ЎЎЎ Аксёна Дрэўца. Паўстанец 1863 году Канстась Поль ды Якуцкая вобласьць. Койданава. "Кальвіна". 2015.

    Константин Поль, сын Эдварда /Эдуардов, Эдуардович/ – род. в (1838) 1841 году, происходил «из дворян Царства Польского» Российской империи, католического вероисповедания.

    За участие в мятеже был отдан рядовым в Кавказский линейный батальон. За самовольную отлучку по конфирмации Командующего восками Кавказского военного округа 17 ноября 1866 г. был сослан в Сибирь.

    В областной город Якутск был доставлен в 1868 г. и 12 мая 1868 г. вселен в 3-й Жехсогонский наслег Батурусского улуса Якутского округа Якутской области. 28 февраля 1870 г. подал прошение на разрешение жениться и 1871 г. вступил в брак  с Агафьей (1852 г. р.). Выезжал на промыслы. Посылал письма своему брату в уездный город Динабург Витебской губернии.

    По предписанию 3 марта 1875 г. сослан в Колымский округ Якутской области. «В 1875 г. переведен в Колымский округ» /Степанова Н. С.  Пребывание польских повстанцев в улусах Якутии. // Якутский архив. № 2. Якутск. 2001. С. 19./. «Кроме упомянутого Обарского, нами установлено, что в Колымском округе отбывали сроки польские повстанцы Фаддей Россиновский, Константин Поль, Игнатий Каспржак» /Казарян П. Л.  Численность и состав участников польского восстания 1863-1864 гг. в якутской ссылке. Якутск. 1999. С. 7, 29./. Со временем Константин Поль устроился на службу писарем в полицию.

    Литература:

*    Клюге А.  Повѣсть о черной лисицѣ. // Сибирскій Наблюдатель. (Бывшій Дорожникъ по Сибири и Азіатской Россіи). Май. Кн. 5. Томскъ. 1901. С. 39, 41.

*    Казарян П. Л.  Численность и состав участников польского восстания 1863-1864 гг. в якутской ссылке. Якутск. 1999. С. 7, 29.

*    Степанова Н. С.  Пребывание польских повстанцев в улусах Якутии. // Якутский архив. № 2. Якутск. 2001. С. 19.

    Аксена Древца,

    Койданава

                                                                              XI.

    Оживленное зрелище представляла толкучка в особенности там, где предвиделся какой-нибудь «фарт», судя по ворохам пушного, выставленного на показ явно, или скрытого еще от глаз в пузатых нерпьих мешках, на чукотских нартах. Вокруг нарт толпится народ, как комар (по местному сравнению). Продающих чукчей не видно за спинами этого народа. Вдруг над головами толпы взвилась, как флаг, огненно красная лисица, — «фарт» какого-нибудь юркого нижнеколымца. Там ворох черных выпоротков [* Выпороток — только что родившийся олень; в тундрах их пропадает очень много, оттого такое обилие их на чукот. ярмарке.] выдвинется из толпы на чьих-нибудь плечах; здесь огромная нерпья сума, набитая пушным, сшитая из цельной кожи, точно живой тюлень, поползет по снегу вслед за каким-нибудь расторговавшимся приказчиком, уложившим в нее свою добычу; в другом месте, глядишь, волочится кипа оленьих шкур, влекомая чьей-то рукой; в третьем — станет на задние лапы черный медведь, представляемый каким-нибудь одетым в медвежью шкуру и довольным своею шуткой, каюром.

    Среди всего этого шуму, гаму и толкотни уныло похаживали юкагиры Василий и Федот: торговать они не умели, да и товару у них не было Они разыскивали своих знакомых чукчей омолонской стороны, чтобы провести с ними весело время и выпить на их счет, и собирали полезные сведения о том, где можно, в случае ежели понадобится, купить водки.

    Вдруг кто-то дернул Василия за рукав. Он оглянулся назад: перед ним стоял старый знакомый Александр Иванович Чурило.

    Это был плечистый великан, футов шести, одетый в чукотский костюм: рубахе из пестрого пыжика, белого с черными пятнами, отороченной черным собачьим мехом, в шароварах из оленьих камусов т. е. лап. Среди всех приказчиков, торговцев, каюров, толкавшихся в крепостном дворе, — он выдавался своим ростом и еще тем, что он ходил с непокрытой головой, без шапки, нося ее на ремешке на плечах, на манер дорожной сумочки; черные всклокоченные волосы его были в пуху. В чертах его лица не было ничего инородческого: прямой красивый нос, большие серые глаза, черные усы и борода, смелое самоуверенное выражение лица, — все это показывало, что он не принадлежал ни к людям омоцких родов, ни к обрусевшим чуванцам.

    Он был невольный житель далекой северной страны, но уже вполне сжившийся с нею и освоившийся с местными условиями. Он жил на заимке Похотск, быль женат на местной жительнице, имел свой невод, лучших собак во всей округе и славился как промышленник нерп. Он был человек до известной степени интеллигентный, получивший некоторое образование. За что он был сослан — неизвестно. Вероятно, за такие качества и поступки, которых ни каторга, ни ссылка, ни лютые казни не уничтожают, не искореняют, потому что причина их кроется в положении вещей, находящихся вне влияния каждого отдельного человека... Положение вещей, при котором Чурило был беден, унижен, голоден, когда многие другие люди были богаты, знатны, сыты, — заставляло и его совершать поступки, за которые следовали каторга, ссылка и проч. А здесь, на берегах Ледовитого моря, положение вещей было совсем иное: все были сыты, как и он, а он был сыт, как и все, некому было завидовать: он имел все, что имели другие, и не совершал более таких поступков, за которые следовала ссылка. Сам о себе он говорил, что его сгубила водка. И точно — он был предан Бахусу до такой степени, что сам был не рад этой преданности. Он вел борьбу сам с собою, старался удаляться от тех мест, где продавалась водка, бежал от нее на берега Ледовитого океана, но не мог окончательно победить самого себя. Во время ярмарки на Анюе, куда возил он купеческую кладь, он пропивал все, что зарабатывал в течение года. Сам беззаботный, беспечный, он любил жить с беспечными людьми, веселиться, петь песни. В пьяном виде жизнь казалась лучшей, чем в трезвом... Теперь, бродя по толкучке, он искал случая выпить с друзьями, которых не мало было у него среди чукчей, анадырщиков, юкагир и людей всех родов. Он искал того же, что и омолонщики, и потому очень обрадовался встрече с ними. Поговорив, они составили тройственный союз, и отправились на поиски. Поиски их были удачны Они встретили знакомых чукчей омолонской стороны и каждый из этих чукчей имел в рукаве своей куфлянки как раз то, чего недоставало тройственному союзу для покупки водки — песцов и лисиц. Чукчи с самого утра слонялись по двору, делали таинственные знаки каюрам, дергали их за рукава и, показывая лисиц и песцов под полою, тихонько спрашивали:

    — Мимиль варкин? (Водка есть ли?)

    Но каюры отрицательно качали головами. «И для чего эти люди приехали на ярмарку, когда у них нет самого главного товару» — в досаде думали чукчи. Они предполагали, что каюры нарочно врут, чтобы подороже продать водку, и сразу давали «тальпуку» — прибавляли по пучку белок; но — все напрасно.

    Чурило повел их в такое место, где не могло не быть водки, — в домик, который занимала купчиха Елисавета, единственная (из образованных дам) решающаяся ездить по дурной дороге на Анюй. Когда скрипнула дверь, эта энергичная особа закрыла флягу юбкой от нескромных взоров, но, увидев скромные и умильные взоры чукчей, бросаемые на флягу, и всклокоченную голову Чурилы за плечами чукчей, — она успокоилась и приняла выжидательную позу. При виде фляги, чукчи засверкали глазами, как голодные волки, Федот, боясь разочароваться в своем предположении, что поиски кончены, нагнулся к фляге, обнял ее, приложил к ней ухо и слегка толкнул ее. «Говорит», сказал он шепотом Василию, «не пустая, слышь-ка»! Пока Чурило вел переговоры, чукчи вынули из под рубах, лисиц, белок, песцов и бутылки и заявили, что желают пробовать водку. Елисавета подала водку в чашке и зажженную свечу. Один из чукчей отыскал лучинку, обмакнул в водку и поднес к свече, но водка на палочке не горела и, стекая вниз на фитиль, тушила свечу. «Уйна, уйна, карем! [* Нет, нет не надо (чук.).] Этой водки не берем, эта водка не пойдет, в голову, давай другую!» закричали чукчи и стали прятать лисиц и песцов под куфлянки. Но Чурило велел им подождать, а сам вступил в дипломатические переговоры с Елисаветой, убеждая ее дать крепкую водку и обещая ей наперед «тальпуку». Энергичная дама налила из другой меньшой посуды и водка выдержала установленную пробу и тогда сделка состоялась: за каждую бутылку по 1 лисице и песцу. Недоверчивые дикари пробовали каждую бутылку; потом налили по полной чашке всем членам, тройственного союза и сами выпили. Затем, вся компания направилась к домику Софрона, обрусевшего чуванца, единственного постоянного обитателя крепости, сторожившего купеческие дома, и там устроили пирушку.

    У Софрона уже гостил чукотский король.

    Он сидел на почетном месте, окруженный чукчами и анадырщиками, отличаясь от всех своим пышным одеянием. Весь увешанный на груди большими золотыми и серебряными медалями, полученными его предками от нескольких, государей, в кафтане, расшитом золотом, с длинной драгунской саблей старого образца у бока, в черных брюках с красными лампасами на выпуск, — он походил на какого-нибудь театрального шута, изображающего в маскараде мишурного короля несуществующей державы. Сидя против камина, свет которого падал на его блестки, он, казалось горел сам: так светились в красных лучах его золотые медали, побрякивавшие при его малейшем движении, и золотое шитье, которым смело можно было бы экипировать целый взвод юнкеров какой угодно армии. Насколько представителен был его парадный костюм, увешанный всеми регалиями предков. настолько же непредставителен был он сам. Среднего роста, сутуловатый, черноволосый, с кривым глазом, он ничем не отличался от самого заурядного чукчи и мог только импонировать своими регалиями. Осанка, впрочем, была бы очень горда, если бы не кривой глаз, разрушавший все усилия лица придать себе важное и спесивое выражение. Это выражение лицо его усиливалось принимать только тогда, когда он был облечен в свою парадную форму, когда он представительствовал: делал визиты властям, совершал торжественные въезды в крепость или в город, судил свой «народ». В обыкновенном чукотском пыжиковом костюме он держал себя просто, как простой смертный. Таково же было и отношение к нему его подданных. Они очень почтительно держали себя лишь тогда, когда он был облечен в парадную форму и, стало быть, был в некотором роде лицом официальным; но лишь только он снимал ее, чукчи относились к нему совершенно также, как к другим своим соплеменникам, и даже возражали ему, когда он по их мнению ошибался. Это доказывает, что дикие чукчи не лишены некоторых добродетелей, которые не мешало бы перенять их просветителям, подобострастно относившимся ко всякому заседателю (а заседатели в Якутской области еще очень напоминают «куроцапов» доброго, старого времени) и не осмеливающихся возражать ему даже и тогда, когда он одет в халат...

    Чурило, много раз и прежде угощавший чукотского короля тем напитком, который сгубил его, поздоровался с королем пожатием руки и поместился у стола недалеко от него, а чукчи и юкагиры, поклонившись издали, сели около порога на оленью шкуру, поджав под себя ноги, по-турецки.

    Когда они вынули из под рубах бутылки, приятная улыбка просияла на лице короля и он осведомился у Чурило, горит ли огненная вода, как следует, или тушит свечу, как всякая негодная вода. Все анадырщики и чукчи, при виде бутылок, так засверкали глазами, что, казалось, свет камина померк в этом сверкании. Чурило велел подать чайные чашки и налил первую и самую большую чашку королю, а потом всем бывшим тут людям: юкагирам с Омолона, чуванцам с Анадыря, чукчам Алойской, Чуанской и Омолонской стороны... И, Боже мой, что за пирушка началась тогда в доме чуванца Софрона!

    С каким восторгом, забыв все на свете, пировали все эти беспечные люди! Без преувеличения можно сказать, что они были гораздо счастливее всех этих Иннокентиев Николаевичей, Иванов Лукичей, которые бегали в то время, высунув язык, из лавки в дом и из дома в лавку; покупали, продавали, огорчались, завидовали друг другу и вели неутомимую борьбу за промысел диких людей; и если веселились, то за карточным столом, волнуясь и ссорясь между собою за цветные бумажки, не имевшие в глазах диких людей никакой цены. Чукотский король, чтобы не стеснять народ, снял свои регалии, надел ровдужную рубаху и подсел к народу на пол, на оленью шкуру. Выпив несколько чашек, он почувствовал прилив красноречия, потребность высказаться по поводу текущих дел и держал к своему народу речь, приблизительно такого содержания, как та, которую держал к депутатам еврейского народа сын блаженной памяти царя Соломона, Ровоам, когда его выбирали царем в городе Сихеме.

    — Мои отец был грозен и наказывал вас моржовыми ремнями, а я добр с вами, но буду наказывать вас китовыми ремнями. Сегодня комиссар [* Комиссар — исправник.] спрашивал меня, за что это вырезали чукчи чукчей на Шалацком мысу? Разве мне приятно было это слушать? Что мог я ответить ему? Узнает великий белый царь, что вы друг друга бьете, что подумает он о вас? Разгневается на меня за то, что я не могу унять вас, и лишит меня своих милостей. А отчего все это? Я был добр с вами и не наказывал вас. Теперь буду вас чаутами [* Чаут — аркан, которым ловят оленей.] вязать и без милосердия ремнями хлестать, как диких оленей.. [* Чукотский король действительно был очень огорчен тем, что на Шалацком (Шелагском) мысу случилось побоище: два или три лагеря было вырезано. Он сильно упрекал свой народ, так что народ решил наказать виновных смертью, или выдать их русским властям (Это побоище случилось в 1891 году).]

    — Так их и надо! катай их, катай! подливали в огонь масла анадырщики.

    Случившийся тут бывший полицейский писарь Поль, тонкий высокий человек, похожий на холостую селедку, взял на себя смелость доложить, что не мешало бы виновных забить в кандалы и препроводить на суд к исправнику, на что Чурило возразил, что в тундрах не принято надевать кандалов, что чукчи не подлежат суду правительства, а судиться своим судом, что стыдно ему, полицейскому крючку, не знать об этом. Чукчи поникли головами, слушая упреки короля. Хотя они хорошо знали, что никогда он не будет их бить ни моржовыми, ни китовыми ремнями, а соберет народное собрание для суда над виновными, но им тоже было стыдно за шалацкую историю.

    Когда бутылки были опорожнены, Чурило позаботился о том, чтобы продолжение последовало, на что один из чукчей дал сиводушку, другой две огневки лисицы, один из анадырских чуванцев три ровдуги и человек неизвестного рода песца. С этим всем была отправлена к Елисавете депутация под начальством Чурило, как самого тонкого дипломата и самого опытного в определении крепости огненной воды. Чашки были вновь наполнены и выпиты и изменили направление мыслей в голове короля. Он повеселел и крикнул «ого – го»; за ним все чукчи крикнули тоже самое; ламуты крикнули: „ху - гой“, «хэгейге». Скоро такой вой поднялся в доме Софрона, какого не бывает в самом пекле. Люди в мохнатых одеждах, с разгоряченными лицами, с блестящими глазами ревели, визжали, гримасничали; — еще минута, казалось, и они возьмутся за руки и начнут такую дикую пляску, от которой развалится изба Софрона. Но Чурило не допустил до этого. Он стал водворять порядок, предложил королю приказать чукчам замолкнуть, прекратить бестолковый рев, а юкагирам и обрусевшим чуванцам предложил петь русские песни, позабавить короля стройным пением.

    Каких только песен не пели они!

    Чурило спел соло, с большим чувством арестантскую песню. Он пел таким громовым басом, от которого тряслись стены избушки. Чукчи удивились силе этого пеня. «Вот у кого бы научиться петь нашим шаманам! Таким голосом не стыдно разговаривать с духами», думали они про себя, слушая песню Чурилы. А он забыл все в мире и весь отдался чувствам и образам, которые будила в нем песня.

                                     Последний день красы моей, —

                                     Угаснет божий свет.

                                     Увижу море... море, небеса.

                                     А родины уж нет!

    Пел Чурило и перед его глазами, полными тоски и грусти, устремленными куда-то вдаль, точно он видел что-то сквозь стены, вставало море, на котором он промышлял тюленей, грозное, таинственное, неведомое; летом — подобное лиловой туче, окутывающей загадочную даль, куда можно залететь лишь на крыльях фантазии, куда можно заглянуть лишь мечтами; зимою — блещущее гранями ледяных гор, по которым, как по алмазным ступеням, нисходит с неба на землю северное сияние; вставали небеса — мутные, непроницаемые; белые, как саван; давящие тоской, как сырые стены тюрьмы... И родина, одетая зеленью, золотые нивы со звоном перепелов; тихие вишневые садочки, где звучит песнь соловья серебряными трелями, в серебряном свете ясной ночи, наполняющей землю; и дремлющие пруды, усаженные тополями; и тихие слова любви, нежным шепотом замирающие в гуще листьев, колеблемых ветерком, и любящие улыбки матери, и румянец молодых, знакомых щек, и блеск молодых, знакомых глаз, и грезы и мечты о счастьи — все, что он потерял на веки, что заснуло в душе, почти умерло в снегах и льдах, испуганное заглушенное ледяным грохотом полярного моря! Он чувствовал и видел все это; его глаза наполнились слезами, но никто из диких людей не понимал того, что чувствовал певец... Только юкагир Василий, поэт в душе, толкнул тихонько в бок Федота и шепнул ему: «бедный Александр Иваныч, вспомнил родину и затосковал»... И полицейский писарь Поль, бывший повстанец, нервно вздрогнул, беспокойно заметался на лавке и уронил на пол чашку с водкой, которую держал в руках...

    Потом пели юкагиры, Василий и Федот, про «зорю—зореньку», пели каюры и люди Омоцких родов первого и второго; пели разные песни и такие, которые поются везде, и такие, которые пелись когда то в центрах культурной жизни, но теперь исчезли там и живут в устах людей только по медвежьим углам, и такие, что нигде не пелись и не поются, кроме берегов Колымы и других полярных рек. Из последних самую замечательную песню спели казаки, удалые, бывалые казаки, много раз в своей жизни изъездившие трудную дорогу от берегов Ледовитого моря до областного города и дальше — назад от цивилизованных олекминских приисков до границ дикой чукотской земли. Эта песня родилась на берегах Яны, но быстро распространилась по всем углам необъятной полярной окраины....

    А. Клюге.

    /Сибирскій Наблюдатель. (Бывшій Дорожникъ по Сибири и Азіатской Россіи). Май. Кн. 5. Томскъ. 1901. С. 34-41./

    112) Клюгге, Адольф Готлибович; адм.-сс. (1897—1893). германский подданный, холост, 22 л. В 1887 г. «по обвинению в политическом преступлении» выслан в Як. обл. Согласившись следовать за своей невестой Р. Шмидовой в один из северн. окр., короткое время прожил в В.-Кангал. ул., а в 1888 г. выехал в Ср.-Колымск. В 1893 г. окончил срок ссылки и с этого года до 1900 прожил в Олекминске, ожидая, пока жена его не получит права на выезд из области. Здесь он давал уроки новых языков и сотрудничал в некоторых сибирск. периодич. изданиях, напр., «Восточн. Обозрении» [Д. 25].

    268) Шмидова, Ревекка Абрамовна; сс.-пос. (1887-1900). Херсонская мещ., акушерка, девица, еврейка. 22 л. Судилась в апреле 1887 г. в особом присутствии правительств. сената по делу о покушении на Александра III, подготовлявшемся на 1/ІІІ 1887 г. (по которому были повешены А. Ульянов, Шевырев, Осипанов, Андреюшкин и Генералов), и по лишении прав состояния, сослана на поселение в Якутск. обл. До 1893 г. прожила в Ср.-Колымске, куда последовал ее жених А. Ключе, затем, ввиду болезни, перевелась в Олекминск. Здесь вплоть до 1900 г. занималась медицинской практикой (как фельдшерица и акушерка), затем перевелась в г. Красноярск [Д. 2271.

    /Кротов М. А.  Якутская ссылка 70 - 80-х годов. Исторический очерк по неизданным архивным материалам. Москва. 1925. С. 190, 238./

ЎЎЎ Вера Ўладзімірава. Ленскі расстрэл. Пераклад з рускай мовы В. Суханава. Койданава. "Кальвіна". 2015.

                                                               РАЗЬДЗЕЛ ПЕРШЫ

                                                      ПАРТЫЯ І РАБОЧАЯ КЛЯСА

                                          К МОМАНТУ ЎЗДЫМУ РАБОЧАГА РУХУ

    Ленская забастоўка выбухнула ў гады самай лютай самадзяржаўнай рэакцыі.

    Рэвалюцыя 1905 г. скончылася паражэньнем. Тысячы пакараных на сьмерць, пасаджаных у турмы, сасланых на катаргу, у ссылку, — так самадзяржаўе завяршала сваю часовую перамогу. Задачы буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі засталіся ня вырашанымі.

    Падаўленьне рэвалюцыі 1905 г. было паражэньнем ня толькі расійскіх рабочых, але і рабочых і працоўных усяго сьвету. Трэцячэрвеньская манархія, якая зьяўлялася ўладай самадзяржаўя ў саюзе з чарнасоценнай Думай з памешчыкаў і вярхоў гандлёва-прамысловай буржуазіі, была “магутнай апорай ня толькі эўрапейскай, але таксама і азіяцкай рэакцыі” (Ленін) і прадаўжала як і раней іграць ролю сусьветнага жандара, быць крэпасьцю сусьветнай контррэвалюцыі.

