і ні на што не пагадзіліся. Я выйшаў з цярпеньня і абвясьціў доктару, што пакіну яго аднаго ў пячоры, калі ён будзе далей спрачацца са мною пра такія дробязі. Шпурцман адумаўся.

    - Добра! - сказаў ён. - Мы вырашым загаловак у Эўропе.

    - Добра! - сказаў я. - Зараз дазвольце пісаць.

                                                                       Сьцяна I

    “Падлейшы раб сонцу, месяцу і дванаццаці зорак, якія кіруюць лёсам, Шабахубасар сын Бакубараса, сына Махубелехава, усім якія чытаюць гэта жадаем здароўя і дабрабыту.

    Мэта гэтага пісаньня ёсьць наступная:

    Я, які мучыцца голадам, страхам, роспаччу, пазбаўлены ўсялякай надзеі на выратаваньне, сярод жахаў усеагульнай сьмерці, на гэтым лапіку зямлі, выпадкова ацалелым ад разбурэньня, вырашыў напісаць карціну страшнага здарэньня, якога быў сьведкай.

    Калі яшчэ хто-небудзь, акрамя мяне, застаўся ў жывых на зямлі; калі выпадак, цікаўнасьць ці пагібель прыцягне яго або сыноў яго ў гэтую пячору; а калі-небудзь зробіцца яна даступнаю нашчадкам чалавека, вывергнутага рукою лёсу з апошняга зьнішчэньня ягонага роду, хай прачытаюць яны маю гісторыю, хай спасьцігнуць яе зьмест і затрымцяць.

    Ніхто ўжо з іх не ўбачыць ні айчыны, ні велічы, ні пышнасьці іх бяздольных продкаў. Нашы выдатныя радзімы, нашы палацы, помнікі і паданьні знаходзяцца на дне марскім, ці пад спудам новых велізарных гор. Тут, дзе зараз распасьціраецца гэтае бурнае мора, пакрытае крыгамі, яшчэ нядаўна квітнела моцная і багатая дзяржава, блішчэлі яркія дахі незьлічоных гарадоў, сярод зеляніны пальмавых гаёў і бамбукавых плянтацый...”

                                                                              -----

    - Бачыце, барон, як пацьвярджаецца ўсё, што я вам даказваў пра дзіўныя дасьледаваньні Кюўе?. - выклікнуў у гэтым месцы Шпурцман.

    - Бачу, - адказваў я і працягваў дыктаваць пачатае:

    “...рухаліся шумныя натоўпы народу і пасьвіліся статкі пад сьветлым і дабратворным небам. Гэтае паветра, сьпярэшчанае гідкімі шматкамі сьнегу, замяшанае змрочнай і цяжкай смугой, яшчэ нядаўна было насычанае духмянасьцю кветак і гучаў сьпевамі цудоўных птушачак, замест якога чутны толькі маркотныя карканьні варонаў і пранізьлівы крык бакланаў. У тым месцы, дзе сёньня, на бушуючых хвалях, носіцца гэтая аддаленая, высокая ледзяная гара, няспынна павялічваючыся новымі грудамі сьнегу і скамянелай вады, - у тым самым месцы, у некалькіх пераездах адгэтуль, пяць тыдняў таму назад узвышаўся наш пышны Хухурун, сталіца магутнай Барабіі (17) і аздоба сусьвету, якая велізарнасьцю, раскошай і бляскам пераўзыходзіла усе месты, як мамут пераўзыходзіць усіх жывёлаў. І ўсё гэтае зьнікла, як сон, як прывід!..

    Во Барабія! Во мая айчына! дзе ты зараз?.. дзе мой прыгожы дом?.. мая сям’я?.. ласкавая маці, браты, сёстры, таварышы і ўсе дарагія сэрцу?.. Вы загінулі ў суцэльным разбурэньні прыроды, пахаваныя ў безданях новага акіяну або плаваеце па ягонай паверхні разам з крыгамі, якія разьдзіраюць вашыя целы і трушчаць вашыя косткі. Я адзін застаўся на сьвеце, але і я хутка рушу ўсьлед за вамі!..

    У гаротным адчужэньні ад усяго, што раней існавала, адны толькі ўспаміны яшчэ трымаюць сувязь паміж мною і паглынутым сьветам. Але ці хопіць ў мяне сілы, каб аднавіць памяць усяго жудаснага і сьмешнага, што суправаджала ягоны пакутлівы скон?.. Вада змыла з твару зямлі апошні сьлед дурасьцяў і пакут нашага роду, і я не маю права парушаць таямніцы, якою сама прырода, быць можа, для нашага гонару, пакрыла ягонае існаваньне. Такім чынам, я абмяжуюся тут асабістымі маімі пачуваньнямі і прыгодамі: яны належаць мне аднаму, і я, для ўласнай маёй забаўкі, апішу іх падрабязна ад самага пачатку бедзтва, якое напаткала нас.

    У 10-й дзень другога месяцу гэтага, 11789 гаду ў паўночна-ўсходнім баку неба зьявілася невялікая камэта. Я тады знаходзіўся ў Хухуруне. Вечар быў цудоўны; незьлічонае мноства народу весела і бестурботна шпацыравала па мармуровай набярэжнай Лены, і лепшае грамадзтва сталіцы ажыўляла яе сваёй прысутнасьцю. Чароўны пол... чароўны пол..?”

                                                                              -----

    - Чым вы абцяжарваецеся, барон? - перапыніў Шпурцман, прыўзьнімаючы галаву. - Перакладаеце, напрамілы бог: гэта вельмі цікаўна.

    - Абцяжарваюся тым, - адказваў я, - што не ведаю, як назваць розныя ўзоры старажытных жаночых убораў, пра якія тут згадваецца.

    - Няма патрэбы; завіце іх цяперашнімі імёнамі, з далучэньнем агульнага прыметніка antediluvianus, “прадпатопны”. Мы ў параўнальнай анатоміі так завём усё тое, што невядома, калі яно існавала. Гэта вельмі зручна.

    - Добра. Такім чынам, пішыце.

                                                                              -----

    “Прадпатопны чароўны пол, у багатых прадпатопных салопах, з фарсістымі прадпатопнымі капялюшыкамі на галаве і прадпатопнымі турэцкімі шалямі, майстэрскі накінутымі на плечы, паведамляў гэтае сьціжме выгляд гэтак жа пярэсты, як і павабны”.

    - Выдатна! - выклікнуў мой доктар, нюхаючы тытунь. - І сьцісла і ясна.

    - Але мне здаецца, - прамовіў я, - што было б яшчэ карацей не дадаваць словы “прадпатопны”.

    - Вядома! - адказваў ён. - Гэта будзе яшчэ карацей.

    - Не перарывайце ж мяне зараз, - сказаў я, - а то мы ніколі не скончым.

                                                                              -----

    “Промні заходзячага сонцу, якія зьліваліся ружовымі бруямі скрозь доўгія і высокія калянады палацаў, што ўпрыгожвалі процілеглы бераг ракі, і азараючы чароўным сьвятлом жоўтыя і блакітныя дахі храмаў, захаплялі бязьдзейных гледачоў, больш занятых сваімі задавальненьнямі, чым камэтаю і нават навінамі з войску. Барабія была тады ў вайне з дзьвюма моцнымі дзяржавамі: да паўднёвага захаду (каля Шпіцбэргену і Новай Зямлі ******) мы вялі кровапралітную вайну з Мурзуджанам, уладаром вялікай дзяржавы, населенай нэграмі, а на ўнутраным моры (што цяпер Кіргіскі Стэп) наш флёт ваяваў са славаю супраць злучаных сілаў Пшармахіі і Гары. Наш цар, Мархусахаб, асабіста правадырнічаў войскамі супраць чорнага ўладара, і ганец, які прыбыў напярэдадні, прывёз радасную вестку пра здабытую намі незабыўную перамогу.

    Я таксама шпацыраваў па набярэжнай, але на мяне не толькі камэта і перамога, але нават і велічная гульня прамянёў сонцу не рабілі ўражаньні. Я быў безуважлівы і сумны. За гадзіну перад тым я быў у маёй Саяны, найпрывабнейшай з жанчын, якія жылі калі-небудзь на зямной кулі, - у Саяны, з якою павінны быў я хутка злучыцца непарыўнай сувязьзю шлюбу і сямейнага шчасьця, - і разьвітаўся з ёю з сэрцам, атручаным падазрэньнямі і рэўнасьцю. Я быў раўнівы да крайнасьці; яна была да крайнасьці легкадумная. Некалькі ўжо разоў здаралася мне быць у спрэчцы з ёю і заўсёды заставацца вінаватым; але зараз я меў ясны доказ яе здрады. Зараз я сам бачыў, як яна паціснула руку маладому (прадпатопнаму) франту, Сабарабу. “Ці магчыма, - думаў я, - каб гэтулькі крывадушша, падступства стойвалася ў юнай і неспрактыкаванай дзяўчыне, і яшчэ пад такою чароўнаю абалонкаю прыгажосьці, нявіннасьці, пяшчоты?.. Яна так нядаўна клялася мне, што, акрамя мяне, нікога ў сьвеце кахаць не можа; што без мяне нудзіцца, пачуваецца няшчаснаю; што мая прысутнасьць для яе дабрабыт, маё дакрананьне - жыцьцё!..” Але, можа стацца, я памыляюся: можа быць, я не тое бачыў, і яна адданая мне па-ранейшаму?.. Сапраўды, я не думаю, каб яна магла кахаць каго-небудзь іншага, асабліва гэткага сьвістуна, як Сабараб... Зрэшты, ён прыгажун, шляхетны і нахабны: шматлікія жанчыны ад яго без памяці... Ды і што значыла гэта рука ў яго руцэ?.. Адкуль такая халоднасьць у звароце са мною?.. Яна нават не спытала мяне, калі мы зноў убачымся!.. Я прывяду ўсё гэта ў выразнасьць. І калі пераканаюся, што яна сапраўды пагарджае маім каханьнем, то клянуся сонцам і месяцам!..” - Тут мае развагі былі раптам спыненыя: я зваліўся на маставую, разьбіў сабе лоб і быў аглушаны пранізьлівым віскам прыціснутага мною чалавека, які крычаў мне ў самае вуха: “Ай!.. ай!.. Шабахубасар!.. вар’ят!.. што ты робіш?.. ты мяне забіў!.. ты мяне душыш!.. Спадары!.. дапамажыце!..”

    Я ўскочыў на ногі, увесь у пыле і зьдзіўленьні сярод гучнага сьмеху мінакоў і пляскатых заўваг маіх прыяцеляў, і тады толькі прыкмеціў, што, узбуджаны запалам, я так хутка імчаўся па набярэжнай, што затаптаў галоўнага хухурунскага астранома, гарбатага Шымшыка, які быў некалі маім настаўнікам. Шымшык жадаў скарыстацца зьяўленьнем камэты на небе, каб на зямлі зьвярнуць агульную ўвагу на сябе. Стаўшы важна пасярод гульбішча, ён выцягнуў шыю і не зводзіў цьмяных вачэй сваіх з камэты, у тым спадзяваньні, што тыя, якія гулялі, пазнаюць па ягоным твары стаўленьні яго па пасадзе да гэтага сьвяціла; але тым часам неасьцярожна быў скулены мною на маставую.

    Перш за ўсё я дапамог шаноўнаму астраному прыўстаць з зямлі. Мы ўжо былі абкружаныя натоўпам разявак. Тады як ён чысьціў і прыводзіў у парадак сваю бараду, я паправіў на ім апранаху і падаў яму востраканцовы каўпак, які зваліўся з ягонай галавы, просячы прабачэньня перад ім у маёй неабдуманасьці. Але стары быў надзвычай раздражнёны маім учынкам і абцяжарваў мяне папрокамі, што я не ўмею паважаць ягонае сівізны і глыбокіх пазнаньняў; што ён даўно прадказаў зьяўленьне гэтай камэты і што я, скуліўшы яго падчас астранамічных ягоных назіраньняў, разьбіў дашчэнту выдатную сыстэму, якую ствараў ён аб руху, уласьцівасьці і карысьці камэт. Я нямкі выслухаў ягоныя вымовы, бо ведаў, што гэтая гучная абуранасьць мела больш прадметна даць ведаць народу, што ён астраном і паважная асоба ў гэтым выпадку, чым засмуціць і зьняважыць мяне перад староньнімі. Весялосьць гледачоў, узбуджаная ягонай прыгодай, раптам ператварылася ў цікаўнасьць, бо хутка пазналі яны, што гэты гарбаты чалавек можа растлумачыць ім значэньне мятлы, якая зьявілася на небе. Яны засыпалі яго пытаньнямі, і ён у сваіх адказах сумеў надаць сабе гэтулькі важнасьці, што шматлікія падумалі, быццам ён сапраўды кіруе камэтамі і можа паразіць любое сьвяціла над галавою ўсякага, хто не стане аказваць належнай павагі яму і ягонай навуцы.

    Я ведаў схільнасьць нашага мудраца да шарлатанству і пры першай магчымасьці пацягнуў яго адгэтуль, хоць ён неахвотна пакідаў ніву сваёй імпрэзы. Калі мы апынуліся сам-насам, я сказаў яму:

    - Ласкавы Шымшык, вы дужа згразілі народ гэтаю камэтаю.

    - Няма патрэбы! - адказваў ён абыякава. - Гэта ўзбуджае ў невуках павагу да навукі і навукоўцаў.

    - Але вы самі мне казалі...

    - Я заўсёды казаў вам, што прыйдзе камэта. Я прадказваў гэта гадоў за дваццаць таму назад.

    - Але вы казалі таксама, што камэтаў няма чаго баяцца; што гэтыя сьвяцілы не маюць аніякай сувязі ні з Зямлёю, ні з лёсам яе жыхароў.

    - Так, я казаў гэта; але зараз я складаю іншую, зусім новую сыстэму сьвету, у якой хачу даць камэтам занятак некалькі паважней ранейшага. Я маю пераканаўчыя да таго чыньнікі, якія растлумачу табе пасьля. Але ты, ласкавы Шабахубасар! ты гойсаеш па гульбішчах, як шалёны палеятэрыён. Ты ледзь не задушыў твайго старога настаўніка, раптам абрынуўшыся на яго ўсім целам. Я ўжо думаў, што камэта звалілася з неба прама на мяне.

    - Прабачыце, шаноўны Шымшык, я быў безуважлівы, амаль не свой...

    - Я ведаю чыньнік тваёй безуважлівасьці. Ты ўсё яшчэ важдаесься са сваёю Саянаю. Дакладна, яна табе зрадзіла?

    - Зусім не тое. Я люблю яе, кахаю; яна годная майго каханьня, хоць, здаецца, трошкі... легкадумная.

    - Бо я табе прадказваў гэта восем месяцаў таму назад? Ты не жадаў верыць!

    - Яна... яна баламутка.

    - Я прадказаў гэта, калі яна яшчэ была малюткаю. Мае прадказаньні заўсёды спраўджваюцца. І гэта камэта...

    - Я прызнаюся вам, што я ў роспачы...

    - Дарма, сябар мой Шабахубасар! Што ж тут незвычайнага?.. Усе нашыя жанчыны жудасныя баламуткі”.

    - Пастойце, барон, адно слова! - ускрыкнуў ізноў мой прыяцель Шпурцман. - Я думаю, вы не так перакладаеце.

    - З чаго ж вы гэтае ўзялі? - запярэчыў я.

    - Вы ўжо ў другі раз згадваеце пра баламутак, - сказаў ён. - Я не думаю, каб баламуткі былі вядомыя яшчэ да патопу... Тады вадзіліся мамуты, мэгалазаўры, плезіязаўры, палеятэрыёны ды размаітыя цмокі ды гідры; але баламуткі - гэта вытворы найноўшых часоў.

    - Выбачыце, ласкавы доктар, - адказваў я Шпурцману. - Вось герогліф, лісіца без сэрца: гэта, па граматыцы Шампальёна-Малодшага, павінна азначаць какетку. Я, здаецца, ведаю герагліфічную мову і перакладаю граматычна.

    - Можа стацца! - прамовіў ён. - Аднак жа ні Кюўе, ні Шэйхцер, ні Гом (18), ні Букланд (19), ні Браньяр, ні Гумбольт (20) не кажуць ні слова пра скамянелых баламутак, і касьцяка старажытнай какеткі няма ні ў парыжскім Музэюму, ні ў пецярбургскай Кунсткамэры.

    - Гэта ўжо не мая справа! - сказаў я. - Я перакладаю так, як тут напісана. Прашу пісаць.

                                                                              -----

    “Усе нашыя жанчыны жудасныя баламуткі...”

                                                                              -----

    - Пастойце, барон! - перапыніў яшчэ раз доктар. - Воля ваша, але тут неабходна да слову “жанчыны” дадаць прадпатопныя або выкапнёвыя. Баюся, што цяперашнія дамы пачнуць крыўдзіцца нашым перакладам, і сама цэнзура не прапусьціць гэтага месца, калі мы захочам яго надрукаваць. Дазвольце паставіць гэта тлумачэньне ў дужках.

    - Добра, добра! - адказваў я. - Пішыце як вам заўгодна, толькі мне не замінайце.

    - Ужо больш не скажу ані слова.

    - Памятаеце ж, што гэта кажа астраном свайму выхаванцу, Шабахубасару.

                                                                              -----

    “Усе нашы (прадпатопныя або выкапнёвыя) жанчыны жудасныя баламуткі. Гэта натуральнае сьледзтва той неабмежаванай волі, якою яны ў нас карыстаюцца. Шматлікія нашы мудрылы сьцьвярджаюць, што без гэтага нашы грамадзтвы ніколі не дасягнулі б той ступені адукаванасьці і асьветы, на якой яны зараз знаходзяцца; але я аніяк не згодны з іхнім меркаваньнем. Асьвечаным можна зрабіцца і замкнуўшы сваю жонку замком у спачывальні - нават яшчэ хутчэй; а што датычыцца да высокай адукаванасьці, то пытаю: што такое завём мы гэтым імем? - вытанчаная распуста, і толькі! - распуста, прыведзеная ў сыстэму, падпарадкаваная вядомым правілам, старшынскія крэслы якой саступілі мы жанчынам. Затое яны ўжо кіруюць ёю зусім у сваю карысьць, распаўсюджваючы сваю ўладу і сьцясьняючы нашы правы кожны дзень усё больш ды больш. Магутнасьць іх над грамадзтвам дайшло ў наш час да сваёй найвысокай кропкі: яны завалодалі ўсім, норавамі, размовамі, справамі, і нас не жадаюць больш мець сваімі мужамі, а толькі палюбоўнікамі і нявольнікамі. Пры такім парадку рэчаў грамадзтвы немінуча павінны загінуць.

    - Вы, шаноўны астраном, належыце, як бачу, да партыі шлюбнага абсалютызму.

    - Я прыналежу да партыі людзей добранамерных і не люблю рэвалюцый у спальнях, якія зараз адбываюцца ў шматлікіх дзяржавах. Раней гэтага не было. Згубнае вучэньне пра дапушчэньне жанчын да ўдзелу ў справах, пра вярхоўную іхнюю ўладу над грамадзтвам зьявілася толькі ў наш час, і яны, пры дапамозе маладых валацугаў, зусім нас заняволілі. У нас, у Барабіі, гэта яшчэ горш, чым у іншых месцах. Нарэшце і ўрады пераканаліся, што з падобнымі пачынаньнямі грамадзтвы існаваць не могуць, і паўсюль прымаюцца меры да спыненьня гэтых маральных бунтаў. Паглядзіце, якія разважлівыя меры прынятыя ў Гары, Шандарухіі ды Хахабуры для ўтаймаваньня гідры жаночай наравістасьці! Кажуць, што ў Бамбурыі ўлада мужа ўжо цалкам адноўленая, хаця ў нашых гасьціных сьцьвярджаюць, што ў тамтэйшых шлюбах яшчэ адбываюцца замяшаньні ды бойкі. Але і мы набліжаемся да важнага грамадзкага пералому: спадзяюся, што валадарства спадніц хутка скончыцца ў нашай сьвятой Барабіі. Ці ведаеш, Шабахубасар, сапраўдную мэту нашага паходу супраць нэграў Шахшух (Новай Зямлі)?

    - Не, не ведаю.

    - Так я табе скажу. Гэта вялікая таямніца; але я даведаўся пра яе праз майго прыяцеля, вялікага жраца Сонцу, які даўно ўгаворвае цара прыняць сапраўдныя меры да абмежаваньня празьмернай волі жаночага полу. Мы распачалі гэтую вайну адзіна дзеля гэтай мэты. Усё абдумана, прадугледжана як нельга лепш. Мы спадзяемся заняволіць паўмільёну арапаў і скласьці з іх грознае войска эўнухаў. Яны будуць прыведзены сюды ў выглядзе ваеннапалонных і разьмеркаваны па хатах, пад падставай мець кватэру, па адным чалавеку на ўсялякія шлюбы. Пры дапамозе іх, у прызначаны дзень, мы схопім нашых жанок, зачынім іх у спальнях і прыставім да дзьвярэй надзейных вартавых. Тады і я з вялікім жрацом, хоць і старыя, зможам ажаніцца на маладых дзеўчынах і будзем смакаваць сапраўднае шлюбнае шчасьце. Але замаўляю цябе, не кажы пра тое нікому на сьвеце, бо сапсуеш усю справу. Калі мы гэтага не зробім, то - убачыш! - не толькі з намі, але і з усім родам чалавечым, і з цэлаю нашаю плянэтаю можа здарыцца з-за жанчын найвялікшае бедзтва!..

    - Вы жартуеце, ласкавы Шымшык?

    - Не жартую, братка. Я перакананы ў гэтым: жанчыны нас загубяць. Але мы папярэдзім няшчасьце: хутка будзе канец іхняму самаўладзтву над норавамі. Раю і табе, Шабахубасар, адкласьці сваю жаніцьбу да шчаснага канчатка вайны з нэграмі.

    Я сьмяяўся да сьлёз, слухаючы развагі галоўнага астранома, і дзеля большай пацехі знарок падбухторваў яго пярэчаньнямі. Як ні дзіўныя былі ягоныя меркаваньні, як ні пацешныя зьвесткі, паведамленыя яму па сакрэце, але яны, па няшчасьці, былі не без падставы. З некаторага часу ўсё амаль народы былі зьдзіўленыя прадчуваньнем нейкага жудаснага бедзтва; на зямлі абвяшчаліся самыя змрочныя вяшчунствы. Род чалавечы, здавалася, прадбачыў якое чакае яго пакараньне за паўсюдную распусту нораваў; і як наймоцныя заўсёды звальваюць віну на слабых, тое ўсё зло было, натуральна, прыпісанае людзьмі жаночаму іхняму полу. Паўсюль прымаліся меры супраць неабмежаванай волі жанчын, хоць мужчыны не ўсюды заставаліся пераможцамі. Гэта быў час ганеньня на спадніцы: усе шлюбы ў разлаянцы; у грамадзтвах панаваў гармідар.

    Шымшык разьвітаўся са мною вельмі позна. Ягоны дзівацтвы некалькі расьсеялі мой сум. Як я быў злосны на Саяну, тое ўзлаваньне старога астранома супраць чароўнага полу збольшага заразіла і маё сэрца, і, кладучыся спаць, я нават стварыў малітву да Месяцу пра посьпех нашай зброі супраць нэграў.

    На другі дзень я засьпеў места у трывозе. Усё судосілі пра камэту, Шымшыку, ягоным каўпаку і ягоных прадказаньнях. Такім чынам, маленькае нябеснае цела і маленькі нязграбны пэдант, пра якіх раней ніхто і не думаў, зараз зрабіліся прадметам агульнай увагі! І ўсё гэта таму, што я гэтага пэданта зьбіў з ног на маставой!!. Во людзі! Во розумы!..

