ЎЎЎ Дракулія Балятан. Ракашы - выдаўцы слоўніка якуцкай мовы Эдуарда Пякарскага. Койданава. "Кальвіна". 2016.

 

     Іван Ласкоў

                                            ЗЯМЛЯК, А МОЖА, АДНАПЛЯМЕНЬНІК

    “Папрацаваўшы ў Якуцку, болей рэалістычна можна было б паказаць стаўленьне якутаў да Пякарскага. Тут не ўсё на паверхні, шмат хаваецца і ў глыбіні. Адчуць гэта здалёк немагчыма. Сам я доўгі час не мог зразумець, чаму ў Якуціі ставяцца да Пякарскага так неадэкватна яго заслугам перад якуцкай культурай. Да гэтага часу ў гонар Пякарскага названа толькі ўскраінная вуліца ў Якуцку ды школа ў далёкім раёне, дзе Пякарскі жыў на выгнаньні. «Слоўнік» яго перавыдадзены толькі аднойчы, дый тое... у Вэнгрыі — кажуць, з дапамогай вядомага М. Ракашы, што меў жонку-якутку. А галоўнае, не раз і не два даводзілася чуць намёкі, што хоць Пякарскі і вялікі вучоны — склаў слоўнік, але перад якутамі ёсьць за ім і правінка, прычым немалая.”

    /Полымя. № 12. Мінск. 1989. С. 200./

 

    Эдуард Карлавіч Пякарскі - нар. 13 (25) кастрычніка 1858 г. на мызе Пятровічы Ігуменскага павету Менскай губэрні Расійскай імпэрыі. Навучаўся ў Мазырскай гімназіі, у 1874 г. пераехаў вучыцца ў Таганрог, дзе далучыўся да рэвалюцыйнага руху. У 1877 г. паступіў у Харкаўскі вэтэрынарны інстытут, які не скончыў. 12 студзеня 1881 г. Маскоўскі ваенна-акруговы суд прысудзіў Пякарскага да пятнаццаці гадоў цяжкіх працаў. Па распараджэньні Маскоўскага губэрнатара “прымаючы да ўвагі маладосьць, легкадумнасьць і хваравіты стан” Пякарскага, катаргу замянілі выгнаньнем на селішча “у аддаленыя месцы Сыбіры з пазбаўленьнем усіх правоў і стану”. 2 лістапада 1881 г. Пякарскі быў дастаўлены ў Якуцк і быў паселены ў 1-м Ігідзейскім наслезе Батурускага ўлусу Якуцкай акругі Якуцкай вобласьці, дзе пражыў каля 20 гадоў. На выгнаньні пачаў займацца вывучэньнем якуцкай мовы ды склаў фундамэнтальны слоўнік якуцкай мовы. Памёр 29 чэрвеня 1934 г. у Ленінградзе.

    Кэскілена Байтунова-Ігідэй,

    Койданава.

    Мацяш Розэнфэльд [Мацьяш Ракашы (Ракачы)] – нар. 9 сакавіка 1892 г. у м. Ада Каралеўства Сэрбія, у габрэйскай сям’і.

    У гады Першай усясьветнай вайны ваяваў за Аўстра-Вугоршчыну на Ўсходнім фронце з Расейскай імпэрыяй, дзе трапіў у палон і ўступіў ва Вугорскую камуністычную партыю.

    Ва Вугорскай савецкай рэспубліцы ўваходзіў ва ўрад габрэя Белы Куна. Пасьля задушэньня рэспублікі эмігрыраваў у Аўстрыю, дзе быў арыштаваны і праз дзевяць месяцаў высланы з краіны. У 1920-1924 гг. працаваў у выканкаме Камінтэрна. У сьнежні 1924 г. вярнуўся ва Вугоршчыну, дзе ў верасьні 1925 г. быў арыштаваны і прыгавораны да 8 з паловай гадоў зьняволеньня. У 1934 г. пасьля адбыцьця тэрміну зьняволеньня быў, за злачынствы зьдзейсьненыя у пэрыяд Вугорскай савецкай рэспублікі, прыгавораны ў 1935 г. да пажыцьцёвага зьняволеньня ў катаржнай турме. У кастрычніку 1940 г. урад Савецкага Саюза абмяняў Ракашы на трафэйныя сьцягі, захопленыя Расійскай імпэрыяй падчас задушэньня вэнгерскай рэвалюцыі 1848-1849 гг. У 1940-1945 гг. у Маскве кіраваў замежным бюро ЦК КПВ.

    У 1943 г. Мацяш Ракашы пабраўся шлюбам з Хвядорай Хведараўнай Карнілавай, якая нар. у 1903 (4) г. у Кылахскім наслезе Алёкмінскага улуса Якуцкай вобласьці, у сям’і Хведара і Аляксандры Карнілавых. У 1918 г. Хвядора пераехала ў Якуцк, дзе яе бацька служыў намесьнікам натарыюса. У Якуцку яна актыўна займалася ў розных асьветніцкіх гуртках і сэмінарах, а і потым зьехала на вучобу ў Маскву, дзе зрабілася актыўным функцыянэрам Камуністычнага інтэрнацыяналу моладзі і супрацоўніцай выканкаму Камінтэрна. Працавала ў Пракуратуры ды Вярхоўным Судзе РСФСР. Пасьля шлюбу з партыйным лідэрам Андрэем Пахомовым у яе нарадзіўся сын, якога назвалі ў гонар кітайскага камуніста - Лі (у будучыні ён зрабіўся прарэктарам Інстытута народнай гаспадаркі імя Пляханава ў Маскве). Але неўзабаве яны разьбегліся, ба не сышліся характарамі. З Мацяшам Ракашы яна знаёміцца ў 1940 г., падчас адпачынку ў санаторыі ў Барвісе.