    Паражэньне рэвалюцыі 1905 г. было паражэньнем сусьветнай рэвалюцыі і таму, што расійская рэвалюцыя не магла спыніцца на паўдарозе, яна немінуча павінна была перарасьці ў сацыялістычную рэвалюцыю. Такім чынам пераможнае разьвіцьцё расійскай рэвалюцыі прабіла б прабоіну ў сусьветным імпэрыялізме.

    Рэвалюцыя 1905-1907 гг. была першай буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыяй эпохі імпэрыялізму і пралетарскіх рэвалюцый, эпохі, калі “стары пэрыяд падрыхтоўкі рабочай клясы да рэвалюцыі ўпёрся і перарос у новы пэрыяд прамога штурму капіталізму” (Сталін).

    Інтарэсы імпэрыялізму так цесна былі пераплецены з інтарэсамі царызму, што той, “хто хацеў біць па царызьме, той няўхільна замахваўся на імпэрыялізм, хто паўставаў супроць царызму, той павінен быў паўстаць і супроць імпэрыялізму, бо хто зьвяргаў царызм, той павінен быў зьвергнуць імпэрыялізм, калі ён на самой справе думаў ня толькі разьбіць царызм, але і дабіць яго да рэшты” /Сталін, “Вопросы ленинизма”, стар. 10, выд. 1931 г./ Таму рэвалюцыя 1905 г. не магла спыніцца на паўдарозе, не магла абмежавацца буржуазна-дэмакратычным этапам.

    У 1905 г. т. Ленін пісаў, што “ад рэвалюцыі дэмакратычнай мы зараз жа пачнём пераходзіць і якраз у меру нашай сілы, сілы сьвядомага і арганізаванага пралетарыяту, пачнём пераходзіць да сацыялістычнай рэвалюцыі. Мы стаім за бесьперапынную рэвалюцыю. Мы ня спынімся на паўдарозе” /Ленін, т. VIII, стар. 186./.

    У рэвалюцыі 1905 г. усе клясы і партыі выступалі адкрыта, усе праграмныя і тактычныя рознагалосьсі былі правераны масамі ў іх барацьбе. Усенародна была выяўлена уся палітычная друзласьць расійскай буржуазіі, контррэвалюцыйны характар лібэралізму. І ў рэвалюцыі 1905 г. расійскі пралетарыят ня толькі вызваліўся ад уплыву “здрадніцкага і ганебна бясьсільнага лібэралізму”, але і “заваяваў сабе ролю гегемона ў барацьбе за свабоду, за дэмакратыю, як умову для барацьбы за сацыялізм” /Ленін, т. ХV, стар. 20./.

    Рэвалюцыя 1905 г. зьявілася таксама рэвалюцыйнай праверкай, якая ўскрыла пралетарыяту і шырокім працоўным масам здрадніцкую ролю меншавізму і яго разнавіднасьці — трацкізму — і паказала, што толькі адзіная маналітная партыя бальшавікоў можа весьці пралетарыят да заваяваньня сацыялізму.

    “Без генэральнай рэпэтыцыі 1905 г., — гаворыць Ленін, — перамога Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. была б немагчыма” /Ленін, т. VІ, стар. 450./.

    На уроках 1905 г. вучыцца міжнародны пралетарыят і працоўныя калёніяльнага і паўкалёніяльнага Ўсходу, бо апрача непасрэднага ўплыву на разгортваньне рэвалюцый на Захадзе і на Ўсходзе, рэвалюцыя 1905 г. высунула пытаньні, якія зьяўляюцца карэннымі пытаньнямі сусьветнай рэвалюцыі. Вучэньне Леніна аб рэвалюцыйна-дэмакратычнай дыктатуры пралетарыяту і сялянства, вучэньне яго аб перарастаньні буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі ў сацыялістычную ўвайшло ў праграму Камуністычнага інтэрнацыяналу.

    Пасьля “трох гадоў велізарнейшых усенародных клясавых баёў 1905-1907 гг.” (Ленін) наступае часовая перамога контррэвалюцыі, зьвязаная з заняпадам масавай барацьбы рабочых. За тры гады рэвалюцыі ў забастоўках удзельнічалі 4700 тыс. рабочых, а за тры наступныя гады рэакцыі (1908-1910) лік забастоўшчыкаў зьмяншаецца да 187 тыс.

    У гады рэакцыі партыя высунула наступную пляцформу. Яна лічыла, што задачы буржуазна-дэмакратычнай рэвалюцыі пасьля 1905 г. засталіся нявырашанымі, што асноўныя фактары эканамічнага і палітычнага жыцьця, выклікаўшыя рэвалюцыю 1905-7 г., прадаўжаюць дзейнічаць і няўхільна прывядуць да новага ўздыму рэвалюцыйнага руху, да новай рэвалюцыі.

    Сваёй мэтай на гэтым этапе партыя ставіла: “Скінуць царызм, ліквідаваць цалкам перажыткі сярэдневякоўя. Асноўная сіла рэвалюцыі — пралетарыят. Бліжэйшы рэзэрв — сялянства. Кірунак асноўнага ўдару: ізаляцыя лібэральна-манархічнай буржуазіі, якая стараецца аўладаць сялянствам і ліквідаваць рэвалюцыю шляхам згоды з царызмам” /Сталін, “Вопросы ленинизма” (выд. 1931 г., стар. 66./.

    Новыя ўмовы работы ў гады рэакцыі патрабавалі надзвычайнай гібкасьці ад партыі бальшавікоў, умелага спалучэньня легальнай і нелегальнай работы. “Бальшавікі, — пісаў т. Ленін, — не маглі б утрымаць моцнага ядра рэвалюцыйнай партыі пралетарыяту ў 1908-1914 гг., калі б яны не адстаялі ў самай суровай барацьбе абавязковасьці злучэньня з нелегальнымі формамі барацьбы форм легальных, з абавязковым удзелам у самым рэакцыйным парлямэнце і ў радзе іншых, абстаўленых рэакцыйнымі законамі ўстаноў (страхавыя касы і інш.)” /Ленін, т. ХХV, стар. 183./. Таму ўсе сілы партыі былі накіраваны на тое, каб умацаваць нелегальную арганізацыю бальшавікоў і выкарыстаць у інтарэсах партыі ўсе легальныя магчымасьці. Бальшавікі ўдзельнічалі ў чарнасоценных дзяржаўных думах, для таго каб “палегчыць масам на ўласным вопыце распазнаць нікчэмнасьць Думы, хлусьлівасьць кадэцкіх абяцаньняў, немагчымасьць згоды з царызмам. Бяз вопыту мас у пэрыяд Думы — выкрываньне кадэтаў і гегемонія  пралетарыяту былі б немагчымы” (Сталін).

    Самыя розныя формы і мэтады рабочага руху (прафсаюзы, стачкі, рабочыя клюбы, страхавыя кампаніі, легальная рабочая прэса) скарысталіся бальшавікамі для прапаганды, сацыялістычнага выхаваньня і падрыхтоўкі рабочай клясы да наступных рэвалюцыйных баёў.

    У гэтыя гады велізарнейшага заняпаду рабочага руху перад пралетарыятам стаяла важнейшая задача: адстаяць сваю пралетарскую партыю бальшавікоў ня толькі ад лютага паліцэйскага тэрору, але і ад буржуазных спроб рэвізіі яе праграмы і тактыкі. Шматлікія дробнабуржуазныя спадарожнікі, асабліва якія далучыліся да сацыял-дэмакратаў у гады рэвалюцыі, пачалі адпадаць ад марксізму ў гады рэакцыі. Гэта армія буржуазных рэнэгатаў імкнулася ўзарваць партыю з сярэдзіны, праводзячы на яе буржуазны ўплыў.

    Галоўнай умовай захаваньня самастойнай пралетарскай партыі зьяўлялася прадаўжэньне непрымірымай барацьбы бальшавікоў на чале з Леніным на два франты супроць ліквідатарства і супроць “левай” дробнабуржуазнай рэвалюцыйнасьці — адзавізму, а таксама супроць цэнтрызму і прымірэнтства да іх.

    Ліквідатарства было ні чым іншым. як далейшым разьвіцьцём меншавізму ў гады рэакцыі.

    Зьяўляючыся агентамі буржуазіі ў рабочым руху, меншавікі ў рэвалюцыі 1905 г. імкнуліся падначаліць рабочую клясу гегемоніі буржуазіі. У гады рэакцыі іх служба буржуазіі выразілася ў імкненьні зьнішчыць самастойную партыю пралетарыяту і тым самым у новых умовах падпарадкаваць рабочую клясу буржуазіі.

    У імя гэтага яны адмаўлялі будучую рэвалюцыю, лічачы, што насьпяваючы рэвалюцыйны крызыс будзе мець мірны “канстытуцыйны характар”. Бальшавіцкую праграму барацьбы за рэвалюцыю ліквідатары падмянілі пляцформай “сталыпінскай” рабочай партыі, пляцформай лібэральнай рабочай палітыкі.

    Яны аб’яўлялі нелегальную партыю “трупам”, гаворачы, што яна ўжо ліквідавана. А ўсе спробы яе аднаўленьня кляймілі, як “рэакцыйную ўтопію”. Са старонак сваіх легальных журналаў яны асыпалі паклёпамі і лаянкай нелегальную партыю бальшавікоў, заклікаючы рабочых лічыць яе ячэйкі “адмершымі”.

    Замест падпольнай арганізацыі яны прапаноўвалі бясформеннае аб’яднаньне рабочых у рамках легальнасьці што б там ня было.

    Замест бальшавіцкага лёзунгу “рэвалюцыйна-дэмакратычнай дыктатуры рабочых і сялян” як шляху, праз які пралетарыят пераходзіць да непасрэднай барацьбы за сацыялістычную рэвалюцыю, яны высоўвалі барацьбу “за свабоду кааліцыі» як асноўны лёзунг друку.

    Уся дзейнасьць меншавікоў, накіраваная супроць самастойных інтарэсаў пралетарыяту і яго партыі бальшавікоў, праводзілася пад акампанэмэнт ухвал і захапленьняў з боку буржуазіі.

    Другой разнавіднасьцю апартунізму “зьлева” або “ліквідатарствам наадварот” зьяўляўся адзавізм. Па знадворнай форме адзавісты выступалі з прама супрацьлеглых ліквідатарству пазыцый. Яны адмаўлялі выкарыстаньне легальных магчымасьцей, выступалі супроць удзелу ў Дзяржаўнай думе, у легальных прафсаюзах і інш. Гэтым яны хацелі ізаляваць партыю ад шырокіх рабочых мас. За “левай” фразай яны захоўвалі сваю ліквідатарскую пазыцыю, адмаўляючыся ад рэвалюцыйнай барацьбы ў цяжкія гады рэакцыі, ад выкарыстаньня легальных магчымасьцей, якія ў спалучэньні з нелегальнымі маглі б заарганізаваць і падвесьці масы да рэвалюцыі. “Ленін гаварыў, маючы на ўвазе адзавістаў, што “левыя” тыя ж меншавікі, толькі навыварат... што левыя яны толькі на словах, толькі здаюцца такімі, а на справе прадстаўляюць дробнабуржуазныя правыя тэндэнцыі» /Сталін, “Вопросы ленинизма”, стар. 462-464./

    За граніцай адзавісты стварылі фракцыю “ўпяродаўцаў”, якая выступіла з рэвізіяй марксызму пад сьцягам “махізму” (разнавіднасьць ідэалізму). Некаторыя ўпяродаўцы дагаварваліся да богашукальніцтва. Да іх жа далучыліся і ўльтыматысты, гэтыя “сарамлівыя адзавісты” (Ленін).

    Праводзячы рашучую барацьбу супроць ліквідатарства і адзавізму, які т. Ленін ахарактарызаваў як “праяву буржуазнага ўплыву на пралетарыят”, бальшавікі вядуць адначасова непрымірымую барацьбу з цэнтрызмам.

    Правадыром расійскага цэнтрызму былі Троцкі і К°.

    «Троцкі, — пісаў Ленін ў 1911 г., — і падобныя яму трацкісты і згоднікі больш шкодны за ўсякага ліквідатара, бо перакананыя ліквідатары проста выкладаюць свае погляды, і рабочым лёгка разабраць іх памылковасьць, а пп. Троцкія ашукваюць рабочых, прыкрываюць зло, прыкрываюць ліквідатарства”.

    Троцкі дапамагаў ліквідатарам і адзавістам чым мог. У нямецкіх газэтах ён зьмяшчаў ліквідатарскія артыкулы; у Расіі выступае заўзятым абаронцам пэтыцыйнай кампаніі, езьдзіць да ўпяродаўцаў у іх партыйную школу на востраў Капры, дапамагае ў яе рабоце. Ён вядзе крыклівую кампанію за аб’яднаньне і згоду ўсіх плыняў, умоўчваючы аб палітычным зьмесьце падрыхтоўваемага ім блёку.

    Палітычным зьместам аб’яднальнай тактыкі Троцкага было ўлаўленьне ў сеці ліквідатарства і адзавізму як можна больш усякіх хістаючых і прымірэнцкі настроеных элемэнтаў.

    Рэальнай мэтай Троцкага было стварэньне блёку з усіх антыпартыйных плыняў і супрацьстаўленьне яго партыі бальшавікоў. “Дробнабуржуазныя дэмакраты ўсіх плыняў, жадаючыя разбэшчваць рабочых буржуазным уплывам, злучайцеся супроць ленінцаў” - такая была трацкісцкая ўстаноўка.

    Партыя бальшавікоў-ленінцаў павінна была змагацца супроць гэтых шматлікіх яўных і тайных буржуазных палітыкаў у рабочым руху, каб утрымаць за пралетарыятам гегемонію ў рэвалюцыйнай барацьбе і не даць апартунізму аўладаць рабочым рухам.

    У дапамогу Троцкаму выступалі таксама і так званыя бальшавікі-прымірэнцы (Каменеў, Рыкаў, Нагін ды інш.). Стоячы за сумесную работу з ліквідатарамі, яны няславілі бальшавікоў-ленінцаў і заклікалі “зламіць супраціўленьне, якое аказваюць справе згуртаваньня партыі бальшавікі-ленінцы” (гл. іх бюлетэнь).

    “Няма ні аднаго становішча, —пісаў Ленін у 1911 г., — аб якім нібы бальшавікі (на справе непасьлядоўныя трацкісты) не далі б перапеву памылак Троцкага. Хіба не абавязаны мы пасьля гэтага заявіць усім і кожнаму, што прымірэнцы зусім не бальшавікі, што яны ня маюць нічога агульнага з бальшавізмам, што ямы проста непасьлядоўныя трацкісты”.

    Толькі ў рашучай, бязьлітаснай барацьбе з ліквідатарствам, адзавізмам, цэнтрызмам і прымірэнствам да іх, бальшавікі на чале з Леніным змаглі адстаяць рэвалюцыйную партыю пралетарыяту ў гады рэакцыі, тым самым падрыхтаваць пралетарыят, як гегемона да далейшых рэвалюцыйных баёў. Адзавісты, ліквідатары, цэнтрысты былі выключаны з партыі, і дарэмна Троцкі лямантаваў, што ў выніку гэтага партыя распалася.

    “Бальшавікі зьяўляюцца адзінай у сьвеце рэвалюцыйнай арганізацыяй, якая разграміла да канца апартуністаў і цэнтрыстаў і выгнала іх з партыі” (Сталін, “О некоторых вопросах истории большевизма”). Да пачатку новага рабочага ўздыму партыя бальшавікоў-ленінцаў была той рэвалюцыйнай партыяй, за якой ішлі лепшыя часткі рабочай клясы. І спроба Троцкага аб’яднаць усе антыпартыйныя элемэнты на жнівеньскай канфэрэнцыі 1912 г. і стварыць у асобе жнівеньскага блёку “ачаг цэнтрызму” скончылася ганебным крахам. Беспрынцыповы блёк, складзены з апартуністаў усіх масьцей, ня мог доўга праіснаваць, бо ён аб’яднаў правадыроў без армій, рабочая кляса за імі ня ішла.

                                                                                * * *

    Будучы правадыром расійскага цэнтрызму ў мінулым, Троцкі аказаўся ў авангардзе контррэвалюцыйнай буржуазіі цяпер.

    Троцкі падзяліў лёс Кауцкага (таксама былога цэнтрыста) і іншых рэнэгатаў марксызму.

    Цяпер, на 15-м гаду пераможнай пралетарскай рэвалюцыі мы з посьпехам завяршылі пабудову фундамэнту сацыялістычнай эканомікі і вырашылі ўнутры нашай краіны асноўнае гістарычнае пытаньне “хто каго?”, вырашылі канчаткова і беспаваротна. Гэтыя рашаючыя посьпехі сацыялістычнага будаўніцтва выклікаюць шалёнае супраціўленьне клясавага ворага. І на глебе гэтага мы маем зноў спробу трацкісцкіх кантрабандыстаў працягнуць свае погляды.

    Гэтыя спробы робяцца ў форме паклёпніцкіх заяў аб тым, што Ленін, а разам з ім і партыя бальшавікоў не змагаліся з цэнтрызмам у даваенны час. Пры гэтым зусім умоўчваецца аб разгроме бальшавікамі трацкізму ў 1912 г. і аб. той барацьбе, якую вёў ленінізм з цэнтрызмам на міжнароднай арэне.

    Гэтая трацкісцкая вылазка праводзіцца пад выглядам абароны люксэмбургіянства.

    Вядома, што Р. Люксэмбург “па шэрагу карэнных пытаньняў: па пытаньнях арганізацыйных, нацыянальных і калёніяльных, па пытаньні аб імпэрыялізьме, аб сялянстве і аб так званай пэрманэнтнай рэвалюцыі, разыходзілася з бальшавікамі, збліжаючыся з цэнтрыстамі” (Кагановіч).

    Вось гэтыя памылкі трацкісцкага характару спрабуюць цяпер шырока скарыстаць рэнэгаты камунізму — брандлераўцы, трацкісты і іншыя агенты буржуазнай контррэвалюцыі для  барацьбы супроць ленінізму, супроць дыктатуры пралетарыяту, супроць нашай партыі і Камінтэрну.

    Ня маючы магчымасьці. больш таго, не адважваючыся ў нашай коріне адкрыта ўзяць пад абстрэл палітыку нашай партыі і яе ленінскага ЦК з адкрыта трацкісцкіх пазыцый, бо “тут у нас, у Савецкай краіне, спаганены, забруджаны, разорваны ў шматкі рабочай клясай нашай краіны, абняслаўлены сьцяг Троцкага ня можа нікога на свой бок прыцягнуць і заваяваць” (Кагановіч), трацкісты вымушаны зрабіць гэта кружнымі шляхамі, у замаскаванай форме, пад маскай люксэмбургіянства.

    Рэвізію ленінізму трацкісцкія кантрабандысты тыпу Слуцкага і інш. спрабуюць працягнуць у нашу літаратуру, скарыстоўваючы ў гэтых мэтах галавацяпства і гнілы лібэралізм некаторых членаў партыі.

    У сваім лісьце ў часопіс “Пролетарская революция” т. Сталін вычарпальна выкрыў гэтыя спробы, раззброіўшы такім чынам нашага клясавага ворага і падняўшы сваім лістом на вялізарную вышыню тэарэтычнае вывучэньне гісторыі нашай партыі. Пад кіраўніцтвам ленінскага ЦК УсеКП(б) і правадыра партыі т. Сталіна камуністы і ў будучым будуць бязьлітасна змагацца з усякага роду апартунізмам і прымірэнцтвам да яго, са спробамі буржуазіі ідэйна абязброіць пралетарыят.

                                                                       * * *

    1910 г. быў годам самага вялікага падзеньня масавага рабочага руху — агульная колькасьць баставаўшых зьменшылася да 47 тыс.

    Але ўжо ў другой палове пачынаецца пералом, і 1911 г. зьяўляецца першым годам нарастаючага рэвалюцыйнага ўздыму. Крывая рабочага руху яшчэ нясьмела, але падымаецца да 105 тыс. удзельнікаў стачак.

    Праская ўсерасійская партканфэрэнцыя ў студзені 1912 г. канстатавала, што “сярод пралетарыяту заўважваецца пачатак палітычнага ажыўленьня. Рабочыя стачкі 1910-1911 гг., пачатак дэманстрацый і пралетарскіх мітынгаў... усё гэта ёсьць праява нарастаючага рэвалюцыйнага настрою мас супроць рэжыму 3 чэрвеня”.

    Ленскі расстрэл у красавіку 1912 г. зьявіўся повадам да рэвалюцыйнага выступленьня рабочых мас. Адны забастоўкі пратэсту супроць ленскага расстрэлу налічвалі да 300 тыс. удзельнікаў. А агульны лік забаставаўшых за увесь 1912 г. падняўся вышэй 1¹/₂ млн., г. зн. значна перавысіў забастовачны рух 1906 г. (Тады баставала 1108 тыс. рабочых).

    “Ленскі расстрэл, — пісаў Ленін, — зьявіўся дакладнейшым адлюстраваньнем усяго рэжыму трэцячэрвеньскай манархіі... Для ленскіх падзей характэрна выступленьне правакатара, шпіёна, ахраньніка, служкі цара на шлях масавых расстрэлаў бяз усякіх палітычных повадаў. Іменна гэта агульнае бяспраўе расійскага жыцьця, іменна безнадзейнасьць і немагчымасьць барацьбы за паасобныя правы, іменна гэта непапраўнасьць царскай манархіі і ўсяго яе рэжыму выступілі з ленскіх падзей так яскрава, што запалілі масы рэвалюцыйным агнём” (Ленін т. XV, стар. 534.).

    Ленскія рабочыя сваёй гераічнай і адданай барацьбой адкрылі новую старонку ў рэвалюцыйнай барацьбе пралетарыяту пасьля цяжкіх гадоў рэакцыі.