    Я пабег да сваёй ласкавай з цьвёрдым намерам у душы пакараць яе за ўчорашняе легкадумства самым прахалодным з ёю зваротам. Спачатку мы нават не глядзелі адзін на аднаго. Я завёў гаворку пра камэту. Яна выявіла нецярпеньне. Я стаў распавядаць пра маю прыгоду з Шымшыкам і працягваў падавацца абыякавым. Яна пачала сердаваць. Я зрабіў выгляд, быццам гэтага не прыкмячаю. Яна кінулася мне на шыю і сказала, што мяне любіць. Ах, крывадушная!.. Але такімі былі ўсе нашы (выкапнёвыя *******) жанчыны: слава Сонцу і Месяцу, што яны патанулі!..

    Я быў абяззброены і нават сам прасіў прабачэньня. Пайшлі тлумачэньні, сьлёзы, клятвы; выявілася, што ўчора я не тое бачыў; што ў мяне павінна быць дзіўная загана ў вачах; і поўная амністыя за мінулае была абвешчаная з абедзьвюх бакоў. Я быў у захапленьні і вырашыў прымусіць яе бацькоў і маю маці да найхутчэйшага завяршэньня справы, тым больш што жаніцьба, ва ўсякім разе, шанавалася ў нас (г. зн. да патопу ********) вярнейшым сродкам да спыненьня любоўных пакут.

    Хоць шлюб мой з прыгожаю Саянай даўно ўжо быў умоўлены нашымі бацькамі, але прывядзеньне яго ў дзеяньне з некаторага часу сустракала розныя перашкоды. Бацька маёй ласкавай займаў пры двары значнае месца: ён быў адчайны цырымоніймайстар і ганарыўся тым, што ніводны з царадворцаў не ўмеў пакланіцца ніжэй за яго. Ён абавязкова патрабаваў, каб я наперад як-небудзь уцёрся ў палацавы перадпакой і падвергнуў сябе выпрабаваньню, адвесіўшы ў яго прысутнасьці паклон хаця б намесьніку дзяржавы, калі той будзе праходзіць з паперамі: дасьведчаны цырымоніймайстар жадаў скласьці, па вугалу нахіленьня маёй сьпіны да падлогі перадпакою пры першым маім паклоне, ці далёка пойдзе зяць ягоны на ніве ўшанаваньняў. З іншага боку, мая маці была вельмі незадаволеная маёю будучай цешчаю: апошняя лічыла сябе не толькі больш паважней родам, але і маладзей яе, тады як матуля ведала з пэўнасьцю, што мая цешча была старэй яе шасьцюдзесяцьцю гадамі: ёй тады было толькі дзьвесьце пяцьдзесят пяць гадоў, а той ужо за трыста!.. Яны часта адпускалі адзін на аднаго пагардныя кпіны, хаця ў грамадзтвах падаваліся душэўнымі прыяцелькамі. Матухна не раіла мне сьпяшацца з вясельлем пад падставай, што, па зьвесткам, якія дайшлі да яе, справы бацькоў Саяны знаходзіліся ў вялікім непарадку. Маці маёй нявесты жадала выдаць яе за мяне замуж, але больш была занятая ўласнымі сваімі задавальненьнямі, чым лёсам дачкі. Але галоўнаю перашкодаю да хуткага зьдзяйсьненьня шлюбу быў мой дзядзька, Шашабах. Ён будаваў сабе пышны дом, з некалькімі сотнямі велізарных калёнаў, і, па сваім багацьці, быў надзвычайна паважаны як бацькам, так і мацераю  Саяны. Кахаючы мяне як роднага сына, ён абвясьціў, што ніхто, акрамя яго, не мае права клапатаць аб маім хатнім шчасьці, і вырашыў сваёю ўладай, што нельга і думаць пра маё вясельле, пакуль не адштукуе ён сваю вялікую залю і не разьвесіць сваіх карцін, бо зараз у яго няма дзе даць баль на такі ўрачысты выпадак. Мяркуючы па ўпартасьці дзядзькі Шашабаха і па рабалепнай глыбокай павазе нашых родных перад яго дзівацтвамі, гэта перашкода больш усіх іншых здавалася непераадольнай. Я не ведаў, што рабіць. Я быў закаханы і раўнівы. Саяна мяне любіла; але, пакуль дзядзька паразьвешваў бы свае карціны, самая дабрадзейная палюбоўніца пасьпела б раз дзесяць здрадзіць свайму сябру. Становішча маё было самае цяжкае: я прызнаў неабходным выйсьці з яго ў што б там ні было.

    Я пабег да матухны, каб змусіць яе да вырашэньня майго лёсу, і пасварыўся з ёю жудасна. Потым пайшоў да бацькі Саяны: той замест адказу прачытаў мне складзеную ім праграму цырыманіялу для надыходзячага пры двары сьвята і адправіў мяне да сваёй жонкі. Будучая мая цешча, якая была напярэдадні пакінутая сваім палюбоўнікам, сустрэла мяне грознаю выхадкаю супраць нашага полу, даказваючы, што ўсе мужчыны нягоднікі і не вартыя таго, каб жанчыны іх кахалі. Я зьвярнуўся да дзядзькі Шашабаху, але і тут не мог дамагчыся ладу: ён прымусіў мяне цэлы дзень укладваць з ім антыкі ў новай пышнай ягонай бібліятэцы; на ўсе мае водгукі аб Саяне, пра каханьне, пра неабходнасьць спыніць мае пакуты адказваў доўгімі развагамі пра мастацтва абпалу гаршчкоў у старажытных і прагнаў мяне ад сябе палкаю, калі я, страціўшы цярпеньне і прысутнасьць духу, выпусьціў з рук на зямлю і разьбіў на кавалкі вялікі фаянсавы гаршчок асаблівага гатунку, старажытнасьць якога, па ягоных здагадках, узыходзіла да дзьвесьце пятнаццатага году ад стварэньня сьвету. Я плакаў, праклінаў халодны эгаізм старых, якія не спасьцігаюць палкасьці юнага сэрцу, але не маркоціўся. Пасьля шматразовых просьбаў, адтэрміновак, спрэчак і засмучэньняў нарэшце я пасьпеў давесьці родных да згоды; але калі яны зьбіраліся абвясьціць нам яго ва ўрачыстым паседжаньні за званым абедам, я раптам пасварыўся з Саянаю за тое, што яна занадта салодка ўсьміхалася аднаму маладому чалавеку. Усё бурылася; я зноў быў зрынуты ў роспач.

    Я пакляўся ніколі не вяртацца да здрадлівай і цэлых трое сутак сьвята стрымаў свой зарок. Каб ніхто не замінаў мне сердаваць, я хадзіў шпацыраваць у месцах адасобленых, дзе не было ні жывой душы, дзе нават не было здрадніц. Аднойчы ноч засьпела мяне ў такім шпацыры. Няма сумневу, што спрэчка з ласкаваю ёсьць найзручны час для астранамічных назіраньняў, і сама астраномія была, як вядома, вынайдзеная ў IV стагодзьдзі ад стварэньня сьвету адным вялікім мудрацом, які пабіўся увечары з жонкаю і быў прагнаным ёю са спачывальні. З прыкрасьці я пачаў лічыць зоркі на небе і ўбачыў, што камэта, якую, клапочучы пра сваю жаніцьбу, зусім выпусьціў са зроку, ад тых часоў надзвычайна павялічылася ў сваім аб’ёме. Галава яе ўжо не саступала велічынёю месяцу, а хвост бледна-жоўтага колеру, разьбіты на дзьве палосы, закрываў сабою велізарную частку нябеснай сфэры. Я зьдзівіўся, якім чынам гэткая зьмена ў вонкавым яе выглядзе высьлізнула ад майго ведама і ўвагі. Зьдзіўлены дзіўнасьцю гледзішча і знудзіўшыся адзінотай, я пайшоў да прыяцеля Шымшыка пагутарыць пра гэтае. Яго не было дома; але мне сказалі, што ён на абсэрваторыі, і я пабег туды. Астраном быў у адной кашулі, без каўпака і без панчохаў, і стаяў, прыкуты правым вокам да астралябіі, завязаўшы левае сваё вока скінутай з сябе ад сьпякоты сподняй кашуляй. Ён падаў мне знак рукою, каб я не перарываў ягоныя заняткі. Я прастаяў побач яго некалькі хвілінаў у бязмоўі.

    - Чым вы так занятыя? - спытаў я, калі ён скончыў сваю справу і выпрастаўся перада мною, трымаючыся рукамі за сьпіну.

    - Я зрабіў назіраньні над хвастом камэты, - адказваў ён з важнасьцю. - Ці ведаеце вы ягоную велічыню?

    - Буду ведаць, калі вы мне скажаце.

    - Яна распасьціраецца на 45 мільёнаў міль: гэта большая за двойчую адлегласьць Землі ад Сонца.

    - Але растлумачыце мне, шаноўны Шымшык, як гэта зрабілася, што ён так хутка павялічыўся. Ці памятаеце, як ён здаваўся малым у той вечар, калі я перакуліў вас на набярэжнай?

    - Дзе ж вы бывалі, што не ведаеце, як і калі ён павялічыўся? Вы ўсё занятыя сваёю сварліваю каханаю і не бачыце, не чуеце таго, што адбываецца вакол вас. Досыць, шаноўны!.. пры такім асьляпленьні вы і таго не прыкмеціце, як ваша ласкавая паставіць вам на ілбе камэту з двума хвастамі даўжэй за гэты.

    - Пакіньце яе ў супакоі, сп. астраном. Лепш будзем казаць пра тое, што ў нас перад вачамі.

    - З задавальненьнем. Вось, як бачыце: тады як вы вока не спускалі з ружовага тварыка Саяны, гэтая камэта зусім зьмяніла свой выгляд. Раней яна здавалася маленькаю, бледна-блакітнага колеру; зараз, па меры набліжэньня да Сонцу, з дня на дзень павялічваецца і зрабілася жоўтаю з цёмнымі плямамі. Я вымераў яе ядро і атмасфэру: першае, відаць, даволі шчыльнае, мае ў папярочніку толькі 189 міль; але яе атмасфэра распасьціраецца на 7000 міль і ўтварае з яе цела ўтрая большае за Зямлю. Яна рухаецца вельмі хутка, пралятаючы ў гадзіну з лішкам 50 000 міль. Мяркуючы па гэтым і па яе кірунку, тыдні праз тры яна будзе знаходзіцца толькі ў 200 000 мілях ад Зямлі. Але ўсе гэтыя падрабязнасьці даўно вядомыя з майго апошняга сачыненьня.

    - Я ў першы раз пра іх чую, - сказаў я.

    - І не дзіўна! - выклікнуў мудрэц. - Куды вам і думаць пра целы нябесныя, загразшы па шыю ў такім белым зямным цельцы! Калі я быў малады, я таксама ахвотней валокся за красунямі, чым за хвастом камэты. Але вы, дакладна, і таго не ведаеце, што паступовае павелічэньне гэтай камэты паразіла тутэйшых жыхароў жудасным страхам?..

    - Я не баюся камэтаў і на чужы страх не зважаю.

    - Што царскі астраном, Бурубух, мой супернік і вораг, для заспакаеньня ўстрывожаных розумаў выдаў прыдуркаватае сачыненьне, на якое я буду адказваць?..

    - Усё гэта для мяне навіна.

    - Так!.. ён выдаў сачыненьне, якое задаволіла шматлікіх, асабліва такіх дурняў і баязьліўцаў, як ён сам. Але я выяўлю ягонае невуцтва; я дакажу яму, што ён, праседжваючы па цэлых раніцах у царскай кухні, у стане разумець толькі тэорыю абароту смажаніны на сваёй восі, а не абарот нябесных сьвяцілаў. Ён сьцьвярджае, што гэтая камэта, хоць і падыдзе даволі блізка да Зямлі, але не прычыніць ёй аніякай шкоды; што, уступіўшы ў круг дзеяньня прыцягальнай яе сілы, калі яе добранька папросяць, яна можа зрабіцца яе спадарожнікам, і мы будзем мець два месяцы замест аднаго: не тое яна праляціць міма і зноў зьнікне; што, нарэшце, няма чыньніку асьцерагацца сутыкненьня яе з зямной куляй, ні таго, каб яна разьбіла яе дашчэнту, як стары чыгун, таму што яна вадкая, як кісель, складаецца з гразі і пары, і іншае, і іншае. Ці можаце вы ўявіць сабе падобныя дурноты?..

    - Але вы самі перш былі таго ж меркаваньня, і, калі я вучыўся ў вас астраноміі...

    - Вядома!.. Раней яно сапраўды так было, і мой супернік так думае пра гэта па гэты час; але зараз я зьмяніў свой склад думак. Я ж не магу быць згодным у меркаваньнях з такім невукам, як Бурубух? Вы самі разумееце, што гэта было б занадта для мяне зьневажальным. Таму я складаю новую тэорыю сьветабудовы і пры дапамозе Сонцу і Месяцу спажыву яе дзеля зьнішчэньня яго. Па маёй тэорыі, камэты гулялі важную ролю ў стварэньні сонцаў і плянэтаў. Ці ведаеце, ласкавы Шабахубасар, што быў час, калі камэты валіліся на зямлю, як гнілыя яблыкі з яблыні?

    - У той час, я думаю, небясьпечна было нават хадзіць па вуліцах, - сказаў я з усьмешкаю. - Я ні завошта не пагадзіўся б жыць у такім стагодзьдзі, калі, вымаючы насоўку з кішэні, раптам можна было выраніць з яго на маставую камэту, якая звалілася туды з неба.

    - Вы жартуеце! - запярэчыў астраном. - Аднак жа гэта праўда. І доказ таму, што камэты не раз падалі на зямлю, маеце вы ў гэтых высокіх хрыбтах гор, якія грозна тырчаць на кулі нашай плянэты і што загрувашчваюць яе паверхню. Усё гэта камэты, якія зваліліся, целы, якія прыліплі да Зямлі, пакамечаныя і пераломленыя ў сваім падзеньні. Даволі зірнуць на пабудову каменных гор, на бязладзіцу іхніх пластоў, каб пераканацца ў гэтай праўдзе. Інакш паверхня нашай плянэты была б зусім гладкая: нельга нават дапусьціць, каб прырода, утвараючы які-небудзь шар, першапачаткова не вырабіла яго зусім круглым і роўным ды знарок папсавала сваю справу выпукласьцямі і шурпатасьцямі...

    - Таму, шаноўны мой Шымшык, - выклікнуў я, сьмеючыся гучна, - і ваша галава першапачаткова, у дзіцячых гадах, была зусім круглым і гладкім шарам, нос жа, які тырчыць на ёй, ёсьць, верагодна, староньняе цела, род камэты, што выпадкова на яе звалілася...

    - Ваша міласьць! - ускрыкнуў угневаны астраном. - Хіба вы прыйшлі сюды зьдзекавацца нада мною? Ідзіце, жартуеце з кім вам заўгодна. Я не люблю жартаў над тым, што адносіцца да кола дакладных навук.

    Я прасіў прабачэньня за маю непачцівую весялосьць, аднак жа не пераставаў сьмяяцца. Яго вучэньне здавалася мне гэтакім пацешным, што, нават разьвітаўшыся з ім, я думаў больш пра ягоны нос, чым пра вераломную Саяну. Прачнуўшыся на наступную раніцу, першым чынам я успомніў пра ягоную тэорыю: я зноў пачаў сьмяяцца, сьмяяўся ад шчырага сэрца і скончыў думкаю, што яна ў стане нават выгаіць мяне ад майго няшчаснага каханьня. Але ў тую хвіліну аддалі мне цыдулку ад... Кроў у мне закіпела: я ўбачыў почырк маёй тыранкі. Яна папракала мяне ў нясталасьці, у жорсткасьці!., запэўнівала, што яна мяне кахае, што яна памрэ, калі я не аддам справядлівасьці чыстага, палымянага каханьня яе!.. Усе мае зарокі і тэорыі Шымшыка былі ў адно імгненьне вока, падобна перакуленай, па ягоным вучэньні, камэце, пакамечаныя, пераламаныя, пераблытаныя ў сваіх пластах і зваленыя ў пачварную груду. Яна мае рацыю!.. я вінаваты, я нясталы!.. Яна такая велікадушная, што прабачае мяне за маё легкадумства, маю жорсткасьць!.. Праз паўгадзіны я ўжо быў у ног дабрадзейнай Саяны і, яшчэ праз хвіліну, у яе абдымках.

    Я ізноў быў шчасьлівы і з новай стараннасьцю пачаў клапатаць пра сваю справу. Трэба было ізноў зблізіць і пагадзіць родных, угневаных на мяне і, пры гэтай пэўнай аказіі, перасварыўшыхся паміж сабою; вынесьці іх папрокі і вымовы, схіліць матухну, выслухаць усе развагі дзядзькі Шашабаха і ўсьцешыць цешчу, якая гэтак жа палымяна жадала вызваліцца ад прысутнасьці дачкі ў хаце, столькі і надакучыць яе сьвякрусе і патыраніць мяне сваімі капрызамі. Дадайце да таго падрыхтоўку да вясельля, рады бабулек, асьцярогі раўнівага каханьня, маю нецярплівасьць, легкадумнасьць Саяны і хмары плётак, якія выбухнулі над маёю галавою, як хутка мая жаніцьба зрабілася вядомаю ў горадзе - і вы будзеце мець паняцьце пра жахі шляху, па якім павінен я быў прабірацца да хатняга шчасьця.

    Гэта пекла працягвалася два тыдні. Да давяршэньня маіх пакутаў, падзеі сэрца няспынна спляталіся ў мяне з хвастом камэты. Я павінен быў у адзін і той ж час адказваць на сумныя камплімэнты знаёмцаў, сварыцца з нявестаю за ўсялякі пушчаны міма мяне позірк, за ўсякую закінутую ў чужое сэрца ўсьмешку, і разважаць з усімі пра нябесную мятлу, якая няспыннымі сваімі зьменамі штодня падавала нагоду да новага пляткарства. І калі ўжо госьці былі скліканыя на вясельле, той жа хвост яшчэ заступіў мне шлях у капішча Духу Шлюбнай Вернасьці, які з нецярпеньнем чакаў нашай прысягі. Мой Шымшык, не здавольваючыся выпускам у сьвет сачыненьня, якое прадказвала падзеньне камэты на зямлю, яшчэ ўгаварыў свайго прыяцеля, вялікага жраца Сонцу, скарыстацца, з ім напалову, вырабленаю ў народзе трывогаю; і ў самы дзень майго вясельля вяшчальнікі апавясьцілі жыхароў сталіцы, што для адхіленьня пагрозьлівага бедзтва каласальны балван нябеснага Рака будзе вынесены з храма на пляц і што па зьдзяйсьненьні ахвярапрынашэньня сам вялікі жрэц будзе заклінаць яго ўсенародна, каб ён сьвятымі сваімі абцугамі злавіў камэту за хвост і ўтрымаў яе ад падзеньня. Разьлік быў вельмі слушны; таму што, калі камэта праляціць міма, гэта будзе прыпісанае народам сьвятасьці вялікага жраца; калі ж абрынецца, то Шымшык набудзе славу першага астранома ў сьвеце. Я сьмяяўся ў душы над шарлатанствам таго і другога; але мой цесьць, цырымоніймайстар, даведаўшыся пра ўрачыстасьць, якае ладзіцца, зусім страціў розум. Ён забыўся пра мяне ды сваю дачку і пабег да вялікага жраца абдумваць разам з ім плян цырыманіялу. Маё вясельле было адкладзена да заканчэньня ўрачыстага набажэнства. Якая пакута жаніцца на дачцэ цырымоніймайстра падчас зьяўленьня камэты!.. Нарэшце набажэнства шчасна зьдзейсьнілася, вялікі жрэц выканаў сваю справу, не ўсьміхнуўшыся ніводнага разу; розумы некалькі пасупакойваліся, і наступіў дзень майго вясельля, дзень, незабыўны ва ўсіх адносінах. Май дом, адзін з найпрыгожых у Хухуруне, быў пышна прыбраны і асьветлены. Натоўпы госьцяў напаўнялі пакоі. Саяна, у прыбранай сукенцы, здавалася царыцаю свайго полу, і я, чытаючы подзіў ва ўсіх зьвернутых на яе позірках, пачуваўся найвышэй за чалавека. Я валодаў ёю!.. Яна зараз належала мне аднаму!.. Нішто не магло параўнацца з маёй асалодай.

    Аднак жа і гэты вечар, вечар шчасьця і захапленьня, не прайшоў для мяне без некаторых непрыемных уражаньняў. Саяна, якая зіхацела прыгажосьцю і каханьнем, амаль не пакідала маёй рукі: яна часта паціскала яе з пачуцьцём, і ўсялякі поціск адлюстроўваўся ў маім сэрцы нябеснаю саладосьцю. Але ў вачах яе, у яе ўсьмешцы часам я прыкмячаў нуду, прыкрасьць: яна, відавочна, была засмучаная тым, што шлюбны абрад паклаў перашкоду паміж ёю і яе незьлічонымі прыхільнікамі; што для аднаго мужчыны адмовілася яна добраахвотна ад валадарства над тысяччу рабалепных паслугачоў. Гэтая думка прыводзіла мяне ў шаленства. З прыстойнасьці я імкнуўся быць вясёлым і ласкавым нават з ранейшымі маімі сапернікамі; але крадком джаліў вострымі, раўнівымі позіркамі франтаў, якія круціліся каля нас і ў прамянях маіх зрэнак жадаў бы праліць атруту птэрадактыля, каб у адно імгненьне вока паразіць сьмерцю ўсіх ворагаў майго спакою, каб вынішчыць увесь мужчынскі род і аднаму застацца мужчынам на сьвеце, у якім жыве Саяна...

    Ноч была ясная і ціхая. Пасьля вячэры многія з госьцяў выйшлі на тэрасу падыхаць сьвежым паветрам. Шымшык, забыты ўсімі ў пакоях, выскачыў з куту і вобцас пабег за імі. Саяна прапанавала мне рушыць усьлед за ім, каб забавіцца ягонымі развагамі. Нашы позіркі скіраваліся на камэту. Датуль яна была прадметам страху толькі для забабоннай чэрні; людзі прыстойныя - у нас шанавалася добрым тонам ні ў што не верыць, дзеля адрозьненьня ад мужычча - людзі прыстойныя, насуперак, цешыліся ёю, як дзеці, якія ганяюць па паветры прыгожую мыльную бурбалку. Для нас камэта, яе хвост, спрэчкі астраномаў і мой прыяцель Шымшык уяўлялі толькі крыніцу досьціпаў, жартаў і прыязнага зласлоўя; але ў той вечар яна жахнула і нас. Са ўчорашняй ночы велічыня яе амаль патроілася; яе выгляд складаў з сабе штосьці злавеснае, якое мімаволі прымушала трапятаць. Мы ўбачылі велізарны, непразрысты, сьціснуты з абедзьвюх бакоў шар, цёмна-серабрыстага колеру, які прыпадабняўся кругламу возеру пасярод нябеснай сфэры. Гэты яйцападобны шар складаў як бы ядро камэты і ў шматлікіх месцах быў пакрыты вялікімі чорнымі і шэрымі плямамі. Краі яго, акрэсьленыя вельмі слаба, зьнікалі ў імглістай, бруднай абалонцы, якая прасьвятлялася па меры аддаленьня ад шчыльнай масы шара і нарэшце зьлівалася з чыстаю, празрыстаю атмасфэраю камэты, азоранаю прыгожым барвовым сьвятлом і якая распасьціралася вакол ядру на вельмі значную адлегласьць: скрозь яе бачны былі нават мігаценьні зорак. Але і ў гэтай празрыстай атмасфэры, складзенай, пэўна, з паветрападобнай вадкасьці, мільгалі ў розных месцах цёмныя плямы, падобныя на аблокі і, верагодна, якія вырабляліся ад згушчэньня газаў. Хвост сьвяціла ўяўляў выгляд яшчэ больш пагрозлівы: ён ужо не знаходзіўся, як раней, на боку яго, зьвернутага да ўсходу, але, відавочна, накіраваны быў да Зямлі, і мы, здавалася, глядзелі на камэту ў канец яе хвасту, як у трубу; бо ядро і барвовая атмасфэра зьмяшчаліся ў ягоным цэнтры, і прамяні яго, падобна сонечным, ахіналі іх з усіх бакоў. За ўсім тым можна было прыкмеціць, што ён яшчэ вісіць ускосна да Зямлі: усходнія ягоныя прамяні былі значна даўжэй за заходнія.