    У лютым 1945 г. Мацяш, разам з жонкай, пры дапамозе савецкай арміі, вярнуўся ў Вэнгрыю, дзе ўзначаліў яе кампартыю. Ракашы, празваны “лепшым вучням Сталіна”, ўсталяваў асабістую дыктатуру і ў Вэнгрыі пачалі лютавалі органы дзяржбясьпекі (AVN). У выніку, ў гады праўленьня Ракашы, толькі ў 1952 г. былі рэпрэсаваныя звыш 540 тысяч чалавек - кожны васемнаццаты жыхар краіны. У 1952 г. Ракашы заняў таксама пасаду прэм’ер-міністра Вэнгрыі, але зьмены ў СССР пасьля сьмерці Сталіна прывялі да таго, што на пленуме Цэнтральнага кіраўніцтва ВПП 27 - 28 чэрвеня 1953 г. Мацяш быў вызвалены ад пасады старшыні ўрада, але пост генэральнага сакратара быў заменены пасадай Першага сакратара ВПП, які захавалі за Ракашы.

    Хвядора ж захапілася керамікай, жывапісам, скульптурай, заканчвае інстытут прыкладнога мастацтва. Дарэчы яна падаравала Якуцкаму краязнаўчаму музэю Слуцкі пояс. Яна садзейнічала у 1953 г. перакладу ды выданьню ў Вэнгрыі рамана якуцкага пісьменьніка Мікалая Мордзінава “Вясновая пара”.

    Неўзабаве пасьля задушэньня антыкамуністычнага паўстаньня ў Вэнгрыі 1956 г. Ракашы, разам з жонкай, быў вывезены ў СССР. Спачатку была Масква, потым Краснадар, Токмак, Арзамас, Горкі, 5 лютага 1971 г. Мяцяш Ракашы памёр...

    Цела Ракашы крэміравалі ў Маскве і попел пахавалі ў Будапэшце.

     Хвядора нейкі час працавала ў пракуратуры г. Краснадара, а ў 1958 г. выйшла на пэнсію. Памерла ў 1980 годзе і была пахаваная на Кунцаўскіх могілках ў Маскве.

                                           ВОСПОМИНАНИЯ О С. А. НОВГОРОДОВЕ

                                                                    Ф. Ф. РАКОШИ

     [* Федора Федоровна Ракоши (р. в 1904 г. в Олекминском районе Якутской АССР) — сотрудник Прокуратуры, Верховного Суда РСФСР, председатель ЦК Профсоюза работников суда и прокуратуры. Ныне — персональный пенсионер, проживает в Москве.]

    Семен Андреевич Новгородов был выдающейся личностью и в те времена, хотя такие великие события, как Октябрьская революция, освобождение якутского народа от царского гнета, получение им равноправия и бурное общественное развитие, раздвинули горизонты, понятия и представления обо всем решительно.

    Семен Андреевич был немного выше среднего роста, белолицый, добродушный и даже веселый человек. С нами, молодежью обращался просто, доброжелательно и приветливо. Он организовал для нас, учащейся молодежи, лекции-доклады: о происхождении якутов, о наскальной письменности, о якутской грамматике Ястремского, об исследователях Якутии, о словаре Пекарского. Из этих докладов мы узнали о Миддендорфе [* Александр Федорович Миддендорф (1815—1894) — русский естествоиспытатель и путешественник, исследователь Сибири, в том числе — Якутии, академик (с 1847 г.).], о Бетлингке, об ученом Радлове.

    Семен Андреевич был одним из создателей якутского алфавита на латинской основе и организовал кружки якутской грамотности; занятия в этих кружках вел он сам. В одном кружке училась молодежь, в другом — старшие и совсем неграмотные якуты. Доклады С. А. Новгородова всегда проходили при переполненной аудитории.

    Когда я брала уроки немецкого языка, мне пришлось раз быть на квартире Семена Андреевича. Жил он у Спиридоновых по Малобазарной улице. Обстановка в его комнате была спартанской, более чем скромной. Комната небольшая, стол, стул, железная кровать. Над кроватью висела большая картина, писанная масляными красками, — прекрасный портрет молодой якутки во весь рост, в длинной меховой шубе, в высокой старинной шапке с серебряной пластиной на темном меху. Мех был сделан изумительно. Лицо женщины красивое, симпатичное, с чуть-чуть улыбающимся маленьким ртом. Портрет меня поразил. Во-первых, я никогда не видела масляных картин и вообще живопись знала только по репродукциям. И вот картина, да еще красавица-якутка, и этот мех на воротнике, на шапке, сделанный так мастерски. Я помню, что тогда «заболела» этой картиной мне хотелось увидеть ее еще раз, но, увы, не пришлось: следующие уроки были у меня дома, но и те скоро прекратились, так как Семен Андреевич уехал в Россию.