    Адзначаючы дваццацігадовую гадавіну крывавых злачынстваў царскага самаўладзтва і гераічную барацьбу паўшых таварышоў-ленцаў, пралетарыят можа з гонарам адзначыць, што барацьба ленскіх рабочых не загінула дарма. Ленскі пралетарыят разам з усім пралетарыятам СССР вядзе барацьбу за сканчэньне першай і ажыцьцяўленьне другой пяцігодкі, за пабудаваньне бясклясавага грамадзтва. Вопыт ленскай барацьбы і пасьля ленскага руху мае вялізарнае значэньне для міжнароднага рэвалюцыйнага руху, абагачаючы яго вопыт у барацьбе з капіталістычным сьветам за пабудаваньне сусьветнага камунізму.

                                                                  РАЗЬДЗЕЛ  ДРУГІ

                                                  ХТО  ГАСПАДАРНІЧАЎ  НА  ЛЕНЕ

    Ленская трагедыя разыгралася ў далёкай Сыбіры. У глухой тайзе за 1700 вёрст ад чыгункі знаходзіцца Ленскі край. Дзікасьць прыроды, бязьлюдзьдзе, суровасьць клімату — такая карціна гэтых мейсц.

    Але край гэты меў багацейшыя залежы золата, і ўжо з паловы мінулага стагодзьдзя ён зрабіўся прадметам прагненьня спачатку толькі расійскіх, а потым і міжнародных драпежнікаў.

    Першапачатковая распрацоўка золата вялася паасобнымі купцамі. Паступова выдзеліліся дзьве буйныя фірмы, якія, аб’яднаўшыся, утварылі акцыянэрнае таварыства пад назвай “Лензото”.

    Вялікія даходы таварыства зацікавілі царскі ўрад, і калі ў “Лензото” адбылася часовая замінка з грашыма, па “найвышэйшым загаду” яму далі пазыку ад ураду ў 11 млн. руб.

    У той жа час кіраўнічым усіх лснскіх капальняў быў прызначаны стаўленьнік ураду Белазёраў, а ў склад праўленьня “Лензото” быў уведзены дырэктар Дзяржаўнага банку Н. I. Баяноўскі.

    Такім чынам царскі ўрад у асобе сваіх назначэнцаў стаў на чале гэтай “прыбытковай” справы.

    Вялізарныя прыбыткі, якія атрымлівала “Лензото” за кошт бесчалавечнай эксплёатацыі ленскіх рабочых, далі яму магчымасьць ня толькі пагасіць урадавую пазыку, але і выйсьці са сваім акцыямі на міжнародную біржу.

    “Царызм быў ня толькі вартавым сабакам імпэрыялізму на ўсходзе Эўропы, але ён быў яшчэ агентурай заходняга імпэрыялізму” (Сталін, “Об основах ленинизма”, стар. 10.). І выконваючы гэтую сваю гістарычную місію, царскі ўрад пачынае шукаць грашовага апякуна для “Лензото”. Апякун гэты хутка знайшоўся ў асобе англійскага фінансавага капіталу. У Лёндане было створана таварыства “Лена-Гольдфільс”. Спачатку яно толькі крэдытавала “Лензото”, а к 1910 г. адкупіла 71 прац. усіх яго акцый і такім чынам зрабілася фактычным гаспадаром Ленскіх залатых капальняў.

    З гэтага часу справы “Лензото” пайшлі самым найлепшым парадкам. Яно скупляе ўсе параходзтвы і ўсе буйныя прадпрыемствы, сканцэнтроўвае ў сваіх руках 423 капальні і робіцца манапольным уладаром усяго краю.

    Даход, які атрымлівалі трымальнікі папер “Лензото”, быў незвычайна вялікі, напрыклад у 1910 г. ён складаў 56 прац.

     Галоўнай крыніцай гэтых дывідэнтаў зьяўляліся нечуваная эксплёатацыя і галеча ленскіх рабочых.

    Прагненьне нажывы за кошт тысячы ленскіх рабочых, жыўшых ва ўмовах каляніяльных нявольнікаў, цесна аб’ядноўвала ў адзін клубок з англійскімі капіталістамі і царскі двор, і міністраў, і расійскіх капіталістаў.

    Акцыянэрамі таварыства былі імпэратрыцы Мар’я Тодараўна, вялікія князі, граф Вітцэ, міністар Цімашоў, Дзяржаўны банк і т. д.

    Міністар гандлю і прамысловасьці В. 1. Ціміразеў, кінуўшы пасаду міністра, адразу ж паступае на службу да “Лена-Гольдфільс”.

    І калі дырэктар Дзяржаўнага банку і ў той жа час член праўленьня “Лензото” Баяноўскі павінен быў выйсьці з праўленьня таварыства пасьля скандальных выкрыцьцяў у сувязі з Ленскім расстрэлам, ён зусім заслужана атрымаў адрас ад “Лензото” з падзякай за доўгую і шчырую работу на карысьць англа-расійскіх фінансавых драпежнікаў.

    Такім чынам на прыкладзе “Лензото” ярка відаць, як «інтарэсы царызму і заходняга імпэрыялізму спляталіся паміж сабой і зьліваліся нарэшце ў адзіны клубок інтарэсаў імпэрыялізму” (Сталін, “Об основах ленинизма”, стар. 10.).

    І адсюль ясна, што усякая барацьба рабочых супроць зьверскай эксплёатацыі “Лензото” біла аднолькава і англійскіх імпэрыялістаў, і царскую зграю. Таму пры падаўленьні стачкі рабочых і ў Ленскім расстрэле цэнтральныя ўлады (міністры, жандары і інш.) дзейнічалі з «Лензото ў поўным аднадушшы.

    Апрача прамога абагачэньня за кошт сваіх белых нявольнікаў, “Лена-Гольдфільдс” павялічвала свае капіталы гульнёй на падвышэньні і паніжэньні сваіх папер за кошт дробнай буржуазіі, якая разаралася. Для спэкуляцыйнай гульні на расійскай біржы таварыствам вызначаны быў камітэт з буйнейшых расійскіх тузоў: А. І. Пуцілава, А. І. Вішнеградзкага і — у дапамогу ім — былога міністра гандлю і прамысловасьці В. I. Ціміразева. Тройка гэта так добра спэкулявала, што нават з расстрэлу рабочых на Лене яна вызыскала вялікі даход. У часе стачкі акцыі “Лензото” цаніліся па 3425 руб., зараз жа пасьля расстрэлу яны ўскочылі да 3540 руб.

    Такім чынам пралітая кроў рабочых пералілася ў кішэні спрытных спэкулянтаў звонкім золатам.

    Праўленьне “Лензото” знаходзілася ў Пецярбурзе. На капальнях усімі справамі ведала адміністрацыя капальняў. На чале яе стаяў галоўны кіраўнічы I. Н. Белазёраў — стаўленьнік царскага ўраду.

    Белазёраў сам характарызаваў сябе сваю сыстэму наступнай улюбёнай ім прыказкай: “У мяне ад каня астаюцца толькі грыва ды хвост, а ад вас рабочых — толькі нос”.

    Але ўказаныя якасьці зьяўляліся як раз надзвычайна каштоўнымі для “Лензото”. Яно шчодра аплачвала яго паслугі, і пэнсія Белазёрава складала 140 тыс. руб. у год, гэта ў той час, калі сярэдні гадавы заработак ленскага рабочага быў 480 руб.

    Царскія міністры лісьлівілі Белазёраву, і калі “Лензото” наладжвала абеды ў гонар прыяжджаўшага ў Пецярбург Белазёрава, тагачасны міністар гандлю і прамысловасьці Цімашоў лічыў сваім абавязкам на іх прысутнічаць.

    Адміністрацыйны апарат на капальнях быў пабудаваны па сыстэме шпіянажу. Даносы, усякія спосабы выслугоўваньня дэмаралізавалі зусім служачых. Зьняважлівае падхалімства перад начальствам, з аднаго боку, і мацерная лаянка, абмеры, абвешваньне і зьбіваньне рабочых - з другога, — такія былі паводзіны служачых. Прывітацца з рабочым лічылася злачынствам, а сесьці з ім разам за стол — пагражала звальненьнем. Рабочыя звальняліся, штрафаваліся па першаму даносу з боку служачых.

    І каб зрабіць служачых і ўсю адміністрацыю сваімі вернымі агентамі, “Лензото” прадавала ім свае акцыі і дапамагала іграць на біржы так што яны ніколі не прайгравалі.

    Для рабочых на капальнях ня было ні судовай улады, ні паліцыі, да якой яны маглі б зьвярнуцца са скаргай на зьдзекі з боку адміністрацыі ці служачых, нават на іх крымінальныя дзеяньні.

    І міравыя судзьдзі, і паліцыя, і салдаты са сваім начальствам, якія былі на капальнях, цалкам залежалі ад “Лензото”. Салдаты з начальствам і ніжэйшыя паліцэйскія чыны атрымлівалі ад яго і харчы, і пэнсію, і ўзнагародныя. Паліцэйскія ўраднікі атрымлівалі ад “Лензото” дадатковую ўзнагароду — 18 руб. у месяц на прыслугу, 25 руб. на канцылярскія выдаткі, 40-60 руб. на наём пісара.

    Апрача таго ад “Лензото” яны атрымлівалі буйныя сумы на арганізацыю вышукальнай часткі — па 2-3 тыс. руб.

    Паштовыя зносіны, паштова-тэлеграфных чыноўнікаў, бадайбінскую турму, мясцовых міравых судзьдзяў і горна-паліцэйскую варту “Лензото” таксама цалкам утрымлівала за свой кошт. Яно ж адводзіла свае кватэры ўсім гэтым чынам, у тым ліку акруговым інжынэрам і падатковым інспэктарам, і ўтрымлівала іх канцылярыі. Варта было толькі таму або іншаму служачаму, чыноўніку ў чым-небудзь выступіць супроць “Лензото”, як то зараз жа бралі зморам: пазбаўленьнем апальваньня, электрычнасьці і т. п., не гаворачы ўжо аб пэнсіі, узнагародных інш.

    Нядзіўна таму, што для ленскіх рабочых здаўна існавала поўная тоесамасьць паміж адміністрацыяй капальняў, судовай і паліцэйскай уладай на капальнях.

                                                                   РАЗЬДЗЕЛ  ТРЭЦІ

                                    СТАНОВІШЧА  РАБОЧЫХ  І  ПАЧАТАК  ЗАБАСТОЎКІ

    Рабочыя, прыехаўшы на Лену, траплялі ў пастку, з якой не маглі выбрацца. Ленскі край быў зусім адрэзаны ад усяго сьвету. Каб пад’ехаць да чыгункі, трэба было ехаць зімой па ільду Лены на санях 1700 вёрст, а летам — на чоўне і падарожжа гэта цягнулася да 130 дзён. Зразумела, што падобная дарога абыходзілася вельмі дорага і была не па кішэні рабочым.

    У сваю чаргу адміністрацыя ўсяк старалася перашкодзіць ад’езду рабочага. У дагаворы найму, які рабочы падпісваў, наняўшыся ў “Лензото”, гаварылася, што рабочы наймаецца да 10 верасьня. Але так як восеньню пачынаецца бездарожжа на два — тры месяцы, дык рабочы павінен быў або падпісаць новы дагавор да наступнага 10 верасьня, або чакаць, пакуль наладзіцца дарога, ня маючы ні кватэры, ні харчу. І тое і другое належала капальням, і пры адыходзе з работы рабочых высялялі і пазбаўлялі харчу. Таму для большасьці рабочых звальненьне з работы было амаль падобна сьмерці.

    Што ж датычыцца адміністрацыі капальняў, дык той жа дагавор дазваляў ёй звальняць рабочага ва ўсякі час году за што ўзгодна. Так, адной з прычын звальненьня ў дагаворы выстаўлялася “гультайства”, пад якое вядома можна падвесьці ўсё, што хочаш!

    Вось гэты вечны страх быць звольненым, страх апынуцца без работы і хлеба ў пустыні, з якой не за што выбрацца, прымушалі рабочых з усім мірыцца, усяму падпарадкавацца.

    Асабліва безвыходным зрабілася становішча рабочых з таго часу, як “Лензото” захапіла ўвесь край у сваю ўласнасьць. Раней рабочы мог пайсьці працаваць на суседні руднік да другога гаспадара, цяпер жа адміністрацыя заносіла яго ў чорныя сьпісы, рабіла на яго пашпарце адзнаку, і на працягу тысячы вёрст вакол ён ня мог паступіць на работу, тым больш што ўсе будынкі, параходныя і іншыя сродкі зносін былі ўласнасьцю “Лензото”.

    Да восені падганяўся і канчатковы разьлік рабочых. Па дагавору адміністрацыя не абавязана была штомесяц выдаваць рабочым поўнасьцю іх заработак. Плацілася толькі частка месячнага заработку — ад 3 да 7 руб. астатняе павінна было ўплачвацца восеньню. Але і восеньню “Лонзото” ня лічыла патрэбным плаціць рабочым. Кожны год за адміністрацыяй заставалася запазычанасьць рабочым на буйную суму. Так да восені 1911 г. доўг гэты даходзіў да паўмільёна рублёў. Такім чынам “Лензото” трымала ў сябе і пускала ў абарот буйныя грошы, якія належалі рабочым.

    Працоўны дзень паводле дагавору ўлетку быў 11¹/₂, а зімой — 11 гадзін. На самай жа справе ён быў значна больш. Справа ў тым, што разьмеркаваньне на работы адбывалася ў 5 гадзін раніцы замест 6 гадзін, калі па дагавору пачынаўся працоўны дзень.

    Такім чынам той, хто ня прыходзіў да 5-ці гадзінам, або адсылаўся дадому, і гэты дзень залічваўся яму як прагул, або прызначаўся на горшую работу.

    Канчалі работы замест 6 гадзін у 7. Такі чынам працоўны дзень цягнуўся ад 5-ці гадзін раніцы да 7 гадзін вечара. За вылікам 2-гадзіннага перарыву на абед працоўны дзень цягнуўся поўных 12 гадзін.

    Апрача таго ў працоўны дзень не залічвалася хада ад жыльля, а рабочыя жылі ў казённых бараках, якія іншы раз вельмі далёка былі ад шахт. Былі выпадкі, калі рабочым прыходзілася хадзіць за 10 вёрст на тую работу, куды іх пасылалі. Працоўны дзень такога рабочага павялічваўся з хадой да 17 гадзін у суткі.

    Але ня толькі сам рабочы, які прыяжджаў на капальні трапляў у няволю ды адміністрацыі капальняў. Яшчэ ў горшую няволю траплялі яго жонка і дзеці.

    Жонак і дзяцей рабочыя мелі права прыводзіць з сабой толькі з дазволу кіраўніцтва капальняў, але як толькі яны прыяжджалі, рабочы паводле дагавору абавязваўся пасылаць іх на работу па першаму патрабаваньню. “Адмаўляцца ад работы прыбыўшыя з ім члены сям’і ня мелі права”, — так было запісана ў дагаворы. Карыстаючыся гэтым артыкулам дагавору “Лензото” эксплёатавала дзяцей, падлеткаў, прымушаючы іх працаваць па 12 гадзін у дзень за 50 кап.

    На падставе гэтага ж артыкулу адміністрацыя ператварыла жонак і дачок-падлеткаў рабочых у сваіх белых нявольнікаў. Вось як апісваюць самі жанчыны сваё становішча:

    “Нам прыходзіцца выконваць усякія работы ўключна з цяганьнем цяжараў, а таксама і мужчынскія работы. Працаваць прыходзіцца больш 12 гадзін, а таксама і начныя работы.

    Апрача нашай працы ад нас патрабуюць і наша цела. Калі мы не паддаёмся, дык нам не залічваюць працоўны час, высяляюць з казармы, штрафуюць, мужам нашым заяўляюць, каб яны прымусілі нас слухацца, каб “правучылі”, і калі нас муж’я не правучвалі, дык іх каралі рознымі крычэпкамі або звальнялі з работы.

    Гвалтоўным шляхам яны прымушалі нас выконваць работы, ня лічачыся з нашымі заявамі аб хваробах. Выганялі на работу бізуном, адрываючы ад грудных дзяцей” (Скарга жанчын, пададзеная акруговаму інжынэру).

    Як толькі “Лензото” скупіла ўсе капальні ў краі, яно зараз жа зьменшыла ўсюды зарплату. У сярэднім зарплата рабочых хісталася ад 35 да 48 руб. у месяц. Але сапраўдная зарплата дзякуючы розным хітрыкам адміністрацыі была значна ніжэй.

    Адміністрацыя сыстэматычна праводзіла недамеры і абважваньні вынятай рабочымі руды, няправільна падлічваючы іх работу. Калі пасьля расстрэлу прыехала ўрадавая рэвізія, пры якой было нязручна абдурваць рабочых, дык бяз усякіх намаганьняў з боку рабочых іх заработак значна павялічыўся. Так рабочыя па прамыўцы пяскоў замест ранейшых 1 р. 50 к. выпрацоўвалі цяпер па 2 р. 10 к. і па 2 р. 30 к. у дзень. Значыцца раней іх штодзень ашуквалі на 60-80 кап.

    Але тым справа ня скончылася. “Лензото” імкнулася і тыя грошы, якая яно плаціла рабочым, зараз жа выкачаць назад. Таму на капальнях, апрача іх сьвірнаў, адкуль выдаваўся харчовы паёк “Лензото”, былі адкрыты вольныя крамы ад адміністрацыі, і рабочыя вымушаны былі купляць тавары ў іх. Прыватны гандаль адміністрацыя на капальнях забараніла.

    Рабочых за пакупку ў прыватных гандляроў люта прасьледавалі. Так рабочы Пятроў быў звольнены з работы толькі за тое, што яго жонка адважылася купіць у прыватнага гандляра чвэрць фунта табаку.

    А між тым цэны ў крамах “Лензото” былі значна вышэй, чым у прыватных гандляроў. Так цукар у прыватных крамах каштаваў 23 кап. фунт, а ў “Лензото” — 25 кап., мука ў прыватных гандляроў — 4 руб., а ў “Лензото” — 4р. 40 к. за пуд і т. д.

    Каб пазбавіць рабочага магчымасьці купляць у прыватных гандляроў, “Лензото” зьвярнулася яшчэ да адной хітрасьці. Яно прымусовым парадкам выдавала рабочым значную частку зарплаты талёнамі ў свае магазыны.

    Такім чынам, хочаш ці ня хочаш, а мусілі ісьці ў краму “Лензото”. Пры гэтым талён выдаваўся на параўнальна буйную суму. Рэшты з яго ў краме не давалі, і прыходзілася забіраць тавар на ўвесь талён.

    Грабежніцкі гандаль у крамах капальняў даваў вялікі даход “Лензото”. Нават па зьменшаных лічбах, якія само “Лензото” паведамляла ў казну для аплаты гандлёвых падаткаў, таварыства атрымала ў апэрацыю 1909/10 г. 652150 руб. чыстага прыбытку ад гандлю ў сваіх магазынах.

    Паводле дагавору неабходнымі прыпасамі харчу рабочых павінна была забясьпечваць адміністрацыя капальняў. Сапраўды, некалькім тысячам рабочых, закінутым амаль за 2 тыс. вёрст ад чыгункі, недзе было дастаць сабе неабходныя прадукты. І забесьпячэньне харчам узяло на сябе “Лензото”. Пры гэтым кошт выдаванага харчу яно вылічвала потым з зарплаты.

    І ў гэтым зноў была невычарпальная крыніца ўціску для рабочых і нажывы для адміністрацыі.

    У сваёй заяве урадавай камісіі рабочыя пісалі аб выдаваемым харчу:

    “Таварыства павінна было, паводле дагавору, дастаўляць нам дабраякасныя прадукты, якіх у тайзе апрача крамы капальняў дастаць амаль нельга, асабліва пры ўмове затрымкі таварыствам грошай.

    Харч нам дастаўляўся недабраякасны: мяса часта нясьвежае, сінявата-чорнае, абрэзкі, з болькамі. Часта рабочыя на гэта ўказвалі служачым, якія выдавалі мяса, але тыя казалі: “ня хочаш, — не бяры і ідзі бяз мяса”, —і кніжкі назад выкідваліся.

    Прымушалі браць у чаргу кароў і галовы з вынятымі языкамі. Былі выпадкі, што ў мясе выдавалі палавыя члены, што пасьведчана пратаколам паліцэйскага ўрадніка.

    Хлеб нам даваўся з не прасеянай мукі з рознымі прымешкамі (мачалай, трэскамі, саломай і іншымі прадметамі), капуста давалася ў малой колькасьці, фунты 2-3 у тыдзень, і было, што капуста зусім не выдавалася тыдні па 3-4, прычым у першую чаргу давалася служачым, а потым ужо нам, вядома выбаркі.

    Бульба была ў нас таксама рэдка, прычым папсаваная і мёрзлая. Рыбу давалі немагчымую, якая сырая была падобна да варанай. Масла было дрэннае, стракатае, з дрэнным пахам.

    Ваду рабочыя атрымлівалі вельмі дрэнную. Яны павінны былі карыстацца крыніцай “Загалдын”, каля якой разьмешчаны прыбіральні ў якую сьцякае бруд, а служачым прывозяць добрую ваду з Гачынскай крыніцы».

    Так клапацілася “Лензото” аб харчах рабочых, якія сваёй працай давалі яму мільённыя прыбыткі.

    Самая работа ленскага рудакопа, якая так мізэрна аплачвалася, працякала ў катаржных умовах.

    Золата, якое здабывалася на Лене, ляжала ў пластах іншых парод, глыбока пад зямлёй, у паласе вечнай мерзлаты. Каб адколваць яго кайламі, трэба было спачатку адтаяць пароду.

    Каля сьцяны пароды, якую павінен быў драбніць забойшчык, палілі вогнішчы з вугалю і дроў. Калі вогнішчы разгараліся, дык агонь засыпалі вуглямі, і павольнае гарэньне прадаўжалася 12-14 гадзін. Так падрыхтоўваліся пласты для забойшчыкаў кожны дзень.

    І дзякуючы таму, што вэнтыляцыя ў капальнях зусім адсутнічала і паветра перад спускам у капальні не выпрабоўвалася, пастаянныя масавыя атручваньні вуглекіслатой суправаджалі работу шахцёраў.