    Гэтая частка хвасту, як больш зьвернутая да сонцу, якое нядаўна закацілася, палала таксама барвовым колерам, падобным на колер крыві, які паступова бляднеў на паўночных і паўднёвых прамянях кола і ва ўсходняй ягонай частцы пераходзіў у жоўты колер, з зялёнымі і белымі палосамі. Такім чынам, камэта са сваім колападобным хвастом займала большую палову неба і, так бы мовіць, усёю сваёю масаю гняла на паветра нашай плянэты. Прамяністая матэрыя, якая ўтварае хвост, здавалася яшчэ танчэй і больш празрыстай самой атмасфэры камэты: тысячы зорак, заслоненых гэтым рознакаляровым, круглым махалам, прасьвечваючыся скрозь ягоныя сьцены, не толькі не гублялі свайго бляску, але яшчэ гарэлі мацней і ярчэй; нават наш бледны месяц, уступіўшы ў круг ягоных прамянёў, раптам асьвяціўся новым, прыгожым сьвятлом, вельмі падобным на зьзяньне люстраной лямпы.

    Нягледзячы на страх і турботы, якія мімаволі авалодалі намі, мы не маглі не захапляцца велічным гледзішчам велізарнага нябеснага цела, што павісла амаль над нашымі галовамі і абцягнутага яшчэ найвелізарным колам барвовых, ружовых, жоўтых і зялёных прамянёў, распушчанымі вакол яго ў выглядзе пышнага паўлінавага хвасту, па якім рдзелі незьлічоныя зоркі, падобна абстаўленым рознакаляровым шклом лямпадам. Мы доўга стаялі на тэрасе ў глыбокім бязмоўі. Саяна, пагружаная ў задуменнасьць, нядбайна абапіралася на маю руку, і я адчуваў, як яе сэрца моцна білася ў грудзёх.

    - Што з табою, сябар мой? - спытаў я.

    - Мяне разьдзіраюць змрочныя прадчуваньні, - адказвала яна, далікатна прыціскаючыся да мяне. - Няўжо гэта камэта павінна разбурыць мае надзеі на шчасьце з табою, на доўгае, бясконцае ўладаньне тваім сэрцам?..

    - Не страшыся, мой сябар, дарма, - прамовіў я з няшчырым спакоем духу, тады як мяне самога прыгнятала засмучэньне. - Яна праляціць і зьнікне, як усе іншыя камэты, і яшчэ мы з табою...

    У тую хвіліну раздаўся ў вушах маіх голас Шымшыка, які гучна разважаў на другім канцы тэрасы, і я, не скончыўшы фразы, пацягнуў туды Саяну. Ён стаяў у коле госьцяў, якія шчыльна абкружылі яго з усіх бакоў ды слухалі ягоны аповяд з той клапатлівай цікаўнасьцю, якая выклікаецца пачуцьцём хуткай небясьпекі.

    - Што такое, што такое кажаце вы, шаноўны мой настаўнік?.. - спытаў я, спынячыся ззаду ягоных слухачоў.

    - Я тлумачу гэтым спадарам сапраўднае становішча камэты, - адказаў ён, прабіраючыся да мяне бліжэй. - Яна зараз знаходзіцца ў адлегласьці толькі 160 000 міль ад Зямлі, якая ўжо плавае ў яе хвасьце. Заўтра а сёмай гадзіне раніцы ў нас ад яе адбудзецца поўнае зацьменьне сонца. Гэта вельмі цікаўна.

    - Але што вы думаеце наконт накірунку яе руху?

    - Што ж тут думаць!.. Яна прасьцютка імкнецца да Зямлі. Я даўно прадказваў вам гэта, а вы не жадалі верыць!..

    - Сапраўды, няма чаго было сьпяшацца з даверам да такіх прадказаньняў! Але скажыце, дзеля Сонцу і Месяцу, ці зваліцца яна на Зямлю ці не?

    - Абавязкова зваліцца і наробіць шмат шуму ў навуковым сьвеце. Гэты невук, Бурубух, сьцьвярджаў, што камэты складаюцца з пары і вадкасьцяў; што яны няшчыльныя, мяккія, як параныя сьлівы. Хай жа ён, дурань, укусіць яе зубамі, калі зможа. Вы зараз самі можаце бачыць, якое яе ядро цёмнае, непразрыстае, цяжкае: яно, відавочна, зробленае з велізарнай масы граніту і толькі пагружанае ў лёгкую празрыстую атмасфэру, якая ўтвараецца вакол яе парай і газамі, накшталт нашага паветру.

    - Значыцца, сваім падзеньнем яна можа вырабіць жудасныя спусташэньні? - сказаў я.

    - Так!.. можа! - адказваў Шымшык. - Але няма патрэбы: хай яе вырабляе. Кола яе спусташэньня будзе абмежаванае. Ядро гэтай камэты, як я ўжо меў гонар выкладаць вам, у большым сваім папярочніку распасьціраецца толькі на 189 міль. Такім чынам, яна сваімі развалінамі ледзь можа засыпаць тры ці чатыры вобласьці - дапусьцім, тры ці чатыры царствы; але затое якое шчасьце!., мы з пэўнасьцю спазнаём, што такое камэты і як яны ўладкаваны. Значыцца, мы не толькі не павінны страшыцца яе падзеньня, але яшчэ палымяна жадаць падобнага выпадку, дзеля пашырэньня кола нашых спазнаньняў.

    - Як? - выклікнуў я. - Засыпаць гранітам тры ці чатыры царствы для пашырэньня кола спазнаньняў?.. Вы сыходзіце з глузду, шаноўны Шымшык!..

    - Зусім не! - запярэчыў стрымана астраном; і калі узяўшы мяне за руку, адвёў у бок ад госьцяў, прамовіў з вельмі пацешным запалам: - Вы мне прыяцель! вы павінны нароўні са мною жадаць, каб яна звалілася на Зямлю! Як хутка гэта здарыцца, я падам цару прашэньне, выяўлю невуцтва Бурубуха і буду прасіць пра прызначэньне мяне на ягонае месца царскім астраномам, з пакіданьнем і пры цяперашняй пасадзе. Спадзяюся, што вы і ваш вельмішаноўны цесьць падтрымаеце мяне пры гэтым выпадку. Папрасіце і вашу шаноўную жонку, каб яна таксама пахадайнічала пры двары ў маю карысьць: жанчыны - ведаеце! - калі захочуць... Прытым жа і сам цар не супраць гэтакага прыгожанькага тварыка...

    Я аслупянеў.

    - Як!.. вы жадаеце!.. каб Саяна!.. каб мая жонка!.. - ускрыкнуў я гнеўна і, вырываючы з абуранасьцю ад яго маю руку, пхнуў яго так, што гарбаты праныра ледзь не зваліўся з тэрасы. Прыбегшы да Саяны, я схапіў яе ў мае абдымкі і палымяна, горача прыціснуў яе да сэрца. Яна і ўсе госьці жадалі пазнаць, што такое сказаў мне астраном, мяркуючы, напэўна, што ён паведаміў мне важны сакрэт датычна засьцярог, якія павінна прымаць падчас падзеньня камэтаў; але я не хацеў уваходзіць у тлумачэньні і прапанаваў усім вяртацца ў пакоі.

    Дарэмна некаторыя з маіх маладых прыяцеляў імкнуліся аднавіць у грамадзтве весялосьць і прагу да забаў. Усе мае госьці былі ўстрывожаныя, засмучаныя ды сумныя. Гэтак раптоўнае павелічэньне камэты паведамляла некаторую грунтоўнасьць вяшчунствам Шымшыка і прыводзіла іх у жудасную турботу. Я жадаў, каб яны хутчэй разьехаліся па хатах, пакінуўшы мяне аднаго з жонкаю; але, у агульным хваляваньні розумаў, ніхто з іх не думаў пра задавальненьні гаспадара. Шматлікія групы мужчын і жанчын стаялі ва ўсіх пакоях, разважаючы з вялікім палам пра меркаваныя наступствы сутыкненьня двух нябесных целаў. Адны чакалі чырвонага сьнегу; другія - рыбнага дажджу; іншыя, нарэшце, якія чыталі сачыненьні знакамітага мудраца Бурбуруфона, даказвалі, што камэта разаб'е Зямлю на некалькі частак, якія ператворацца ў невялікія шары і паляцяць усялякі сваім шляхам кружыць вакол Сонцу. Некаторыя ўжо разьвітваліся са сваімі сябрамі на выпадак, калі пры раздрабненьні плянэты яны апынуцца на асобных з імі яе кавалках; і гэтая тэорыя асабліва падабалася шматлікім з мужоў, якія нават спадзяваліся ў хвіліну гэтага здарэньня спрытна пераскочыць з аднаго кавалка на другі, каб назаўжды вызваліцца адзін ад аднаго і разьвесьціся без усякіх клопатаў, без шуму, плётак і выдаткаў. Кожны выкладаў сваё меркаваньне і свае надзеі, і ўсе няспынна выходзілі на тэрасу і вярталіся адтуль у пакоі з кучаю вестак і назіраньняў. Шымшык, які зрабіўся душою іх спрэчак, бегаў з аднаго пакою ў другі, аспрэчваў усе меркаваньні, тлумачыў усякаму сваю тэорыю, крэсьліў крэйдай на падлозе астранамічныя фігуры і здаваўся поўным гаспадаром камэты і маёй хаты. У мяне ўжо бракавала цярпеньня. Я замануўся жаліцца на стомленасьць і галаўны боль, намякаючы маім гасьцям, што хутка пачне сьвітаць; але і тут вельмі нешматлікія прыкмецілі маё незадавальненьне і прыняліся шукаць каўпакі. Нарэшце некалькі чалавек разьвіталіся з намі і сышлі. Мой цесьць таксама загадаў падвесьці свайго мамута, абвясьціўшы ўрачыста, што пара пакінуць маладых. Хвала Сонцу і Месяцу!.. Пакуль што здарыцца з Зямлёю, а я сёньня ажаніўся і не магу першую ноч пасьля шлюбу прысьвяціць адным тэорыям!..

    Мы ўжо цешыліся гэтаму пачатку, калі двое з госьцяў раптам вярнуліся назад з весткай, што ніяк нельга прабрацца дахаты, бо ў месьце жудасная мітусьня, народ тоўпіцца на вуліцах, усё ў роспачы, і ніхто не думае пра супакой. Новая непрыемнасьць!.. Я паслаў людзей даведацца пра чыньнік трывогі і праз некалькі хвілін атрымаў данясеньне, што ў народзе ўспыхнуў сапраўдны бунт. Бурубух абвясьціў мужыччу, якое сабралася на плошчы, што ён асабіста быў заўсёды ворагам шкоднасьці камэтаў і нават выказваў меркаваньне ў карысьць таго, каб гэтая мяцёлка праляцела міма Зямлі, не падыходзячы да яе так блізка і не палохаючы яе жыхароў; але што галоўны астраном Шымшык запрацівіўся гэтаму фармальным чынам і сваімі сачыненьнямі наклікаў яе на нашу сталіцу; і таму, калі зараз адбудзецца якое-небудзь бедзтва, то адзіным вінаватым павінны прызнаць гэтага шарлатана, чарадзея, невука, праныру, зайздросьніка, і гэтак далей. Народ, запалены гаворкай Бурубуха, прыйшоў у разьюшанасьць, рушыў натоўпам на абсэрваторыю, перабіў прылады, спустошыў будынак, разрабаваў кватэру Шымшыка, і яго самога шукае паўсюль, каб прынесьці ў ахвяру сваёй лютасьці. Немагчыма ўявіць сабе ўражаньня, якое апанавала нас падобнай весткай, бо ўсе мы прадчувалі, што шаленства чэрні не абмяжуецца разбурэньнем абсэрваторыі; але трэба была бачыць жаласны твар Шымшыка падчас гэтага аповяду!.. Ён пабляднеў, абліўся буйным потам, прамармытаў некалькі слоў у абарону сваёй тэорыі і схаваўся, не даслухаўшы канца данясеньня.

    У сумным бязмоўі чакалі мы разьвязкі буры, якая ўзьнікла. Штохвілінна даходзілі да нас весткі, што народ больш і больш аддаецца апантанасьці, рабуе жыльлё найзнатнейшых людзей і забівае на вуліцах усялякага, каго толькі хто-небудзь назаве астраномам. Хутка і пышная набярэжная Лены, дзе знаходзіўся мой дом, пачала напаўняцца набрыдзьдзю. Мы з жахам узіраліся ў лютыя сьціжмы, якія блукалі ў цямрэчы і якія апавяшчалі сваім выцьцём порцікі незьлічоных будынкаў, як раптам град камянёў пасыпаўся ў мае вокны. Госьці пахаваліся за сьцяною і за калёнамі: Саяна ў сьлёзах кінулася да мяне на шыю; цешча страціла прытомнасьць; дзядзька закрычаў, што яму выцялі нагу; мітусьня зрабілася неймавернаю. Пачуўшы, што буйны народ лічыць бальнае асьвятленьне маёй хаты абразай грамадзкага смутку, я адразу загадаў гасіць лямпы і замыкаць аканіцы. Мы засталіся амаль упоцемку, але тым не менш прымалі ўсе магчымыя меры да абароны ў выпадку нападу. Выгляд шумнага натоўпу служак, коней, сланоў і мамутаў, сабраных на маім двары і якія належалі вяльможам, што балююць у мяне, утрымаў мяцежнікаў ад далейшых замахаў. Праз некаторы час навакольлі маёй хаты некалькі ачысьціліся, але ў іншых частках места беспарадкі працягваліся па-ранейшаму.

    Дзень ужо мігцеўся. Не сьмеючы ў падобных акалічнасьцях нікога выганяць на вуліцу, я прапанаваў маім гасьцям класьціся спаць дзе хто можа - на софах, на канапах і нават у крэслах. Усе замітусіліся, і я, карыстаючыся агульным рухам тых, хто шукаў сродкі аддацца спакою, пацягнуў Саяну ў спальню, прыбраную густоўна і амаль з царскаю раскошай. Яна дрыжала і чырванела; я дрыжаў таксама, але падбадзёрваў яе пацалункамі, падбадзёрваў далікатнымі клятвамі, гарэлы полымем, замыкаў дзьверы і быў шчасьлівы. Усе мяцяжы зямной кулі і ўсе нябесныя мяцёлкі не ў стане зьбянтэжыць асалоду двух маладых палюбоўнікаў, якія паўсталі ўпершыню сам-насам перад шлюбным ложкам. Мы былі адны ў пакоі і адны на ўсёй зямлі. Саяна ў салодаснай зьбянтэжанасьці аперазала мяне белымі, як малако, рукамі і, хаваючы некрануты, ружовы свой твар, які палаў сорамам, на маіх грудзях, моцна прыціснулася да мяне - моцна, як дзіцё, што разьвітваецца навекі з найдаражэйшаю маці. Я тым часам пасьпешна выблытваў з шаўковых яе валасоў багатае вясельнае покрыва, зрываў з плячэй лёгкую, празрыстую хустку, разьвязваў рукавы і расшпільваў сукенку ззаду; і гэтая апошняя, сьлізгаючы па зграбнай яе постаці, хутка ссунулася на падлогу, выявіўшы маім вачам шэраг чароўных харостваў. Я прагна прыкрыў іх запаленымі вуснамі... Здавалася, што ніякая сіла ў прыродзе не ў стане скасаваць палымяных, сутаргавых абдымкаў, у якіх трымалі мы тады адзін аднаго. Зьлітыя агнём каханьня ў адно цела і адну душу, мы стаялі некалькі хвілінаў у гэтым становішчы пасярэдзіне пакою, без дыханьня, без пачуцьцяў, без памяці... як раптам хтосьці чхнуў ззаду нас. Ніколі ўдар маланкі, з трэскам абрынуўшыся на нашы галовы, не мог бы раптоўней вывесьці нас з зачараваньня і хутчэй прыпыніць у нашых сэрцах палкія парывы запалу, чым гэтае нікчэмнае дзеяньне чалавечага носу, які бядуе на катар. Саяна ўскрыкнула і прыпала да зямлі; я адскочыў на некалькі крокаў назад і ў зьдзіўленьні азірнуўся ва ўсе бакі. У спальні, аднак жа, нікога, акрамя нас, не было!.. Я паглядзеў ва ўсіх кутах і, не знайшоўшы нідзе жывой душы, запэўніваў жонку, што гэта нам толькі так прычулася. Ледзь пасьпеў я супакоіць яе некалькі пацалункамі, як ізноў у пакоі раздалося чханьне; і ў гэты раз ужо ў вызначаным месцы - менавіта пад  ложкам. Я зазірнуў туды і ўбачыў дзьве ногі ў ботах. У першым руху гневу я жадаў забіць на месцы няшчаснага нахабніка, які адважыўся вырабіць падобную крыўду сьціпласьці юнай жонкі і сваёй сьвятакраднай прысутнасьцю наглуміцца над недатыкальнасьцю таямніц законнага каханьня: я схапіў яго за нагу і стаў цягнуць з-пад ложку, крычучы страшным голасам: “Хто тут?.. Хто?.. Навошта?.. Заб’ю гнюса!..”

    - Я!.. я!.. Пачакай, найшаноўны!.. Пусьці!.. Я сам вылезу, - адказваў мне няпрошаны госьць.

    - Кажы, хто ты такі?

    - Ды не сярдуй!.. гэта я. Я - твой прыяцель...

    - Хто?.. які прыяцель?..

    - Я, твой сябар!.. Шымшык.

    У мяне апалі рукі. Я здагадаўся, што ён, ратуючыся ад пошуку мяцежнікаў, залез пад наш ложак адзіна са страху, і мая ашалеласьць ператварылася ў весялосьць. Нягледзячы на роспач сарамлівай Саяны, я не мог устрымацца, каб не разрагатацца.

    - Ну што ты тут рабіў, нягоднік?.. - спытаў я яго з няшчыраю суровасьцю.

    - Я?.. я, брат, нічога худога не рабіў, - адказваў ён, трапечучы і караскаючыся пад ложкам. - Я хацеў назіраць зацьменьне Сонцу...

    Мая суровасьць ізноў была абяззброена. Тады як, паміраючы са сьмеху, я дапамагаў баязьліваму астраному вылезьці задам з гэтай небывалай абсэрваторыі, Саяна, па маёй просьбе накінуўшы на сябе начную сукенку, выбегла ў бакавыя дзьверы, якія вялі ў пакоі маёй маці. Яна была надзвычай засмучаная гэтай прыгодай і маім недарэчным сьмехам і, выходзячы са спальні, крычала гнеўна, напалову з плачам, што гэта жах!.. што, відаць, я не кахаю яе, калі, замест таго, каб забіць гэтага дурня кінжалам, рагачу з ім пра яе зганьбаваньне!.. што яна ніколі да мяне не вернецца!.. Вось адкуль наляцела бяда!

                                                                       Сьцяна II

    Я паляцеў усьлед за Саянаю, жадаючы ўціхамірыць яе сьвядомасьцю сваёй віны, нават абяцаньнем прыкладна пакараць астранома; але ў матухны было мноства жанчын, большаю часткаю паўраспраненых; пры маім зьяўленьні ў дзьвярох яе пакояў яны ўзьнялі такі крык, што я прымушаны быў сысьці назад у спальню. Вяртаючыся, я пабажыўся, што абавязкова заб’ю Шымшыка; але ледзь зірнуў на ягоны доўгі, памярцьвелы са страху твар, як ізноў пачаў сьмяяцца!..

    Я ўзяў яго за руку і без усякіх чыноў выштурхаў каленам у залю, дзе, да майго зьдзіўленьня, ніхто не думаў пра сон. Усе мае госьці былі на нагах і расхаджвалі па пакоях у страшнай турбоце. Нясьцерпная задуха, якая раптам разьлілася ў паветры, не дазволіла нікому з іх стуліць вочы, а плаклівыя весткі з места, якое спустошвала буянскае мужыччо, і выгляд камэты, які зрабіўся яшчэ пагрозьней пры першых прамянях сонца, сапраўды маглі ўсхваляваць і самага стрыманага. Як толькі я зьявіўся, шматлікія з іх, атачыўшы мяне, амаль сілком пацягнулі на тэрасу, каб паказаць мне, што робіцца на небе і на зямлі. Я зьледзянеў ад жаху. Камэта прыпадабнялася вялікай круглай хмары і займала ўсю ўсходнюю краіну неба: яна страціла сваю багатую, сьветлую абалонку і была бурага колеру, які ўсякую хвіліну цямнеў больш і больш. Сонца, нядаўна ўзьніклае з-за небасхілу, ужо хавала заходні свой бераг за краем гэтага велічэзнага шару. Пад маімі нагамі места грукатала глухім шумам і ў шматлікіх месцах узвышаліся масы густога дыму, у якім палала пажарнае полымя; па вуліцах перасоўваліся дзікія хеўры рабаўнікоў, абагравёных крывёю і, перад тварам небясьпекі, якая зацягвае ўсю прыроду ў прорву згубы, што яшчэ з прагнасьцю нясуць у агульную магілу вывергнутую ў сваіх суграмадзян маёмасьць.

    Праз чвэрць гадзіны сонца зусім схавалася за ядром камэты, якая зьявілася нашым позіркам чорнаю, як смоль, і ў такой блізкай адлегласьці ад зямлі, што можна было бачыць на ёй ямы, узвышэньні і іншыя няроўнасьці. У паветры распаўсюдзілася амаль начная цямрэча, і мы адчулі прыкметны холад. Жанчыны пачалі румзаць; мужчыны яшчэ выяўлялі некаторую бадзёрасьць духу і нават імкнуліся заляцацца з імі, хоць шматлікія нацягнутымі ўсьмешкамі глыталі сьлёзы, якія мімаволі саштурхваліся з веек стойлівай роспаччу. Мне атрымалася пракрасьціся да Саяны. Яна падзяляла агульнае засмучэньне і звыш таго сердавала на мяне. Я ўзяў яе руку; яна вырвала яе і не жадала гаварыць са мною. Я ўкленчыў, маліў прабачэньні, кляўся ў сваім бязьмежным каханьні, кляўся ў адданасьці, у паслухмянстве... Нішто не магло зьмякчыць яе гневу. Яна нават прамовіла жудаснае ў шлюбе слова - помста!.. Халодная дрыготка прабегла па маіх членах, бо я ведаў, чым у нас (перад патопам *********) жанчыны помсьцілі сваім мужам і палюбоўнікам. Гэта пагроза ўзвар’явала мяне да крайнасьці. Мы пасварыліся, і я бледны, з засмучаным тварам, з палючымі вачамі выбег вобцас з яе пакоя. Да давяршэньня майго замяшаньня я нечакана апынуўся сярод маіх госьцяў. Яны ўжо не думалі ні пра камэту, ні пра бунт, ні пра пажар сталіцы. Я нават зьдзівіўся іхняму вясёламу і шчасьліваму выгляду. Адгадайце ж, чым былі яны так ашчасьценыя? - маім няшчасьцем! Яны ўжо паведамлялі адзін аднаму на вуха пра цікаўнае здарэньне, якое здарыўся ўначы ў маёй спальні. Адны сьцьвярджалі, што маладая сышла ад мяне з крыкам і плачам да сваёй матулькі; другія важна тлумачылі гэты ўчынак рознымі недарэчнымі на мой рахунак здагадкамі; іншыя, нарэшце, запэўнівалі дадатна, што Саяна выйшла за мяне замуж па прымусу, што яна трываць мяне не можа і што нават я засьпеў яе ў спальні з адным маладым і прыгожым мужчынам, яе палюбоўнікам, які адразу схаваўся пад ложкам. Кплівыя погляды, намёкі, кпіны наконт шлюбнага побыту і крыўляньні ілжывага спачуваньня, якія пасыпаліся на мяне з усіх канап і крэслаў, ясна далі мне адчуць, што маё сямейнае шчасьце ўжо разадранае зубамі паклёпу; што мае шаноўныя сябры, сапхнуўшы гонар юнай маёй жонкі і мой ўласны ў прорву свайго зласлоўя, пасьпяшаліся заваліць яе аскепкамі свайго досьціпу і яшчэ стрэсьлі з сябе на іх бруд сваіх заган. Я вымераў думкаю гэту прорву і здрыгануўся: мой жаль, мая абуранасьць не ведалі мяжы. І, нягледзячы на гэта, я быў прымушаны з прыстойнасьці паказваць ім вясёлы твар, усьміхацца і па-сяброўску паціскаць рукі ў маіх забойцаў. Во людзі!., во гідкія людзі!.. Злосьць у вас мацней нават пачуцьця страху; вы гатовыя ісьці за яе гіпнозам на край самой пагібелі. Грамадзтва!.. горкі склад тысячаў атрутных запалаў!.. жорсткае катаваньне для няразбэшчанага сэрцу!.. Калі табе наканавана загінуць зараз разам з намі, то я душэўна віншую сябе з тым, што даў баль на тваё пахаваньне.