    Семен Андреевич очень увлеченно говорил о своей специальности; что он лингвист, мы узнали после первой лекции. В Якутске мы встречались на этих лекциях и на уроках немецкого языка.

    В 1923 году я была командирована в Москву на учебу. В Москве мне пришлось встретиться еще раз с Семеном Андреевичем на Всероссийской сельскохозяйственной выставке. Мы, студенты, работали в якутском павильоне как экскурсоводы бесплатно, нерегулярно, но почти каждый 3-4-й день. При мне посетила наш павильон знаменитая артистка того времени Нежданова, оперная певица.

    В один из погожих сентябрьских дней был на территории выставки митинг, на котором со всей страстью борца-революционера выступила Клара Цеткин, выступил Коларов, болгарский коммунист, и еще другие иностранные коммунисты. Митинг закончился концертом. На выставке невольно происходили знакомства со студентами других национальностей. После концерта мы большой группой пошли домой в Якутское представительство по Садовому кольцу от Нескучного сада. С нами по пути пошли казахи, башкиры и узбеки. [...]

    После этого вечера я его больше никогда не видела, так как он уехал в Петроград, где учился или работал — не знаю.

    Человек он был приятный, Простой, терпеливо и с любовью занимался с нами, тогда совсем зеленой молодежью»

    Архив ЯФ СО АН СССР, ф. 4, оп. 9, ед. хр. 118, л. 1-3, рукопись.

    [С. 251-252, 266.]

    *********

    Літаратура:

    Протопопова Н.  Кыыллаах Арыы кыргыттара. Венгрия бастакы ледитэ. // Далбар Хотун. Дьокуускай. № 4. 1996. С. 18-22.

    Протопопова Н.  Кыыллаах Арыы кыргыттара. Венгрия бастакы ледитэ. // Далбар Хотун. Дьокуускай. № 1. 1997. С. 28-31.

    Соловьева К.  От первой леди Венгрии - якутским землякам. [Уникальный экспонат Якутского гос. музея им. Ем. Ярославского - пояс, изготовлен в г. Слуцке, подарок Корниловой-Ракоши Ф. Ф., жены ген. секретаря Венгерской коммунист. партии Матиаса Ракоши] // Якутия. Якутск. 5 января 2002. С.14.

    Виктор Мурзов.  Токмакская ссылка венгерского диктатора. // Вечерний Бишкек. Бишкек. 16 февраля 2005.

    Рожко Я.  Династия Корниловых. // Якутск Вечерний. Якутск. 26 ноября 2010. С. 70.

    Дракулія Балятан,

    Койданава

ЎЎЎ Мэльдонія Капальніца. Прафэсар Мікалай Іваноў ды Якутыя. Койданава."Кальвіна". 2016.

    Мікалай Сяргеевіч Іваноў – нар. 7 сьнежня 1923 г. у с. Бадайбо Кірэнскага вуезду Іркуцкай губэрні РСФСР (СССР).

     У 1941 г. - паступіў на фізыка-матэматычны факультэт Якуцкага пэдінстытуту.

     У 1942 - 1943 гг. - курсант штабной вучэльні Забайкальскай ваеннай акругі.

     У 1943 - 1945 гг. - начальнік спэцсувязі аэрапорта II клясу п. Аймякон (ЯАССР) Краснаярскай паветранай трасы, створанай дзеля перакіданьня самалётаў і грузаў са ЗША па лэнд-лізу ў СССР.

    У 1946 - 1947 гг. - начальнік аддзела кадраў аэрапорта м. Якуцк.

    Ад 1947 г. - працягнуў вучобу ў Якуцкам пэдінстытуце.

    Ад 1950 г. - выкладчык у пэдінстытуце.

    Ад 1951 г. - навуковы супрацоўнік Якуцкай навукова-дасьледчай мярзлотнай станцыі Інстытуту мерзлатазнаўства АН СССР.

    У 1956 г. - абараніў дысэртацыю на сушуканьне навуковай ступені кандыдата тэхнічных навук.

    У 1966 г. - у Мінску (БССР) на аб’яднанай навуковай радзе пры АН БССР абараніў доктарскую дысэртацыю па тэме “Цепламасаабмен у мерзлых горных пародах”.

    У 1970 г. прызначаны дырэктарам-арганізатарам Інстытута фізыка-тэхнічных праблем Поўначы.

    У 1973 г. пераведзены на працу ў Якуцкі дзяржаўны ўнівэрсытэт прарэктарам па навуковай працы.

     Памёр у 1991 г.

    Мэльдонія  Капальніца,

    Койданава

    Бондарев Э. А.,

    доктор технических наук

    Степанов А. В.,

    доктор технических наук

                                                          УЧЕНЫЙ И УЧИТЕЛЬ:

                                                      ПРОФЕССОР Н. С. ИВАНОВ

    7 декабря 2003 г. исполнилось бы 80 лет заслуженному деятелю науки ЯАССР и РСФСР, профессору Николаю Сергеевичу Иванову. По традиции в день его рождения Якутский государственный университет и Институт физико-технических проблем Севера СО РАН проводят научную конференцию, посвященную его памяти. В этот день ученики Николая Сергеевича подводят итоги, обсуждают полученные результаты, обмениваются новыми идеями. С 1993 г. прошло пять таких конференций.