    Атручваньні былі таксама і ад таго. што пры ўзрывах пластоў, якія не паддаюцца кайлу і лому, “Лензото” ўжывала дрэнны дынаміт. Ад яго ўтваралася шмат газаў, якія выклікалі млосьць і галавакружэньне ў рабочых.

    Самы спуск у капальні быў так неахайна зроблены, што пастаянна пагражаў жыцьцю шахцёраў. На глыбіні 20 сажняў і больш віселі амаль вэртыкальныя лесьвіцы. Па іх амаль у цемнаце спускаліся адзін за адным рабочыя з інструмэнтамі. З прычыны гразі, якая наліпала на лесьвіцы, і цемнаты рабочыя часта зрываліся і падалі ўніз або ў іх падаў інструмэнт і раніў спускаўшыхся ніжэй.

    Адміністрацыя скрывала няшчасныя выпады. але горным наглядам усе ж было зарэгістравана ў 1911 г. 164 няспешных выпадкаў на кожную тысячу рабочых.

    У падрыхтаванай для работы забойшчыка адталай шахце рабочаму прыходзілася працаваць у макраце, вада часта лілася ня толькі па ніжняй паверхі шахты, але і зьверху і з бакоў пры тэмпэратуры ў 4-6°. Не выратоўвалі ні шыракаполыя скураныя капелюшы, ні сьвіткі са скуры — прамакалі да ніткі.

    Пры выхадзе з шахты ня было дзе абсушыцца, бо цяплушак для рабочых ня было. Прыходзілася ісьці да сваёй казармы 1¹/₂ - 2 і нават 5 вёрст мокрымі, а зімой яшчэ і па марозе, які ў Ленскім краі часта месяцамі трымаецца па 40°. Па дарозе на шахцёру ўсё абмярзала, і ў казарме ён павінен быў спачатку адтаяць каб зьняць з сябе вопратку.

    Такая была работа забойшчыка. Ня менш цяжкая была і работа адкатчыка, які адвозіў здабыты пясок. Пясок нагружаўся на драўляную тачку па 7-8 пудоў і больш, і адкатчык павінен быў адвозіць яе на адлегласьць 100-150 сажняў. Дарога ішла па старых гнілых дошках, і ³/₄ грузу вісела ў яго на руках.

    Золата зьяўлялася тут на сьвет аблітае крывёй рабочых у літаральным сэнсе слова.

    У рэзультаце цяжкіх умоў працы нават самыя здаровыя людзі не маглі вытрымаць пад рад больш двух-трох гадоў работы на капальнях, а рабочыя, якія працавалі чацьверты год на капальнях і далей, складалі нязначны працэнт.

    Што датычыцца жыльля, у якіх “Лензото” трымала сваіх рабочых, дык яны знаходзіліся ў паўразбураным антысанітарным становішчы.

    Рабочыя жылі ў пасёлках капальняў, ва ўбогіх разбураючыхся казармах, падпёртых дзе-небудзь драўлянымі падпоркамі, з выбітымі шыбамі, прагніўшымі дахамі.

    З 103 казарм, у якіх жылі рабочыя 2-й дыстанцыі, па азначэньні нават урадавага фабрычнага інспэктара, толькі 15 знаходзіліся ў здавальняючым становішчы. Астатнія 88 былі зусім непрыгодны для жыльля.

    Зімой ў іх было так холадна, што мокрыя боты прымярзалі да падлогі. Рабочыя спалі ў шапках, бо ўзгалоўі нараў знаходзіліся каля прамярзаючых сьцен.

    Цесната ў гэтых памяшканьнях была такая, што ня было свабоднага месца, каб павесіць рукамыйнік, ня было дзе прасушыць вопратку. Яна складвалася ў куфры пад нары, разьмяшчалася на паліцах, якія перакрыжоўвалі казарму ў напрамку да пліты.

    Вада з мокрай вопраткі ручаямі сьцякала на падлогу, а адтуль у падпольле праз шчыліны ў падлозе. На пліце гатавалі, грэлі ваду ў чайніках, а прасторай над плітой карысталіся ў якасьці сушылкі. На паліцах былі пастаўлены намокшыя валёнкі, павешаны штаны, курткі, — словам, увесь гардэроб рабочага.

    Цесната не давала магчымасьці рабочым пасьля брудных работ прывесьці сябе ў парадак і пачысьціцца. Шмат рабочых і дзяцей за адсутнасьцю месца на нарах прымушаны былі спаць на падлозе і пад нарамі.

    Гразь, цесната, галеча, зьверскія адносіны з боку адміністрацыі, адсутнасьць культурных забаў, п’янка, якая заахвочвалася адміністрацыяй, бойкі, панажоўшчына і г. д. у казармах, адбываліся на вачох ва ўсіх, ператваралі жыцьцё рабочых у пекла.

    І ў гэтай атмасфэры выхоўваліся сотні дзяцей, расло маладое рабочае пакаленьне. З маладых гадоў яно было асуджана ўспрымаць усю грубасьць і зьдзічэласьць, якія акружалі яго.

    Гэтым самым “Лензото” ня толькі павольна забівала тысячы працаваўшых ў яго рабочых, але і стварала цэлыя пакаленьні людзей вырадкаў.

    Гэтыя цяжкія ўмовы працы быту былі характэрны для становішча рабочых пры капіталізьме, ня толькі для адной Лены, але і для ўсёй Расіі. Расійская рабочая кляса пад кіраўніцтвам партыі бальшавікоў у 1917 г. скінула з сябе ўладу эксплёататараў. Яна, пабудаваўшы сваю пралетарскую дзяржаву, будуе пад кіраўніцтвам партыі сацыялістычнае грамадзтва, і на яе фабрыках і капальнях растуць цяпер здаровыя кадры працоўных, для якіх праца зьяўляецца не ярмом нявольніка, галечы і выраджэньня, а “справай славы, справай гонару, справай адвагі і геройства”.

    Дагавор, на падставе якога працуюць ленскія гарнякі, цяпер ахоўвае цалкам іх працу, здароўе, і садзейнічае іх культурна-палітычнаму росту. Для ўсіх рабочых падземных работ, для рабочых на адкрытых работах зімой і для падлеткаў да 18 гадоў устаноўлены 6-гадзінны працоўны дзень. Рабочыя надземных майстэрняў і электрастанцый працуюць 7 гадзін.

    Замест 2 дзён адпачынку ў месяц, якія “Лензото” калісьці дазваляла рабочым, устаноўлены 5-дзённы тыдзень (4 дні работы, пяты дзень адпачынку), апрача таго сьвяткуюцца агульнадзяржаўныя сьвяты.

    Рабочыя падземных работ маюць штогод месячны водпуск, астатнія — двухтыднёвы.

    Дармовы выезд забясьпечаны разам з сям’ёй кожнаму гарняку да Іркуцку, калі ён прапрацаваў ня менш трох-чатырох гадоў на капальнях або звольнены не па сваёй віне (хваробы і інш.).

    Рабочыя забясьпечваюцца харчамі, за якасьцю якіх сочаць іх прафупаўнаважаныя.

    Жылплошча, паліва, асьвятленьне, вада, прыбіраньне бруду, лазьня ня менш разу ў дэкаду — гэтыя паслугі даюцца рабочым па сабекошце.

    “Як правіла, гаспадарчы орган павінен прадстаўляць жыльлё рабочым ад месца работы ня далей 1,5 км, у адваротным выпадку прадстаўляць сродкі пераезду, або аплачваць за хадзьбу... а звыш 7 км — залічваць час, патрачаны на хадзьбу ў лік працоўнага часу”.

    Выдаецца неабходная спэцвопратка, спэцмыла і ўсё патрэбнае для бясьпекі працы.

    Гаспадарчы орган ня толькі ўтрымлівае неабходную для дзяцей і моладзі школьную сетку, але і для ліквідацыі непісьменнасьці дарослых дае вучэбныя дапаможнікі і мае на ўтрыманьні настаўнікаў.

    “У мясцох работы з колькасьцю работнікаў ня менш 30 чалавек арганізоўваюцца чырвоныя куткі”. У рабочых інтэрнатах таксама арганізуюцца чырвоныя куткі. Усё гэта за кошт гаспадарчага органу.

    Сустрэчным прамфінплянам адказваюць рабочыя на той плян выпрацоўкі прадукцыі, які прапануе ім рабочая дзяржава, ударніцтвам і сацспаборніцтвам падвышаючы прадукцыйнасьць працы.

    Але 20 гадоў назад ленскі рабочы жыў у кабале ў капіталістычных драпежнікаў.

    І... у 1912 г. цярпеньне рабочых лопнула. Цяжкі эканамічны ўціск і поўнае бяспраўе, у якім трымала “Лензото” сваіх рабочых, парадзілі магутны пратэст. 6258 рабочых (ня лічачы жанчын і дзяцей), раскіданых па рудніках вялікага Ленскага раёну, амаль адначасова спынілі работу.

    Повадам да забастоўкі паслужыла выдача дрэннага мяса на Андрэеўскіх капальнях аднаму рабочаму. Зьвестка аб гэтым была той іскрай, якая і зрабіла выбух.

    Рабочыя даведаліся аб атрыманьні мяса 28 лютага, а на раніцу 29 лютага Андрэеўскія капальні баставалі. Забаставаўшыя андрэеўцы паслалі сваіх ганцоў на бліжэйшыя капальні, і забастоўка пачала шпарка пашырацца.

    На працягу бліжэйшых чатырох дзён забаставалі ўсе галоўныя капальні, а к 14 сакавіку да забастоўкі далучыліся і ўсе дальнія капальні. Забастоўка ахапіла 423 капальні і зрабілася ўсеагульнай.

    З узьнікненьнем забастоўкі на кожнай паасобнай капальні рабочыя выбралі са свайго асяродзьдзя выбарных для перагавораў з адміністрацыяй. З гэтых выбарных і былі складзены тыя рабочыя камітэты, якія кіравалі стачкай на кожнай дадзенай капальні. Яны ж рабілі зборы грошай на патрэбы забастоўкі, прымалі скаргі рабочых, складалі заявы і патрабаваньні ад сваёй капальні і т. д.

    Камітэты капальняў былі зьвязаны з Цэнтральным стачачным бюро, якое кіравала ўсёй забастоўкай і знаходзілася на Надзеждзінскай капалыні.

    Аб пачатку стачкі і арганізацыі стачачнага бюро т. Баташоў, яго старшыня, паведамляе:

    “1 сакавіка ўвечары на Надзеждзінскай зрабілася вядома, што забаставалі андрэеўцы, а раніцай 2 прыбыў да нас пасланец і растлумачыў сутнасьць забастоўкі... 2 сакавіка пасьля абеду мы сабраліся ўсімі майстэрнямі ў недабудаванай лазьні, аб чым адміністрацыя ня ведала. Тут мы пастанавілі: выпрацаваць частку мяркуемых патрабаваньняў, выбраць упаўнаважаных ад Надзеждзінскай капальні, зьняць рабочых на Феадосіеўскай і Аляксандраўскай капальнях. Выбарнымі аказаліся: Вязавы, Падзаходнікаў, Годоў, Белякоў і Баташоў.

    Увечары, толькі сьцямнела, я, Падзаходнікаў, Вязавы і Годаў накіраваліся на Аляксаядраўскую капальню, сабралі мітынг, затрымаўшы рабочых, якія ішлі на начную зьмену, і дачакаліся прыбыцьця скончыўшых работу. На адчыненым мітынгу было вырашана: спыніць работы, зрабіць выбары, скласьці патрабаваньні і разам з іншымі капальнямі прад’явіць іх “Лензото”. Аляксандраўская капальня спыніла работу. Феадосіеўская таксама.

    3 сакавіка з раніцы ў мой пакой пачалі прыбываць выбарныя ад забаставаўшых капальняў... Мы накідалі папярэднія патрабаваньні... але галоўнае і ў першую чаргу мы рашылі замацаваць арганізацыйныя ўстоі і стварыць інстытут стараст.

    На нашым баку было шмат пераваг для арганізацыйнага пабудаваньня, бо казарменны спосаб жыцьця даваў нам вельмі многае».

    На першым жа паседжаньні выбарных усіх капальняў 3 сакавіка было выбрана і Цэнтральнае бюро. Старшынёй яго выбралі Баташова П. Н., намесьнікам старшыні — Чарапахіна Г. В., Зеленко і Папова. У Цэнтральнае бюро уваходзілі і старшыні рабочых камітэтаў капальняў.

    Для вядзеньня перагавораў з адміністрацыяй капальняў выбралі: Баташова, Вязавога, Зеленко, Чарапахіна, Белякова і Бондара (Аб асабовым складзе з гутарак з т. Баташовым).

    Аб разьмеркаваньні работы паміж членамі Цэнтральнага бюро т. Баташоў піша: “Чарапахін Грыша быў прымацаваны да Феадосіеўскай капальні з Карнеевым і Андрэем Пятуховым. Папоў, Бондар — да Аляксандраўскай. Лясных з кім та —Васільеўскай, Зеленко і Быкаў — да Андрэеўскай, Украінцаў Мацей — на дальнія капальні. Мяне выбралі старшынёй Для агульнага кіраўніцтва ўсёй забастоўкай. З гэтай мэтай я павінен быў аб’ехаць усе капальні. Выбраныя безадкладна павінны былі зрабіць выбары стараст”.

    Сувязь з капальнямі ў Цэнтральнага бюро была добрая, бо электрычная станцыя была ў яго руках, і па тэлефону адтуль на капальнае бесьперашкодна перадавалася ўсё, што трэба.

    Пытаньне аб старастах баракаў, іх правах і абавязках было старанна прапрацавана Цэнтральным бюро, і на бліжэйшым агульным сходзе рабочых капальняў была абвешчана і прынятая наступная інструкцыя

    “Стараста і яго памочнікі не павінны пакідаць бараку ў часе дзяжурства. Хто б ня прыйшоў у барак, павінны аказваць яму поўную гасьціннасьць. Наведвальніка напаіць гарбатай, накарміць, спытаць, з якой ён капальні і якога нумару барака. Спытаць імя і прозьвішча і безадкладна перадаць выбарнаму або самому пазваніць на тую капальню і даведацца, ці ёсьць такі-та ў такім-та бараку і ці дома ён. Калі пасьля праверкі па тэлефону пацьвердзіцца, што гэты чалавек ашукаў, тады неабходна такога чалавека зазваць на тайную нараду ў сушылку, замкнуць ято там і трымаць, пакуль ня высьветліцца сапраўдны яго твар, месца знаходжаньня і служба. І толькі пры высьвятленьні яго вызваліць. Калі ж не ўдалося даведацца, дык проста яго накіроўвалі ў паліцыю, гаворачы, што гэта ці злодзей ці правакатар. За распаўсюджваньне непраўдзівых чутак і падбухторваньняў самімі рабочымі ўнутры свайго бараку накладваўся байкот, прычым ён насіў сваю асаблівую форму. Калі Пятроў шумеў або скандаліў, і тым парушыў жыцьцё бараку, дык аб’вяшчаўся байкот толькі адным баракам, калі ж заўважваўся за кім-небудзь правакацыйны ўхіл, дык быў адкрыты байкот па ўсіх капальнях. Тут рабілі так: Пятрову абвешчаны адкрыты байкот. Калі абгаварваюць якое-небудзь пытаньне, яго з бараку просяць выйсьці. Ніхто з ім не разгаварвае. Калі ён пайшоў куды-небудзь, за ім ідзе рабочы і гаворыць тым, куды прыйшоў байкатуемы, каб яму не падавалі рукі і не разгаварвалі з ім. Пры гэтым рабочы расказваў, за што байкатуецца прыйшоўшы. Тады байкатуемага просяць пакінуць барак, а рабочага, які суправаджае яго, сустракаюць як таварыша. Такіх выпадкаў было тры, калі рабочыя прыходзілі са сьлязьмі на вачох, прасілі зьняць байкот, даючы зарок больш гэтага не рабіць. Пасьля гэтага пры праверцы аказваліся добрыя рэзультаты”.

    Стараста зьяўляўся неабмежаваным гаспадаром бараку, ён адказваў за ўсё непарадкі ў бараку: бойкі, п’янкі, самавольныя адлучкі і інш. Ён сачыў, каб ня было шпіёнажу ў бараку, сачыў за стачачнай дысцыплінай.

    З прычыны таго, што кожны барак ноччу ахоўваўся ад налётаў паліцыі і інш., то стараста вызначаў і правяраў вартавых. Ён жа наладжваў зборы грошай па загадзе рабочага камітэту ў сваім бараку. Скардзіцца на старасту можна было толькі рабочаму камітэту.

    Такім чынам у асобе стараст і рабочых камітэтаў у забаставаўшых рабочых была створана стройная і гібкая арганізацыя. Арганізацыя гэта, якая апіралася на вялізарны энтузіязм рабочых мас і іх клясавую самасьвядомасьць, адыграла надзвычайна вялікую ролю ў руху. Досыць было пасланцу з іншых капальняў або ад цэнтральнага бюро перадаць што-небудзь старасьце аднаго бараку, як гэта рабілася вядомым усім баракам і капальням. Таму ва ўвесь час стачкі, якая цягнулася чатыры месяцы, усе выступленьні рабочых вызначаліся такім масавым і стройным характарам.

    Адначасова з арганізацыяй стараст была пастаўлена рябочая ахова каля машын, вадаадліваў, шахт, складаў, каб папярэдзіць правакацыю адміністрацыі.

    Такая была арганізацыйная схема і першыя мерапрыемствы па забастоўцы, якія высунулі ленскія гарнякі, уступіўшы на барацьбу са сваімі прыгнятальнікамі.

    Які ж быў палітычны твар ленскага стачачнага актыву? Амаль усе выбарныя былі кваліфікаваныя рабочыя. Шмат хто ўдзельнічаў раней у стачках, некаторыя сядзелі ў турмах і нават катарзе (напрыклад т. Леледзеў, былы марак, які трапіў на катаргу за паўстаньне), некаторыя былі закрануты сацыял-дэмакратычнай прапагандай.

    Гэта былі клясава ўстойлівыя і рэвалюцыйна настроеныя беспартыйныя важакі ленскай рабочай масы. Апіраючыся на энтузіязм забаставаўшай рабочай масы, яны стварылі на капальнях гібкую арганізацыю, падтрымлівалі жалезную стачачную дысцыпліну і стаялі на чале барацьбы ленскіх рабочых. Пад іх кіраўніцтвам была праведзена і тая нябачная ў сьвеце палітычная дэманстрацыя, калі ўсе рабочыя з жонкамі і дзецьмі дэманстрацыйна пакінулі капальні, галасаваньнем адмовіўшыся паслаць якую б ня было падзяку «аўгусьцейшаму манарху», ня гледзячы на ўсе хітрыкі царскіх чыноўнікаў, прапанаваўшых вынесьці падобную падзяку некалькім ад’яджаўшым партыям рабочых. У той жа час палітычны ўзровень іх быў вельмі невысокі. Ня гледзячы на тое, што ў арганізацыі стачкі, у гатоўнасьці змагацца цьвёрда да канца, яны несумненна адлюстравалі тыя рэвалюцыйныя традыцыі, якія прышчапіла важакам рабочых мас партыя бальшавікоў у 1905 г., у іх кіраўніцтве стачкай былі вялікія памылкі.

    Яны ўнікалі палітычнай агітацыі на сходах рабочых, стараючыся надаць стачцы выключна легальны і чыста эканамічны характар. Яны шчыра верылі, што царскі суд можа падтрымаць іх іскі да “Лензото”. І такія іскі падалі ад усіх рабочых групе меншавіцкіх адвакатаў на чале з Керанскім, прыехаўшым на капальні пасьля расстрэлу.

    Гэту прапаганду чыста эканамічнай барацьбы па-за палітыкай самаўладзтва разьбіла за адзін мах, расстраляўшы 500 бяззбройных рабочых.

    Безумоўна гэтыя палітычныя памылкі кіраўніцтва былі рэзультатам адарванасьці ад пралетарскіх цэнтраў, адсутнасьці ў Бадайбо і на капальнях бальшавіцкай групы і таго ўплыву, які выходзіў ад даволі вялікай меншавіцка-эсэраўскай ссыльнай калёніі ў Бадайбо. Аднак трэба ўказаць, што непасрэднага ўплыву на кіраўніцтва стачкай бадайбшскія сасланыя ня мелі. Наадварот, усе спробы з боку мясцовых капальных сасланых — меншавікоў Розенберга і Думпэ (аб сваёй ліквідатарскай пазыцыі ў забастоўцы Думпэ сам падрабязна піша ў сваіх успамінах) зрабіць уплыў на Цэнтральнае стачачнае бюро ў сэнсе зрыву забастоўкі, сустрэлі самы рашучы адпор.

    Разам з разьвіцьцём стачкі рос палітычны і рабочы актыў ленцаў. У гады грамадзянскай вайны амаль усе рабочыя — выбарныя ленскай стачкі — біліся на франтах грамадзянскай вайны ў шэрагах камуністычнай партыі, членамі якой тыя, якія асталіся ў жывых, зьяўляюцца і цяпер.

                                                                               * * *

    Пасьля першых патрабаваньняў з дазволу паліцыі быў скліканы агульны сход усіх забаставаўшых капальняў.

    На сходзе прысутнічала 5 тысяч рабочых. Патрабаваньні былі выпрацаваны і на раніцу зацьверджаны на паўторным агульным сходзе рабочых. Асноўнае ў іх было: 1) 8-гадзінны працоўны дзень; 2) павялічэньне пэнсіі ўсім без выключэньня на 30 прац.; 3) выдача харчу павінна праводзіцца ў прысутнасьці рабочых упаўнаважаных, а па якасьці прадукты павінны быць аднолькавымі з тымі, якія выдаюцца служачым; 4) хлеб жытні павінен быць прасеяным; 4) прадстаўленьне сямейным рабочым паасобных ад халасьцякоў пакояў; 6) звальненьні павінны быць летам, і звольненым рабочым адміністрацыя павінна даць дармовы праезд з сям’ёй да Жыгалава; 7) выплата пэнсіі павінна вытварацца штомесячна поўнасьцю; 8) адміністрацыя не звальняе па асабістаму капрызу, а робіць гэта з ведама рабочай камісіі; 9) неабавязковасьць жаночай працы; 10) далікатныя адносіны адміністрацыі: рабочых называць не на “ты”, а на “вы”.