    Не ведаючы, куды падзецца ад людзей і ад самога сябе, я зноў выйшаў на тэрасу, сеў у адасобленым месцы і, у маім засмучэньні, зласьліва любаваўся гледзішчам шматлікіх пажараў, якім цямрэча зацьменьня паведамляла пышнасьць адкрытага пекла. Тым часам стомленыя разбоем і засьпетыя сярод сьветлай раніцы паўночнаю цемрай мяцежнікі памаленьку расьсеяліся, і мае дарагія госьці пачалі раз’яжджацца. Я заснуў пад вырабленым на тэрасе намётам, каб не разьвітвацца і не бачыцца з імі.

    Зацьменьне працягвалася да другой гадзіны папаўдні. Каля таго часу неба некалькі прасьвятлела, і вузкі край сонцу мільгануў з-за зьвернутага да захаду краю камэты. Я прачнуўся, сышоў уніз і ўжо нікога не засьпеў у пакоях. Хутка сонца заблішчала поўным сваім бляскам; але ў яго адсутнасьць акружнасьць камэты дзіўна пашырэла. З аднаго боку значная частка бруднага і шурпатага яе дыску апускалася за ўсходняю рысаю гарызонту, тады як процілеглы бераг упіраўся ў верх небаскляпеньня. Такое павелічэньне яе выгляду, пры бачным выдаленьні яе ад нашых вачэй да ўсходу, ясна даказвала, што яна ляціць да Зямлі ўскосна. А пятай гадзіне папаўдні яна зусім закацілася.

    Я засьпеў Саяну і маю маці ў сьлёзах: не ведаючы, што са мною сталася, яны разьдзіраліся сумнымі за мяне асьцярогамі - ці не выйшаў я з цікаўнасьці на вуліцу і ці не забіты мяцежным мужыччом за мае сувязі з Шымшыкам. Маё зьяўленьне напоўніла іх радасьцю. Жонка ўжо на мяне не гневалася. Мы пацалаваліся з ёю перад абедам; за абедам мы былі вельмі далікатныя; пасьля абеду яшчэ далікатней...

    Мы тады былі ў спальні. Сонца ўжо хілілася да заходу. Саяна сядзела ў мяне на каленах, прыхіліўшы цудоўную сваю галаву да майго плячу і аплятаючы маю шыю сваімі рукамі. Я трымаў яе ў сваіх абдымках і з захапленьнем шчасьлівага палюбоўніка паўтараў ёй, што зараз ужо нішто не разлучыць нас, нішто не зьбянтэжыць нашай асалоды. Яна замацавала маё прадказаньне прыкладаньнем доўгага, доўгага пацалунку, што гарэў некранутым сорамам, і мы, паяднаныя ягонай магнітнаю сілаю, упіваліся найчыстай саладосьцю, дыхаючы адною і тою ж часьціцаю паветра, адчуваючы і жывячы адною і тою ж душою, як раптам вусны нашы былі разьяднаныя раптоўным сутрасаньнем усяго пакою. Здавалася, быццам падлога пахіснулася пад намі. Усьлед за гэтым паўторны ўдар пацьвердзіў ранейшае адчуваньне, і пранізьлівае выцьцё сабак, якое раздалася ў тую самую хвіліну, вырашыла ўсе здагадкі. Я схапіў Саяну за руку і хутка пацягнуў да дзьвярэй, кажучы: “Сябар мой!.. землятрус!.. Трэба сыходзіць з пакояў”.

    Мы прабеглі доўгі шэраг пакояў сярод бесьперапынных удараў трасеньня, якія паўтараліся ўсялякі раз часьцей і мацней. Лямпы, падсьвечнікі, статуі, карціны, вазы, крэслы і столікі валіліся адны за другімі вакол нас на зямлю; падлога гойдалася пад намі, падобна палубе судна, якое гойдаецца хвалямі. Я крычаў маім людзям, каб яны хутчэй ратаваліся на двор, каб выводзілі са стайняў коней, мамутаў, мастадонтаў, і сам з Саянаю, якая трапятала вобцас бег да лесьвіцы, скачучы праз перакуленае начыньне і ўхіляючыся ад упрыгожваньняў, што падалі са сьценаў. Ледзь дабеглі мы да сенцаў, як у вялікай залі з жудасным трэскам абрынулася столь, насланая з доўгіх і шырокіх плітаў. На ўсходах, дзе мы, слугі і нявольнікі стоўпіліся ўсе разам, два новых падземных удары, якія пахіснулі зямлю ў двух процілеглых кірунках, звалілі ўсіх нас з ног, і мы ўсею грамадою пакаціліся ўніз, адзін праз другога, па прыступкам, што лопаліся пад намі, з якіх апошнія ўжо не існавалі. Стогн параненых, крык тых, якія спалохаліся і былі прыдушаныя, аглушылі мяне зусім; але каханьне захавала ў мне прысутнасьць духу: я не выпусьціў рукі Саяны. Такім чынам мы з ёю ўтрымаліся на груду народу, які зваліўся ў падножжа ўсходаў, не патрапіўшы на абломкі камянёў, аб якія шматлікія разьбіліся.

    Але ўставаньне было небясьпечней падзеньня, бо адначасовыя высілкі вызваліцца з кучы вырабілі ў ёй страшнае замяшаньне. Усякі пхаў ці імкнуўся скінуць з сябе свайго суседа. Пры дапамозе аднаго нявольніка, які шчасьліва ўтрымаўся на прыступках і схапіў Саяну на рукі, я пасьпеў вырвацца з натоўпу, які ляжаў у бязладзіцы, і мы ўтрох першымі выскачылі на двор. Уся астатняя куча была ў тое ж імгненьне сплюшчаная, размажджэраная, змолатая пышным скляпеньнем сенцаў, якое раптоўна зьляцела на яе, і кроў, выціснутая з яе, пырснула ва ўсе бакі скрозь камяні, як вада ад кінутага ў яе бервяна.

    Мы былі на двары, але зусім не па-за небясьпекай. Мае мастадонты, мамуты, сланы, вярблюды і коні, кіраваныя дакладным інстынктам жывёлаў, пры першых прыкметах землятрусу сілаю вызваліліся са сваіх турмаў, паразламвалі стойлы і дзьверы ды выбеглі на адкрытае паветра. Двор ужо быў напоўнены імі, калі мы туды зайшлі. Іхні непакой і трапятаньне, якія суправаджалася грымотным ровам, памнажалі мітусьню паміж тымі, хто выратаваўся і тымі, якія ратуюцца, якія таксама лямантавалі, крычалі і бегалі. Становішча наша было жудаснае. З аднаго боку - цэлыя шэрагі калёнаў, суцэльная сьцяна маіх пышных палацаў валіліся вакол нас на зямлю, як дзіцячыя цацкі, кранутыя патайнаю спружынаю, кідаючы нам пад ногі вялікія груды каменя і засыпаючы вочы пылам; з другога - разьюшаны мамут ці мастадонт адным паваротам сваіх велічэзных біўняў, падобных на доўгія і тоўстыя косткавыя калоды, адным ударам сваіх велізарных ног мог бы вынішчыць і патаптаць нас. Тым часам пекла бушавала пад нашымі стопамі. Падземны гром з аглушальным трэскам і выцьцём бесперапынку каціўся пад самаю глебаю, якая з неспасьціжнаю пругкасьцю то разьдзімалася і паднімалася ўгару, то раптам ападала, утвараючы страшныя паглыбленьні, падобна хвалям акіяну. У той жа самы час паверхня яе качалася з поўначы на поўдзень, і ўсьлед за тым рыса руху замянялася, і ўзьнікала перакрыжаванае гойданьне з усходу на захад або наадварот. Потым здавалася, быццам глеба кружыцца пад намі: мы, вярблюды і коні валіліся на зямлю, як сп’янелыя; адны мамуты і мастадонты, расставіўшы шырока тоўстыя свае ногі і круцячы хобатамі для захаваньня раўнавагі, утрымліваліся ад падзеньня. З усяго сямейства толькі я, Саяна і мой малодшы брат засталіся ў жывых; іншыя, маці і сястра, ды вялікая палова нашай шматлюднай чэлядзі не пасьпелі адшукаць выйсьця і загінулі ў розных частках будынку. Ужо наставала ноч. Землятрус не памяншаўся, але для нас не было гэтае страшным. За дзьве гадзіны часу мы так да яго абвыклі, як быццам гэта быў заўсёдны стан глебы, якую мы топчам: усякі абраў сабе самае зручнае на ўсхваляванай зямлі становішча і ў маўчаньні чакаў канцу буры. Асьцярога быць раздушаным падзеньнем сьценаў і порцікаў не магло трывожыць нас больш, бо дом быў разбураны дашчэнту і ўяўляў адну плоскую, шырокую груду развалінаў, якія трымалі нас і ўвесь двор у сваім коле. Бэлькі і калёны былі перамяшаныя ў дзівоснай бязладзіцы; сувязь будынка разарваная; кожны камень ляжаў асобна пад іншым каменем ці побач яго: яны здаваліся адушаўлёнымі сутаргавым жыцьцём чарвякоў, складзеных у кучу: пры ўсякім удары землятрусу, асабліва калі глеба выпучвалася і ападала, яны рухаліся, варушыліся, станавіліся прама, валіліся і перасыпаліся цэлымі масамі з аднаго месца на другое, выкідваючы часам з нетраў сваіх змолатыя члены раструшчаных імі месьцічаў ды ізноў паглынаючы іх ва ўнутранасьць разбурэньня.

    Усё было страчанае. Заставалася толькі падумаць пра тое, як правесьці ноч на зямлі, якая зыбалася, пад голым небам, на сярэдзіне шырокага кола развалін, што рухаліся. Вельмі мала адзеньня і яшчэ менш харчовых прыпасаў было выратавана маімі людзьмі ў самым пачатку бедзтва: мы падзялілі ўсё гэта паміж сабою па роўных частках. Два маленькія боханы і кавалак пакінутага ад абеду смажанага анаплётэрыюма ********** склалі цудоўную вячэру для Саяны і для мяне з братам. Я захутаў маю нявінную жонку ў плашч аднаго стайніка, і мы вырашыліся праседзець да раніцы на тым жа месцы.

    Нягледзячы на ўнутраныя разьдзіраньні плянэты, якая пры ўсякім удары павінна б, здавалася, разьбіцца ў дробныя кавалкі, над яе паверхняй валадарыла ноч, гэтак жа выдатная, сьветлая і ціхая, як і ўчорашняя. Месяц белымі промнямі серабрыў сумную магілу нашай сталіцы. Неба палала зоркамі; але, да зьдзіўленьня, не было відаць камэты. Мы меркавалі, што яна ўзыдзе пазьней, і не дачакаліся яе зьяўленьня. Няўжо яна зьнікла?.. Няўжо сапраўды дзе-небудзь абрынулася яна на зямлю?.. Гэты землятрус ці не ёсьць сьледзтва яе падзеньня?.. Пракляты Шымшык! Ён запэўніваў нас, што камэта спустошыць толькі тое месца, пра якое сама яна разаб’е свае бокі!.. Але падзеньне адбылося, і наш Шымшык мае рацыю: ён разумней Бурубуха!.. Зрэшты, гэта толькі выпадак, заўважыла Саяна: адзін з іх прадказваў, што яна зваліцца, другі - што яна міне: тое або гэтае было непазьбежным.

    Тады як мы былі занятыя падобнымі развагамі, падземныя ўдары станавіліся значна слабей і радзей. Грымоты, якія бушавалі ў нетрах кулі, ператварыліся ў глухі гуд, які часам змаўкаў зусім, і ў гэтых прамежках пакутаў прыроды рыданьне жанок і мацярок, стогн параненых і тых, хто паміраў, крык або, лепш сказаць, выцьцё роспачы ацалелых ад пагібелі, але пазбаўленых прытулку і пражытку, жахліва страсяналі наш слых і нашыя сэрцы. Нам даволі было зірнуць на саміх сябе , каб спасьцігнуць гаротнасьць іншых.

    Нарэшце надышоў дзень. Мы амаль не пазналі ўчорашніх развалін. Доўгія бэлькі і вялікія камяні былі пабіты ў дробныя кавалкі і як бы стоўчаныя на нішто; горад уяўляў выгляд шырокага насыпу абломкаў. Велічная Лена, якая працякала пад маімі вокнамі, пакінула сваё рэчышча і, павярнуўшыся да захаду, праклала сабе новы шлях па перакуленых вежах, па разасланых на зямлі сьценам ранейшых палацаў і храмаў. У шматлікіх месцах груды развалін загацілі яе хвалі і прымусілі іх разбруіцца па горадзе ў розных накірунках. На пляцах, на дварах вялікіх будынкаў і ў паглыбленьнях глебы ўтварыліся незьлічоныя баюрыны, і ўся заходняя частка сталіцы ўяўляла зьляпленьне мноства азёраў рознай велічыні, з якіх там і сям тырчалі адасобленыя калёны ды коміны, дзівоснаю гульнёю прыроды пакінутыя на сваіх фундамэнтах, каб служыць магільнымі помнікамі пахаванаму ў іхнім падножжы месту. Паводка не кранула ўсходняга берагу, на якім знаходзіўся мой дом; але мы прыкмецілі, што падобныя баюрыны ўжо пачыналі зьяўляцца і па гэты бок ранейшага рэчышча ракі. Землятрус ледзь быў адчувальны, аднак не спыняўся, і ад часу да часу больш ці менш моцны ўдар пагражаў, здавалася, аднаўленьнем учорашніх жахаў. Такім чынам, няма чаго было далей заставацца на месцы. Усё ацалелае народанасельніцтва сталіцы ратавалася на ўзвышэньнях, якія атачалі Хухурун з усходу: мы рушылі ўсьлед агульнаму прыкладу.

    Будынак, у якім месьціліся мае стайні і дзе жылі мае мамуты, мастадонты і некаторыя слугі, быў драўляны, з выдатнага райскага лесу. Мы раскідалі пераламанае бярвеньне і выцягнулі з-пад іх усё, што толькі знайшлі прыдатнага да ўжываньня. Нагрузіўшы на аднаго мастадонта гэтыя мізэрныя парэшткі нашага багацьця, я, Саяна, мой брат, два нявольнікі і адна прыслужніца селі на майго любімага рудога мамута; іншыя служкі ўзьлезьлі на сланоў і вярблюдаў або ўзяліся весьці ў руках коней, і мы рушылі са двару, прабіраючыся праз разваліны дому. Пасьля доўгай барацьбы з перашкодамі мы выехалі на вялікую вуліцу, якая вяла да ўсходняй заставы, і зьліліся са сьціжмай народу, што рухаўся ў адзін і той жа накірунак з намі. Я не ў сілах перадаць уражаньне, якое выклікала ва мне гледзішча гэтага бясконцага пахавальнага шэсьця, што павольна і сумна прабіралася вузкаю сьцяжынкай паміж высокімі валамі абломкаў. Падобныя нашай, доўгія шэрагі мерцьвякоў, якія паўсталі ранкам з магілы сваёй радзімы, цягнуліся і па іншых вуліцах. Не толькі людзі, але і жывёлы адчувалі велізарнасьць няшчасьця, якое здарылася: мамуты відавочна падзялялі нашу гаротнасьць. Гэтыя высакародныя стварэньні, першыя ў прыродзе пасьля чалавека, нават найвышэй шматлікіх людзей адораныя рэдкім розумам і цудоўнаю адчувальнасьцю, прымалі кранальны, хоць і нямы ўдзел у грамадзкім смутку. Мой руды мамут, які вольна разумеў гутаркі на трох мовах, біў сябе хобатам па баках і сумна ўздыхаў, праходзячы міма разбуранага жытла маіх прыяцеляў, якіх ён лічыў і сваімі. Убачыўшы майго дзядзьку, які расхаджваў па развалінах свайго новага дому, ён спыніўся і не жадаў ісьці далей, пакуль мы не скажам старому некалькі суцяшальных словаў.

    - Мае карціны!.. мае антыкі!.. - усклікаў дзядзька жаласным голасам. - Ах, калі б я мог адшукаць маю патэльню другога стагодзьдзя сьвету, за якую заплаціў так дорага!..

    - Вазьміце замест яе адну цэгліну з развалінаў вашага новага дому, - сказаў я яму. - Яна з учорашняга дню ўжо ўвайшла ў разрад каштоўных антыкаў.

    - Ты нічога не разумееш у старажытнасьцях!.. - адказаў дзядзька і зноў пачаў капацца ў развалінах. Ён выцягнуў з іх нейкую анучу і пачаў з палам выкладаць нам яе добрыя якасьці; але мой мамут, бачачы, што дзядзька зусім не зрабіўся разумней ад землятрусу, не пажадаў слухаць глупства, і мы паехалі.

    Шкадаваньне дзядзькі пра страту прадмету гэтакага пустога капрызу вымусіла ў мяне ўсьмешку; але яна раптам загасла, і я зноў пагрузіўся ў змрочную думу, якая прыгнятала мае грудзі ад самай раніцы. Акрамя скрухі, якая ўзбуджалася агульным бедзтвам, маё каханьне да Саяны была галоўнай яе крыніцай. Я прымушаны быў пакутаваць рэўнасьцю нават сярод жахаў мяцяжу прыроды, які ўспыхнуў. Саяна плакала, не гаварыла са мною, адпрэчвала мае суцяшэньні, і я па няшчасьці спасьцігаў чыньнік яе гаротнасьці: яна гаравала не пра страту маёнтка, не пра пагібель родных і айчыны, не пра зьнішчэньне некалькіх сотняў тысяч суграмадзян, але пра разбурэньне гасьціных, пра засмучэньне грамадзтва - таго абранага, шумнага, бліскучага грамадзтва, у якім валадарыла яна сваёю прыгажосьцю; дзе яна счасьлівіла сваімі ўсьмешкамі і прыводзіла ў роспач сваімі суровымі поглядамі; дзе жылі яе лісьліўцы; дзе яна засланяла і разьюшвала сваіх суперніц. Выратаваньне аднаго палюбоўніка, аднаго дакладнага сябра, не магло ўзнагародзіць ёй адсутнасьці натоўпу халодных абажальнікаў, рою прыгожых матылькоў, расьсеяных раптоўнаю бураю, з якімі гуляла яна ўсю сваю маладосьць. Я для яе быў нішто, ці, лепш сказаць, я быў усё - але адзін. Ёй здавалася, што нам удваіх будзе сумна!!. Я сьцьвярджаў адваротнае, даказваючы, што без гэтых спадароў нам будзе значна весялей. Лёгкі папрок у ганарыстасьці, які дазволіў я сабе зрабіць ёй пры гэтым выпадку, вельмі ёй не спадабаўся. Яна раззлавалася, і мы пасварыліся вершкі на маманце. Мы перавярнуліся адзін да аднаго задам. Мой мамут выпрастаў свой хобат угару, накшталт слупа, і пагойдаў ім паціху ў знак таго, што нядобра так сварыцца ў прысутнасьці ўсяго места!.. Я сказаў мамуту, што ён дурань.

    Такім чынам, мае любоўныя пакуты не спыніліся ні шлюбам, ні землятрусам!.. Гэта амаль неверагодна. Вось што значыць модная жанчына, выгадаваная ў віхуры вялікапанства!.. Трэба ж, каб падобныя жанчыны былі цудоўныя сабою і каб людзі былі абавязаны ўлюбляцца ў іх без памяці?..

    Мы ўжо выехалі з места, ужо паднімаліся на вышыні і ўсё яшчэ не прамаўлялі адзін з адным ані слова. Глеба, па якой мы праяжджалі, была патрэсканая ў дзіўныя ўзоры, і на шляху нярэдка трапляліся шырокія расколіны, праз якія трэба была пераскокваць. Узгоркі былі разбураны: адны абсыпаліся і згладзіліся; іншыя ляжалі разьбітыя на некалькі частак. У іншых месцах разяўленая плянэта вырыгнула са свайго ўлоньня кучы велізарных скал. Ранейшыя азёры ссохлі, і замест іх зьявіліся іншыя. Але самыя характэрныя прыкметы спусташэньня ўяўлялі дрэвы: лясы былі ўскудлачаныя; у гаі і на поле не заставалася і дзьвюх дрэваў у пэрпэндыкулярным становішчы да зямлі: усё стаялі наўскос, пад рознымі кутамі нахіленьня і ўсякае ў свой бок. Шматлікія дубы, тэкі, сыкаморы і плятаны былі скручаныя, як ліпавыя галінкі, а некаторыя расколатыя так, што чалавек зручна мог бы прайсьці ў іх скрозь пень, як у дзьверы. Мы доўга шукалі цэльнага і не занятага іншымі кавалка зямлі, дзе б маглі часова пасяліцца, і нарэшце спыніліся ў адным пальмавым гаі. Мае людзі імгненьнем пабудавалі для нас будан з галінаў.

    Звыш усякага спадзеву, мы тут апынуліся ў коле нашых знаёмцаў. Зграя маладых франтаў зьляцелася да нас са ўсяго гаю. Аповяды пра ўчорашнія прыгоды, жарты над мінулаю небясьпекай, прывітаньні і досьціпы, лісьлівасьць і зласлоўе ператварылі наш прытулак у бліскучую гасьціную або ў храм няшчырасьці. Саяна раптам разьвесялілася. Яна зноў усьміхалася, ізноў панавала над усім мужчынскім полам і зноў была шчасьлівая. У агульнай і вельмі майстэрскай раздачы ветлых поглядаў і я, пакорны муж і слуга, уганараваўся ад яе аднаго, у якім вялікімі герогліфамі напісана было міласьцівае прабачэньне маёй недарэчнай рэўнасьці і злачыннага жаданьня, каб мая жонка падабалася толькі аднаму мне. Я ледзь не лопнуў з прыкрасьці.

    Але неўзабаве мы пераканаліся, што небясьпека яшчэ не мінула. Не адна Лена зьмяніла свой накірунак: наогул усе рэкі і патокі пакінулі свае рэчышчы і, сустрэўшы перашкоды на зноў абраным шляху, пачалі запаўняць раўніны. Вада зьявілася ў невялікай адлегласьці ад нашага біваку і штохвілінна паглынала большую і большую прастору. Некаторыя сьцьвярджалі, што яна выцякае з-пад зямлі, і тут у першы раз вымаўленае было паміж намі жудаснае слова - патоп! Усе былі таго меркаваньня, што трэба сыходзіць у Сасахарскія горы, куды шматлікія сямействы адправіліся яшчэ на сьвітанку.