    Теплофизические исследования имеют особое значение в экстремальных условиях Севера. Именно в северных условиях особую актуальность приобретают вопросы: получения, экономии и рационального использования тепловой энергии; тепловой защиты человека и жилища, а также сферы его труда. Именно здесь остро стоят проблемы, связанные с гидродинамикой и термомеханикой грунтов, рациональным использованием природного холода, льда, мерзлых грунтов, проектированием, строительством, эксплуатацией жилых, промышленных, сельскохозяйственных наземных и подземных зданий и сооружений. Вдохновителем и организатором этих работ в Республике Саха (Якутия) по праву считается профессор Н. С. Иванов.

    Николай Сергеевич Иванов родился 7 декабря 1923 г. в пос. Бодайбо Бодайбинского района Иркутской области. Николай рос сиротой и воспитывался в детдоме. После окончания школы, в 1941 году, поступил на физико-математический факультет Якутского пединститута. Но война все изменила. С 1942 по 1943 гг. он был курсантом штабного училища Забайкальского военного округа, с 1943 по 1945 гг. работал начальником спецсвязи аэропорта II класса пос. Оймякон Красноярской воздушной трассы, созданной для переброски самолетов и грузов из США, с 1946 по 1947 г. - начальником отдела кадров аэропорта г. Якутска.

    С 1947 г. Николай Сергеевич продолжил учебу в Якутском пединституте и в 1950 г., после окончания его с отличием, был оставлен преподавателем в пединституте. Но в 1951 г. он перешел на Якутскую научно-исследовательскую мерзлотную станцию Института мерзлотоведения АН СССР и стал научным сотрудником. Почти с нуля начал организацию исследований тепломассообменных процессов в криолитозоне. В 1956 г. Николай Сергеевич защитил диссертацию на соискание ученой степени кандидата технических наук, которая легла в основу монографии "Теплообмен в криолитозоне", вышедшей в свет в издательстве АН СССР в 1962 г. В монографии подробно рассмотрены проблемы теплообмена в криолитозоне, термодинамики криогенных процессов и теплофизические свойства почв и мерзлых горных пород, механизмы переноса тепла и влаги в почвах и горных породах, теория теплопроводности почв и горных пород как статистических систем. Значительные результаты были получены ученым при исследовании термодинамических условий фазовых переходов, связанных поровых растворов и незамерзшей влаги в почвах и горных породах. Им также изучены зависимость скрытой теплоты отвердевания связанного порового раствора от температуры замерзания, зависимость температуры замерзания порового раствора от давления, температурная зависимость количества незамерзшей воды, а также выведены уравнения для определения количества незамерзшей воды в основных типах грунтов.

    В 1965 г. в издательстве «Наука» Н. С. Иванов в соавторстве с Р. И. Гаврильевым опубликовал книгу «Теплофизические свойства мерзлых горных пород», в которой приводятся подробные данные и расчетные формулы определения коэффициентов теплопереноса для талых и мерзлых горных пород. Книга долгое время использовалась в качестве справочника по теплофизическим свойствам талых и мерзлых горных пород.

    В 1966 г. в Минске на объединенном ученом совете при АН БССР Николай Сергеевич защитил докторскую диссертацию по теме «Тепломассообмен в мерзлых горных породах». Результаты исследований были представлены им в книге «Тепло- и массоперенос в мерзлых горных породах», выпущенной в издательстве «Наука» в 1969 г. В монографии изложены основные положения теории переноса тепла и вещества в мерзлых горных породах. Автором были рассмотрены термодинамические закономерности и кинетика явлений фазовых переходов поровых растворов и переноса тепла, влаги и растворенных веществ в этих породах. Значительное внимание уделено методике исследования теплофизических свойств мерзлых горных пород и анализу их зависимостей от различных физико-механических характеристик, а также методам измерения потоков тепла и влаги в горных породах. Приведены новые решения уравнений тепло- и массопереноса в промерзающих и протаивающих тонкодисперсных и крупноскелетных горных породах. Предложены приближенные методы расчета температурных полей и зон протаивания в мерзлых толщах земной коры под плоскими тепловыми источниками. В работе намечены пути дальнейшего развития исследований. Во-первых, показана необходимость перехода от макроскопического рассмотрения явлений тепло- и массопереноса к анализу их тонкой структуры на основе современных достижений кристаллофизики, теплофизики, физико-химии поверхностных явлений и растворов, статистической, молекулярной и химической физики. Во-вторых, поставлена задача создания теории криогенного пучения промерзающих грунтов и формирования их криогенной структуры.

    Следующая монография Н. С. Иванова "Моделирование тепловых процессов в горных породах" вышла в издательстве "Наука" в 1972 г. В ней автор рассматривает способы математического и физического моделирования процессов теплопереноса в горных породах. Методами моделирования уточняются высказанные им ранее гипотезы о действии конкретных механизмов переноса в промерзающих-протаивающих горных породах.