    Астатнія патрабаваньні ў большасьці зводзіліся да патрабаваньня выконваць фабрычныя законы таго часу, з якімі “Лензото” яе находзіла патрэбным лічыцца і якія пастаянна парушала.

    “Лензото” рашуча адмовілася выканаць што б то ня было з прад’яўленых патрабаваньняў. Яно згадзілася толькі за свой кошт асьвятляць сярэдзіну казармы і не звальняць нікога з забаставаўшых рабочых, калі яны стануць на работы 6 сакавіка.

    У той жа час каб скрыць злоўжываньні ў шахтах, яно сакрэтна загадала адміністрацыі капальняў пачаць затапленьне шахт. Але рабочыя ня далі прывесьці ў выкананьне гэту правакацыю. Яны паднялі вакол гэтае справы шум, паслалі шэраг тэлеграм у цэнтар, і адміністрацыя пасьпела затапіць толькі адну-дзьве шахты.

    7 сакавіка праўленьне “Лензото” тэлеграфавала з Пецярбургу новыя ўступкі рабочым. Яны былі другараднага характару і зводзіліся да згоды выконваць законы і пастановы па ахове працы, якія існавалі ў той час і невыкананьне якіх нават па законах таго часу зьяўлялася крымінальным злачынствам.

    Вось некаторыя з гэтых уступак: “Лензото” згаджалася “будаваць казармы згодна пастановам горназавадзкой установы”, “выдаваць харч на роўных умовах са служачымі”, “звальняемых рабочых задавальняць разьлікам па закону”, “аказваць мэдычную дапамогу безадкладна” і г. д,

    У адказ на гэтыя “ўступкі” сход выбарных рабочых, на паседжаньні 9 сакавіка ў народным доме, пастанавіў забастоўку прадаўжаць. 13 сакавіка “Лензото” яшчэ раз пацьвердзіла, што ніадно з гістарычных патрабаваньняў рабочых яно ня згодна выканаць, і перагаворы паміж забаставаўшымі і адміністрацыяй спыніліся.

    Аднак сваімі апублікаванымі ўступкамі “Лензото” само прызнала, што да гэтага часу яно ня лічыла патрэбным выконваць нават мізэрныя царскія законы аб ахове працы.

                                                                   РАЗЬДЗЕЛ  ЧАЦЬВЕРТЫ

                                                        ЯК  „ЛЕН3ОТО”  І  ЦАРСКІ  УРАД  

                                                                     ЗРЫВАЛІ  ЗАБАСТОЎКУ

    Побач з мірнымі перагаворамі “Лензото” сумесна з царскімі чыноўнікамі павяло самае энэргічнае наступленьне на рабочых, імкнучыся сарваць іх стачку.

    Кампанія па зрыве забастоўкі праводзілася ўсімі спосабамі. Для гэтага быў прыведзены ў рух увесь урадавы апарат, пачынаючы з дэпартамэнту паліцыі, ахранкі, жандараў і канчаючы губэрнскай адміністрацыяй.

    Агульнае кіраўніцтва барацьбой з рабочымі аж да іх расстрэлу праўленьне “Лензото” даручыла весьці двум сваім членам: Альфрэду Гінцбургу і Н. Н. Белазёраву. Абодвы яны знаходзіліся спачатку ў Пецярбурзе.

    Першыя налёты пачала рабіць паліцыя капальняў. Яна пачала арыштоўваць выбарных, калі тыя хадзілі па справах забастоўка на суседнія капальні. Рабочыя рашылі вызваляць таварышаў. Яны зьбіраліся натоўпам у 500-600 чалавек і прыходзілі да арыштнага аддзяленьня, патрабуючы выпуску арыштаваных.

    Перад такой дэманстрацыяй паліцыя пасавала і дазваляла дэлегатам рабочых аглядаць памяшканьні. Такім шляхам рабочыя агледзелі арыштныя памяшканьня Аляксандраўскай і Феадосіеўскай капальняў і адзін раз — цягнік, дзе, па чутках везьлі арыштаваных.

    Тады паліцыя пачала вывозіць арыштаваных на дальнія капальні. Так адвезьлі было выбарнага Дземідава на Верненскую капальню. Але адразу ж падняліся мясцовыя рабочыя, прышлі і яго вызвалілі.

    Усе гэтыя агляды і вызваленьні мелі зусім мірны арганізаваны характар, аднак зараз жа іркуцкаму губэрнатару паляцелі тэлеграмы ад кіраўніцтва капальняў. Рабочых абвінавачвалі ў буянстве і прасілі прыслаць войскі. Адначасова “Лензото” зьвярнулася да міністра ўнутраных спраў Макарава і міністра гандлю і прамысловасьці Цімашова таксама з просьбай прысылаць войскі і выслаць з капальняў “ненадзейны элемэнт”. Войскі прасілі прыслаць “хаця б за кошт таварыства”.

    Іркуцкі губэрнатар, які ведаў з данясеньня паліцыі і акруговага інжынэра з капальняў аб зусім мірным ходзе забастоўкі, адказаў, што “ў пасылцы ніжніх чыноў пакуль неабходнасьці не сустракаецца”.

    Інакш паглядзелі на справу цэнтральныя ўлады. Яны непасрэдна былі зацікаўлены, як “Лензото” у тым, каб сарваць хутчэй стачку. Таму міністар гандлю і прамысловасьці сам, мінуючы іркуцкага губэрнатара, тэлеграфаваў камандуючаму іркуцкай ваеннай акругай загад аб пасылцы войскаў у Бадайбо. Войскі вядома адразу ж былі пасланы.

    Даведаўшыся аб высылцы войскаў, “Лензото” пачала ўсімі мерамі правакаваць рабочых на адкрыты бунт.

    Па загадзе з Пецярбургу разьліковыя кніжкі з грашыма былі перададзены міравым судзьдзям для выдачы рабочым, бо яны адмаўляліся браць разьлік. Пашпарты былі перададзены спраўніку таксама для выдачы рабочым.

    Такім чынам “Лензото” нібы зволіла ўсіх рабочых і на падставе гэтага пачала высяляць іх з казарм. Праўленьне капальняў так энэргічна ўзялося дзейнічаць, што 13 сакавіка ў міравога судзьдзі было ўзбуджана ўжо 1199 іскаў аб высяленьні рабочых.

    Ня гледзячы на тое, што вакол у тайзе ня было ніякага жыльля на тысячы вёрст, міравы судзьдзя, як верны служака “Лензото” 15 сакавіка разгледзеў 32 першых іскаў і прыгаварыў 32 рабочых сямействы да безадкладнага высяленьня. У той жа час “Лензото” пастанавіла спыніць выдачу харчу рабочым і выдаваць яго толькі за наяўныя грошы.

    Высяленьне рабочых з казарм і спыненьне выдачы харчу ў той момант было раўназначна абвяшчэньню ім сьмяротнага прысуду. Санныя зносіны ўжо спыніліся, і выехаць з раёну капальняў было немагчыма яшчэ на працягу 2 месяцаў. Значыцца рабочыя выганяліся проста ў тайгу на галодную сьмерць.

    Меры гэтыя, як і думала адміністрацыя, павінны былі выклікаць галодны бунт. Прывядзеньне ў выкананьне гэтых мер яна адтэрмінавала таму да прыходу войскаў. Сярод рабочых гэта, натуральна, выклікала вялізарнейшае хваляваньне. Цэнтральнае стачачнае бюро паслала горны дэпартамэнт аб гэтым абуральную тэлеграму.

    Іркуцкі губэрнатар ня менш энэргічна, чым “Лензото” прымаў меры для зрыву і правакацыі забастоўкі. Але калі “Лензото” хацела выклікаць бунт рабочых, наладзіць масавае крывяспусканьне і, тэрарызаваўшы масу, эксплёатаваць рабочых ранейшымі мэтадамі, г. зн. дзейнічала адкрыта фашысцкімі мэтадамі, дык іркуцкі губэрнатар угаворамі, хлусьлівымі абяцанкамі, спробай падкупіць правадыроў забастоўкі, арыштамі, спрабаваў дэзарганізаваць рух.

    Таму, атрымаўшы паведамленьне ад акруговага інжынэра аб масавым высяленьні рабочых з сем’ямі ў тайгу зімой, ён загадаў ленскай паліцыі: не высяляць, абавязаць “Лензото” выдаваць прадукты як і раней.

    Аднак, ня гледзячы на забарону губэрнатара, як толькі на капальні прыбылі войскі, адміністрацыя рашыла пачаць высяленьне. Па яе загадзе мясцовы спраўнік рашыў арыштаваць 12 кіраўнікоў стачкі і выселіць 15 рабочых.

    Узяўшы сабе ў дапамогу войскі, ён зьявіўся на Феадосіеўскую капальню. Аднак яшчэ раней яго прадпалагаемае нашэсьце было ўжо рабочым вядома. Тыя, каму пагражалі арышт і высяленьне, скрыліся, а спраўніка сустрэў двухтысячны натоўп.

    Рабочыя паведамілі і суседнія капальні. З усіх бакоў да баракаў, з якіх хацелі высяляць, па дарогах і сьцежках рушыў народ. Хутка як салдаты, так і паліцыя былі акружаны шчыльна цесным кольцам рабочых, якое ўсё павялічвалася.

    Спраўнік і воінскае начальства прышлі ў замяшаньне разам з войскамі і пайшлі “наўцёкі”.

    Атрымалася такая карціна: салдаты хутка ішлі ўперадзе, а сьледам за імі ішла вялізарная маса, каля трох з лішкам тысяч рабочых. Калі падышлі да Надзеждзінскай капальні, дык насустрач шэсьцю выйшла такая ж маса з іншых капальняў.

    Шмат намаганьняў прышлося прыкласьці спраўніку, каб супакоіць натоўп. Ён лётаў каля натоўпу, абяцаў, што ніякага высяленьня рабочых ня будзе і г. д.

    З цяжкасьцю, пасьля двухгадзінных угавораў, рабочыя разышліся.

    Такая ж карціна была і пры спробе адміністрацыі не выдаваць харчы. Выбухнуўшыя хваляваньні былі такія вялікія, што спраўнік і акруговы інжынэр нават склалі акт аб іх, дзе пісалі, што па іх асабістых назіраньнях нявыдача харчу так абурае рабочых, што хваляваньні могуць перайсьці ў адкрыты бунт.

    Іркуцкі губэрнатар яшчэ раз катэгарычна загадаў паліцыі капальняў не высяляць і абавязаць адміністрацыю выдаваць прадукты, прыгразіўшы ў адваротным выпадку прымусовай выдачай, “Лензото” патрабавала, каб урад узяў на свой кошт тыя харчы, якія губэрнатар прымусіў выдаваць рабочьгм. А губэрнатар, каб зваліць гэтыя страты на “Лензото”, пачаў шукаць яго “беззаконьня”.

    Знайсьці апошнія было няцяжка. Іркуцкая горназаводзкая установа, якая на працягу гадоў не заўважала непарадкаў, якія рабіла “Лензото”, раптам убачыла іх вочы. На сваіх пасяджэньнях 17, 18 і 19 сакавіка яна вынесла пастанову, дзе пісала, што вінавайцам стачкі зьяўляецца “Лензото”, бо яно першае парушыла дагавор з рабочымі, ня выконваючы шэраг пунктаў дагавару. Тут жа ўстанова раптам убачыла, што “Лензото” ня выконвала яе пастаноў па ахове працы і г. д. І іркуцкі генэрал-губэрнатар 2 мая тэлеграфаваў у Пецярбург аб цэлым шэрагу парушэньняў законаў з боку “Лензото”, указваючы што яно зьяўляецца вінавайцам забастоўкі.

    Пецярбурскія цэнтральныя ўлады і ўрад вельмі цесна былі зрошчаны эканамічна з “Лензото” і зацікаўлены ў яго прыбытках, яны рэзка асадзілі іркуцкага губэрнатара і горназаводзкая установа. Але гэта пастанова дала повад Цэнтральнаму стачачнаму бюро спадзявацца атрымаць у “Лензото” за парушэньні ім першым дагавару заработную плату рабочым па тэрмін кантракту, г. зн., па 10 верасьня. Надзеі гэтыя былі настолькі сур’ёзныя, што ад’яжджаючы з капальняў, усе рабочыя падалі праз адвакатаў у суд іск на “Лензото”.

    Безумоўна ў задачы іркуцкага губэрнатара зусім не ўваходзіла дапамагчы рабочым і пастанова горназаводзкой установы была схавана.

    А іркуцкі губэрнатар энэргічна прадаўжаў правакаваць зрыў забастоўкі сваімі прыёмамі.

    Пасьля 20 сакавіка ён пачаў настойліва патрабаваць ад ленскага спраўніка рабіць арышты і вобыскі па капальнях. Горнаму нагляду ён прапанаваў пачаць хоць часткова работы пры дапамозе штрэйкбрэхераў пад аховай салдат і ўсямерна культываваць гэтую меру.

    Але галоўныя надзеі іркуцкі губэрнатар ускладаў ўсё ж такі на ўгаворы і абяцанкі, і задачу ў гэтым сэнсе ён усклаў на акруговага інжынэра Тульчынскага, які вяртаўся ў той момант з Пецярбургу на капальні.

    Роля Тульчынскага ў часе забастоўкі ў адносінах да рабачых была здрадніцкай. Да забастоўкі, як акруговы інжынэр, які павінен быў глядзець за выкананьнем законаў аб ахове працы, ён ня выказаў вялікага геройства. глядзеў скрозь пальцы, на тыя непарадкі, які рабіла “Лензото”.

    Але сярод поўнага халопства, якім былі прасякнуты ўрадавыя чыноўнікі на капальнях, ўсё ж зьяўляўся некаторым выключэньнем.

    Так у справаздачы за 1910 г. у горны дэпартамэнт ён адважыўся ў вельмі стрыманых выразах упамянуць аб тэхнічных недахопах на капальнях, аб тым, што кожны год адміністрацыя астаецца вінаватай рабочым буйную суму і што “Лензото” незаконна прымушае рабочых працаваць і ў сьвяты.

    Цярпець якую б ня было крытыку сваіх дзеяньняў “Лензото” не жадала і паскардзілася на горную справаздачу міністру гандлю і прамысловасьці. Тульчынскі атрымаў вымову.

    Каб паправіць сваю кар’еру, Тульчынскі незадоўга да стачкі паехаў у Пецярбург. Тут, на абедзе ў гонар Белазёрава, за тыдзень да стачкі ён у тосьце за здароўе Белазёрава ўказваў на “ўмелы і гуманны спосаб дзеяньняў Белазёрава ў адносінах рабочых”.

    Пасьля такога “ўмацаваньня” ў Пецярбурзе сваёй кар’еры ён і паехаў праз Іркуцк на капальні. У Іркуцку ён атрымаў ад губэрнатара ўказаньні прыкласьці ўсе намаганьні да ліквідацыі забастоўкі шляхам угавораў.

    Адначасова з Тульчынскім на капальні накіроўваўся стаўленьнік Іркуцкага губэрнскага жандарскага кіраўніцтва і дэпартамэнту паліцыі — жандарскі ротмістар Трэшчэнкаў. Трэшчэнкаў, які ня раз у мінулым распраўляўся з рабочымі, быў пасланы на капальні для ліквідацыі забастоўкі крывавым шляхам.

    Іркуцкі губэрнатар ведаў, што Трэшчэнкаў ехаў з пэўнай мэтай — сарваць забастоўку расстрэлам, і забясьпечыў яго асобнымі паўнамоцтвамі, прызначаючы яго начальнікам ўсёй паліцыі на ленскіх капальнях, і даў яму прадпісаньне, дзе гаварылася, што Трэшчэнкаў едзе па сакрэтнай справе і што “ўсе паліцэйскія чыны абавязаны аказваць яму поўнае садзейнічаньне” і г. д.

    Апрача таго ён выслаў яму тэлеграфам 500 р. на “вышукальныя патрэбы”.

    Баючыся відаць празьмернай энэргіі крывавага ротмістра, губэрнатар адначасова з ім накіраваў Тульчынскага. Абодва “героі” прыехалі ў Бадайбо 22 сакавіка.

    Некаторыя рабочыя, паколькі ў Тульчынскага быў канфлікт з адміністрацыяй, думалі, што ён стане на іх бок. Таму да яго прыезду на станцыю выйшла група забаставаўшых рабочых. Тульчынскі прывітаўся з рабочымі і адразу ўзяўся за сваю місію ўгавораў. “Сумаваў, што ён сустракае рабочых без работы” і прасіў дзеля надыхаджаньні вялікадня і “пакутваньня за нас богачалавека” пачаць працаваць.

    Аднак гэтыя гапонаўска-рэлігійныя падыходы ня ўзьдзейнічалі на рабочых, і яны рассталіся з Тульчынскім, нічога яму не абяцаўшы. Гэта яго не расчаравала.

    23 сакавіка Тульчынскі сабраў перш за ўсё нараду адміністрацыі і паліцыі, на якой прысутнічаў і Трэшчэнкаў. Ня гледзячы на заяву “Лензото”, што яно ні на якія ўступкі рабочым ня пойдзе, Тульчынскі абяцаў угаварыць рабочых пачаць працаваць на чацьверты дзень вялікадня.

    На другі ж дзень ён прыступіў да выкананьня сваёй місіі, склікаўшы ў сябе на кватэры нараду рабочых-выбарных. На нарадзе прысутнічала 60 выбарных мужчын і жанчын. “Узяўшы на сябе старшынства, Тульчынскі гаварыў ўвесь час сам, расказаў усю сваю біяграфію аж да таго, што жонка яго жыве ў Пецярбурзе... у заключэньні прасіў стаць на работу» (у двухкосьсі словы з успамінаў удзельнікаў нарады).

    Па ўспамінах выбарнага Бавыкіна, Тульчынскі гаварыў: “Я б рады для вас, панове, зрабіць усё, што магчыма, але бачыне, вось тэлеграма — што яна гаворыць? Яна гаворыць аб неабходнасьці падтрымліваць вытворчасьць, а не націскаць на яе... Калі вы ўважаеце мяне, дык павінны пачаць працаваць, інакш мяне адсюль прыбяруць”.

    На некаторых выбарных гэтыя дэмагагічныя ўгаворы зрабілі вялікае ўражаньне.

    Тульчынскі ў сваіх угаворах не абяцаў ніякіх новых уступак з боку “Лензото”. Ён абяцаў толькі наглядяць, каб “Лензото” ў далейшым выконвала існаваўшыя пастановы аб ахове працы. Гэта як раз быў яго службовы абавязак і раней. І цяпер ён толькі абяцаў у будучым выконваць яго добрасумленна.

    Частка выбарных была схільная пайсьці на ўгаворы акруговага інжынэра. Калі б рабочая маса паслухалася іх, дык забастоўка была б сарвана.

    Але цэнтральнае стачачнае бюро, улічыўшы настрой баставаўшых, пастанавіла забастоўку прадаўжаць. Клясавае чуцьцё, якое кіравала забаставаўшай 7-тысячнай масай, утрымала рабочых ад няправільнага кроку.

    Дарэмна Тульчынскі выбіваўся з сіл, каб угаварыць рабочых выйсьці на работы. Угаворы Тульчынскага ня мелі ніякіх рэзультатаў, і на чацьверты дзень вялікадня шахцёры на работу не пайшлі.

    Агітацыя ж некаторых выбарных за спыненьне забастоўкі мела сваім вынікам тое, што сярод рабочых пачалі хадзіць чуткі, быццам выбарчыя падкуплены кіраўніцтвам капальняў. Адміністрацыя ў сваю чаргу ўсяк падтрымлівала і раздувала гэтыя чуткі, бо ёй хацелася прабіць прабоіну ў арганізацыі стачачнікаў і гэты м дэзарганізаваць стачу. Але гэта ёй не ўдалося. Сваёй пастановай аб прадаўжэньні забастоўкі Цэнтральнае стачачнае бюро аднавіла аўтарытэт выбарных.

    29 сакавіка Тульчынскі, страціўшы надзеі ні свае ўгаворы, вывесіў аб’яву, дзе прапанаваў рабочым стаць на работу, пагражаючы ў адваротным выпадку наняць штрэйкбрэхераў. У той жа час ён тэлеграфаваў іркуцкаму губэрнатару аб неабходнасьці арыштаваць некаторых выбарных і прасіў выслаць у дапамогу паліцыі сотню казакоў.

    У той час, як Тульчынскі займаўся ўгаворамі і спрабаваў прытупіць клясавую нянавісьць у рабочых, жандарскі ротмістар Трэшчэнкаў рыхтаваў крывавую расправу.

    Яго адносіны да рабочых былі надзвычайна наглымі. Калі выбарныя ад рабочых прышлі перагаварыць з ім аб сваіх справах, дык ён проста затупаў на іх нагамі і з лаянкай іх выгнаў.

    Гутаркі аб мяркуемым расстрэле ў сувязі з прыбыцьцём Трэшчэнкава адкрыта вяліся адміністрацыяй. Намесьнік Белазёрава на капальнях адкрыта гаварыў у наведвальні ў прысутнасьці шэрагу сьведак, што “для такой сусьветнай справы можна моў перастраляць чалавек 20-30”. А дактары ў больніцах рыхтавалі перавязачныя сродкі.

    Зараз пасьля прыезду Трэшчэнкаў тэлеграфаваў у іркуцкае жандарскае кіраўніцтва:

    “Настойліва знаходжу неабходным арыштаваць агітатараў і стачачны камітэт бастуючых рабочых, якія мной высьветлены ў ліку семнаццаці чалавек, хаця б для гэтага прышлося ўжыць зброю”.

    “Лензото” таксама зьвярнулася непасрэдна да міністра ўнутраных спраў з просьбай аб арышце рабочых.