    Гай у адно імгненьне вока ажывіўся паўсюдным рухам. Адны ўкладвалі свае пажыткі, іншыя сядлалі коней і сланоў. Пакуль мае людзі займаліся падобнымі падрыхтоўкамі і мая жонка складала з ветлівымі паслугачамі трактат не пакідаць адзін аднаго ў вандраваньні, я даведаўся выпадкова пра выратаваньне маёй маці. Яна не загінула ў развалінах дому; яна выскакнула ў акно на набярэжную, калі мы сыходзілі на двор; шматлікія бачылі яе непадалёк ад гаю, з адным знаёмым нам сямействам. Сэрца маё моцна забілася ад радасьці: я жадаў адразу пабегчы да ўмілаванай маці, да аднаго праўдзівага сябра ў гэтым горкім жыцьці. Але як тут быць?.. Пакінуць маладую, нявінную жонку ў коле гэтых ветрагонаў немагчыма!.. Я прапанаваў Сабарубу, таму самаму балвану нашых жанчынаў, да якога раўнаваў Саяну, быўшы яшчэ жаніхом, і які зараз адчайна заляцаўся з ёю, дапамагчы мне адшукаць матухну. Ён перапрасіў нейкай падставай, якой я не зразумеў, але якую жонка знайшла вельмі паважнай. Я зазнаў непакой. Яны паглядзелі адзін на аднаго ды на мяне і ўсьміхнуліся. Я ў тую хвіліну гатовы быў забіць на месцы іх абодвух; але, падумаўшы, што жанатаму чалавеку непрыстойна сердаваць на сяброў сваёй жонкі нават і пасьля землятрусу, аддаў перавагу пакрыць маўчаньнем гэтую крыўдную ўсьмешку. Яны, відавочна, зьдзекаваліся над маёю рэўнасьцю!!. Такім чынам, я выйшаў з будана; але, сыходзячы, кінуў на Саяну жахлівы погляд, ад якога яна здрыганулася. Я ўзьлез на мамута ў суцэльным засмучэньні духу і, загадаўшы людзям чакаць майго вяртаньня, з двума нявольнікамі адправіўся шукаць матухну.

    Яе ўжо не было ва ўказаным месцы. Я аб’ехаў усе навакольлі, распытаў паўсюль і нідзе не дашукаўся яе сьледу. Гэтая няўдача засмуціла мяне яшчэ больш. Каля поўдня варочаўся я ў гай, які ўжо быў пакінуты ўсімі і збольшага патоплена вадою. Брат і слугі знаходзіліся ў суцэльным непакоі. Я безуважліва падаў знак да ад’езду, пытаючы, дзе Саяна. Мне адказвалі стрымана, што яна сышла ў гай і не вярнулася.

    - Як?.. Саяна сышла?.. Яна не вярталася?..

    І халодны пот выступіў у мяне на сьсінелым чале, на дрыготкіх руках.

    Яна не вярталася!.. Мая бедная, мая найдаражэйшая Саяна!..

    Першая думка была пра тое, што яна патанула. Я хацеў бегчы шукаць яе па ўсім гаі, але прыслужніца, моўчкі працягнуўшы руку, аддала мне цыдулку на згорнутым шматку папірусу. Я разгарнуў яе... О гора!.. там былі напісаны жаночым почыркам і нават без правапісу толькі два наступныя герогліфы:

    Гнеў, абуранасьць, роспач, лютасьць успыхнулі ў душы маёй са ўсёй сілаю засмучанага каханьня, з усёю неўтаймоўнасьцю пакрыўджанага гонару. Такім чынам, Саяна здрадзіла мне!.. Яна аддала перавагу паслужлівасьці, крывадушнаму рабству нізкага спакусьніка мне, майму каханьню, нашай шчасьці!.. Вераломная, падступная!.. Сыходзіць ад свайго мужа з палюбоўнікам падчас усеагульнага патопу!.. Ах ён нягоднік! Клянуся Сонцам і Месяцам, што гэты кінжал!.. Што ў іх злачыннай крыві!.. І хвалі помсты, якія хлынулі з сэрца, залілі мне голас у горле. Я не мог прамовіць больш ні слова: толькі махнуў брату рукою, даючы ведаць, што аддаю яму людзей і ўсю маёмасьць, і ў тую ж хвіліну паскакаў за тымі, хто паехаў адшукваць жонку і Сабаруба. Я не сумняваўся, што яна ўцякла з гэтым валацугам.

    Але як і дзе знайсьці іх у такой плойме народу, які бяжыць з местаў і паселішчаў, які запаўняе ўсе пераправы, які пакрывае ўсе дарогі і сухія месцы частымі, непранікальнымі натоўпамі?.. Я скакаў узад, наперад і ўпоперак, кідаўся наўздагад у розныя бакі, пытаў, зазіраў, падцікоўваў: нідзе іх ані сьледу!.. Як быццам нырнулі ў ваду! Я хацеў вярнуцца да брата ды яго не адшукаў. Пажыральны пякучым сумам, зьняможаны пад цяжарам засмучэньня, ганьбы, сораму, стомлены, амаль мёртвы, нарэшце страціў я ўсю надзею і вырашыў спакойна ехаць разам з іншымі ў горы. Там лёс шчасьлівым выпадкам хутчэй можа паспрыяць маёй помсьце, чым тут наўмысныя пошукі.

    А чацьвёртай гадзіне папаўдні прыбылі мы да адной пераправы, утворанай ручаінай, якая шырока разьлілася. Хадакі, якія валачыліся па ёй расступіліся, каб прапусьціць мяне, адзін толькі малюсенькі, гарбаты чалавечак, што стаяў па калені ў вадзе і які, здавалася, увесь дрыжаў ад страху пабачыўшы брод не па ягоным росту, не прыкмячаў нашага націску і, нягледзячы на наш крык, ніяк не жадаў збочыць. Мой мамут імчаўся хутка, і мы ўжо думалі, што ён затопча яго ў гразі, як раптам велікадушны гігант жывёльнага царства, каб ачысьціць сабе дарогу без прыгнёту хадакоў, схапіў яго на бягу канцом велічэзнага свайго хобата, падняў угару вышэй галовы і панёс праз ваду, як сноп саломы, уторкнуты на доўгія вілы. Гарбаты чалавечак віскатаў, круціўся, махаў нагамі і рукамі, не спасьцігаючы, што з ім здарылася; мае нявольнікі паміралі ад сьмеху; я загадваў ім спыніць мамута, баючыся, каб сумленная жывёліна ад чалавекалюбства не задушыла яго ў сваіх абдымках, калі ён, неспадзявана павярнуўшы да нас галаву, убачыў мяне на сядле і ўскрыкнуў радасным голасам:

    - Ах!.. Вы тут?.. Як я рады сустрэцца з вамі ў гэтым зручным месцы...

    - Шымшык!.. Шымшык!.. - выклікнулі мы аднагалосна, вітаючы яго гучным сьмехам.

    - Выратуйце мяне!.. - крычаў няшчасны астраном. - Ай!.. Ён патрушчыў мне ўсе косткі!.. Ну, што камэта?.. Ці не казаў я вам?.. Ай, ай, дзеля Сонцу!..

    Прабегшы брод, наш волат сам спыніўся і з дзіўным спрытам паставіў беднага Шымшыка на ногі. Мы кінулі астраному вераўчаныя ўсходы, узвалаклі яго на сядло і панесьліся далей. Шымшык распавёў мне свае прыгоды, я паведаміў яму мае: ён быў моцна крануты маім няшчасьцем. Ён выратаваў свае сачыненьні, свае адкрыцьці і тэорыі, якімі зьбіраўся ашаламіць сучасьнікаў і нашчадзтва; усе ягоныя кішэні былі набітыя славаю, і, калі нагналі мы яго ля пераправы, ён быў у вялікай цяжкасьці і не ведаў, што з сабою рабіць, не сьмеючы адставаць ад тых, хто бег і баяўся замачыць у раўчуку сваю неўміручасьць. На шчасьце, добры мамут вывеў яго з гэтага непрыемнага становішча і захаваў для навукі ды гонару Барабіі. Даведаўшыся ад мяне пра здраду Саяны, ён выклікнуў: “Ну, што?.. Ці не прадказваў я вам, што калі бедзтва здарыцца з зямлёю, то адзіна з-за жанчын?.. Па няшчасьці, зараз няма і сродкаў выратаваць яе: кажуць, што нэгры Шах-шух (Новай Зямлі), зьведаўшы пра наш намер спакладаць усё іхняе царства, біліся як мэгалатэрыёны і разьбілі нашых, якія зараз бягуць ад іх да сталіцы. Уся надзея на атрыманьне эўнухаў зьнікла: а гэта быў адзіны сродак утаймаваць распусту жаночага полу і аднавіць норавы!..”

    Нарэшце мы дасягнулі гор, праскакаўшы на мамуце за шэсьць гадзінаў дзевяноста геаграфічных міль. Мы знаходзіліся на мяжы нашай выдатнай айчыны, якая аддзяляла яе ад дзьвюх вялікіх дзяржаў, Хабары і Каскі. Спыніўшыся, мы прыкмецілі, што зямля ўсё яшчэ варушыцца пад намі. У некаторых месцах каменны хрыбет здаваўся яшчэ сагрэтым ад падземнага агню, які незадоўга прад тым пралятаў з громам у ягоным нутры. Разбурэньне прыроды ўяўлялася тут у самым велічным і жудасным выглядзе: гранітныя сьцены былі сьпісаныя расколінамі, з якіх шматлікія былі падобнымі на прорвы; цясьніны былі заваленыя вяршынямі, якія абваліліся, тоўстыя пласты каменя падарваныя і парытыя, кручы разам з лясамі, што расьлі на іх перакуленыя, зьмятыя, расьцяганыя. Сасахарскія горы пасьля ўчорашняга землятрусу прыпадабняліся пасьцелі двух юных палюбоўнікаў, толькі што пакінутай імі ранкам у маляўнічай бязладзіцы: разваліны палкага запалу, якія яшчэ дыхаюць вульканічнаю цеплынёю іх сэрцаў, сярод халодных ужо сьлядоў першага выбуху іхняга каханьня.

    З часу нашага пасяленьня ў горах падзеі і жахі прасьледавалі адзін аднаго і нас з такою шпаркасьцю, што ніякае ўяўленьне не ў сілах перадаць іх іншаму, ні сабе прадставіць. Зямля, неба, стыхіі, людзі і іхнія мяцежныя жарсьці былі зьмяшаныя ў адзіны велізарны хаос і разам утварылі змрочную, шумную, лютую буру.

    Калі мы прыбылі, горы ўжо былі пакрытыя народам, які ратаваўся адусюль. Процілеглыя іхнія схілы былі ўсеяныя каменьнем розных колераў і выглядаў, у ліку якіх шматлікія дзівілі нас сваёю прыгажосьцю, празрыстасьцю і агністым бляскам, а іншыя сваім падабенствам з грымотнымі стрэламі. Але з адной падхмарнай вяршыні ўцекачы з тых навакольляў паказалі нам у паўночна-ўсходнім баку небакраю гледзішча яшчэ больш цікавае - даўжэзны хрыбет гор, скурчаны надзвычай высокімі і вострымі масамі, якога перш там не было. Гэта быў адзін толькі ўскраек развалін камэты, што ўчора выцялася аб Зямлю, якая разаслалася па ёй неагляднаю рысаю з незьлічонымі бакавымі галінамі; якая патрэсла яе ў самым падмурку і, ядром сваім загрувасьціўшы велізарную паласу нашай кулі, па баках наваленых ёю велічэзных гмахаў гранітнай матэрыі, усю прастору сумежных земляў заліла і засыпала дажджом з гразі і пяску ды моцным каменным градам, што ішоў некалькі гадзін запар падчас і пасьля яе падзеньня. Сьляды гэтага граду, які датыкнуўся самай падэшвы Сасахарскіх гор, бачылі мы ў тых незнаёмых нам рознакаляровых камянях і бліскучых аточках, а ўцекачы прадставілі нам узоры чырвонага і жоўтага пяску, што складаў, відаць, глебу камэты і падабранага імі на прылеглай да гор раўніне. Жоўты пясок прыгожым сваім выглядам, які ласкаваўся, асабліва чараваў нашы позіркі і сэрцы; усякі з нас жадаў мець у сябе хоць некалькі яго зерняў. Ён, відаць, лічыўся на камэце вельмі дарагою рэччу.

    Па іхніх аповядах, падзеньню яе папярэднічаў...

                                                                       Сьцяна IІI

    ...страшны гуд з трэскам ў падвышаных краях атмасфэры і неўзабаве суцэльная цямрэча, якая прарэзвалася яркімі агнямі, як бы выціснутымі з паветра, прыціснутага яе націскам, яшчэ павялічыў жах фатальнай хвіліны. У той самы час пяцьсот тысяч ваяроў Хабары і Каскі стаялі на поле бітвы, абараняючы крывёю ды жыцьцём славалюбства сваіх правадыроў, ганарыстасьць сваіх суграмадзян і недатыкальнасьць невялікага кавалка зямлі, бескарыснага іхнім правадырам, суграмадзянам і ім самім. Вайскаводы запальвалі іх адвагу, тлумачачы грозныя нябесныя зьявы ў сэнсе шчасьлівага для іх прадвяшчаньня і нагадваючы ім аб нятленнай славе, належнай хутка ўвянчаць іхнія вялікія, несьмяротныя подзьвігі; месты, сёлы, вёскі, дахі хат і ўзгоркі кіпелі народам, якія чакалі ў трывозе наступствы агністай барацьбы стыхій і крывавай барацьбы сваіх блізкіх; палі і сенажаці стракацелі незьлічонымі статкамі, якія, аслупянеўшы са страху, забыўшыся пра корм, у агульным прадчуваньні пагібелі злучалі сумнае сваё мыканьне з ровам ільвоў, тыграў і тапіраў, што трымцелі ў лясах ды батлейках; паветра грукатала зьмяшаным крыкам неспасьціжнага мноства птушак, якія лёталі густымі зграямі ў цемрадзі, якая штохвілінна ўзмацнялася - калі цяжкая маса паветранага каменя са шпаркасьцю маланкі хлынула на ўсю краіну!.. Чалавецтва і жывёльнае царства вырыгнулі адзін раптоўны, хрыпаты стогн, і разам з гэтым стогнам былі размажджэраны гарамі, што зьляцелі з неба, якія апырсканым іхняй крывёю падмуркам імгненна спляскалі, раздушылі і пахавалі назаўжды быць надзеі, гонар, славу і злосьць незьлічоных мільёнаў стварэньняў. На неагляднай магіле пяцідзесяці самалюбных народаў і пяцісот распусных местаў раптам паўстала велізарнае, непрыступнае надмагільле, якое грукоча сьмяротным рэхам і што хавае купалы свае за аблокамі, на якім лёс сусьвету раскіданымі ў бязладзіцы гранітнымі літарамі накрэсьліла таямнічы надпіс: “Тут спачувае палова арганічнага жыцьця гэтай цьмянай, зялёнай плянэты трэцяга разраду”.

    Мы стаялі на скале і ў маркотнай цішы доўга глядзелі на бледны, пачварны труп камэты, які валяўся ў куце нашага небакраю, учора яшчэ гэтакай яркай, бліскучай, выдатнай, якая учора яшчэ рухалася ўласнаю сілаю ў безданях прасторы і якая як бы знарок прыляцела з аддаленых сусьветаў, ад іншых сонцаў і іншых зорак, каб знайсьці для сябе, поруч нас сьмяротных, труну на нашай плянэце і прах свой, перамяшаны з нашым прахам, злучыць з яе тлом.

    Тым часам іншая з’ява, якая адбывалася над нашымі галовамі, працяла нас новым страхам. Ужо перад гэтым мы прыкмецілі, што сонца занадта доўга не хіліцца да заходу: шматлікія сьцьвярджалі, што яно стаіць нерухома; другім здавалася, быццам яно варушыцца вакол адной і той жа кропкі; іншыя, і сам Шымшык, даказвалі, што яно, відавочна, зьбілася са шляху, не ведае астраноміі і зайшло зусім не туды, куды б яму вынікала ісьці з календаром Акадэміі ў кішэні. Мы тлумачылі гэту падзею рознымі здагадкамі, калі адным разам сонца кранулася з месца і, падобна лятучай зорцы, хутка прабегшы астатнюю частку шляху, схавалася за небасхілам. У адно імгненьне воку гледзішча зьмянілася: сьвятло загасла, неба запунсавела зоркамі, мы апынуліся ў глыбокай цямрэчы, і крык роспачы раздаўся вакол нас у горах. Мы меркавалі, што ўжо назаўжды разьвіталіся з дабратворным сьвяцілам; што пасьля зьнішчэньня значнай часткі роду чалавечага тая ж плянэта, на якой мы нарадзіліся, прызначаная быць ягоным парэшткам вязьніцаю, дзе мы павінны чакаць хутка сьмяротнага прысуду. Немагчыма намаляваць нягоды, якія авалодалі намі пры гэтай жудаснай думцы. Мы правялі некалькі гадзін у гэтым становішчы; але тады як некаторыя з нас ужо абдумвалі сродкі, як бы абладзіць рэштку свайго побыту ў змрочным зьняволеньні на нашай няшчаснай плянэце, хвалі яркага сьвятла неспадзявана залілі наш зрок асьляпляльным бляскам. Мы ўсё пападалі на зямлю і доўга не сьмелі расплюшчыць вочы, асьцерагаючыся быць забітымі ягонымі праменямі. Нарэшце мы пераканаліся, што яно ідзе ад сонца, якое незразумелым чынам узышло з таго боку, дзе незадоўга прад тым зьдзейсьніўся ягоны раптоўны заход. Дасягнуўшы вядомай вышыні, яно раптам пакацілася на поўдзень; потым, павярнуўшыся назад, прыняло накірунак да паўночнага ўсходу. Не даходзячы да зямлі, яно пахіснулася і пайшло сьлізгаць паралельна рысе небакраю, пакуль ізноў не завалілася за яго недалёка ад паўднёвай кропкі. Такім чынам, на працягу пятнаццаці гадзінаў яно ўзыходзіла чатыры разы, кожны раз у іншым месцы; і кожны раз, пакрэсьліўшы яго крывымі лініямі заблытанага шляху свайго, заходзіла на іншым пункце і ўкідала ў начную цемру зьдзіўленыя і змучаныя нашыя позіркі.

    Нягледзячы на жах, распаўсюджаны ў нас падобным зрыньваньнем вечнага парадку сьвету, нельга было не здагадацца, што не сонца так дзіўна блукае над намі, але што зямная куля, абцяжараная цяжарам камэты, страціла сваю раўнавагу, выбілася з ранейшага цэнтру прыцягненьня і сутаргава хістаецца на сваёй восі, шукаючы ў сваёй велізарнай масе, павялічанай чужым целам, новага для сябе цэнтра і новай восі для сутачнага свайго звароту. Сапраўды, мы бачылі, што пры кожным зьяўленьні сонца кропка яго ўзыходжаньня больш і больш набліжалася да поўначы, хоць заход не заўсёды адпавядаў новаму ўсходу і валіўся напераменку па правы і па левы бок паўднёвага канцавосься. Нарэшце ў пяты раз сонца заблішчала ўжо на самай кропцы поўначы і, прабегшы зыгзагам нябесны звод у сем гадзін часу, закацілася амаль правільна, на поўдні. Потым настала доўгая ноч, і пасьля адзінаццаці гадзінаў цемры дзень ізноў пачаў мігцецца на поўначы. Сонца ўзышло, па-ранейшаму прыгожым сьвітанкам, што яму папярэджваў: мы віталі яго радасным клічам, лісьлівячы сябе думкаю, што зараз хутка будзе канец нашым пакутам, усё прыйдзе ў парадак, і мы вернемся на раўніны. Адзіны толькі Шымшык не мог здаволіць сваёй гаротнасьці пасьля страты ранейшага ўсходу і ранейшага захаду. Ён казаў, што не перанясе такога бязбожнага перавароту ў астраноміі ды геаграфіі: дзьвесьце сарок пяць гадоў свайго жыцьця аддаў ён на складаньне табліц даўгаты і шыроты трох тысячаў найвядомых местаў і мястэчкаў, а зараз, пры зьмене канцавосьсяў, усе ягоныя вылічэньні, уся ягоная вучонасьць, заслугі перад нашчадзтвам і права на поўны пэнсыён ад сучасьнікаў не каштавалі старой анучы!..

    Я разумеў смутак Шымшыка, але ён, пракляты, не ўмеў ацаніць маёй. Нажаль!.. Муж, ад якога жонка зьбегла з палюбоўнікам падчас падзеньня камэты на Зямлю, у сто разоў няшчасьней усіх астраномаў. Яму скажуць, што яны ўзялі кірунак на ўсход; ён пабяжыць за імі на ўсход, кіруючыся плыньню сонца; раптам канцавосьсі зьменяць сваё становішча, і ён апынецца на поўначы, у дзевяноста геаграфічных градусах ад сваёй сужыцелькі. Гэта занадта жорстка!.. Сьцяміўшы ўсю справу, я пераканаўся, што ў сапраўдных адносінах Зямлі да Сонца няма чаго дарма мне і шукаць сваёй жонкі.

    Раптам надвор’е зьмянілася. Паветра стала засланяцца некаторым родам празрыстага, падобнага на гарачую пару, смугі, і дужы пах серы ўразіў наш нюх. Мы ўжо набылі было некаторую звычку да незвычайных зьяў і спачатку мала клапаціліся пра гэту зьмену надвор’я, якае, зрэшты, датуль дзівіла нас сваёй сталасьцю. Хутка сонца зрабілася цьмяным, крывавым, велізарным, як падчас зімовага заходу, і ў верхніх пластах атмасфэры пачало мільгаць полымя сіняга і чырвонага колераў, якое нагадвала сабою пыл запаленага сьпірту. Праз паўгадзіны полымя так узмацнілася, што мы былі як бы пакрытыя рухомым агністым зводам.

    - Паветра гарыць! - выклікнулі шматлікія з маіх суседзяў.

    - Паветра гарыць!!. - раздалося па ўсім хрыбце. - Мы загінулі!

    Грунтоўнасьць гэтай заўвагі не падлягала сумневу: паветра было падпаленае!.. І няцяжка нават было прадбачыць, якую сьмерць рыхтавала нам разьлютаваная прырода: мы павінны былі згарэць жывымі, дыхаць полымем, бачыць жыўцом нашыя унутранасьці спаленымі, якія ператвараюцца ў вугаль. Якое становішча!.. Якая будучыня!..

    Пажар атмасфэры прыняў страшнае напружаньне. Замест ранейшых дробных і частых жмуткоў полымя агонь палаў на небе велізарнымі масамі, з аглушальным трэскам; і хоць зусім не было аблокаў, дождж ліўся на нас буйнымі кроплямі. Але полымя ўтрымлівалася на вядомай вышыні, зусім не паніжаючыся да зямлі. Дыханьне зрабілася цяжкім; усе твары ўвасобіліся сьмяротнаю бледнасьцю. У шматлікіх галава пачала кружыцца: яны валіліся на зямлю і ў жудасных курчах, якія суправаджаліся праносам і ванітамі, каналі, не дачакаўшыся канца прадстаўленьня. Сьмерць атачыла нас сваім чароўным жазлом. На працягу некалькіх гадзінаў вялікая палова народу, які выратаваўся ў горах, зрабілася яе ахвяраю, пакрыўшы даліны і скалы пачварнымі ды агіднымі трупамі. Тыя, якія вытрымалі першы яе прыступ на апошняе сховішча бедных парэштак нашага роду, былі зрынутыя ў ап’яненьне, не пазбаўленае нават некаторай весялосьці. Я зваліўся без пачуцьцяў на камень.