    Справочное пособие Н. С. Иванова «Теплофизические свойства насыпных грузов» (Новосибирск, изд-во «Наука», 1974 г.) посвящено проблеме смерзаемости грузов, перевозимых железнодорожным транспортом. Для создания научных основ решения этой проблемы важнейшее значение имеет теория процессов переноса тепла и вещества в дисперсных материалах при их промерзании и последующем разогреве в гаражах размораживания. В монографии приведены результаты по первому этапу исследований: систематизированные теплофизические свойства широкого класса насыпных материалов (строительные материалы, железорудные концентраты, каменный и бурый угли). Работа предназначена для научных сотрудников и инженеров - проектировщиков.

    В монографии «Научно-техническая революция и освоение Севера» (Якутск, Якутское книжное издательство, 1974) рассматриваются конкретные задачи, стоящие перед народным хозяйством Крайнего Севера с учетом передового отечественного и зарубежного опыта. Николай Сергеевич постоянно следил за научно-техническими достижениями в других странах, составленные им каталоги по публикациям на теплофизические темы в то время конкурировали с библиотечными. Весь накопленный материал он вложил в эту книгу, которая была предназначена для экономистов, пропагандистов, инженерно-технических работников.

    В 1983 г. в издательстве Якутского госуниверситета вышло учебное пособие Н. С. Иванова «Элементы теории теплопроводности геофизических систем». В пособии дана краткая классификация геотеплофизических задач, связанных с явлениями сезонного и сезонно-аккумулятивного промерзания почв и горных пород в районах Крайнего Севера, и охарактеризованы методы их решения. В доступной для студентов форме изложено представление о механизмах и кинетике явлений криогенных фазовых превращений поровой влаги, а также переноса энергии и вещества в промерзающих и протаивающих почвах и горных породах.

    В этот период Николай Сергеевич развил научно-исследовательские работы по теплозащите инженерных сооружений. Результаты этих работ он внедрил в производство. Вспененные пластмассы в теплозащите трубопроводов и инженерных сооружений широко используются и в настоящее время. В монографии Н. С. Иванова «Теплопроводность твердых тел и дисперсных сред при фазовых превращениях» (Иркутск, изд-во Иркут. ун-та, 1988) излагаются предпосылки и возможности применения метода суперпозиции для прогнозирования стационарных температурных полей и метода суперпозиции векторных полей тепловых потоков для решения задач теплопроводности. В этой книге подробно рассматриваются методы приближенных расчетов полей температуры в твердых телах при фазовых превращениях, а также двухмерных, трехмерных полей температуры и зон промерзания-протаивания.

    В 1970 г. Николай Сергеевич Иванов был назначен директором-организатором Института физико-технических проблем Севера (ИФТПС), созданного на базе трех подразделений: отделов энергетики, хладостойкости ЯФ СО АН СССР и лаборатории тепломассообмена Института мерзлотоведения СО АН СССР. Незаурядный организаторский талант и научная эрудиция позволили Н. С. Иванову в короткие сроки организовать институт, заложить основу направлений дальнейших научно-исследовательских работ. Для работы во вновь созданный институт он пригласил опытных ученых, много внимания уделял подготовке молодых специалистов. В эти годы в ЯГУ специально обучались группы для работы в ИФТПС.

    В 1973 г. Николая Сергеевича перевели на работу в Якутский государственный университет проректором по научной работе. Здесь он также вложил много сил в организацию науки. В 1983 г. в ЯГУ работало около 150 научных сотрудников по многим направлениям. Н. С. Иванов неоднократно высказывался о необходимости подготовки в ЯГУ инженеров по специальности «теплогазоснабжение и вентиляция». В 1980 г. на физическом факультете ЯГУ для целенаправленной подготовки специалистов теплофизиков им была создана кафедра теплофизики. Выпускники кафедры трудятся во многих институтах Якутского научного центра СО РАН, в ЯГУ, на предприятиях народного хозяйства. Многие из них получили ученые степени и звания. К примеру, три выпускника кафедры защитили докторские диссертации. За большие заслуги в подготовке кадров и развитии науки в 1971 г. Н. С. Иванову присвоено звание профессора и заслуженного деятеля науки ЯАССР, а в 1984 г. - заслуженного деятеля науки РСФСР.

    После ухода на пенсию Николай Сергеевич задумал написать капитальный труд «Тепловая защита сферы обитания и трудовой деятельности человека на Севере», в котором предполагал раскрыть в полном объеме проблемы тепловой защиты техногенных и биогенных объектов в экстремальных условиях Севера. О масштабе задуманной работы можно судить по тому, например, что последнюю главу этой монографии он собирался посвятить рассмотрению проектов управления климатом Северо-Восточного региона страны. Это говорит о масштабе личности Николая Сергеевича Иванова, который ставил и перед собой, и перед своими учениками трудные, но перспективные задачи. Н. С. Иванов был настоящим исследователем и настоящим учителем.

    [С. 86-88 ]

ЎЎЎ Ягася Прыблуда. Акадэмік Віктар Іпацьеў ды Якутыя. Койданава. "Кальвіна". 2016.

 

                                                              Лес. Чалавек. Чарнобыль.