    Між тым “Лензото” прадаўжала правакаваць рабочых. Так 2 красавіка на АляксандраўЧ скую капальню для раздачы рабочым прывезьлі каля 26 пудоў гнілога мяса. Гэта ўсхвалявала рабочых, іх сабралася да 1 тысячы чалавек і яны патрабавалі складаньня акту. Нечакана ў натоўп з крыкам “разыходзьцеся сволачы!” уварваўся Трэшчэнкаў.

    Аднак у адказ некалькі галасоў крыкнула яму: “Сам сволач”, і ўвесь натоўп зацюцюкаў. У бясьсільнай злосьці Трэшчэнкаў кінуўся да тэлефону, каб выклікаць войска. Але выбарныя ўгаварылі рабочых, і апошнія хутка разышліся, і калі на месца здарэньня прышлі войскі, — на пляцы ўжо нікога ня было.

    Між тым чуткі аб рыхтуючымся арышце насіліся сярод рабочых і страшэнна іх хвалявалі. Дайшлі да рабочых таксама чуткі, што склад стачачнага камітэту, які зьбіраліся арыштаваць, указаў Трэшчэнкаву Тульчынскі.

    Таму рабочыя вельмі суха сустракалі ўгаворы Тульчынскага. Апошні ж па поваду хваляваньняў у сувязі з тухлым мясам хадзіў па баракам і ўгаворваў рабочых. Відавочна адчуваючы, што рабочыя зразумелі яго ролю, Тульчынскі баяўся хадзіць адзін. Яго ўвесь час суправаджаў сам Трэшчэнкаў і цэлы нарад стражнікаў. Гэтая ж ацэнка ролі Тульчынскага знайшла адлюстраваньне ў гектаграфаванай адозьве, выпушчанай групай рабочых.

    Адозва падпісана: “Саюз горнарабочых”. Яна зьяўляецца заклікам да штрэйкбрэхераў не працаваць. Тэкст яе наступны:

    “Рабочым ад рабочых. Таварышы рабочыя! Няўжо вы будзеце далей прадаўжаць работы? Няўжо наша забастоўка ня ёсьць таксама ваша забастоўка? Вам жа вядома, як “Лензото” нас зьневажала на кожным кроку. Яно нас карміла здыхляцінай з прымешкай конскага гною. Лаялі нас і зьдзекаваліся над нашымі жонкамі і дочкамі.

    Нас ганьбілі крыўдамі, зьбіваньнямі і гэтак далей... нават тыя нікчэмныя законы, якія “Лензото” павінна было выконваць, яно не выконвала. І цяпер усімі праўдамі і няпраўдамі яно хоча аднавіць стары парадак, але гэтага ня будзе...

    Хай Тульчынскі з пенай на губах крычыць, што ён прыхільнік рабочых, мы яму ня верым. Ведаем, што ён мяняе сваю скуру па сэзону. Ня трывожыць нас таксама сабачая морда жандарскага ротмістра Трэшчэнкава. Хай ён брэша колькі хоча... Ці можам мы зьвярнуць увагу на брахню паліцэйскага сабакі...

    Таварышы, вы вышлі на работу, але што ж вас чакае? Чакае тое ж, што і нас, тыя ж зьдзекі і насільлі. І што ж вас чакае ў будучым з боку таварышаў, якія змагаюцца за лепшую будучыню? Няхай жыве забастоўка! Далоў здраднікаў справы рабочых!”

    Загад аб арышце выбарных быў атрыманы ад Іркуцкага губэрнатара 2 красавіка, тэлеграма канчалася так: “У выпадку спрыяючага выніку арышту стачачнага камітэту і ўражаньня, зробленага ім, безадкладна арыштаваць усіх астатніх рабочых, падлягаючых заключэньню пад варту ў сьледчым парадку”.

    І вось у ноч на 4 красавіка паліцыя арыштавала частку стачачнага камітэту рабочых і частку выбарных.

                                                              РАЗЬДЗЕЛ ПЯТЫ

                                       РАССТРЭЛ  РАБОЧЫХ  I  ДЭМАНСТРАЦЫЙНЫ

                                                         ЎХОД  IX  З  КАПАЛЬНЯЎ

    Зьвестка аб арышце падняла на ногі ўсе капальні. Усюды адбыліся сходы рабочых, і пастаноўлена было патрабаваць вызваленьня арыштаваных.

    Яшчэ раней, з мэтай апраўдаць выбарных, ад імя кожнага рабочага і з яго подпісам былі падрыхтаваны заявы на імя таварыша пракурора. У іх рабочыя заяўлялі, што яны сьвядома ўдзельнічалі ў стачцы. што ніякіх кіраўнікоў і падбухторшчыкаў на капальнях ня было. Вось адзін з арыгіналаў такой заявы:

    “Таварышу пракурору Іркуцкага акруговага суда. Заява (прозьвішча рабочага). Я, рабочы Ленскага золатапрамысловага таварыства, сьвядома спыніў работу. Гвалтоўных мер і падбухторваньня ў часе забастоўкі ня было. І мы прадаўжаем забастоўку з прычыны парушэньня з намі дагавору Ленскім таварыствам і незадавальненьня нашых патрабаваньняў. У тым і падпісваюся. 2 красавіка 1912 г. (Подпіс)”.

    І ў другой агульнай заяве на імя Тульчынскага рабочыя патрабавалі ад адміністрацыі вызваленьня арыштаваных таварышаў.

    З гэтымі заявамі рабочыя рашылі пайсьці ўсе разам дэманстрацыяй.

    Першыя выступілі рабочыя Андрэеўскай, Васільеўскай і Ўцесіцкай капальняў. Натоўпам больш тысячы чалавек, яны ужо каля 5 гадзін раніцы прышлі да крватэры Тульчынскага і патрабавалі вызваленьня выбарных. Апрача таго яны абурана гаварылі Тульчынскаму, што гэта ён сваімі ўказаньнямі дапамог паліцыі арыштаваць выбарных.

    Неяк выкруціўшыся, Тульчынскі паабяцаў даць ім адказ у 2 гадзіны дня на Надзеждзінскай капальні.

    Ад Тульчынскага рабочыя пайшлі ў той жа дзень на Надзеждзінскую капальню, каб там падаць свае асабістыя заявы ад кожнага рабочага таварышу пракурору.

    Рабочыя Аляксандраўскай капальні выступілі каля 9 гадзін і пайшлі на Ліпаеўскую капальню патрабаваць ад начальніка 2-й дыстанцыі вызваленьня выбарных. Па дарозе яны таксама спаткалі Тульчынскага. Відавочна і сярод іх пашырыліся чуткі аб здрадніцкай ролі Тульчынскага. Апошні сам піша: “Гэтыя рабочыя спынілі мяне і, трымаючыся ў адносінах мяне зьневажальна, патрабавалі безадкладнага вызваленьня арыштаваных...”

   Тульчынскі зноў выкруціўся ўгаворамі, і рабочыя пайшлі далей. На Ліпаеўскай капальні ім абяцалі павялічыць паёк і выдаць заробленыя грошы, і рабочыя разышліся па дамох.

    Гэтакія ж дэманстрацыйныя шэсьці і сходы адбываліся раніцай і на іншых капальнях.

    На Феадосіеўскай капальні яшчэ раніцай справа ледзь ня скончылася расстрэлам рабочых. Тут а восьмай гадзіне раніцы каля канторы сабраўся натоўп рабочых да 2 тысяч чалавек, патрабуючы выпуску арыштаваных.

    Тады жандарскі ротмістар Трышчэнкаў загадаў служачым, якія жылі на капальні, для таго каб яны ня былі расстраляны, выехаць разам з сем’ямі, выставіўшы супроць сабраўшыхся рабочых каманду салдат, якая была ў яго і выклікаў па тэлефону салдат з Бадайбо.

    Аднак яшчэ да прыезду салдат на капальню, зьявіўся Тульчынскі. Ён угаварыў Трэшчэнкава ўбраць салдат у памяшканьне і пачаў угаворваць рабочых. “На маё прывітаньне, — так апісвае Тульчынскі гэтую сцэну, — рабочыя адказалі маўчаньнем, а потым пачалі гаварыць некаторыя з рабочых, абвінавачваючы мяне ў тым. што я выдаў сьледчаму выбарных і ўказаў, каго трэба арыштаваць...

    Рабочыя патрабавалі вызваленьня выбарных і безадкладнага поўнага разьліку. Угаворамі і абяцаньнямі Тульчынскі супакоіў рабочых. і яны разышліся. Такім чынам расстрэл тут Трэшчэнкаву ня ўдаўся.

    Між тым рабочыя Андрэеўскай капальні прышлі к 2 гадзінам дня на Надзеждзінскую капальню, як гэта было ўмоўлена з Тульчынскім. Але андрэеўцы не пайшлі адны, па дарозе да іх далучыліся рабочыя Васільлеўскіх капальняў, потым Прарокаільлінскіх і нарэшце рабочыя Аляксандраўскай капальні. Усяго сабраўся натоўп рабочых у колькасьці да 3 тыс. чалавек.

    Дарога, па якой рушылі рабочыя, на Надзеждзінскую капальню, ішла паміж глыбокіх сумётаў, і шэсьце расьцягнулася на 200 сажняў. Ішлі ня больш як па 5-6 чалавек у рад.

    Да часу іх прыходу да Надзеждзінскай капальні туды ж прыехала каманда пад начальствам штабс-капітана Лепіна, выкліканая Трэшчэнкавым з Бадайбо. Разам з тэй камандай, якая была ў Трэшчэнкава напагатове, стварыўся атрад з 92 салдат. Камандаваў гэтым атрадам штабс-капітан Лепін.

    Як толькі рабочыя зьявіліся на дарозе, каманду вывялі з народнага дому і паставілі ўпоперак дарогі, па якой ішлі рабочыя. Ротмістар Трэшчэнкаў і іншыя сталі з правага боку каманды.

    Калі пярэднія шэрагі шэсьця былі на адлегласьці 150 сажняў і іх яшчэ аддзяляла ад салдат рака, занесеная сьнегам на 2 сажні з вузкім праз яе мостам, Трэшчэнкаў паслаў да рабочых стражніка з загадам зьвярнуцца на ніжнюю дарогу.

    Усьлед за стражнікам да натоўпу пабег Тульчынскі, баючыся, што стражніка натоўп не паслухае. У гэты час ніхто з рабочых не пасьпеў яшчэ нават уступіць на мост.

    Калі пярэднія рады акружылі Тульчынскага, а частка рабочых, усеўшыся на штабэлі ляжаўшых бярвеньняў, пачала закурваць цыгаркі, раздаўся першы залп у рабочых. Натоўп лёг. Усьлед за тым салдаты адкрылі бесьперапынны агонь па ляжачых рабочых.

    Стральба была дазволена таварышам пракурора іркуцкага суда, які тут жа прысутнічаў. Ён быў пасланы з Іркуцку начальнікам іркуцкага жандарскага кіраўніцтва ўсьлед за Трэшчэнкавым для наданьня расправе “Законнага характару”.

    Такім чынам у бяззбройных рабочых стралялі з дазволу і на вачох прадстаўнікоў судовай улады. А штабс-капітан, абходзячы ззаду салдат, пагражаў прыстрэліць таго, хто будзе дрэнна цэліцца.

    Карціна расстрэлу, па паказаньнях параненых рабочых, рысуецца ў наступным выглядзе.

    Паказаньне рабочага В. Н. Сеньнікава: “Раніцай 4 красавіка мы даведаліся, што многіх выбарных арыштавалі ў гэту ноч, і мы баяліся, што і нашых выбарных арыштуюць, да таго ж многія рабочыя хваляваліся, таму што сямейным выдавалі прыпасаў столькі ж, колькі і халастым, з прычыны гэтага адчуваўся недахоп у ежы.

    Гэтыя дзьве акалічнасьці і прымусілі нас па-нсьці раніцай 4 красавіка да Тульчынскага і таварыша пракурора з просьбай    павялічыць водпуск прыпасаў сямейным і з заявай, што ніхто нас не падбухторвае да прадаўжэньня забастоўкі і што ніякіх кіраўнікоў у нас няма, што і было напісана ў нашых заявах на імя таварыша пракурора.

    Рашылі ж мы ісьці ўсе разам, а не пасылаць выбарных, таму што ведалі, што выбарных могуць арыштаваць, а ўсіх не арыштуюць. Каля 3 гадзін дня да нас падышлі андрэеўцы і васільлеўцы і калі даведаліся, што мы ўсе згодны ісьці на Надзеждзінскую капальню скардзіцца і прасіць вызваленьня выбарных, дык далучыліся да нас і ўсе пайшлі”.

    Паказаньне рабочага П. А. Арлова: “На павароце дарогі, па якой ішоў натоўп, да яго падбег інжынэр Тульчынскі і пачаў разгаворваць з пярэднімі рабочымі. Што ён гаварыў, я ня чуў, бо я ішоў далей, а потым сеў на плот каля дарогі.

    У той час, як частка рабочых разгаворвала з Тульчынскім, другая частка тут жа расьселася — хто на штабэлі дроў, хто проста ў сьнег, а хто і на плот, — і пачалі закурваць, я пачуў сыгнальны ражок. Праз некалькі мінут пасьля гэтага, бяз усякіх папярэджаньняў, раздаўся залп, пасьля якога рабочыя паляглі на зямлю і папаўзьлі ратавацца—хто аа штабэлі, хто ў якое-небудзь закрытае месца.

    Я пасьля першага залпу саскочыў з плоту і папоўз пад яго. У гэты час я і быў паранены, прычым куля трапіла мне ў левы карак, і выйшла з левай часткі паясьніцы. Выходная рана вельмі доўгая і шырокая, і да гэтага часу мне яе бінтуюць”.

    Паказаньне рабочага В. В. Сысоева: “Я нідзе ні ад каго ня чуў, што салдаты будуць страляць. Чакаць апошняга ня было падстаў, бо забастоўка была бяз усякіх насільляў, працякала мірна. Натоўп рабочых спыніўся тады, калі зайграў сыгнальны ражок. Хутка пасьля сыгнальнага ражка быў дадзены залп, пасьля якога частка рабочых упала, а частка пабегла назад. Уперад бегчы ня было куды.

    Пасьля залпу пачалі страляць частымі стрэламі: калі я стаяў наўскася дарогі, тварам да першых шэрагаў і нахіліўся, каб легчы на зямлю, у гэты час я адчуў боль у правым баку пад рукой і ўпаў. Аказалася, што я паранены куляй, якая прайшла скрозь мяне і выйшла ў верхняй частцы левай паловы сьпіны. Кірунак кулі, відаць, быў зьнізу ўверх”.

    Паказаньне рабочага В. А. Маслава: “Ішлі мы, як бачыце цяпер, з голымі рукамі. Я ішоў у сярэдзіне натоўпу, ніякага ражка я ня чуў. Я раптам пачуў стрэлы; людзі перада мной пачалі падаць, я легчы не пасьпеў і быў паранены ў грудзі, куля выйшла з лапаткі. Будучы паранены, я ўпаў і праляжаў, пакуль мяне не адвезьлі ў больніцу на Ніжні стан, дзе праляжаў 20 дзён. Цяпер у мяне баляць грудзі, я кашляю. Прапаваць не магу”.

    Камісіяй сэнатара Манухіна, прысланай урадам, каб шляхам дазнаньня “замесьці сьляды” яго ўдзелу ў расстрэле, было зьнята 200 паказаньняў з параненых рабочых. Усе яны гавораць адно і тое. Шмат хто з дапытваных мелі па 2-3 раны.

     У сваёй тэлеграме аб расстрэле, пасланай рабочымі 5 красавіка начальніку іркуцкага горнага кіраўніцтва. рабочыя пісалі:

    “Пры першым стрэле ўсе паляглі на зямлю. Не зьвяртаючы ўвагі, што усе рабочыя ляжалі на зямлі і ў часе перарыву паўзьлі назад, салдаты прадаўжалі страляць бесьперапынна”.

    У тэлеграме, пасланай рабочымі 6 красавіка члену Дзяржаўнай думы Палятаеву (бальшавік), рабочыя пісалі: “3 красавіка нашы выбарныя арыштаваны і адпраўлены ў Бадайбінскую турму. Лічачы арышт незаконным, мы 4 накіраваліся на Надзеждзінскую капальню да акруговага інжынэра Тульчынскага і ротмістра з просьбай вызваліць арыштаваных. У часе перагавораў Тульчынскага з натоупам раздалася каманда “Плі”, — 270 забітых, 250 параненых... Пасьля першага залпу натоўп лёг... Стралялі ў ляжачых; уздагонку ўцякаючым выпусьцілі па пятнаццаць куль кожны. Забіты таксама жанчыны; дзьве паранены ў памяшканьні. Паўтараем, ніякіх насільляў мы сабе не дазвалялі цэлы месяц. Крыкі адчаю ўдоў, сірот. Акружаючае насельніцтва ў панічным жаху, мірныя рабочыя тэрарызаваны, краю пагражае разгром... Прадстаўнік рабочых “Лензото” Баташоў”.

    Такія былі прыблізна лічбы пацярпеўшых. Дакладна лік устанавіць цяжка, бо паліцыя ўсяк старалася зьменшыць лік пацярпеўшых (па афіцыйных данясеньнях, памерла 170 рабочых, а 202 атрымалі цяжкія раны).

    Хавалі забітых ноччу ў агульных магілах, і рабочых не дапускалі да забітых таварышаў.

    Калі губэрскія ўлады хутка пасьля пахаваньня пачалі весьці сьледзтва і хацелі было адкапаць і паглядзець лік трупаў і характар ран, дык жандары і іркуцкая пракуратура зараз жа энэргічна ўмяшаліся і самым рашучым чынам адкінулі гэтыя спробы.

    Становішча ж параненых рабочых было страшэнна цяжкое. Паліцыя не дапускала да іх родных і таварышаў, а звальвала іх у сані і развозіла па больніцах да 12 гадзін ночы.

    Больніца на Феадосіеўскай капальні, якая абслугоўвала Надзеждзінскую капальню, была пабудавана на 53 ложкі, таму яе хутка напоўнілі. І галоўную масу рабочых павезьлі ў іншыя больніцы, шмат якія з іх былі за дзесяткі вёрст. Везьлі без папярэдняй перавязкі. У больніцах іх кідалі ў кучу на падлогу, дзе яны ляжалі і на другі дзень бяз усякага догляду.

    З агледжаных 200 параненых рабочых, 117 былі паранены ў ляжачым палажэньні, 69 атрымалі раны ззаду, і толькі 14 чалавек былі паранены сьпераду. Аднак зараз жа пасьля расстрэлу, па ініцыятыве таварыша пракурора і жандара Трэшчэнкава, іркуцкая пракуратура ўзбудзіла супроць ленскіх рабочых судовую справу “аб натоўпе рабочых, якія ўчынілі на Надзеждзінскай капальні Ленскага золатапрамысловага таварыства напад на войскі”.

    Дарэмна міравы судзьдзя сарамліва гаварыў аб нязручнасьці такой справы, так як “на падставе агляду параненых выходзіць, што на войскі напалі задам”. Служкі самадзяржаўя і капіталу не знаходзілі патрэбным саромецца.

    Трэшчэнкаў зараз жа пасьля расстрэлу паслаў у губэрню хлусьлівыя тэлеграмы, дзе пісаў, што рабочыя ішлі граміць войскі, узброеныя каламі і цэглай. Такія ж тэлеграмы слалі ва ўсе месцы і адміністрацыя капальняў, і таварыш пракурора, і горны інжынэр Тульчынскі.

    На рабочых навалілася ня толькі зьверская расправа, але і самы бессаромны і наглы паклёп.

    Для таго, каб зрабіць праўдападобным “напад на войскі”, Трэшчэнкаў загадаў стражнікам пазьбіраць усе палкі і жэрдкі, якія валяліся па дарозе, дзе ішлі рабочыя. Як не стараліся стражнікі, але ўсяго толькі яны сабралі 12 жэрдак, 9 абломкаў цаглін, 2 палены, 14 палак — часткай гнілых — і адломак гнілой галінкі.

    Такое было ўсё ўзбраеньне 3-тысячнай рабочай масы, якая рашыла зрабіць напад на войскі. І з гэтымі “рэчавымі” доказамі выступіла іркуцкая пракуратура, якая абвінавачвала рабочых у нападзе на войскі”.

    Дэпарамэнт паліцыі астаўся вельмі здаволены расстрэлам, і з Пецярбургу Трэшчэнкаву было перададзена, што “дэпартамэнт паліцыі яго дзеяньнямі вельмі задаволены, дзякуе і просіць нічым не турбавацца”.

    Асталося задаволеным і “Лензото”. Яно заплаціла Трэшчэнкаву ўзнагароду за расстрэл адначасова 2 400 руб., і плаціла па 15 руб. сутачных аж да ад’ездуч з капальняў.

    На крыві рабочых нажыліся і некаторыя з салдат, якія расстрэльвалі рабочых. Так як да забітых рабочых не дапускалі ні таварышаў, ні сваякоў, дык трупы былі аграблены. І вось у рэзультаце гэтага марадзёрства трупаў і “ўзнагароды” ад “Лензото”, ў бліжэйшыя дні пасьля расстрэлу, салдаты здавалі для пераводу дадому па 100 і па 400 руб.

    7 красавіка, па патрабаваньні іркуцкага губэрнатара, Трэшчэнкаў арыштоўвае яшчэ 10 выбарных.

    Пасьля ад’езду т. Баташова ў Іркуцк (да расстрэлу) па справах стачкі, дзе ён быў арыштаваны, старшынёй Цэнтральнага бюро быў Чарапахін. а пасьля ад’езду яго, па рашэньні стачачнага камітэту, трэцім і апошнім старшынёй быў Андрэй Пятухоў.

    Усяго па справе аб ленскай стачцы было арыштавана 20 рабочых, прычым 6 з іх былі палітычныя сасланыя, а апошнія рабочыя прыцягваліся ўпершыню.