    Не ведаю, як доўга заставаўся я ў гэтым становішчы, але, ачуўшыся, я адчуў у сабе прыкметы моцнага пахмельля. Мае таварышы адчувалі тое ж, хоць з іх толькі нешматлікія былі сьведкамі майго абуджэньня. Мы пакутавалі болем галавы, млоснасьцю і здранцьвеньнем членаў і ў той жа час былі здольныя да жвавасьці. Паселішча, да якога я належаў, што складалася толькі з пяцідзесяці чалавек мужчын, жанчын і дзяцей, у адно гэта здарэньне пазбавілася трыццаці дзьвюх душ; і мы адразу пусьціліся выяўляць нашу новую і для нас саміх незразумелую схільнасьць да свавольстваў, кідаючы з апантаным рогатам трупы памерлых нашых таварышаў з заселенай намі скалы ў прорву, што ляжыць ля яго падножжа. Разгуляўшыся, мы жадалі было шпурнуць туды ж і нашым астраномам, Шымшыкам, але прабачылі яго таму толькі, што ён абяцаў кульнуцца тры разы перад намі для нашай пацехі. Але калі б Саяна трапілася мне тады ў рукі, я б з задавальненьнем перакінуў яе праз увесь Сасахарскій хрыбет, так, што яна апынулася б на развалінах камэты.

    Разам з гэтаю зласьліваю весялосьцю ў сэрцы адчувалі мы яшчэ ў роце пякучы, кіслы смак, відавочна, які адбываўся ад паветра, бо, нягледзячы на ўсе ўжытыя сродкі, ніяк не маглі ад яго пазбавіцца. Але значна больш дзіўную зьяву ўяўляла само паветра: падчас нашага ап’яненьня яно ачысьцілася ад імглістай пары і ад полымя, якое ў ім плавала, але зусім зьмяніла свой колер і здавалася блакітным, тады як раней прыродны колер неба ў добрае надвор’е было сьветла-зялёным. Шымшык, у якога справа ніколі не стаяла за чыньнікам, растлумачыў нам гэтую зьмену тым, што, акрамя шчыльнай, каменнай масы ядра, камэта прынесла з сабою на Зямлю сваю атмасфэру, складзеную з пары і газаў, большаю часткаю чужых нашаму паветру: у тым ліку, верагодна, быў адзін газ асаблівага роду, адораны кіслым і пякучым пачаткам; і ён вось вырабіў гэты пажар у паветры, які ад зрушэньня з ім перапаліўся, акіснуў і нават пераўтварыў свой выгляд. Шымшык, можа стацца, разважаў і правільна, хоць ён шмат хлусіў, лайдак!..

    Як бы там ні было, мы хутка пераканаліся, што нашае ранейшае, салодкае, мяккае, дабратворнае, гаючае паветра ўжо не існуе; што прыліў новых лятучых вадкасьцяў зусім яго сапсаваў, ператварыўшы ў нясмачны зьмест, сьмярдзючы, п’яны, з’едлівы, разбуральны. І ў гэтым забойным паветры прызначана было цяпер жыць роду чалавечаму!.. Мы насілу ўдыхалі яго ў нашы грудзі і, удыхнуўшы, з агідай неадкладна выдыхалі прэч. Мы адчувалі, як ён паліць, грызе, зьядае нашыя вантробы. У адны суткі ўсе мы састарэлі на дваццаць гадоў. Жанчыны былі ў такой роспачы, што ірвалі на сабе валасы і хліпалі бязустанку. Мы з Шымшыкам толькі ўздыхнулі пры думцы, што ў гэтым паветры жыцьцё чалавечае павінна значна скараціцца і што людзям наперад не жыць у ім па пяцісот і болей гадоў ***********. Але гэтая думка нядоўга магла засмучаць нас: за два дні мы так абвыклі да новага паветру, што не прыкмячалі ў ім розьніцы з ранейшым, а сьмерць ужо стаяла прад намі ў новым і яшчэ пагрозьнейшым выглядзе.

    У горах пранеслася чутка, што Ўнутранае Мора (дзе цяпер Кіргіская ды Мангольская Стэп ************) выступіла са свайго морышча і пераліваецца ў іншую зямлю; што яно ўжо пазапаўняла ўсю прастору паміж ранейшым сваім берагам і нашымі горамі. Выхадцы, якія займалі ніжнюю паласу хрыбту, пакінуўшы свае селішчы, рушылі натоўпамі на нашы, уладкаваныя амаль у палове яго вышыні, усярэдзіне самага ланцугу. Яны прынесьлі нам жаласныя весткі, што падэшва яго ўжо вакол аточаная морам, выпхнутым з прорваў сваіх гвалтоўным пампаваньнем зямной кулі, і што мы зусім адлучаныя вадою ад усяго сьвету. Трывога, бязладзіца, роспач зрабіліся ўсеагульнымі: можна сказаць, што з той хвіліны пачаўся наш пакутлівы скон. Мы расталіся з надзеяю.

    Люты вецер з моцным дажджом і віхураю раскідаў па паветры і прорвам нетрывалыя нашы прытулкі і нас саміх. Дзесяць дзён запар нельга было ні заснуць спакойна, ні разьвесьці агню, каб сагрэцца і сьпячы кавалак мяса. Увесь гэты час трымаліся мы аберуч за дрэвы, за кусты і скалы і нярэдка, разам з дрэвамі, кустамі і скаламі, былі скінутыя ў бездані. Тым часам вада не пераставала паднімацца, хвалі ўрываліся з шумам ва ўсе паглыбленьні і цясьніны, і мы ўзьбіраліся на стромкія сьцены хрыбту ўсялякі дзень вышэй і вышэй. Вярхі скалаў, уступы і пляцоўкі гор былі заваленыя народам, якія зьбіліся ў шчыльныя кучы, падобна раям пчол, што вісяць гронкамі на драўняных галінах. Усе сувязі сваяцтва, сяброўства, каханьня, знаёмства былі забытыя: каб пракласьці сабе шлях або ачысьціць кавалак месца, тыя, якія знаходзіліся ў сярэдзіне натоўпу, без разбору сьпіхвалі ў прорвы тых, хто стаяў па краях скал. Зброя зіхацела ў руках у кожнага, і супраціў найслабога неадкладна абмываўся яго крывёю. Датуль мы сілкаваліся мясам выратаваных намі жывёлаў, асабліва конскім, вярблюджым і лафіёдонтавым; але зараз і гэтага ў нас не было. Калі хто-небудзь выпадкова захаваў наймалы запас жыўнасьці, іншыя, напаўшы на яго хеўраю, выкрадалі ў няшчаснага апошні кавалак, нярэдка разам з жыцьцём, і потым рэзаліся паміж сабою за вывергнутую з чужых вуснаў ежу. Разбоі, забойствы, гвалт, помста штогадзіны цэлымі тысячамі памяншалі колькасьць горнага народанасельніцтва, яшчэ не зьнішчанага атрутай павальных хваробаў і апантанасьцю стыхій. Здавалася, быццам людзі пакляліся выкараніць свой род уласнымі сваімі рукамі, даўшы ўсеагульнай пагібелі прыроды толькі працу сьцерці з плянэты сьляды іхняй злосьці.

     Нарэшце пачалі мы пажыраць адзін аднаго......................................................................................

    ...................................................................................................................................... *************

    Асабістыя мае прыгоды трохі адрозьніваліся ад агульнага ладу жыцьця выхадцаў у тыя дні азьвярэньня і смутку. Ратуючыся з адной гары на другую, я страціў свайго мамута і разлучыўся з ранейшымі таварышамі. З тых часоў блукаў я па розных натоўпах, да якіх лёс мяне далучаў. Мы жылі як зьвяры, разам разьдзіраючы зубамі агульны кавалак здабычы і без папярэдняга знаёмства лічачы кароткімі знаёмцамі ўсіх, якія належалі нашаму статку, а не прыналежных да яго - ворагамі, якіх вынікала кусаць, душыць і зьвяртаць сабе на ежу. Але ў адным з тых статкаў здарылася са мною дзіўнае здарэньне, якое дало майму побыту некалькі іншы накірунак. У мяне ўбачылі дзесятак выдатных рознакаляровых буглёкаў, закінутых у нашыя горы каменным дажджом камэты і якія хутка ўвайшлі ў нас у вялікі кошт; і як я не жадаў добраахвотна падзяліцца імі, то мае бяздольныя блізкія, прыгнечаныя няшчасьцем, страхам і голадам, што трапечуць перад тварам непазьбежнага наканаваньня, ледзь не разарвалі мяне па кавалках за гэтыя мілыя бліскучыя цацкі. Я кінуў ім буглёкі і сышоў ад іх падалей.

    Бадзяючыся па горах, я шукаў выпадку непрыкметна ўцерціся ў які-небудзь натоўп. На ўступе адной гары бачная была жменька народу. Яна знаходзілася ў страшэнным замяшаньні, і я пасьпяшаўся прыстаць да яе, не зьвярнуўшы на сябе ўвагі. Чыньнікам яе трывогі быў нечаканы напад велізарнага тыгру, які з асяродзьдзя яе выкраў аднаго чалавека. Падобныя прыгоды здараліся з намі штохвілінна. Ільвы, тыгры, гіены, мэгалазаўры і іншыя каласальныя зьвяры, выцесьненыя з лясоў і пячор вадою, паднімаліся на горы разам з намі: з некаторага часу яны выраблялі ў нашых рэштках нечуваныя спусташэньні і ўжо не здавольваліся нашымі трупамі, але шукалі жывых людзей і цёплай крыві. Карыстаючыся хваляваньнем раптам напалоханых розумаў, я пранік унутр натоўпу, дзе некалькі чалавек, якія стаялі паўкружжам, з цікаўнасьцю паглядала на зямлю. На зямлі не было, аднак, нічога асаблівага: жанчына ляжала ў непрытомнасьці; поплеч стаяў на каленах мужчына, які далікатна трымаў яе ў сваіх абдымках і асьвяжаў твар яе вадою. Я падышоў бліжэй і, склаўшы рукі назад, стаў разьзяваць на іх нароўні з іншымі.

    Як?.. Ці магчыма?.. Ды гэта яна!..

    - Саяна!.. Саяна!.. Жонка мая!!. - зароў я ў ашалеласьці сярод зьдзіўленых незнаёмцаў і, падобна галоднаму тыгру, скокнуў здалёк на займальную пару з аголеным кінжалам у руцэ. Схапіўшы за валасы далікатнага абдымацеля, я адваліў галаву яго назад і ўсадзіў у горла забойнае жалеза па самую дзяржальню. Кроў пырснула з яго крыніцаю на крывадушную. Са сьведак ніхто не сказаў ані словы. Я, не чакаючы тлумачэньняў, падняў Саяну на рукі і панёсься з ёю па пахіле гары.

    Я не сумняваўся, што забіты мною мужчына быў ейны спакусьнік. Пасьля апынулася адваротнае. Сапраўдны сябар Саяны быў за некалькі хвілінаў да майго прыбыцьця выкрадзены велізарным тыграм, а той, каго прынёс я ў ахвяру маёй помсты, не меў яшчэ аніякіх з ёю зносін і толькі з пачцівасьці да жанчынаў імкнуўся аднавіць у ёй пачуцьця. Такім чынам, я забіў яго дарма?.. Вельмі шкадую!.. Не абдымай чужой жонкі, калі ты ёй не палюбоўнік! Я працягваў несьці Саяну. Яна расплюшчыла вочы, уздыхнула з цяжкім стогнам і зноў іх стуліла, не пазнаўшы ва мне законнага свайго ўладальніка. Праз некаторы час яна прамовіла млявым голасам нечае незнаёмае мне імя. У адказ на незнаёмае імя я жадаў было кінуць яе ў напоўненую вадою прорву, па краі якой прабіраўся. Я ўжо жадаў кінуць, кінуць з усёй сілы, з цяжарам вечнага праклёну на шыі, - і замест таго моцна прыціснуў яе да свайго сэрца... Мне наканавана быць няшчасным!.. Я зноў быў закаханы, і... ізноў раўнівы!

    Цягнучы на плячах па вострых, амаль непраходных кручах цяжар сваіх ашуканых надзей, свайго запалу і сваёй крыўды, я зьнемагаў, абліваўся крывавым потам, напружваў апошнія сілы. Я сьпяшаўся за гару, спадзяючыся там знайсьці адасобленае месца; але ў самага заваротку ўбачыў усю пляцоўку кручы, якую ўтварыў бок гары, запоўненую буйным зборышчам народу. Гледзішча жудаснае!.. Скала амаль паралельна вісела над прорвай, ужо напоўненай вадою, і небясьпечна трэслася ад усялякага ўдару хваль, якія разьбіваліся аб яе падмурак; на кручы людзі, у аглушальным шуме, біліся, рэзаліся і разьдзіралі адзін аднаго - завошта ж? - за жменьку ўжо бескарыснага для іх праху! Камэта пры сваім разбурэньні наваліла на гэта месца пласт жоўтага бліскучага пяску, пра які згадаў я вышэй, невядомага на зямлі да яе падзеньня; і гэтыя вар’яты, загарэўшыся прагнасьцю да каштоўнага дарунка, прынесенаму ім з іншых сьветаў, можа быць, на пагібель усяму роду чалавечаму, кінуліся на яго натоўпамі; сталі капацца ў ім як дзеці ў градзе або як гіены ў людзкіх магілах; адбіралі яго адзін у аднаго, акраплялі сваёю крывёю, сьлізгалі ў крыві, валіліся на зямлю і, прыўстаючы, зраненыя і напаўраструшчыныя, яшчэ з захапленьнем прыўздымалі ўгару прыгаршчы замяшанага іх крывёю мэталічнага пяску, якія атрымалася ім захапіць пад нагамі іншых шукальнікаў. І я, сыходзячы ад людзей, неспадзявана апынуўся сярод такога разьюшанага сквапнасьцю і разбоем зборышча!.. Я не ведаў, куды дзявацца. Асьцерагаючыся быць забітым, як памыкальнік на скарбы, пасланыя ім лёсам, і не бачачы магчымасьці інакш прабрацца праз пляцоўку на той бок кручы, я стаў караскацца на гару вышэй пляцоўкі, са скарбам сваім на руках; але ледзь прабег крокаў дзьвесьце, як раптам зыбістая скала з людзьмі і з жоўтым бліскучым пяском абрынуўся ў прорву. Бездані, якія з шумам распрыснуліся, абрасілі мяне і ўсю гару пенаю. Камяні, якія пакрывалі горную сьцяну, адным разам зьмізарнелі пад маімі стопамі; я выпусьціў Саяну з рук і паляцеў уніз, коцячыся па цьвёрдых абломках граніту. Спалох і боль аднялі ў мяне пачуцьці...................................................................................

    ............................................................................

    Калі я прыйшоў у сябе, галава мая, уся заплюханая крывёю, ляжала на каленах у добрай маёй Саяны. Яна не пакінула мяне ў небясьпецы. Убачыўшы, што, пракаціўшыся значнаю адлегласьць, я ўпёрся ў нізкую скалу на самім краю правалу, які толькі што ўтварыўся, яна высакародна ахвяравала сваім страхам дзеля майго выратаваньня, спусьцілася да мяне па стромкім, абарваным пахіле, адцягнула мяне ад прорвы і паклала ў найзручным месцы. Я не памятаў ані што са мною зрабілася, ані дзе я знаходжуся. Доўга не адважваўся я расплюшчыць вочы з-за жорсткага болю ад удараў па ўсіх членах; але мне мроілася, быццам адчуваю на чале лёгкі, прыемны пошчак нясьмелых пацалункаў. Разам з дзённым сьвятлом убачыў я поплеч сябе - унізе - невымерную бездань з грукотнымі хвалямі, па якіх насілася мноства чалавечых трупаў, - угары, над маім тварам, мілы твар Саяны. Я зірнуў на яго без каханьня, з простым, халодным пачуцьцём удзячнасьці, і ў той самы час дзьве буйныя сьлязы, якія капнулі з веек злачынцы, закіпелі на маіх шчоках. У пякучым іх дакрананьні я пазнаў агонь раскаяньня, які плавіць сэрцы і чысьціць іх ад крыўды. Усё было забыта: я зноў кахаў у ёй сваю палюбоўніцу, нявесту, жонку... Але як яна зьмянілася! Як састарэла ў гэтым новым паветры! Таму тры тыдні яна зьзяла ўсімі хароствамі юнацкасьці, красы, нявіннасьці, а зараз здавалася яна амаль бабулькаю. Але патрэбы няма! Яна ўсё яшчэ падабалася мне надзвычай.

    Як хутка ўціхамірыўся першы боль і я мог прыпадняцца, мы зноў сталі караскацца на гару і, дапамагаючы адзін аднаму, дасягнулі да адной ўзьнёслай кручы, дзе вырашылі правесьці ноч. Стомленасьць і адкрытая ў сэрцах нашых рэштка ранейшага шчасьця паслалі нам мацьніцельны сон, які засьпеў і пакінуў нас у абдымках адной у аднаго на цьвёрдай каменнай глебе. На наступную раніцу я зусім быў упэўнены ў дабрадзейнасьці Саяны, у чысьціні яе намераў і нават у тым, што на працягу цэлых трох тыдняў нашага расстаньня яна нікога ў сьвеце, акрамя мяне, не кахала. Я аніяк не думаў, каб падобная ўпэўненасьць магла калі-небудзь забрацца ў маё сэрца!!. Аднак жа гэта здарылася: з закаханымі мужчынамі, асабліва падчас вялікіх пераваротаў у прыродзе, часам здараюцца зусім неверагодныя рэчы.

    Але пара было падумаць пра нашае становішча. Мы былі задаволеныя нашымі пачуваньнямі, але галодныя страўнікам і пазбаўленыя ўсякага паведамленьня з людзьмі. Уначы вада паднялася так высока, што ланцуг Сасахарскіх гор быў нарэшце цалкам скасаваны: уся велізарная іхняя пабудова патанула ў бурных безданях; па хрыбтах сярэдніх вышынь ужо вольна каціліся хвалі, і толькі вяршыні вышэйшых гор яшчэ не былі паглынутыя вандроўным у чужыя землі акіянам: яны пасярод яго ўтварылі мноства скалістых выспаў, якія ўяўлялі выгляд шырокага архіпэлягу або выгляд могілак сканаўшых дзяржаў ранейшага сьвету. Усякая вяршыня зрабілася адмысловаю краінаю, і лёс, які грае намі, вёў нас па ўсхваляванай зямлі, праз атручанае паветра, праз агонь, прама ў ваду, як бы ў насьмешку над нашай палітычнай ганарыстасьцю ўздумаў яшчэ сагнаныя ў кучу парэшткі нашага племя падзяліць на некалькі дзесяткаў незалежных народаў, даўшы кожнаму з іх унаймы на кароткія тэрміны па кавалку граніту дзеля ладаваньня імгненных айчынаў. Мы добра маглі бачыць усё, што адбывалася на найблізкіх вяршынях, у новых грамадзтвах, створаных гэтаю жорсткаю гульнёю: мы бачылі людзей слабых і людзей дзёрзкіх; людзей, майстэрскі паўзучых угару на карачках, і людзей прамых, няспраўных, вобцас якія коцяцца ў бездані; людзей, якія зьнясільна працуюць, людзей, што бестурботна карыстаюцца чужой працай, людзей ганарлівых, людзей злых, людзей няшчасных і людзей, якія нішчаць іншых людзей. Мы бачылі ўсё гэта ўласнымі вачамі; і як зараз людзей не стала, то можам засьведчыць, што яны былі людзьмі да апошняй хвіліны свайго існаваньня.

    Гара, на якой знаходзіўся я з Саянаю, была найвысокая і самая непрыступная ва ўсім Сасахарскім хрыбце. Акрамя птушак і некалькіх заблудных жывёлаў, толькі мы ўдваіх, і то выпадкова, засталіся яе жыхарамі, калі яна ператварылася ў выспу. Адзінота не гэтулькі была нам страшная, колькі турбаваў нас суцэльны недахоп ежы. Першыя пакуты голаду задаволілі мы лісьцем дробнага хмызьняку, які рос у адной расколіне, ды ізноў былі задаволеныя сабою, задаволеныя адзін адным, - нават амаль задаволеныя нашым лёсам. Надзея апошнімі сваімі промнямі яшчэ раз асьвяціла нашыя сэрцы. У падараваным нам цёмным і пустэльным кутку жыцьця мы з радасьцю ўбачылі сьветлую часьціцу будучыні, якая ірдзее бледным агнём драўнянай гнілаты, і пры гэтым зманлівым сьвятле спрабавалі яшчэ крэсьліць шырокія пляны шчасьця - аднаго прадстаўленага нам шчасьця - памерці разам!

    Аб’еўшы ўсё лісьце знойдзенага намі хмызьняку, мы адправіліся шукаць прытулку ў новай нашай айчыне і не замарудзілі пазнаёміцца, відаць, з адзінаю нашаю суайчыньніцаю - гіенаю. Справа сама па сабе была яснай: ці яна нас, ці мы яе павінны былі абавязкова зжэрці. Мой кінжал вырашыў няроўную барацьбу ў нашую карысьць: я пагрузіў яго ў разяўленую пашчу гіены, калі яна кінулася мне на грудзі, і драпежны зьвер зрабіўся нашаю здабычаю. З якім задавальненьнем, пасьля хмызьняковага лісьця, мы елі глейкае і сьмярдзючае ейнае мяса! Мы карміліся ім восем дзён і знаходзілі, што, з каханьнем у сэрца, салодкая і волкая гіена. Адшукаўшы амаль на самай вяршыні гары вялікую, зручную пячору, тую самую, на сьценах якой крэсьлю зараз гэтыя герогліфы, мы абралі яе нашым жыльлём. Дажджы з моцным нова-паўднёвым ветрам працягваліся бязустаньня, і вада ўсё яшчэ паднімалася, усялякі дзень паглынаючы па некалькі горных вяршыняў, так што на шостую раніцу са ўсяго архіпэлягу заставалася не больш за пяць выспаў, значна паменшаных у сваім аб’ёме. На сёмы дзень вецер зьмяніўся і падзьмуў з новай поўначы, ранейшага нашага захаду. Праз некалькі гадзінаў усё мора пакрылася незьлічоным мноствам дзіўнага выгляду прадметаў, якія гойдаліся на паверхні вады, цёмных, даўгаватых, круглых, што пахадзілі здалёк на кароткае бярвеньне чорнага дрэва. Цікаўнасьць прымусіла нас выйсьці з пячоры, каб прыгледзецца да гэтай плывучай хмары. Да крайняга зьдзіўленьня, у гэтым бярвеньні пазналі мы нашае бліскучае войска, якое хадзіла вайною на нэграў, і чорную, голую раць нашага ворага, абедзьве заадно паднятыя на хвалі, верагодна, падчас бітвы. Мора выкінула на наш бераг некалькі доўгіх пік, якія былі ва ўжываньні ў нэграў (Новай Зямлі). Я ўзяў адну з іх і прыцягнуў да сябе выдатную плоскую скрыню, якая плавала ля самай гары. Разламаўшы яе аб скалу, мы знайшлі ў ёй толькі высакамоўнае слова, складзенае напярэдадні бітвы для ўзгараньня адвагі ваяроў. Мы кінулі высакамоўнае слова ў мора. Між тым вецер падзьмуў з іншага боку, і абодва войскі, зьмяніўшы напрамак руху, панесьліся на ўсход.

    Нарэшце апошняя выспа патанула ў моры, і мы дагрызалі апошнюю костку гіены. Адна толькі намі заселеная вяршыня яшчэ тырчала са ўздутых безданяў. Такім чынам, мы ўдваіх засталіся апошнімі жыхарамі краінаў, заваяваных акіянам у чалавека!.. Але бераг мора ўжо быў у пяцідзесяці сажнях ад нашай пячоры, і мы стрымана разьлічвалі, колькі гадзінаў яшчэ застаецца нам, законным спадчыньнікам правоў нашага роду, панаваць над мяцежнаю прыродаю. Прызнаюся ..............

    ..................................................................................

                                                                       Сьцяна IV

                                                                              1

                                                              Па правы бок уваходу

     ................................................................................................................................................................