                                                    ШКОЛА АКАДЭМIКА IПАЦЬЕВА

    Заснаваны ў 1930 годзе ў Гомелі Інстытут лесу Нацыянальнай акадэміі навук зьяўляецца сёньня сусьветным лідэрам па вывучэньню чарнобыльскіх праблем у лясной галіне. Знаходзячыся за 120 кілямэтраў ад атамнага рэактара, які ўзарваўся на ЧАЭС, яго калектыў з першых дзён пасьля гэтай буйнейшай тэхнагеннай катастрофы праводзіць буйнамаштабныя дасьледаваньні па маніторынгу, прагнозах і прымаемых мерах процістаяньня “мірнаму” атаму, які вырваўся з-пад кантролю чалавека. На базе інстытута пастаянна праходзяць міжнародныя навукова-практычныя канфэрэнцыі «Лес. Чалавек. Чарнобыль», арганізатарам якіх выступае Парлямэнцкі Сход Саюза Беларусі і Расіі. У гэтым годзе ў падобным мерапрыемстве ўдзельнічалі прадстаўнікі міністэрстваў, ведамстваў і навуковых устаноў Расіі, Беларусі, Украіны, Латвіі, Славакіі. У гомельскім інстытуце створана школа акадэміка НАН Беларусі і Расійскай акадэміі сельскагаспадарчых навук Віктара Іпацьева, з якім гутарыць карэспандэнт “СВ”.

    — Вашы карані — у Расіі, а вось амаль усё жыцьцё праходзіць у Беларусі. Як так атрымалася, Віктар Аляксандравіч?

    — Вось ужо не чакаў такога пытаньня. Атрымалася проста. Мой бацька, Аляксандр Мікалаевіч, дарэчы, пляменьнік вядомых савецкіх вучоных-акадэмікаў Мікалая Іванавіча і Сяргея Іванавіча Вавілавых, быў прафэсарам і ў свой час узначальваў у Омску сельскагаспадарчы інстытут. У гэтым горадзе я нарадзіўся. Потым сям’я пераехала спачатку ў Мічурынск, а затым у Горкі Магілёўскай вобласьці, дзе бацька кіраваў катэдрай плодаагародніцтва ў сельгасакадэміі. Года паўтара правучыўшыся там на гідрамэліярацыйным факультэце, я прадоўжыў вучобу ў Мінску ў тэхналягічным, пазьней лесатэхнічным, інстытуце, дзе закончыў асьпірантуру і абараніў кандыдацкую, а затым і доктарскую дысэртацыі. Там жа на розных пасадах прапрацаваў каля дваццаці гадоў. За гэты час пабываў у экспэдыцыях у Сыбіры, Якуціі, Цюмені, на Крайняй Поўначы і г.д.

    — Напэўна, ужо тады вы зарэкамэндавалі сябе вядомым вучоным у лясной галіне Савецкага Саюза. Інакш вас не запрасілі б узначаліць лябараторыю ў Сьвярдлоўскім інстытуце лесу...

    — Не бяруся сьцьвярджаць аб сваёй вядомасьці. Мяне сапраўды запрасілі працаваць у гэты буйнейшы інстытут. Але толькі прыехаў адтуль у Мінск, як патэлефанаваў старшыня Дзяржаўнага камітэта лясной гаспадаркі СССР акадэмік Аляксандр Сяргеевіч Ісаеў, які прапанаваў стаць дырэктарам інстытута лесу ў Гомелі. Было гэта ў 1988 годзе.

    — Гомель — гэта ж не Сьвярдлоўск. Ды да таго ж і радыяцыя ў вобласьці лютавала. Відаць, думкі розныя адольвалі — ці варта згаджацца?

    — Не хаваю, давялося падумаць, узважыць усе “за” і “супраць”. Перамагло жаданьне разьвіць сваю навуковую работу, прасторы для якой у НДІ куды больш, чым у ВНУ. Забягаючы наперад, скажу, што праз некалькі гадоў запрашалі ўзначаліць інстытут у Ленінградзе. Адмовіўся.

    — Дзеля навукі, дзеля праблем Чарнобыля? Кажуць, да вашага прыходу ў інстытут гэтым напрамкам займалася невялікая група дасьледчыкаў, вы ж падключылі ўвесь калектыў, узяўшы чарнобыльскую тэматыку пад сваё “крыло”. Ці не так?

     — Так. Справа ж новая, недасьледаваная, у нашай галіне актуальнейшая. Мяне падтрымалі ў Маскве і Мінску, выдзеліўшы для гэтага пэўныя фінансавыя сродкі.