    Яшчэ адна здрада была ў гэтыя трагічныя дні. Ішла яна з боку ўсё таго ж акруговага інжынэра Тульчынскага. Калі ў дзень расстрэлу Тульчынскі ўбачыў ідучых рабочых, ён кінуўся іх угаворваць, імкнучыся папярэдзіць расстрэл. Аднак гэта ня ўтрымала жандара Трэшчэнкава, і ён загадаў страляць па натоўпе, ня гледзячы на тое, што ў ім быў і Тульчынскі і пасланы ім стражнік.

    Тульчынскі, які ляжаў разам з рабочымі, перажыў толькі страх, стражнік жа быў паранены ў нагу.

    I вось знахадзіўшыся неаднакроць у дзень расстрэлу сярод рабочых, якія ішлі, добра бачачы, што ў іх ня было ніякай зброі ў руках, апрача запіскі да пракурора, ён адразу пасьля расстрэлу тэлеграфаваў іркуцкаму губэрнатару:

    “... Зьвярнуўся на Надзеждзінскую капальню, дзе даведаўся, што ўсе рабочыя капальняў Андрэеўскай, Усьпенскай, Васільлеўскай, Пракоп’еўскай ідуць да Аляксандраўскай. Злучыўшыся з аляксандраўцамі, рабочыя агульным натоўпам звыш 3 тысяч чалавек рушылі на Феадосіеўскую праз Надзеждзінскую каля народнага дому, месца разьмяшчэньня роты, куды прыбылі каля 5 гадзін дня.

    Ня гледзячы на папярэджаньні, зробленыя сыгналам, натоўп, узброены каламі, цэглай, камянямі, пагрозьліва набліжаўся на войскі, якія далі некалькі залпаў... Тульчынскі”. У сваіх паказаньнях сэнатарскай камісіі, пасьля расстрэлу Тульчынскі гаварыў, што “быў ахоплены пачуцьцём панічнага страху перад магчымай помстай рабочых”. Відавочна гэты страх быў выкліканы боязнасьцю, што рабочыя даведаюцца аб яго новай здрадзе. Ва ўсякім разе страх быў настолькі вялікі. што ноч на 5 красавіка Тульчынскі нават правёў пад аховай воінскай каманды ў народным доме.

    І толькі праз 4 дні, калі ён адчуў, што губэрнскія ўлады пад уплывам усерасійскіх стачак, спалохаліся і нездаволены расстрэлам, ён пасылае ў горны дэпартамэнт проста супрацьлеглую першай тэлеграму наступнага зьместу:

    “Лічу неабходным у інтарэсах ісьціны паправіць канец маёй тэлеграмы ад 4 красавіка № 361. Фраза “натоўп быў узброены каламі, цэглай, каменьнем — зьмешчана са слоў другіх асоб, якія па сабраных на месцы разьмяшчэньня натоўпу калох, цэглы і каменьні вывелі заключэньне аб узбраеньні ўсяго натоўпу, што ўвайшло памылкова ў маю тэлеграму. Самому мне, знаходзячыся сярод натоўпу. прышлося трапіць пад кулі салдат, і ў руках акружаючых мяне рабочых я не заўважыў калоў, цэглы і каменьня... Тульчынскі”.

    Але сваім адвольным знаходжаньнем пад кулямі Тульчынскі рэабілітаваў сябе ў вачох рабочых. Рабочыя Феадосіеўскай капальні, ня ведаючы аб яго апошніх тэлеграмах, падалі яму 7 красавіка заяву. У ёй у чульлівых словах яны прасілі ў яго прабачэньняў і гаварылі, што знаходжаньне яго ў часе расстрэлу ў натоўпе пераканала іх у яго ня ўдзельнасьці да арышту іх выбарных.

    Пасьля расстрэлу на капальнях прадаўжалася карціна нечуванага самавольства. Паводзіны жандара Трэшчэнкава ў адносінах рабочых вызначаліся надзвычайнай нахабнасьцю. Ён разьяжджаў па казармах, лаяў рабочых мацерай лаянкай, пагражаў ім, што калі яны праз два дні ня выйдуць на работу, дык ён прыйдзе з салдатамі і будзе расстрэльваць іх у казармах, не шкадуючы ні жанчын, ні дзяцей.

    Адміністрацыя прадаўжала праводзіць сваю наступальную палітыку. Была вывешана аб’ява, што харчы з сьвірнаў выдаюцца толькі тым рабочым, якія ня маюць за таварыствам ніякага заработку.

    “Тыя ж рабочыя, якія пры разьліку атрымлівалі ня менш 18 руб. на адзінокага і 30 руб. на сямейнага, павінны атрымліваць харчы за наяўныя грошы”, — казала аб’ява.

    Да адкрыцьця навігацыі аставалася 1¹/₂ месяцы, і гэтых грошай ні адзінокаму, ні сямейнаму на пражыцьцё не магло б хапіць ні ў якім разе. Гэта пастанова пагражала рабочым голадам.

    Аднак раскаты пралетарскага гневу ўжо дакаціліся да Іркуцку, і губэрнатар 8 красавіка загадаў Трэшчэнкаву спыніць безадкладна ўсякае звальненьне рабочых і выдаваць ім харчы як раней, бяз усякіх абмежаваньняў.

    Але ня толькі іркуцкі губэрнатар, само “Лензото” пад уплывам сусьветнага скандалу перапалохалася. 22 красавіка яно спалохана тэлеграфавала на капальні загад, каб адміністрацыя бесьпярэчна падпарадкавалася ўсім распараджэньням Тульчынскага. Відавочна ў яе вачох Тульчынскі зьяўляўся ўзорам магчымага лібэралізму ў адносінах рабочых.

    Усьлед за гэтым, імкнучыся як-небудзь затушыць пажар, урад з цэнтру прымае рад мер, каб хутчэй і бяз шуму, тым або іншым шляхам спыніць ленскую стачку. Першым за гэта ўзяўся сам горны дэпартамэнт. 5 мая ён пасылае тэлеграму непасрэдна Тульчынскаму, дзе піша: “Было б вельмі пажадана, каб вы пастараліся пераканаць рабочых стаць на работу”. Пры гэтым дэпартамэнт указаў, што матываваць неабходнасьць спыненьня стачкі Тульчынскі можа тым, што толькі пры нармальных умовах работы ўрадавая камісія, якая едзе на капальні, можа зрабіць правільнае расьсьледаваньне расстрэлу.

    Атрымаўшы гэты загад, Тульчынскі з захапленьнем ўзяўся за ўгаворы. 5 дзён ён разьяжджаў па капальнях, угаворваючы рабочых. Але ўсё было дарэмна, нават яго пагрозы і намёкі на прымусовую эвакуацыю рабочых у вьгпадку іх упартасьці не дапамагалі.

    У адказ на ўгаворы рабочыя высунулі 12 пунктаў умоў. У іх ліку было вызваленьне арыштаваных таварышаў. Ні “Лензото”, ні ўрад на гэтыя ўмовы не пайшлі, і стачка працягвалася.

    У гэты час на дапамогу Тульчынскаму прыехаў на капальні 21 мая іркуцкі генэрал-губэрнатар і ўзяўся таксама за ўгаворы рабочых. “У начальніка краю вялікае жаданьне паставіць рабчых на работу, ён па прыезьдзе паслаў тэлеграму міністру, што рабочыя відавочна стануць”, — тэлеграфавалі аб ім у Іркуцк.

    Але ўгаворы і тут асталіся бяз вынікаў. Тады “Лензото” яшчэ раз паспрабавала справакаваць рабочых. Яно аб’явіла рабочым аб сваёй згодзе падвысіць расцэнкі ўсяго на 200 т. руб.. аднак разьмеркавала прыбаўкі так, што яны прыпадалі толькі на вышэйшыя катэгорыі рабочых.

    Рабочыя, абгаварыўшы новыя расцэнкі, знайшлі, што яны зусім не паляпшаюць іх становішча, і вырашылі прадаўжаць забастоўку. Дарэмна былі і угаворы прыехаўшых у гэты час з цэнтру адвакатаў: Керэнскага, Патушынскага, Цюшэўскага, Кобякова і Нікіціна, якія ўгаворвалі рабочых спыніць забастоўку, каб такім шляхам унікнуць прымусовай эвакуацыі.

    Тады генэрал-губэрнатар рашыў узьдзейнічаць на рабочых пагрозай. Ён вывесіў аб’яву, дзе пісаў, што з прычыны адмаўленьня рабочых прыняць уступкі “Лензото” і скончыць забастоўку яны абавязаны ўзяць разьлік, у 7-дзённы тэрмін выехаць з капальняў, прычым “Лензото” згаджалася на свой кошт давезьці іх да Вусьць-Кута. У адваротным парадку генэрал-губэрнатар пагражаў вывесьці рабочых этапным парадкам.

    Такім чынам усіх баставаўшых рабочых-сьведак расстрэлу па загадзе губэрнскіх улад павінны былі выдаліць з капальняў насільна яшчэ да прыезду ўрадавай камісіі. Гэта зараз жа зрабілася вядома ўсёй Расіі і вельмі скандалізавала ўрад. Распараджэньне адмянілі.

    На капальнях жа ішла ўзмоцненая падрыхтоўка да надыходзячай рэвізіі: усё чысьцілася і паднаўлялася.

    З вялікім штатам пецярбурскіх і іркуцкіх чыноўнікаў 4 чэрвеня зьявіўся на капальні, на чале ўрадавай камісіі, сэнатар Манухін і пачаў рабіць апытаньні соцень сьведак і агляды шахт, казарм рабочых і т. д. Не абышлося і тут без сэнатарскай правакацыі.

    Зараз жа па прыезьдзе ён зьвярнуўся з адозвай да рабочых, дзе пісаў, што толькі тады зможа зрабіць правільнае расьсьледаваньне і зразумець карціну працы і патрэб рабочых, калі рабочыя стануць на работу.

    Адначасова ў гутарцы з адным з галоўнейшых кіраўнікоў “Лензото” і душыцелем забастоўкі — Альфрэдам Гінцбургам — ён гаварыў, што яго заклікі да рабочых стаць на работу і гэтым скончыць стачку зьяўляюцца толькі тактычным крокам. “Ён не памыляецца адносна далейшых намераў забіяцкага элемэнту, але ён спадзяецца. што рабочыя, раз стаўшы на работу не паддадуцца далейшай агітацыі”.

    Такім чынам правакацыя зрыву забастоўкі ішла па ўсёй лініі. пачынаючы з пецярбурскіх і мясцовых чыноўнікаў і канчаючы Керанскім і К°.

    Усе яны добра разумелі, што прымусіць падняцца ўсю 8-тысячную масу рабочых на ўсеагульную стачку маглі толькі выключныя абставіны і выключны уздым клясавай салідарнасьці, і хаця б часовае аднаўленьне работ павінна немінуча выклікаць раскол сярод рабочых і нежаданьне часткі рабочых зноў кінуць работу.

    Рабочыя не паслухаліся закліку Манухіна і на работу ня сталі, але сэнатарскай правакацыі дапамагла група эсэра-меншынствуючых адвакатаў. Выдаючы сябе за прыяцелей рабочых і абаронцаў іх інтарэсаў, яны пастараліся сарваць канфлікт рабочых з капіталам на карысьць апошняга.

    Рабочы 1. Кудрашоў у сваіх успамінах піша: “Бацюшка Аляксандр Тодаравіч (Керанскі) каля нас, феадосіеўцаў, тры дні біўся на сходах, пакуль сваім сьлязьлівым голасам не пераканаў большасьці выйсьці на работу”.

    З тактычных меркаваньняў рабочыя пастанавілі часова выйсьці на работу. Перад выхадам на работу яны вынесьлі на ўсіх капальнях наступныя рэзалюцыі:

    “Сэнатару Манухіну. Ідучы на сустрэч запрашэньню вашага высокаправасхадзіцельства і, імкнучыся высьветліць праўду на Ленскіх капальнях, сход рабочых (назва капальні) капальні рашыў, што ўсе рабочыя, не адмаўляючыся ад сваіх патрабаваньняў, становяцца на работу часова па таксе, прапанаванай кіраўніцтвам “Лензото”, не падпісваючы дагавору да разгляду спрэчных пытаньняў вашым правасхадзіцельствам. Маем гонар прасіць ваша высокаправасхадзіцельства аб хутчэйшым скліканьні камісіі з удзелам прадстаўнікоў рабочых для выпрацоўкі новага дагавору і расцэнкі”.

    З 7 чэрвеня работы на капальнях ішлі поўнасьцю, і іркуцкі генэрал-губэрнатар задаволена тэлеграфаваў міністру ўнутраных спраў Макараву: “Справа кранута з мёртвага пункту”.

    Рэвізія Манухіна вяла апытаньні і сьледзтва, а адміністрацыя прадаўжала прыціскаць рабочых і часова хавала свае жульніцкія штукі.

    На Сьветлай капальні адміністрацыя прыхавала ад рэвізіі Манухіна каля 500 пудоў тухлага мяса. І рабочыя прасілі Манухіна “зьнішчыць гэта тухлае мяса, якое кіраўніцтва зьберагае выдаць для раздачы рабочым пасьля вашага ад’езду”.

    Адначасова з расьсьледаваньнем камісія Манухіна занялася складаньнем новага дагавору.

    26 чэрвеня новы дагавор быў гатовы і перададзены на абгаварэньне рабочым. Першымі абгаварвалі яго рабочыя Феадосіеўскай капальні. Большасьцю 1 998 чалавек супроць 7, яны прынялі наступную пастанову: “На сходзе рабочых Феадосіеўскай капальні 27 чэрвеня пры абгаварэньні новага дагавару і расцэнкі работ рабочыя знайшлі, што ён лепш за ранейшы, але не пасьледавала тых істотных зьмен, якія так каштоўны для нас, рабочых, бо парадак не зьмяніўся. Адміністрацыя капальняў тая ж, і моцны белазёраўскі рэжым не зьмяніўся і ў прысутнасьці рэвізіі.

    Вінаватасьць ленцаў “Лензото” не ўстаноўлена, і на іх не накладзены абавязак штрафу за ўсе нашы мучэньні і за ўсе ранейшыя парушэньні дагавару. Сэнатарская рэвізія да гэтага часу не аднавілі праўды і не прыцягнула вінаватых у 4 красавіку, а нашы выбарныя нявінна сядзяць у турме, і, адным словам, ня высьветлена праўда. Пры ўсіх тых акалічнасьцях рабочыя лічаць падпісаць дагавор немагчымым і астацца ў ленцаў у тайзе немагчымым пры такіх пароках, якія існуюць цяпер... да работы не прыступаюць і жадаюць вывазу у жылыя месцы і ў іншыя месцы, дзе яны змогуць знайсьці сабе новыя работы”.

    Адначасова да гэтай рэзалюцыі далучыліся ўсе астатнія капальні. 28 чэрвеня на вялікае зьдзіўленьне Манухіна, “Лензото” і адвакатаў рабочыя ўсіх капальняў дружна і арганіавана зноў спынілі работу.

    Дарэмна гарачыліся і губэрнская і цэнтральная ўлада. Уся 8-тысячная маса ленскіх рабочых з жонкамі і дзецьмі, пратэстуючы супроць трэцячэрвеньскага рэжыму патрабавалі сваёй эвакуацыі з краю.

    Эвакуацыю рабочых з капальняў пачалася з 4 ліпеня і скончылася 5 жніўня. Адміністрацыя капальняў літаральна лезла са сваёй скуры, каб сарваць эвакуацыю і выклікаць сярод рабочых хваляваньні і раскол.

    Аднак і на гэты раз намаганьні “Лензото” былі дарэмны: спровакаваць рабочых ім ніяк не ўдалося.

    Дарэмны былі і намаганьні губэрнскіх чыноўнікаў выклікаць у рабочых “вернападданічаскія пачуцьці”. На сходзе першай партыі рабочых, якая ад’яжджала, ім была прапанавана рэзалюцыя, якая выражала ўдзячнасьць старшыні урадавай камісіі Манухіну і прасіла яго “падвергнуць” к стопам манарха вернападданічаскія пачуцьці”. Маўкліва была заслухана рэзалюцыя, бяз спрэчак прагаласавана і аднагалосна адхілена.

    Яшчэ раз гэту самую рэзалюцыю спрабавалі прапанаваць другой партыі ад’яжджаўшых рабочых, і яшчэ раз яна была адхілена такім жа чынам.

    Рабочыя выехалі; 8 909 рабочых з жонкамі і дзецьмі пакінулі добраахвотна Ленскі край. Баставаўшыя выехалі ўсе, за выключэньнем 50 чалавек.

    Сваёй другой стачкай і ад’ездам з капальняў яны зрабілі нябачную ў сьвеце палітычную дэманстрацыю, якая была тым дзіўней, што ва ўмовах самадзяржаўнага рэжыму ўяжджаўшых рабочых нічога не чакала ўперадзе, апрача беспрацоўя і прасьсьледаваньняў паліцыі.

    Адзначнай рысай ленскай забастоўкі зьяўляецца незвычайны гераізм, праяўлены ўсёй 8-тысячнай масай ленскіх рабочых.

    Ленскія рабочыя, якія належалі па сваім культурным ўзроўні да самых адсталых слаёў расійскага пралетарыяту, упісалі сваёй стачкай гераічную старонку ў гісторыю расійскага рабочага руху.

    Яны дружна і неаднакроць тысячамі падымаліся на абарону сваіх выбраных таварышаў. У сотнях допытаў, які зьняў з іх сэнатар Манухін, яны не сказалі ніводнага слова, якое магло б пашкодзіць іх барацьбе або праваліць іх арганізацыю. Ніводнага правакатара ня можа знайсьці сярод іх паліцыя.

    У сваёй барацьбе, якая цягнулася 4 месяцы, якая ня мела правільнага партыйнага кіраўніцтва, якая суправаджалася нечуванай правакацыяй з боку ўсіх, з кім прыходзілася сустракацца забастоўшчыкам, ленскія рабочыя праявілі цуды клясавай непахіснасьці і дысцыпліны.

    Вурокі 1905 г. не прайшлі дарэмна для ленскіх рабочых. Яны ўжо ня верылі ні ў цара, ні ў папа, ні ў адвакатаў, — нават тых выбарных, якія паддаліся ўгаворам Тульчынскага, яны своечасова асадзілі. Ленскія рабочыя змагаліся да канца, разьлічваючы галоўным чынам на сваю салідарнасьць і арганізаванасьць.

    Скончылася ленская забастоўка з знадворнага боку няўдачна. Рабочыя пакінулі капальні, паехаўшы на голад і беспрацоўе, але іх гераічная барацьба і зьверская расправа з імі самадзяржаўя запалілі агонь энтузіязму ва ўсёй расійскай рабочай клясе.

                                                                 РАЗЬДЗЕЛ  ШОСТЫ

                                                  ЗНАЧЭНЬНЕ  ЛЕНСКАГА  РАССТРЭЛУ

    8 красавіка бальшавіцкая газэта “Звезда” вышла ў жалобнай аблямоўцы. На першай старонцы буйным шрыфтам было надрукавана кароткае паведамленьне: “На ленскіх капальнях забіта 270 — паранена 250”. Перадавіца газэты пачыналася так: “У змрочную гісторыю расійскага рабочага руху, багатую неймавернымі ўзорамі самага бессэнсоўнага, утончанага насільля і беззаконьня, уладнай безадказнай рукой упісана новая крывавая старонка. У славу капіталу, для падтрыманьня прэстыжу ўлады расстралялі мірны натоўп рабочых Ленскіх залатых капальняў... Цяжка стрымаць крык абурэньня перад грудай “нявінна забітых” і пакалечаных расійскіх рабочых, уся віна якіх у тым, што яны мірнымі, законнымі шляхамі дабіваліся зноснага чалавечага існаваньня”.

    І ў адказ на гэтае паведамленьне пачаўся такі грандыёзны рабочы рух, якога Расія ня бачыла з часу 1905 г. Па закліку партыі бальшавікоў і “Звезды” рабочая кляса паднялася як адзін, кіруемая пачуцьцём клясавай салідарнасьці, з пратэстам супроць зьверскай расправы над сваімі таварышамі ў далёкай тайзе. Першым падняўся пецярбурскі пралетарыят, і потым, пачынаючы з розных прамысловых цэнтраў і канчаючы паўднёвымі гарадамі, выбухалі палітычныя пратэсты, у якіх прыняло ўдзел больш 300 тыс. рабочых.

    У забастоўцы пратэсту ўдзельнічалі рабочыя усіх буйнейшых цэнтраў. Баставалі: Пецярбург, Масква, Рыга, Саратаў, Кіеў, Адэса, Баку, Кацярынаслаў, Харкаў, Мікалаеў, Сормава і шэраг іншых гарадоў.

    У Маскве забастоўкі пратэсту набылі форму перакатваючай хвалі і ня спыняліся да 1 мая. Сёньня баставалі адны, заўтра — другія. Забастоўкі захаплялі тут самыя буйныя прадпрыемствы: Гужона, Брамлея, Мыцішчаскі вагонабудаўнічы завод і інш. Усяго па падліках прамыслоўцаў (значыцца значна зьменшаных) у Маскве з прычыны ленскіх падзей баставала 54 тыс. рабочых.

    Рух разьвіваўся з незвычайнай сілай і свайго вышэйшага разьвіцьця дасягнуў 18 красавіка. У гэты дзень у адным Пецярбурзе баставала звыш 100 тыс. чалавек.

    Пачыналіся і працякалі стачкі так: рабочыя на агульным сходзе выносілі рэзалюцыі па поваду ленскага расстрэлу, потым аб’яўлялася аднадзённая забастоўка і, з пяяньнем жалобнага маршу, маса рабочых выходзіла за вароты. Часта гэты выхад ператвараўся ў дэманстрацыю. Рабочыя выкідвалі чырвоныя сьцягі і з пяяньнем ішлі некалькі кварталаў, пакуль не зьяўлялася паліцыя.