     .........................................................патоп надакучыў мне жудасна. Седзячы галодныя ў пячоры, ад няма чаго рабіць мы пачалі сварыцца. Я даказваў Саяне, што яна мяне не кахае і ніколі не кахала; яна папракала мяне ў рэўнасьці, недаверлівасьці, грубіянстве і шматлікіх іншых крымінальных у шлюбе злачынствах. Я маліў Сонца і Месяц, каб гэта хутчэй чым-небудзь ды скончылася..........................

    ...............................................................убачылі мы доўгую, пачварную зьмяіную галаву, што верціцца на вельмі высокай і прамой як пень шыі, якая зазірала ў адтуліну пячоры. Яна трымала ў пашчы чалавечы труп і з цікаўнасьцю глядзела на нас вялікімі, у корх, вачамі, у якіх зіхацеў страшны зялёны агонь. Мы раптам перасталі сварыцца. Саяна схавалася ў кут; я ўскочыў на ногі, схапіў піку і прыгатаваўся да абароны. Але галава схавалася за камянямі, назапашанымі ля ўваходу ў пячору. Мы падбадзёрыліся, падышлі да адтуліны і з жахам убачылі велізарнага плезіязаўра, які прабіраецца да нас, даўжынёю прынамсі крокаў у трыццаць, на чатырох надзвычай высокіх нагах, з кароткім, але тоўстым хвастом і двума вялікімі скуранымі крыламі, што стаялі у выглядзе двух трохкутных ветразяў на пакрытай шчыльнаю лускою сьпіне. Грозная пачвара, без сумневу выгнанае вадою са свайго жытла, якое знаходзілася дзе-небудзь на той жа горы, выпусьціўшы труп з пашчы, караскалася па хісткіх камянях з відавочным намерам завалодаць нашым сховішчам і нас саміх прынесьці ў ахвяру сваёй лютасьці. Я адчуў немагчымасьць супрацівіцца яму зброяй; але цяжкія, непаваротлівыя ягоныя рухі па скурчанай накіданымі скаламі і амаль стромай паверхні надалі мне іншы сродак да адпору. Пры дапамозе Саяны я абрынуў на яго вялікі камень, які ляжаў вельмі нетрывала на парозе пячоры. Сьпіхнутая з месца груда захапіла за сабою мноства іншых камянёў пад ногі плезіязаўру, і перакулены імі цмок скаціўся разам з імі ў мора. Мы далікатна пацалаваліся з Саянаю, віншуючы адзін аднаго са збавеньнем ад такой небясьпекі, ды ізноў былі добрымі прыяцелямі; мы нават прамовілі ўрачысты зарок ніколі больш не сварыцца.

    Вызваліўшыся ад няпрошанага госьця, мы падышлі да трупа, які ён у нас пакінуў у памяць свайго наведваньня.

    Уявіце сабе наша зьдзіўленьне: мы пазналі ў гэтым трупе шаноўнага Шымшыка! Ён, відаць, загінуў вельмі нядаўна, бо цела яго было яшчэ зусім сьвежае. Сказаўшы некалькі спачувальных слоў пра ягонае скананьне, мы вырашыліся - голад ірваў нашы вантробы - мы вырашыліся яго зьесьці. Я ўзяў астранома за нагу і ўвалок яго ў пячору.

    Гэты чалавек знарок быў створаны для майго няшчасьця!.. Ледзь прыступіў я да агляду худой ягонай тушы, як раптам мы ўспомнілі пра прыгоду пад ложкам, дзе ён, назіраючы зацьменьне, зьнэрваваў першыя парывы нашага шчасьця, ды ізноў пасварыліся. Саяна скарысталася гэтай падставай, каб уразіць мяне папрокамі. Ёй патрэбная была толькі падстава, бо яна ўжо нудзілася са мною. Адзінота заўсёды было для яе забойная, і патоп здаваўся б ёй вельмі, вельмі мілым, вельмі вясёлым, калі б магла яна патануць у добрым грамадзтве, у бліскучым крузе лісьліўцаў яе полу, якія ветліва падалі б ёй руку ў жоўтай пальчатцы, каб найспрытна саскочыць у бездань. Я бачыў наскрозь яе думкі і жаданьні і наказаў ёй кучу цьвёрдых праўдаў, ад якіх яна страціла прытомнасьць. Які характар!.. Тыраніць мяне капрызамі нават падчас патопу!.. Як быццам не даволі перанёс я ад яе прадпатопных капрызаў!.. А ўсяму гэтаму чыньнікам гэты пракляты Шымшык, які і па сьмерці не дае мне супакою!.. З прыкрасьці, з гневу, шаленства, роспачы я схапіў малюсенькага астранома за ногі і шпурнуў яго у мора. Зьнікні ты, няшчасны пэдант!.. Лепш памерці з голаду, чым псаваць сабе страўнік худою шкаляршчынаю, прасяклаю чарнільнымі спрэчкамі.

    Я спрабаваў аднак жа даставіць маёй сяброўцы палягчэньне, але яна адрынула ўсе мае паслугі. Апамятаўшыся, яна плакала і не гаварыла са мною. Я пакляўся наперад не замінаць яе нягоды. Мы павярнуліся адзін да аднаго сьпінаю і так правялі двое сутак. Прыемная выява баўленьня часу ў выглядзе патопу, які давяршаецца!.. Тым часам голад зрыньваў мяне ў ашалеласьць: я кусаў самога сябе.

    - Саяна!.. - ускрыкнуў я, зрываючыся з каменя, на якім сядзеў, пагружаны ў сумную думу. - Саяна!.. Паглядзі! вада ўжо затапіла ўваход у пячору.

    Яна павярнулася да адтуліны і глядзела невідушчым, скамянелымі вачамі.

    - Ці бачыш гэту ваду, Саяна?.. - прамовіў я, працягваючы да яе руку. - Тое наша труна!..

    Яна ўсё яшчэ глядзела страшна, нерухома, моўчкі і як быццам нічога не бачачы.

    - Ты не адказваеш, Саяна?..

    Яна закрычала звар’яцелым голасам, кінулася ў мае абдымкі і моцна, моцна прыціснула мяне да сваіх грудзей. Гэты сутаргавы поціск працягваўся некалькі хвілінаў і саслабела адным разам. Галава яе звалілася ніц на маю руку; я з замілаваньнем пагрузіў свой позірк у яе вочы і доўга не зводзіў яго з іх. Я бачыў усярэдзіне яе млявыя рухі некалі палкага запалу самалюбства; бачыў скрозь сухое шкло вачэй няшчаснай, як у душы яе, падобна чароўным ценям на палатне, праходзілі імглістыя выявы ўсіх па парадку ранейшых яе прыхільнікаў. Раптам мне здалося, быццам у тым ліку прамільгнула і мая выява. Сьлёзы пырснулі ў мяне дажджом: некалькі з іх звалілася на яе вусны, і яна з прагнасьцю праглынула іх, каб задаволіць свой голад. Бедная Саяна!.. Я зьлітаваў мае вусны з яе вуснамі шчырым, сардэчным пацалункам і некалькі часу заставаўся без памяці ў гэтым становішчы. Калі я іх адрынуў, яна была ўжо халодная, як мармур... Яна ўжо не існавала!

    Я рыдаў цэлы дзень над яе трупам. Няшчасная Саяна!.. Хто перашкаджаў табе памерці шчасьліваю на ўлоньні праўдзівага каханьня?.. Ты не ведала гэтага далікатнага, раскошнага запалу!.. Не, ты яго не ведала, і нарадзілася жанчынаю толькі з ганарыстасьці!..

    Я, аднак жа, і тады яшчэ кахаў яе, як у той час, калі прамаўлялі мы першую клятву кахаць адзін аднаго да труннай дошкі. Я абсыпаў цела яе гарачымі пацалункамі... Раптам адчуў я ў сабе пякучы прыпадак голаду і ў азьвярэньні запусьціў сквапныя зубы ў белае, мяккае цела, якое абсыпаў пацалункамі... Але я апамятаўся і з жахам адскочыў да сьцяны.......

                                                                              2

                                                              Па левы бок уваходу

    Вада спынілася на адной кропцы і вышэй не паднімаецца. Я зьеў какетку!............................

    ...........................................................................................................................................................

    15 чысла шостага месяца. Вада значна спала. Некалькі горных вяршыняў ізноў зьявілася з мору ў выглядзе выспачак

    ...........................................................................................................................................................

    19 чысла. Мора, пры нова-паўночным, учора пакрылася мноствам крыгаў.

    ...........................................................................................................................................................

    26 чысла. Сёньня скончыў я вырэзваць кінжалам на сьценах гэтай пячоры гісторыю маіх прыгодаў.

    28 чысла. Вакол утвараюцца ледзяныя горы................................................................................

    ...........................................................................................................................................................

    30 чысла. Сьцюжа ўзмацняецца.....................................................................................................

    ...........................................................................................................................................................

    Постскрыптум. Я мерзну, паміра...”

    Гэтымі словамі спыняецца доўгі герагліфічны надпіс знакамітай пячоры, якую называюць Пісаным Пакоем, і мы тым скончылі наш пераклад. Мы працавалі над ім шэсьць дзён з раніцы да вечару, выдаткавалі пуд сьвечак і дзьве дзесьці (21) паперы, скурылі і вынюхалі безьліч тытуню ды табакі, змучыліся, стаміліся, ледзь не захварэлі; але нарэшце скончылі. Я саскочыў з рыштаваньняў, доктар узняўся з-за століка, і мы сышліся на сярэдзіне пячоры. Ён трымаў у руках два скамянелыя чалавечыя рэбры і дзылінкаў у іх у знак радасьці, кажучы:

    - Ці ведаеце, барон, што мы зьдзейсьнілі вялікі, дзіўны подзьвіг? Мы зараз несьмяротныя і можам памерці хоць сёньня. Вось і косткі прадпатопнай пары... Гэта костка жончына: у тым няма ні наймалога сумневу. Пагледзіце, як яна званка, калі стукнеш у яе мужнінаю косткай!..

    Шаноўны Шпурцман быў у бязьмежным захапленьні ад костак, ад пячоры, ад надпісу і яе перакладу. Я адушаўляўся тым жа пачуцьцём, цямячы наогул незвычайную важнасьць адкрыцьцяў, якія лёс дазволіў нам зрабіць у самай аддаленай і вельмі рэдка даступнай краіне Поўначы; але не зусім быў задаволены складам перакладу. Я намякнуў пра неабходнасьць выправіць яго агульнымі сіламі ў Якуцку па правілах рыторыкі прафэсара Талмачова (22) і падсыпаць у яго некалькі пудоў прадпатопных займеньнікаў гэткі і гэны, без якіх у нас няма ні шчасьця, ні гапліка, ні вытанчанай прозы.

    - Барані божа! - выклікнуў доктар, - не трэба замяняць ніводнай літары. Гэты склад сапраўдны герагліфічны, сапраўдны эгіпэцкі.

    - Прынамсі, дазвольце дадаць дзесятак выкапнёвых, скамянелых прыметнікаў вышэйзгаданы, моўны і гэтак далей: яны дзіўна акультурваюць аповяд і робяць яго годным вуснаў думнага дзяка.

    Шпурцман і на тое не пагадзіўся. Я прымушаны быў даць яму слова, што без яго ведама не крану пяром ніводнага радка гэтага перакладу.

    - Але што вы думаеце пра сам зьмест надпісу? - спытаў я.

    - Я думаю, - адказваў ён важна, - што ён каштоўны для навукі, для ўсяго асьвечанага сьвету. Яно тлумачыць і даказвае мноства цікаўных і дагэтуль не вырашаных пытаньняў. Па-першае, маеце вы ў ім дакладнае, яснае, сапраўднае, дагэтуль адзінае навучаньне пра тое, што адбываецца ў патоп, што павінна рабіць тады і чаго пазьбягаць у падобным выпадку. Зараз мы з вамі ведаем, што няма нічога небясьпечней...

    - Як жаніцца перад самым патопам! - падхапіў я.

    - Не! - адказаў доктар. - Што рабіць закаханым у прадпатопную, або выкапнёвую, жонку, uxor fossilis, seu antediluviana. Гэта дзіўны гатунак жанчын!.. Якія нечуваныя какеткі!.. Прызнаюся вам, што па вяртаньні ў Нямеччыну я меў намер жаніцца на адной маладой, выдатнай дзяўчыне, якую даўно кахаю; але зараз - барані, пане! - і думаць пра тое не буду.

    - Чаго ж вы баіцеся? - запярэчыў я. - Цяперашнія жонкі зусім непадобныя на прадпатопных.

    - Як чаго я баюся?.. - ускрыкнуў ён. - А калі, ажаніўшыся, я буду закаханы ў сваю жонку, і раптам камэта зваліцца на зямлю і адбудзецца патоп?.. Бо тады мая жонка, як бы яна дабрадзейная ні была, па неабходнасьці зробіцца прадпатопнаю?

    - Праўда! - сказаў я ўсьміхаючыся. Мая праніклівасьць не распасьціралася так далёка, і я зусім не прадугледжваў падобнага сцэнару.

    - А, ласкавы барон!.. - прамовіў мой таварыш. - Навуковы чалавек, гэта значыць навуковы муж, павінен усё прадугледжваць і ўсяго баяцца. Ведаючы заалёгію і параўнальную анатомію, я ў поўнай меры спасьцігаю няшчаснае становішча сачаняльніка гэтага надпісу. Вядома, што да патопу ўсё, што існавала на сьвеце, было ўдвая, утрая, у дзесяць разоў велізарней цяперашняга; на зямлі вадзіліся жывёлы, менавіта мэгатэрыёны, якіх адно рабро было таўсьцей і даўжэй шчоглы, што на нашым судне. Вазьміце ж мэгатэрыёнавае рабро за аснову і ўявіце сабе ўсё іншае ў прыродзе па гэтай прапорцыі: тады ўбачыце, якія страшныя, каласальныя, велічэзныя павінныя былі быць прадпатопныя капрызы і прадпатопныя няслушнасьці і... і... і ўсё прадпатопнае. Але вернемся да надпісу. Па-другое, гэты надпіс пацьвярджае цалкам і самай бліскучай выявай усе цяпер прынятыя тэорыі пра вялікія перавароты зямной кулі. Па-трэцяе, яна ясна даказвае, што эгіпэцкая адукаванасьць ёсьць самая найстаражытная ў сьвеце і некалі распаўсюджвалася па ўсёй амаль зямлі, асабліва ж квітнела ў Сыбіры; што шматлікія навукі, як то: астраномія, хімія, фізыка і гэтак далей - ужо тады, гэта значыць да патопу, знаходзіліся ў тутэйшых краінах на ступені дасканаласьці; што прадпатопныя, або выкапнёвыя, людзі былі вельмі разумныя і вучоныя, але вялікія шэльмы, і іншае, і іншае. Усё гэта дзіўна як тлумачыцца зьместам гэтага надпісу. Але я не скрыю ад вас, барон, аднаго сумневу, які...

    - Якога сумневу? - спытаў я з трывогай, мяркуючы, што ён сумняваецца ў грунтоўнасьці маіх герагліфічных спазнаньняў.

    - Таго, што гэта не ёсьць апісаньне ўсеагульнага патопу?

    - Во! у гэтым я зусім згодны з вамі.

    - Гэта, па маім меркаваньні, толькі гісторыя аднаго з прыватных патопаў, якіх, як вядома, было некалькі ў розных частках сьвету.

    - І я так думаю.

    - Словам, гэтая гісторыя сыбірскага хатняга патопу.

    - І я так думаю.

    - За ўсім тым, гэта незвычайная гісторыя!..

    - І я так думаю.

    Мы загадалі прамыслоўцам адразу прыбіраць рыштаваньні ды косткі і рыхтавацца да неадкладнага адплыцьця ў мора, бо ў нас усё ўжо было растлумачанае, вырашанае і скончанае.

    Каб не пакінуць Мядзьведжай Выспы без прыемнага ў будучым часе ўспаміну, я загадаў яшчэ прынесьці ў пячору дзьве апошнія бутэлькі шампанскага, набытага мною ў Якуцку, і мы расьпілі іх удваіх у Пісаным Пакоі.

    Першы тост быў аднагалосна прамоўлены намі ў гонар навуковых вандраваньняў, якім род чалавечы абавязаны гэткімі шматлікімі карыснымі адкрыцьцямі. За тым пайшлі іншыя.

    - Зараз вып’ем за здароўе навуковай, добрай і працавітай Нямеччыны, - сказаў я майму таварышу, наліваючы другі кілішак.

    - Ну, а зараз за здароўе вялікай, магутнай, гасьціннай Расеі, - сказаў мне ветлівы таварыш, ізноў зьвяртаючыся да бутэлькі.

    - Няхай жывуць патопы! - выгукнуў я.

    - Няхай жывуць герогліфы! - выклікнуў доктар.

    - Няхай квітнеюць параўнальная анатомія і ўсе разумныя тэорыі! - ускрыкнуў я.

    - Няхай квітнеюць усе навуковыя дасьледнікі, Мядзьведжая Выспа і белыя мядзьведзі! - ускрыкнуў доктар.

    - Шматлікая гады мэгалазаўрам, мэгаланіксам, мэгалатэрыёнам, усім мэгала-быдлам і мэгала-жывёлам!!. - закрычаў я пры восьмым кілішку.

    - Усім рудым мамутам, мастадонтам, перакладчыкам і эгіптолягам шматлікая гады!!. - закрычаў напаўп’яны натураліст пры дзевятым.

    - Віват, Шабахубасар!!! - зараўлі мы абодва разам.

    - Віват, выдатная Саяна!!!

    - Гура, прадпатопныя какеткі!!!

    - Гура, Шымшык!.. Выкапнёвы філязофіі доктар, гура!., гура!!!

    Мы паставілі парожнія бутэлькі і кілішкі пасярод пячоры ды адправіліся на бераг. Я споўз сяк-так з гары, без чужой дапамогі; Шпурцмана прамыслоўцы прынесьлі разам з шастамі. Навуковае вандраваньне зьдзейсьнілася па ўсіх правілах.

    Мы гарэлі нецярпеньнем як мага хутчэй прыбыць у Эўропу з надпісам, каб атрымліваць асалоду ад зьдзіўленьня навуковага сьвету і чытаць напышлівыя пахвалы нам ва ўсіх часопісах; але, па няшчасьці, моцны адваротны вецер перашкаджаў выйсьці з бухты, і мы прабылі ў ёй яшчэ трое сутак, нудзячыся сьмяротна без справы і без шампанскага. На чацьвёртую раніцу мы ўбачылі судна, якое плыве да нас па кірунку ад Малой Выспы.

    - Ці не Іван Антонавіч гэта? - выклікнулі мы абодва ў адзін голас. - Ужо, напэўна, ён! Які ён ласкавы!..

    - Вось было б прыемна пабачыцца з ім у гэтым месцы, на ніве нашых несьмяротных адкрыцьцяў. Ці не праўда, доктар?

   - Ja wohl! ************** мы маглі б паведаміць яму шмат карысных для яго зьвестак.

    Каля поўдня судна ўвайшло ў бухту. Сапраўды гэта быў ён - Іван Антонавіч Страбінскіх са сваёю прабірнаю іголкаю. Як гаспадары выспы ў адсутнасьці белых мядзьведзяў, мы сустрэлі яго сьняданкам на беразе.

    Выпіўшы дзьве папярэдніх чаркі гарэлкі і закусіўшы хлебам, абмакнутым у самай крыніцы солі - сальніцы, ён спытаў нас, ці задаволеныя мы нашаю экспэдыцыяю на Мядзьведжую Выспу?

    - Во! як нельга больш! - выклікнуў мой таварыш, Шпурцман. - Мы сабралі багатае жніво найноўшых і важных для навукі фактаў. А вы, Іван Антонавіч, што добрага зрабілі ў вусьці Лены?

    - Я выканаў маё даручэньне, - адказваў ён сьціпла, - і спадзяюся, што маё добразычлівае начальства пашануе мае працы. Я агледзеў амаль усю краіну і знайшоў сьляды залатога пяску...

    - Я ведаў яшчэ да прыбыцьця вашага сюды, што вы знайшлі там залатаносны пясок, - сказаў доктар з урачыстаю ўсьмешкаю.

    - Як жа вы маглі ведаць гэта? - спытаў Іван Антонавіч.

    - Ужо гэта мне вядома! - прамовіў доктар. – Пашукайце ж добранька, і вы знойдзеце там яшчэ дыямэнты, яханты, смарагды і шматлікія іншыя дзівоцтвы. Я не толькі ведаю, што там ёсьць гэтыя камяні і залаты пясок, але нават магу сказаць вам з пэўнасьцю, хто іх паклаў туды і ў якім годзе.

    - Напрамілы бог, скажыце мне гэта! - ускрыкнуў Іван Антонавіч з крайняй цікаўнасьцю. - Я гэтаю ж хвілінаю пашлю рапарт пра тое па камандзе.

    - Дазвольце! Іх наваліла туды камэта пры сваім абвальваньні, - важна абвясьціў мой прыяцель.

    - Камэта-с?.. - запярэчыў зьдзіўлены обэрбэргпрабірмайстар 7-га клясу. - Якая камэта?

    - Так, так! камэта! - пацьвердзіў ён. - Камэта, якая звалілася на зямлю са сваім ядром і атмасфэраю ў 11879 годзе, у 17-й дзень пятага месяца, а пятай гадзіне папаўдні.

    - У 11879 годзе, дазволіце вы казаць?.. - прамовіў службовец, выпнуўшы велізарныя вочы. - Якой гэта эры? або, па якім летазьлічэньні?

    - Гэта было яшчэ да патопу, - сказаў абыякава доктар, - эры барабінскай.

    - Эры барабінскай! - паўтарыў Іван Антонавіч у суцэльным замяшаньні ад такога граду навуковых фактаў. - Так!.. Ведаю!.. Гэта ў нас у Сыбіры завецца Барабінскім Стэпам.

    Мы зарагаталі. Радасны нямецкі Gelehrter ***************, зьлітуючыся над невуцтвам шаноўнага сыбірака, растлумачыў яму з добразычліваю пачцівасьцю, што цяперашняя Барабінскі Стэп, у якой жывуць бураты і тунгусы (23), ёсьць, па ўсёй верагоднасьці, толькі рэштка хвалебнай, багатай, асьвечанай прадпатопнай імпэрыі, якая звалася Барабіяю, дзе людзі езьдзілі на мамутах і мастадонтах, елі катлеты з анаплатэрыёнаў, сасіскі з антракатэрыёнаў, смажаніну з лафіёдонтаў, з салёнымі бананамі замест агуркоў, і жылі па пяцісот гадоў і больш. Іван Антонавіч не мог адказваць на тое ні слова і выпіў яшчэ раз гарэлкі.

    - Ці ведаеце, ласкавы Іван Антонавіч, - далучыў Шпурцман, хітра пазіраючы на мяне, - што некалі ў Якуцкай вобласьці па ўсіх канцылярыях пісалі эгіпэцкімі герогліфамі гэтак жа спрытна і бойка, як зараз грамадзянскаю граматаю? Вы нічога пра тое не чулі?..

    - Не здаралася! - сказаў службовец.

    - А мы знайшлі эгіпэцкія герогліфы нават на гэтай высьпе, - працягваў ён. - Усе сьцены Пісанага Пакою пакрыты імі зьверху да долу. Вы не верыце?..

    - Веру.

    - Ці не заўгодна вам пайсьці з намі ў пячору палюбавацца на нашы выдатныя адкрыцьці?

    - З задавальненьнем.

    - Вы, дакладна, ніколі не бачылі эгіпэцкіх герогліфаў!..

    - Неяк не даводзілася іх бачыць.

    - Ну так зараз давядзецца, і вы пераканаецеся ўласнымі вачамі ў іхнім існаваньні ў паўночных краінах Сыбіры.

    Мы ўсталі і пачалі зьбірацца ў паход.

    - Іван Антонавіч! - выклікнулі мы яшчэ абодва ў адно слова, пакепліваючы над яго недаверлівасьцю. - Не забудзьцеся, напрамілы бог, вашага асялка і прабірнай іголкі!..