    Чарнобыльская катастрофа беспрэцэдэнтная па сваiх маштабах. Радыеактыўнае забруджваньне не толькі ахапіла вялізныя тэрыторыі, але і аказала негатыўнае ўзьдзеяньне практычна на ўсе сфэры грамадзкага жыцьця, многія галіны навукі і вытворчасьці. Як вядома, найбольш моцна нэгатыў гэтай катастрофы праявіўся ў Беларусі, на тэрыторыю якой выпала каля 70 працэнтаў трапіўшых у атмасфэру радыеактыўных рэчываў. У першыя гады лічылася, што больш за ўсё радыенуклідаў выпала на палі, на сельскагаспадарчыя землі. Я першым сярод вучоных і практыкаў прадказаў, што гэта не так, што больш за ўсё імі забруджаны лясы. З гэтым ніхто ў той час не пагаджаўся. На падставе атрыманых даных (экспэрымэнтальны матэрыял накопліваўся і аналізаваўся інстытутам практычна з усёй тэрыторыі Беларусі, дзе кожны чацьвёрты гектар лесу быў пакрыты чарнобыльскім попелам — гэта каля двух мільёнаў гектараў) нам прыйшлося ўступіць у дыскусіі з вучонымі з сусьветным імем і даказваць, што лес у тыя красавіцкія дні 1986 года абараніў чалавека ад ядзернага выкіду Чарнобыля, стаўшы дзейснай перашкодай на шляху распаўсюджваньня радыеактыўных рэчываў па ўсім зямным шары.

    Дастаткова сказаць, што чатыры мільёны гектараў лесу Беларусі, Расіі, Украіны ўвабралі ў сябе 80 працэнтаў чарнобыльскіх выкідаў. Сёньня яны ператварыліся ва ўстойлівую крыніцу радыеактыўнага апраменьваньня насельніцтва. Гэта паказваюць нашы шматгадовыя фундамэнтальныя і экспэрымэнтальныя дасьледаваньні, аналягаў якім сусьветная лесаводчая навука і практыка не мае, як не мае яна і навуковага абгрунтаваньня i арганізацыі сыстэмы вядзеньня лясной гаспадаркі на землях, забруджаных радыеактыўнымі рэчывамі.

    У 1994 годзе мы выдалі кнігу “Лес і Чарнобыль”, а яшчэ праз пяць гадоў — “Лес. Чалавек. Чарнобыль”. Гэтыя манаграфіі інстытута выклікалі вялікую цікавасьць не толькі ў Расіі і ва Ўкраіне, але і ў Польшчы, Германіі, Англіі і іншых краінах, бо ў іх дадзены адказы на многія пытаньні ўзаемнага аздараўленьня і аховы чалавека і лесу пасьля магутнейшага ядзернага прэса.

    — Апошнім часам вучоныя пачалі гаварыць пра так званую біялягічную перагародку Іпацьева. Хацелася б, каб вы расказалі пра гэта больш падрабязна.

    — Плошча радыеактыўна забруджаных лясоў у Беларусі, як ні ў адной краіне сьвету, вельмі вялікая. І абсалютная большасьць радыенуклідаў (больш як 90 працэнтаў) у цяперашні час знаходзіцца ў самых верхніх глебавых гарызонтах, якія зьяўляюцца пастаянна дзеючым фактарам зьнешняга і ўнутранага апраменьваньня ўсяго жывога. Акрамя таго, лясная кампанэнта дае больш чым пяцьдзесят працэнтаў дозанакапленьня радыенуклідаў.

    Лес, такім чынам, затрымлівае, акумулюе і пераразьмяркоўвае радыенукліды па сваіх кампанэнтах. Але ён не здольны, як і любыя іншыя прыродныя сыстэмы, нэйтралізаваць паглынутую ім радыеактыўнасьць. І вось гэту здольнасьць лесу пераразьмяркоўваць радыенукліды па сваіх кампанэнтах мы выкарысталі пры тэарэтычным абгрунтаваньні і ў практычных экспэрымэнтах для пабудовы спэцыяльнага глебава-расьліннага антынукліднага бар’еру, умоўна названага намі біялягічнай перагародкай.

    — Наколькі я разумею, размова ідзе пра аздараўленьне глебы пад лесам ад радыеактыўнага забруджваньня. Але ж такога ў сусьветным лесаводзтве і радыеэкалёгіі не было.

    — Правільна, не было. Але гэта неабходна рабіць. Бо ў сыстэме “глеба — расьліна — прадукты расьлінаводзтва і жывёлагадоўлі” пачатковым зьвяном рэгуляваньня міграцыі радыенуклідаў зьяўляецца менавіта глеба. Ад яе ўласьцівасьцяў у значнай меры залежыць велічыня дозавай нагрузкі на чалавека, які ўжывае ў ежу лясную і сельскагаспадарчую прадукцыю. Так, на землях сельскагаспадарчага прызначэньня прымяняюцца дастаткова адпрацаваныя агратэхнічныя і хімічныя прыёмы па зьніжэньню да дапушчальных межаў накапленьня радыенуклідаў у вырошчваемых расьлінах, але сама глеба пры гэтым, паўтараю, застаецца абсалютна не абароненай ад радыеактыўнасьці. Яе нельга нэйтралізаваць, а магчыма толькі часткова блякіраваць, стварыўшы для гэтай мэты слабапраходную або непраходную для радыенуклідаў спэцыяльную перагародку (як гэта робіцца для засьцярогі ад радыяцыі пэрсаналу АЭС, на караблях з ядзернымі рэактарамі і іншых інжынэрных збудаваньнях).