    - Яны ў мяне заўсёды з сабою, у кішэні, - прамовіў ён спакойна.

    Мы пайшлі.

    Прыбыўшы ў пячору, мы ўдваіх спыніліся на сярэдзіне яе і пусьцілі яго аднаго аглядаць сьцены. Ён абышоў увесь пакой, прысунуў нос да кожнай сьцяны, задраў галаву ўгару і азірнуў з увагай скляпеньне ды ізноў прыняўся за сьцены. Мы чыталі на ягоным твары зьдзіўленьне, злучанае з нейкаю мінэралягічнаю радасьцю, і пхалі адзін аднаго, з падступным задавальненьнем атрымліваючы асалоду ад яго ўражаньняў. Ён паправіў сьвечку ў ліхтары і яшчэ раз абышоў вакол пакою. Мы ўсё маўчалі.

    - Так!.. Гэта вельмі цікаўна!.. - выклікнуў нарэшце шаноўны обэрбэргпрабірмайстар, калупаючы пальцам у сьцяне. - Але дзе ж герогліфы?..

    - Як дзе герогліфы?.. - запярэчылі мы з доктарам. - Няўжо вы іх не бачыце?.. Вось яны!.. Вось!.. І вось!.. Усе сьцены скрэсьленыя імі.

    - Быццам гэта герогліфы!!. - сказаў працяглым голасам зьдзіўлены Іван Антонавіч. - Гэта крышталізацыя сталагміта, званага ў нас, па мінэралёгіі, “гліфічаскім”, ці “маляўнічым”.

    - Што?.. Як?.. Сталагміта?.. - ускрыкнулі мы з палам. - Гэта немагчыма!..

    - Магу вас запэўніць, - прамовіў ён стрымана, - што гэта сталагміт, і сталагміт вельмі рэдкі. Ён знаходзіцца толькі ў краінах, набліжаных да канцавосься, і першапачаткова быў адкрыты ў адной пячоры на высьпе Грэнляндыя. Потым знайшлі яго ў пячорах Каліфорніі. Дзеяньнем моцнага холаду, які звычайна суправаджае ягоную крышталізацыю, ён малюецца па сьценах пячор рознымі дзіўнымі ўзорамі, якія ўяўляюць падабенства крыжоў, трыкутнікаў, паўкружжаў, шароў, ліній, зорак, зыгзагаў і іншых фантастычных фігураў, у ліку якіх, пры невялікай дапамозе ўяўленьня, можна нават адрозьніць даволі натуральныя выявы шматлікіх прадметаў хатняга начыньня, кветак, расьлін, птушак і жывёл. У гэтым стане, па словах Гайленда, ён сапраўды нагадвае сабою эгіпэцкія герогліфы і таму менавіта атрымаў ад мінэролягаў мянушку “гліфічаскага”, ці “маляўнічага”. У Грэнляндыі доўга прымалі яго за руніцкія надпісы, а ў Каліфорніі тубыльцы і зараз упэўнены, што ва ўзорах гэтага мінэралу запісаны таямнічыя запаветы іхніх багоў. Гіль, які вандраваў у Паўночнай Амэрыцы, змаляваў цэлую сьцяну адной пячоры, пакрытай узорыстаю крышталізацыяю сталагміту, каб даць чытачам паняцьце пра гэтую дзіўную гульню прыроды. Я пакаджу вам яго сачыненьне, і вы самі пераканаецеся, што гэта не што іншае, як сталагміт, асаблівы род кропельніка, заўважанага вандроўцамі ў вядомай пячоры выспы Пароса і ў эгіпэцкіх гротах Самун. Крышталізацыя палярных сьнягоў уяўляе яшчэ найдзіўнейшую зьяву ў развазе разнастайнасьці фігураў і неспасьціжнага мастацтва іхняга малюнку...

    Мы былі разладаваныя ў прах гэтым неспадзяваным вывяржэньнем каменнай вучонасьці горнага службоўца. Мой прыяцель Шпурцман слухаў яго ў сапраўдным аслупяненьні; і калі Іван Антонавіч скончыў сваю жорсткую дысэртацыю, ён толькі прамовіў доўгае ў паўаршына: Ja!!! **************** Я пачаў насьвістваць маю любімую арыю:

                                                         Чым цябе я засмуціла?.. (24)

    Обэрбэргпрабірмайстар 7-га клясу неадкладна выняў з кішэні свае прылады і пачаў ламаць нашыя герогліфы, кажучы, што яму вельмі прыемна знайсьці тут гэты непрыдатны, здрадлівы, бессаромны мінэрал, бо ў нас, у Расеі, нават у Пецярбурзе, дагэтуль не было ніякіх узораў сталагміту маляўнічага, за прысылку якіх ён, несумнеўна, атрымае па камандзе пахвальную падзяку. Падчас гэтай працы мы з доктарам філязофіі Шпурцманам, абодва расчараваныя вельмі непрыемным кшталтам, стаялі ў двух процілеглых канцах пячоры і жудасна глядзелі ў вочы адзін аднаму, не сьмеючы ўзаемна збліжацца, каб у першым парыве гневу, абурэньня, прыкрасьці па неасьцярожнасьці не праглынуць адзін аднаго.

    - Барон?.. - сказаў ён.

    - Што такое?.. - сказаў я.

    - Як жа вы перакладалі гэтыя герогліфы?

    - Я перакладаў іх па Шампальёну: усякі герогліф ёсьць або літара, або мэтафарычная фігура, або ні постаць, ні літара, а простае ўпрыгожваньне почырку. Калі сэнс не выходзіць па літарах, то...

    - І слухаць не жадаю такой тэорыі чытаньня!.. - выклікнуў натураліст. - Гэта насьмешка над разумным сэнсам. Вы мяне ашукалі!

    - Ваша міласьць! не кажаце мне гэтага. Насупраць, вы мяне ашукалі. Хто з нас першы сказаў, што гэта герогліфы?.. Хто змайстраваў тэорыю для тлумачэньня таго, якім чынам эгіпэцкія герогліфы зайшлі на Мядзьведжую Выспу?.. З ласкі вашай, я дарма праседзеў шэсьць дзён на рыштаваньнях, страціў час і працу, перавёў з такім намаганьнем тое, што не каштавала нават увагі...

    - Я сказаў, што гэта герогліфы таму, што вы закружылі мне галаву сваім Шампальёном, - запярэчыў доктар.

    - А я ўбачыў у іх поўную гісторыю патопу таму, што вы закружылі мне галаву сваімі тэорыямі пра вялікія перавароты зямной кулі, - запярэчыў я.

    - Але жадаў бы я ведаць, - прамовіў ён, - якім чынам вывелі вы сэнс, перакладаючы простую гульню прыроды!

    На што, натуральнай чынам, адказваў я доктару:

    - Не мая ж віна, калі прырода гуляе так, што з яе дурных жартаў выходзіць, па граматыцы Шампальёна, вельмі прыстойны сэнс!

    - Такой бяды! - выклікнуў доктар. - Але я скажу вам адкрыта, што, калі вы дыктавалі мне свой пераклад, я не верыў вам ніводнага слова. Я адразу зьмеціў, што ў вашай казцы крыецца процьма неверагоднасьцяў ды нязгоднасьцяў...

    - Аднак жа вы захапляліся імі, пакуль яны пацьвярджалі вашую тэорыю, - падхапіў я.

    - Я?.. - ускрыкнуў доктар. - Зусім не!

    - А хто дадаў да тэксту майго перакладу розныя тлумачэньні і вынаскі?.. - спытаў я гнеўна. - Вы, ваша міласьць мой, нават жадалі прапанаваць гафрата (25) Шымшыка ў выкапнёвыя ганаровыя сябры Гётынгенскага ўнівэрсытэту.

    - Барон!.. ці не заўгодна тытунцу!

    - Я табакі не нюхаю.

    - Прынамсі, аддайце мне ваш пераклад: ён напісаны ўвесь маёю рукою.

    - Не аддам. Я яго надрукую, і з вашымі заўвагамі.

    - Фуй, барон!..- сказаў Шпурцман з непараўнальнай важнасьцю. - Падобнага роду жарты не водзяцца паміж такімі вядомымі, як мы, навукоўцамі.

    На другі дзень мы пакінулі Мядзьведжую Выспу і вярнуліся ў вусьце Лены, а адтуль у Якуцк. Плаваньне наша было самае нешчасьлівае: мы зьведалі моцную буру і ўвесь час біліся з крыгамі, якія пакрывалі мора і Лену. Я адмарозіў сабе нос.

    Адкараскаўшыся ад Шпурцмана, я пакляўся не прадпрыймаць больш навуковых вандраваньняў.

    [1833]

**************************************************************************

    * Pallas Reise, т. II, p. 108.

    ** Reineggs, Reise, p. 218.

    *** Origines Russes, extraits de divers manuscrits orientaux, par Hammer, p. 56. - Memoriae populorum, p. 317.

    **** Klaproth, Abhandlungen über die Sprache und Schrift der Uiguren, p. 72. См. также: Описание Джунгарии и Монголии, о. Иакинфа.

    ***** Gelehrter. Навуковец (ням.)

    ****** Паведамляю раз і назаўсёды, што тлумачэньні імёнаў собскіх, якія ўзятыя ў дужкі, дадазеныя да майго перакладу доктарам Шпурцманам: яны, без сумневу, вельмі грунтоўныя, яле я не дыктаваў іх яму.

    ******* Дадатак Шпурцмана.

    ******** Таксама тлумачэньне Шпурцмана.

    ********* Тлумачэньне доктара Шпурцмана.

    ********** Анаплётэрыюм, anoplotherium gracile - род прадпатопнай газэлі, з якой смажаніна, з гішпанскай падлівай ды салёнымі сыбірскімі бананамі, па меркаваньні навукоўца Шлотгейма, павінна была быць вельмі смачнай. - Заўвага доктара Шпурцмана.

    *********** Тлумачэньне, дадзенае сачыняльнікам гэтага надпісу датычна чыньніку пажару ў паветры, вельмі грунтоўнае. Са ўсяго вынікае, што прадпатопнае паветра было складзенае з газаў, невядомых у цяперашнім паветры, і што ў ім не было кіслатвора; ці калі і быў кіслатвор, то ў іншай прапорцыі. Я зараз ведаю, з чаго ён быў складзены, і выдам пра тое дысэртацыю. Дарэчы: напісаць з Якуцка ў Гётынгенскі унівэрсытэт пра навуковыя заслугі гафрата Шымшыка, знакамітага прадпатопнага хіміка і астранома, і прапанаваць, каб яго бюст быў пастаўлены ва ўнівэрсытэцкай бібліятэцы. - Прыпіска на палі рукою доктара Шпурцмана.

    ************ Тлумачэньне доктара Шпурцмана.

    ************* Радкі, напоўненыя кропкамі, азначаюць тыя месцы надпісу, якія час зусім амаль згладзіў і дзе аніяк нельга было разабраць герогліфаў. Тлумачэньне доктара Шпурцмана.

    ************** Мабыць! (ням.)

    *************** Навуковец (ням.).

    **************** Во так!!! (ням.).

    ---------

                                                                          ЗАЎВАГІ

    Тэкст друкуецца па выданьні: О. И. Сенковский.  Сочинения Барона Брамбеуса. Москва. “Советская Россия”. 1989. С. 63-138.

    1). Эпіграфы - павыдумліваў сам Сянкоўскі. Жорж Кюўе (1769-1832) – францускі прыродазнаўца, які займаўся рэканструкцыяй выкапнёвых формаў жывёльнага сьвету. Канцэпцыя Кюўе, ў якой даказвалася заканамернасьць катастрафічных зьменаў у прыродзе, не падтрымлівалася Сянкоўскім.

     2). Станцыі з такой назвай няма, але існуе Берандзінскі парог на рацэ Вуда ў Іркуцкай вобласьці РФ, на якой знаходзіцца места Ніжневудзінск.

    3). Гэта выявіў геоляг і палеантоляг Аляксандар Браньяр (1770-1847), які вывучаў сумесна з Ж. Кюўе трацічныя адклады Парыжскага басэйна.

    4). Обэрбэргпрабірмайстар - горны майстар (ням.).

    5). Шампальён Малодшы Жан Франсуа (1790-1830) - францускі навуковец, заснавальнік эгіпталёгіі, які адкрыў прынцыпы дэшыфроўкі гераграфічнай пісьмовасьці старажытных эгіпцян.

    6). Гульянаў Іван Аляксандравіч (1789-1841) - расейскі эгіптоляг, які аспрэчваў канцэпцыю Шампальёна.

    7). Эгіпэцкі мост - мэталёвы мост праз Фантанку (1825-1905) у Санкт-Пецярбурзе; ягоныя чыгунныя вароты былі арнамэнтаваныя герогліфамі. Мэталёвыя канструкцыі моста і скульптуры былі вырабленыя на заводзе К. Бэрда.

    8). Бэрд Чарльз або Карл Мікалаевіч (1766-1843) - уладальнік чыгуналіцейнага заводу ў Санкт-Пецярбургу, першы будаўнік параплаваў на Няве. Бэрдаў мост — мост праз раку Пражку ў Санкт-Пецярбурзе. У народзе таксама існуе назва - Насьцін мост.

    9). На самой справе на левым беразе Лены.

    10). Палас Петар Сімон (1741-1811) - знакаміты нямецкі і расейскі навуковец-энцыкляпэдыст, прыродазнавец, географ і вандроўца XVIII-XIX ст.

    11). Гмелін Ёган Георг старэйшы (1709-1755) - нямецкі прыродазнавец на рускай службе, лекар, батанік, этнограф, вандроўца, дасьледнік Сыбіры і Ўралу. Натураліст акадэмічнага атраду Вялікай Паўночнай экспэдыцыі.

    12). Кляпрот Юліюс Генрых (1783-1835) - нямецкі ўсходазнавец, вандроўца і паліглёт.

    13). Пляна Карпіні Джавані (1182-1252) - італьянскі францысканец, які адным з першых эўрапейцаў наведаў Мангольскую імпэрыю і пакінуў апісаньне свайго вандраваньня.

    14). Усе выказваньні названых навукоўцаў пра “Пісаны пакой” выдумка Сянкоўскага.

    15). Аб тым, што наскальныя выявы Сыбіры ўяўляюць сабою эгіпэцкія герогліфы пісаў яшчэ у 1730 г. Піліп Юхан фон Страленберг (1676-1747), нямецкі афіцэр на швэдзкай службе, які пасьля Палтавы пабываў палоне ў Сыбіры.

    16). Шэйхцер Ёган Якаб (1672-1733) - швэйцарскі прыродазнавец, які ў 1700 г. знайшоў шкілет выкапнёвай саламандры і прыняў яго за шкілет чалавека. Верыў ў згубу старажытных арганізмаў ад “сусьветнага патопу”.

    17). Фантастычная краіна прыдумленая Сянкоўскім па назьве Барабінскага Стэпу або Барабы, якая знаходзіцца ў межах Новасыбірскай ды Вомскай абласьцей РФ.

    18). Гом Эверард (1756-1832) - ангельскі анатам і хірург.

    19). Букланд Вільям (1784-1856) - ангельскі геоляг і палеантоляг.

    20). Гумбальт Аляксандар (1769-1859) - нямецкі натураліст і вандроўца.

    21). Дзесьць - мера ліку пісчай паперы: 1 дзесьць = 24 аркушы; 2 = 44 аркушы.

    22) Талмачоў Якаў Васільевіч (1779-1873) - прафэсар Санкт-Пецярбурскага унівэрсытэта, тэарэтык славеснасьці.

    23). Бураты ды тунгусы не зьяўляліся насельнікамі Барабінскага Стэпу.

    24). Пачатак вядомай песьні на словы Аляксандра Пятровіча Сумарокава.

    25). Гафрат – калега (ням.).

    Пераўстварыла Сахая Юр,

     Койданава

                                                                БАРОН БРАМБЕВУС

    У 1833 г. Сянкоўскі удзельнічаў у альманаху найбуйнейшага санкт-пецярбурскага выдаўца А. Смірдзіна “Новоселье”, у якім апублікаваў першае сачыненьне за подпісам “Барон Брамбеус” (фэльетон з цыклу “Петербургские нравы” – “Личности”). Гісторыя гэтага псэўданіму наогул даволі цьмяная. Адэлаіда Аляксандраўна Сянкоўская, жонка пісьменьніка, заяўляе: “Таямнічае імя Брамбевуса, якое пасьля так праславілася, паходзіць з такой цьмянай крыніцы, што, верагодна, ніхто ніколі не падумаў бы адшукваць яго там, адкуль яно ўзятае. У нас жыў лёкай, па імю Рыгор, малады чалавек, добры малы, вельмі цямлівы, але ўсёткі ён часта сьмяшыў нас сваімі выхадкамі і прастатой. Аднойчы, напрыклад, ён заўпарціўся ў тым, каб падаваць гасьцям стравы ў парадку зусім процілеглым таму, які быў яму прадпісаны: “Выбачайце, - казаў ён, - я не магу інакш. Я падаю па сонцы!” Гэты чалавек горача любіў кнігі і ўсякую вольную хвіліну прысьвячаў чытаньню. Была адна кніга, якой ён аддаваў перавагу ўсім іншым... Герой гэтай кнігі быў гішпанскі кароль Брамбевус, а гераіня - каралева Брамбіла. Некалькі разоў Рыгор настолькі паглыбляўся ў гэта чытаньне, што не чуў нават, калі Восіп Іванавіч клікаў яго. Мой муж пацікавіўся даведацца, што магло да такой ступені захапляць яго лёкая; ён узяў гэту кнігу, усю абадраную ад частага ўжываньня, перагартаў яе, і з тых часоў Рыгору не было іншага імя, як Брамбевус, асабліва, калі ён рабіў якую-небудзь няёмкасьць, якую-небудзь прамашку: “Брамбевус, ах, ты Брамбевус гэтакі!” Гэта імя, так часта паўтаранае маім мужам, першае прадставілася яму для псэўданіму. Гэта імя было ўзятае, таму што першае трапілася пад руку”.

    У той жа самы час біёграф і вучань Сянкоўскага П. Савельеў кажа пра тое, што гэты псэўданім “нарадзіўся” ў выніку ўнівэрсытэцкай дзейнасьці прафэсара Сянкоўскага. На занятках ягоныя студэнты перакладалі з рускай на турэцкую мову лубачную “Сказку о Францыле Венециане”, адным з пэрсанажаў якой быў “король Брамбеус”.

    А вось літаратар Уладзімер Бурнашоў паведамляе “што цесьць Сянкоўскага, вядомы банкір Раль, насіўся са сваёй любімай ідэяй – перадаць зяцю сваю баронскую годнасьць. Сянкоўскі ўсяляк ад гэтага падарунка аднекваўся: яму зусім не хацелася найменавацца “барон Раль-Сянкоўскі”, але каб як-небудзь суцешыць старога, які зьехаў з глузду на сваім буфонскім баронстве, Сянкоўскі узьвёў сябе у бароны Брамбевусы”.

     “Фантастычныя вандраваньні барона Брамбевуса”, выдадзеныя ў 1833 г. мелі ў сучасьнікаў фэнамэнальны посьпех. Самым буйным і значным творам сачыненьня зьяўляецца аповесьць “Навуковае вандраваньне на Мядзьведжую выспу”, якая высьмейвала гіпотэзы, нядаўна перад тым памерлых, усясьветна вядомых навукоўцаў, палеантоляга Жоржа Кювье ды заснавальніка эгіпталёгіі Жана Франсуа Шампальёна-малодшага. Мяркуецца што штуршком для напісаньня аповесьці быў францускі пісьменьнік Франсуа Рабле (1494-1553), які хацеў скласьці вялікі артыкул пра эгіпэцкія гіерогліфы, на якія “Орус Апалён напісаў па-грэцку дзьве тоўстыя кнігі тлумачэньняў”. Праз 300 г. гэта “выканаў сп. Брамбевус”, які замяніў Аруса на Шампальёна. Камэта “прадпатопнай” аповесьці з “Навуковага падарожжа на Мядзьведжую выспу”, без сумневу, выкліканая пляткарствам пра камэту 1832 г. “Московский вестник” (1828, ч. X, № 13, стр. 96-101), дзе была зьмешчаная нататка, перакладзеная з “Journal des Debats” і якая імкнецца аспрэчыць “ілжывую астралёгію” некаторых нямецкіх журналістаў; там жа прыводзіцца аповесьць М. П. Пагодзіна “Галеева камэта” ў альманасе “Камэта Белы” (1833) і вадэвіль М. Ф. Паўлава “На другі дзень пасьля сьмерці сьвятла, або Камэта ў 1832 годзе”). Трэба таксама заўважыць, што аповесьць “Навуковае падарожжа на Мядзьведжую выспу” зьявілася раней рамана Ўладзімера Вобручава “Зямля Саньнікава або Апошнія анкілоны”, (1924, апубл. у 1926), непасрэдным штуршком да напісаньня якога паслужыла прачытаная Обручавым кніга чэскага фантаста Карла Глоўха “Зачараваная зямля”, дзе цёплы аазіс з мамутамі і першабытнымі людзьмі быў зьмешчаны у Грэнляндыі.

     Літаратура:

    Фантастические путешествия Барона Брамбеуса. С.-Петербург. 1833. 392 с.

    Фантастические путешествия Барона Брамбеуса. Москва. 1835. 392 с.

    Фантастические путешествия Барона Брамбеуса С.-Петербург. 1840. 392 с.

*    Ученое путешествіе на Медвѣжій Островъ. [Фантастическія путешествія]. // Собраніе Сочиненій Сенковскаго (Барона Брамбеуса). Т. І. Санктпетербургъ. 1858. С. 69-197.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. [Фантастические путешествия Барона Брамбеуса.] // Романы оригинальные и переводные. Бесплатное приложение к газете «Луч». Декабрь. С.-Петербург. 1893. С. 67-264.

*    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Взгляд сквозь столетия. Русская фантастика 18 и первой половины 19 в. [Сост. и авт. коммент. В. Гуминский.] Москва. 1977. С. 128-214.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Русская фантастическая проза XIX – начала ХХ века. [Сост. и послесл. Ю. Медведева. Предисл. А. Казанцева.]. Москва. 1986. С. 11-94.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Русская фантастическая проза XIX – начала ХХ века. [Сост., послесл. и примеч. Ю.М. Медведева.]. Москва. 1989. С. 34-116

*    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Сочинения Барона Брамбеуса: [Сост., вступ. ст. и примеч. В. Кошелева, А. Новикова.]. Москва. 1989. С. 63-138.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Сенковский О. И.  Записки домового. Фантастические повести. [Сост., послесл. и примеч. Ю. М. Медведева.]. Москва. 1990. C. 5-211.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Русская фантастическая проза XIX – начала ХХ века. [Сост., послесл. и примеч. Ю. М. Медведева.]. – Москва. 1991. С. 34-116.

*    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Капитан Немо в России. Русская фантастическая проза XIX - нач. XX в. [Сост. Ю. Медведев]. Красноярск: 1993 С. 3-79.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Осип Сенковский. Записки домового. Русская фантастика первой половины XIX в. [Сост., послесл., примеч. Ю. М. Медведева. В прил.: Из кн. Г. Дьяченко «Из области таинственного».]. Москва. 1996. С. 35-113.

*    Фантастическое путешествие Барона Брамбеуса по Якутии. Пер. Алесь Барковский. Подготовила М. Иванова. // Якутск вечерний. Якутск. № 1. 12 января 2001. С. 6.

    Ученое путешествие на Медвежий остров. // Антология мировой фантастики. Т. 9. Альтернативная история. Москва. 2006. С. 7-77.

*    Навуковае падарожжа на Мядзведжую выспу. Койданава. 2013. 48 с.

    Fantastyczne podróże barona Brambeusa [Czarny romantyzm. T. 33.]. Białystok. 2017. 313 с.

    Рабіка Хамначыт,

    Койданава