    Для пабудовы такой біялягічнай перагародкі патрэбна сфарміраваць на паверхні лясных глебаў спэцыяльны расьлінны слой з больш нізкай колькасьцю радыенуклідаў за кошт расьліннага ляснога ападу, які штогод ператвараецца ў тоны арганікі, што забясьпечвае нагрузку дозавага пласта. Акрамя таго, мы ўстанавілі, што пэрспэктыўным мэтадам ачышчэньня лясных экасыстэм зьяўляецца прымяненьне на радыеактыўна забруджаных глебах адходаў гідролізнай перапрацоўкі драўніны і торфу — лігніну, асабліва пры спалучэньні яго з невялікай дозай калійных угнаеньняў.

    Фінансавыя затраты на адзін гектар лесу іх прымяненьня нязначныя — 5-10 даляраў, а выгады відавочныя: паступленьне асноўнага дозаўтваральнага радыенукліда пры гэтым блякіруецца не толькі ў дрэўныя расьліны і глебу, але і ў такія дары лесу, як грыбы і іншыя лясныя прадукты харчаваньня.

    Прапануемы намі новы падыход да вырашэньня праблемы паскарэньня рэабілітацыі лясных зямель Беларусі (дарэчы, абаронены шэрагам патэнтаў) і зьніжэньня накапленьня доз апраменьваньня насельніцтвам адкрывае магчымасьці яго прымяненьня не толькі ў пацярпеўшых рэгіёнах Расіі і Украіны, але і ў зонах дзеючых і будуемых атамных станцый.

    — Гістарычна шчыльна зьвязана лясная справа Беларусі і Расіі. І нельга не сказаць тут пра беларуска-расійскія сувязі.

    — У Гомельскай і суседняй з ёй Бранскай вобласьці Расі аднолькавыя чарнобыльскія праблемы. Мы стараемся вырашаць іх разам. Напрыклад, расіяне (і не толькі бранцы) вельмі зацікавіліся вырошчваньнем на плянтацыях грыбоў і ягад, якія выводзяць радыенукліды. Праяўлена цікавасьць і да мэтадаў блякіраваньня паступленьня радыенуклідаў у расьліны, да распрацаваных намі ў садружнасьці з Беларускім дзяржаўным унівэрсытэтам саставаў для тушэньня лясных пажараў і іншых распрацовак, якія знаходзяць практычнае прымяненьне. Мы ніколі не адмаўлялі ім у дапамозе па любому пытаньню. Тое ж самае адбываецца і з іх боку. У Бранска ёсьць цікавыя мэтады радыеэкалягічных назіраньняў, якія мы выкарыстоўваем. Зацікаўлена аднесьліся мы і да працы прафэсара з Пушкіна Маскоўскай вобласьці Барыса Іванавіча Агароднікава, які, насуперак заходнім вучоным, прывёў вельмі пераканаўчыя даныя аб пераносе на вялікія адлегласьці радыенуклідаў у выніку лясных пажараў на забруджаных тэрыторыях.

    У цяперашні час разам з Бранскам займаемся пытаньнямі захаваньня дубраў, мэтадамі догляду за яловымі лясамі, якія пачалі засыхаць.

    Бываюць, праўда, і праблемы, якія ствараюць не вучоныя, а чыноўнікі. Мы распрацавалі вогнеахоўны і вогнетушыльны хімічныя саставы — мэтафасіл i тафасіл. Першы прызначаны для пракладкі прафіляктычных проціпажарных доўга дзеючых абмежавальных палос і ліквідацыі лясных пажараў, другі — для лякалізацыі і тушэньня тарфяных пажараў. Саставы гэтыя высокаэфэктыўныя я па спалучэньню цаны і якасьці не маюць роўных. Уласьцівасьцямі мэтафасілу, напрыклад, захапляліся нават амэрыканцы, таму што атмасфэраўстойлівасьць яго — 40-45 сутак, а іх саставу — у некалькі разоў меншая.

    Дык вось, гэтыя прэпараты мы дэманстравалі ў Расіі некалькі разоў на конкурснай аснове з англійскімі і нямецкімі. І хаця нашы пераўзышлі замежныя і па цане, і па якасьці, расійскія чыноўнікі, на жаль, чамусьці лічаць за лепшае набываць саставы замежных фірмаў.

    Гутарыў Уладзімер Пернікаў.

    /Звязда. Мінск. № 293-294. [Союзное вече. № 9.] 2-8 сьнежня 2004. С. 6./

 

                                                                        ДАВЕДКА

    Віктар Аляксандравіч Іпацьеў - нар. 30 сакавіка 1942 г. у абласным месьце Вомск РСФСР (СССР).

    Скончыў Беларускі тэхналягічны інстытут (1965). У 1966-1989 гг. інжынэр-глебазнавец, асыстэнт, дацэнт, дэкан, загадчык катэдрай Беларускага тэхналягічнага інстытуту. З 1989 г. дырэктар Беларускага НДІ лясной гаспадаркі, у 1992-2006 гг. дырэктар Інстытуту лесу Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. У 1997-2001 гг. чалец Прэзыдыюму Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. У пэрыяд са сьнежня 2000 г. па сакавік 2001 г. выконваў абавязкі Прэзыдэнта Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. У 1997-2000 гг. чалец Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь і Парлямэнцкага Саюзу Беларусі і Расіі.

    Памёр 9 чэрвеня 2009 г.

    Ягася  Прыблуда,

    Койданава