    Такія дэманстрацыі наладжвалі ў Пецярбурзе рабочыя заводаў за Маскоўскай заставай, такія дэманстрацыі наладзілі краўцы і друкары 17 сакавіка і шматтысячны Пуцілаўскі завод, фабрыка “Скараход” і многія іншыя. За дэманстрацыю рабочых і вучняў, якая адбылася на Неўскім 15 красавіка, паліцыя арыштавала 132 чалавекі.

    Але арышты не дапамагалі, рух разьліўся магутнай хваляй па правінцыі. Так 19 красавіка рыскі губэрнатар тэлеграфаваў у дэпартамэнт паліцыі: “Учора забаставала 21 тыс. рабочых на 52 заводах... На Рэвельскай вуліцы нарад паліцыі расьсеяў натоўп, які ішоў з чырвоным сьцягам і пяяньнем рэвалюцыйных песень... увечары расьсеяны 2 натоўпы, якія ішлі са сьцягам і пяяньнем...”.

    Такія ж жандарскія і губэрнатарскія данясеньні ішлі і з дзесяткаў іншых гарадоў.

    І адначасова дзесяткі і сотні рэзалюцый ляцелі з фабрык і заводаў у рэдакцыю “Звезды” і сацыял-дэмакратычную фракцыю Дзяржаўнай думы з пратэстам супроць ленскага расстрэлу. Рабочыя заводу Восіпава ў Пецярбурзе ў сваім пратэсьце пісалі: “Разам з расстрэламм ленскіх рабочых расстраляны і нашы грудзі. У такім глыбокім зьдзеку над рабочай клясай мы, рабочыя, абвінавачваем ня толькі мясцовых катаў, але і ўвесь сучасны лад і ў прыватнасьці пануючую большасьць Дзяржаўнай думы”.

    Група латышоў Пецярбурскай стараны пісалі ў адказ на ленскія падзеі: “Будзем змагацца за стварэньне моцных і аб’ялнаных арганізацый па ўсёй Расіі”. Трубапракатны завод у сваёй рэзалюцыі піша: “Мы знаходзім, што толькі арганізаваная барацьба рабочай клясы можа пакласьці канец ленскім надзеям”. Фабрыка Я. Бэкер вырашае: «Толькі арганізаваная масавая барацьба пазбавіць нас ад атрыманьня замест хлеба — кулі, замест свабоды — дачаснай магілы”. Рабочыя Паўднёварускага чыгуналіцейнага а вагонабудаўнічага заводу: “Прыйдзе дзень, — і дорага нам заплацяць ворагі нашы за ўсё нанесеныя нам беды, а гэты дзень ужо недалёка”.

    Нават з пададзеных урыўкаў відаць, што рух пратэсту рабочых супроць ленскай бойні не насіў характару “мірнай барацьбы за права кааліцыі”, як спрабавалі паказаць яго ліквідатары. Рух ішоў пад лёзунгам барацьбы за рэвалюцыю, пад лёзунгамі зьвяржэньня самадзяржаўя.

    На чале гэтага руху ішла партыя бальшавікоў. Ідэйным цэнтрам яго была бальшавіцкая газэта “Звезда”. Апрача таго ў шэрагу месцаў былі выпушчаны праклямацыі з лёзунгамі бальшавікоў.

    9 красавіка ў ІІІ Дзяржаўную думу была ўнесена запытаньне сацыял-дэмакратычнай фракцыі:

    ...На працягу цэлага месяца стачка працякала зусім мірна. Тым ня менш 29 сакавіка агульнае камандаваньне ўзмоцненым ваенным атрадам было даручана спэцыяльна камандзіраванаму жандарскаму афіцэру Трэшчэнкаву, вядомаму, па паведамленьні газэт, мінулай правакатарскай дзейнасьцю.

    Робіцца відавочным, што, імкнучыся да хутчэйшага спыненьня забастоўкі, Ленскае таварыства, у справах якога зацікаўлены шэраг буйных капіталістаў і высокапастаўленых асоб, вырашылі сумесна з урадавымі агентамі падавіць забастоўку ваеннай сілай...”.

    І далей, рысуючы расстрэл рабочых, запытаньне заканчвае:

    “Ва ўгоду кучкі хцівых капіталістаў, якія будуюць свой дабрабыт на азартнай біржавай спэкуляцыі, прынесены ў афяру інтарэсы тысяч рабочых. У інтарэсах прадпрыемцаў сотні сямействаў пазбаўлены кармільцаў, сотні дзяцей пазбаўлены бацькоў, жонкі — мужоў”.

    На далёкіх капальнях сумеснымі намаганьнямі ўраду і прадпрыемцаў выкапаны сотні магілак, і да іх зьвернуты цяпер погляды ўсей рабочай клясы. І ад імя ўсёй рабочай клясы Расіі мы канстатуем наступнае:

    “Крывавая ленская трагедыя зьяўляецца адным з найбольш яркіх выражэньня агульнай урадавай палітыкі. Урад зноў варочаецца да старых выпрабаваных прыёмаў барацьбы. Зноў паўтараюцца златаўстаўская, дамброўская і іншыя бойні, паўтараецца дзень 9 студзеня.

    Звычайныя меры ў выглядзе высылкі, арыштаў, прасьледаваньня друку і саюзаў відавочна. прызнаны недастатковымі. І ў адказ на патрабаваньне свабоды стачак, саюзаў, сходаў урад і капіталісты адказалі гарачым сьвінцом”...

    У адказ на запытаньні ў Дзяржаўнай думее па поваду ленскіх падзей міністар унутраных спраў Макараў з бессаромлівым цынізмам расказваў што расстрэл адбыўся таму, што натоўп рабочых, падбухторваемы агітатарамі, напаў на войскі.

    Ён дагаварыўся да таго, што натоўп, нібы сілай утрымаў Тульчынскага ў сваіх радох і пасьля першага залпу кінуўся на салдат з крыкамі “ура”... Сваю прамову ён скончыў заявай аб расстрэле, што “так было і так будзе надалей”.

    Аднак і ўраду і ўсім яго агентам на мясцох прышлося хутка прыкусіць язык і некалькі зьмяніць свае паводзіны (каб замесьці свае сьляды, “па найвышэйшым загаду” урад галосна абвясьціў аб пасылцы ім на ленскія капальні камісіі на чале з сэнатарам Манухіным для расьсьледаваньня падзей, зьвязаных з расстрэлам), калі нечакана для іх у адказ на стогны паміраючых ленскіх рабочых раздалося магутнае рэха абурэньня па ўсёй. пралетарскай Расіі.

    Рашучая барацьба партыі бальшавікоў супроць апартуністаў, за разрыў з імі была аднэй з галоўнейшых прычын, якая дапамагла рабочым уясьніць сабе, што толькі партыя бальшавікоў зьяўляецца партыяй рэвалюцыйнага пралетарыяту і кожнае выражэньне калектыўнай волі ў гады пасьляленскага расстрэлу было ў той жа час і дэманстрацыйнай мабілізацыяй рабочых вакол свайго авангарду. Так масавы выбух рабочага абурэньня пасьля ленскай бойні выклікаў зьяўленьні на сьвет бальшавіцкай легальнай газэты “Правды”. 227 рабочых групавых збораў у Красавіку 1912 г. стварылі матэрыяльную базу для бальшавіцкай газэты.

    Іменна красавікоўскі ўздым рабочых стварыў рабочую газэту “Правда”, — піша Ленін (т. XVI, стар. 47).

    Значэньне “Правды” — легальнай бальшавіцкай газэты, — для рабочага руху была калясальна. Яна зьяўлялася баявым штабам і ідэйным кіраўніком і арганізатарам рабочага руху. “Правда” бязьлітасна прасьсьледавалася, канфіскавалася і закрывалася ўрадам. Але яе падтрымліваў, падымаючыся рабочы рух, — і яна адраджалася зноў.

    Рабочыя самаахвярна падтрымлівалі “Правду”. Гісторыя рабочых узносаў на рабочыя газэты ў Расіі зьяўляецца тым яскравым паказальнікам, які ілюструе, за якой партыяй ішоў пралетарыят у гады ўздыму.

    За 1912 і 1913 гг., а таксама за чатыры месяцы 1914 г. лік рабочых груп, зьбіраўшых на бальшавіцкі легальны друк, быў 5.674, а за той жа пэрыяд на ліквідатарскія выданьні — 1 427. І гэта ня гледзячы на жорсткія паліцэйскія рэпрэсіі, якімі іменна бальшавіцкі друк акружала самадзяржаўе.

    Другім такім жа гістарычным паказальнікам уплыву бальшавікоў былі выбары ў IV Дзяржаўную думу ад рабочых курый. Шэсьць дэпутатаў бальшавікоў прайшлі ў яе толькі ад буйных прамысловых цэнтраў, як Масква, Пецярбург, Кацярынаслаў, Харкаў і інш. з агульным лікам рабочых галасоў да 1 млн.

    Астатнія дэпутаты сацыял-дэмакраты (меншавікі) ішлі ад Іркуцку, Крыму, Дону і інш. з агульным лікам галасаваўшых рабочых 136 тыс. Такім чынам за меншавікоў было пададзена толькі 11,8 прац. рабочых галасоў.

    Аб той жа вернасьці бальшавіцкаму сьцягу з боку расійскага пралетарыяту гавораць і зьвесткі аб бальшавізацыі петраградзкіх прафсаюзаў.

    “Вядома, што мэталісты самыя разьвітыя і перадавыя рабочыя ня толькі ў Піцеры, але і ва ўсёй Расіі, — ня толькі ў Расіі, але і ва ўсім сьвеце, — піша Ленін (т. XVII, стар. 49).

    І мы бачым, што на сходзе Петраградзкага саюзу мэталістаў (7 верасьня 1913 г.) з 3 тыс. рабочых толькі 150 чалавек аддаюць свае галасы меншавікам пры перавыбарах праўленьня. Праўленьні большасьці легальных прафсаюзаў пераходзяць у рукі бальшавікоў.

    Адсюль зразумела тактыка ліквідатараў: ня здолеўшы падпарадкаваць рэвалюцыйны рабочы рух свайму апартуністычнаму ўплыву, яны спрабуюць увесьці ў заблуджэньне рабочых гутаркамі аб неабходнасьці аб’яднаньня з бальшавікамі.

    Ліквідатарская газэта “Луч” піша артыкулы, дзе клянецца, што ў іх з бальшавікамі зводзяцца толькі нібы да “арганізацыйнага пытаньня”. А адсюль рабочым прапануецца ўсе групавыя зборы дзяліць пароўну паміж ліквідатарскімі і бальшавіцкімі выданьнямі.

    Гэта своеасаблівая “ўраўнілаўка” была выкрыта ленінцамі, рабочыя на яе не пайшлі. Тады палітычныя банкруты робяць новы манэўр: сем дэпутата-меншавікоў, членаў IV Дзяржаўнай думы, апіраючыся ка сваю “большасьць”, патрабуюць ад шасьці дэпутатаў бальшавікоў, каб яны пачалі супрацоўнічаць у ліквідатарскім “Луче”, а “Луч” настойвае на зьліцьці з ім бальшавіцкай “Правды”.

    Тав. Ленін пытаўся па гэтаму поваду, “ці можна “большасьцю галасоў” прымусіць працаваць ў газэце, кірунак якой не надзяляеш”. “Правда” зьліцца не пажадала, ў адказ на ліквідатарскія заклікі прапанавала “Лучу” раней парваць з ліквідатарствам, г. зн. “ліквідаваць сябе”.

    Скрыць і замазаць рэвалюцыйны ўздым, якім адказаў пралетарыят на ленскі расстрэл, было немагчыма. Тады ліквідатарскі друк усьлед за буржуазіяй са скуры лезе, каб даказаць рабочым, што ленская стачка, так жа, як і майская забастоўка, носіць характар толькі прафэсіянальнага руху і барацьбы за “права” легальнасьці, што пралетарыят нічога не жадае і не патрабуе ў сваіх выступленьнях, апрача свабоды кааліцый.

    Тое самае пісаў і Троцкі, упэўніваючы рабочых, што “барацьба за свабоду кааліцый зьяўляецца асновай ленскіх падзей і іх адгалоскаў” і што “гэта патрабаваньне стаіць і будзе стаяць у цэнтры рэвалюцыйнай мабілізацыі пралетарыяту”.

    Ліквідатарскі і трацкісцкі паклёп на ленскую забастоўку, якая пасьля расстрэлу перарасла ў палітычную дэманстрацыю — паклёп на ўсерасійскія рабочыя забастоўкі і дэманстрацыі, якія насілі характар баявога пратэсту супроць трэцячэрвеньскага рэжыму і ішлі пад лёзунгамі бальшавікоў, меў на мэце ўвесьці рабочы рух у рамкі сталыпінскай легальнасьці. Але гэта не ўдалося. Усьлед за забастоўкамі па поваду ленскіх падзей магутнымі хвалямі пракаціліся па ўсёй краіне першамайскія забастоўкі, у якіх прынялі ўдзел да 400 тыс. рабочых. У дзень першага мая рабочыя магутнымі дэманстрацыямі па ўсёй краіне яшчэ раз далі грознае папярэджаньне самадзяржаўю, што “так было, але так ня будзе”.

    Сотні тысяч рабочых па некалькі разоў у год падымаліся на палітычныя пратэсты і дэманстрацыі на працягу 1912, 1913 і 1914 гг.

    У самых разнастайных кампаніях пад кіраўніцтвам і па закліку партыі бальшавікоў праяўляла рабочая кляса сваю ўзросшую палітычную актыўнасьць і клясавую самасьвядомасьць. Падтрыманьне жаночага працоўнага дня, для рабочага друку, падтрыманьне ўсеагульнай бельгійскай стачкі, забастоўкі пратэсту па поваду справы Бэйліса, пратэст супроць адкрыцьця IV Дзяржаўнай думы, забастоўкі пратэсту супраць севастопальскіх пакараньняў, — усё гэта выклікала масавы ўдзел і падтрыманьне рабочых.

    Барацьба ішла па ўзьбежнай лініі аж да ліпеня 1914 г., калі ў Пецярбурзе пачалі будаваць барыкады. І толькі імпэрыялістычная вайна, якая пачалася часова, зноў адкінула назад рабочую клясу, каб праз некалькі год прывесьці яе да пераможнай рэвалюцыі.

    Такім чынам у агульнапалітычным маштабе ленская стачка ня была паражэньнем. “Ёсьць паражэньні, якія лепш іншых перамог”. Ленская стачка адкрыла сабой першую старонку гіганцкай барацьбы расійскага пралетарыяту пасьля гадоў рэакцыі, барацьбы, якая прывяла яго да Вялікага Кастрычніка.

    У сваім прывітаньні ленскім рабочым („Ленский шахтёр” № 8, 1927 г.) тав. Сталін пісаў:

    “Красавіцкі расстрэл ленскіх рабочых 15 гадоў таму назад быў адным з самых крывавых злачынстваў царскага самадзяржаўя. Адважная барацьба паўшых у далёкай тайзе ад царскіх куль таварышаў не забыта перамогшым пралетарыятам. Аглядаючыся на пройдзены шлях, рабочыя Саюзу могуць сказаць: “ні адна кропля рабочай крыві бадайбінцаў не загінула дарэмна, бо ворагі пралетарыяту атрымалі адплату, а пралетарыят ужо дабіўся сваёй перамогі над імі. Цяпер, свабодная ад царскага і капіталістычнага ўціску, на берагох Віціма вы маеце магчымасьць здабываць золата не для абагачэньня дармаедаў, а для ўмацаваньня магутнасьці першай у сьвеце сваёй рабочай дзяржавы. Чэсьць і слава паўшым у барацьбе за перамогу рабочай клясы!”

 

 

 

 

                                                                           ДАВЕДКА

    Хрушчова Кацярына Міхайлаўна, па мужы Сафьяньнікава, партыйны псэўданім Уладзімірава Вера Фёдараўна (1888-1933). У 6-месячным узросьце была адпраўлена разам з бацькамі ў ссылку ў Сыбір. Скончыла Томскую гімназію. Чалец РСДРП(б) з 1906 г., краўчыха. Падвяргалася рэпрэсіям з боку царскага ўрада. Працавала ў Томскай ваеннай арганізацыі партыі, затым у Севастопалі, таксама ў ваеннай арганізацыі Брэсцкага і Беластоцкага палкоў, у Петраградзкім гаркаме партыі, затым знаходзілася на партыйнай працы ў Кранштаце. Саслана ў Сыбір. Працавала ў Саюзе прыказчыкаў г. Срэценска ў Забайкальле. Друкавалася ў бальшавіцкіх выданьнях, удзельнічала ва ўзброеным паўстаньні ў Іркуцку (сьнежань 1917 г.). Падвяргалася рэпрэсіям з боку ўрада Калчака. Працавала ў Саюзе прафсаюзаў. У сьнежні 1920 г. зьяўлялася якая кіруе губэрнскай партыйнай школай, дзе чытала курс лекцый, затым пераехала ў Маскву, працавала ў Інстытуце гісторыі партыі пры ЦК. Па хваробе пераехала ў Севастопаль (верасень 1929 г.).

    Аўтар кнігаў: “Корниловщина и флот (Под вымпелом Октября)”. М., 1923; “Революция 1917 года (Хроника событий)” М.-Пг., 1923; “Контрреволюция в 1917 г.: Корниловщина” М., 1924; “Из недавнего прошлого. І. Военные организации большевиков. ІІ.Февраль и Октябрь в Сибири”. М.-Л., 1924; “Ленский расстрел”. М.-Л., 1926; “Год службы «социалистов» капиталистам: Очерки по истории контрреволюции в 1918 году” М.-Л., 1927; “Маккавеевские тени” М., 1931 (у адной вокладцы “В эшелоне смерти: Из дневника д-ра Лии Зальцман”); “События на Лене в документах” Подготовка к печати В. Ф. Владимировой. М., 1932.

    Праханьня Зюганава,

    Койданава

     *

            Зьмітрок Бядуля

                                                     Ленскі расстрэл

                                           Яшчэ адну крывавую расправу

                                           Нарыхтавалі золата багі.

                                           Стагнала стогнам дзікая дубрава,

                                           Пужалі Лену водгукі з тайгі.

                                           Замест яды, рабочым кулі далі:

                                           Было забіта ў лесе да трохсот.

                                           На сытны пір ваўкі прымчалі з даляў,

                                           А крумкачы кагцістыя — з высот.

                                           Дрыжалі з страху ціхія алені,

                                           У палацах пышных п'янстваваў тыран.

                                           Шумелі сумна хвалі срэбнай Лены,

                                           Насілі скаргу ў вольны акіян.

                                           Гэй, разгуляйся, бура, на прасторы,

                                           Дрынш, ўвесь сьвет, ад гучных навальніцы

                                           Паўстаў рабочы грозны, нібы мора,

                                           Пажар сьцягоў, як водблескі зарніц

    “Гэткім жа выкрывальніцкім патасам адзначана сатырычная мініятура “Ленскае золата”, напісаная як водгук на крывавыя падзеі на Ленскіх залатых прыісках у красавіку 1912 г. – зьмешчаная ў №1 рукапіснага ілюстраванага часопіса сатыры “Пялун” (Вільня 1912) - якія сталі “повадам для пераходу рэвалюцыйнага настрою мас у рэвалюцыйны ўздым мас”. Нехта “Кулачок”, аўтар нататкі, апавядае пра зьдзіўленьне царскага вяльможы згледзеўшага кроў на беразе Лены. “ – Што гэта такое? – А паночку, – адказваюць яму, - не дзівіцеся, гэта натрапілі на новую жылу... золата”. /Каўко А.  “Пялун” разбурае і паліць. // Голас Радзімы. Мінск. 2 мая 1985. С. 7./ 

 

    Александров А. Л., Томилов В. Г.

                                                        ДВА ЛЕНСКИХ РАССТРЕЛА

                                                      (В документах с комментариями).

    Ленский золотоносный район пережил трагедию двух массовых расстрелов в 1912 и 1938 годах. И если о первом ленском расстреле 4 апреля 1912 года известно очень многое, то о втором - 1938 года неизвестно ничего. Больше пятидесяти лет все материалы о массовых растрелах 1938 года были засекречены в архивах КГБ и общество было лишено наследия, доставшегося от репрессивного прошлого. Вступим же в права наследников и сопоставим первый и второй ленский растрелы, опираясь на ключевые документы, позволяющие наглядно сравнить произошедшие события.

                                             ПЕРВЫЙ ЛЕНСКИЙ РАССТРЕЛ 1912 ГОДА.

    Телеграмма министра торговли и промышленности С.И.Тимашева командующему войсками Иркутского округа от 7 марта 1912 года:

    "Ввиду всеобщей забастовки на приисках Ленского золотопромышленного товарищества в предупреждение возникновения беспорядков, могущих привести в расстройство крупнейшее золотопромышленное предприятие, и для защиты желающих идти на работу, прошу ваше высокопревосходительство, не признаете ли возможным озаботиться усилением воинской команды в районе приисков товарищества".

    Обьявление окружного инженера П.Н.Александрова от 8 марта 1912 года:

    "Так как приисковые рабочие Ленского товарищества по моему требованию и предложению правления в назначенный срок к работам не приступили, то с этого момента они подлежат ответственности по ст. 367 Уголовного уложения (заключению в тюрьме), те же из них, которые возбуждают рабочих к продолжению стачки, будут ответствовать по пункту 3, ст. 125, того же уложения (заключение в правительственном доме или заключение в крепости). О чем обьявляю всем рабочим во всеобщее сведение".

    Из телеграммы окружного инженера П.Н. Александрова и горного исправника А. Галкина иркутскому губернатору Ф.Н. Бантышу от 12 марта 1912 г.:

    "...докладываем: забастовка продолжается, резкого проявления беспорядков нет. Меры убеждения не действуют, ибо стачка хорошо организована, дисциплина твердая. То же положение дел выжидательное, рабочие строго наблюдают за собой, дабы не был нарушен порядок. Меры охраны принимаются, водка вывезена Бодайбо, динамит свезен одно место, охраняется кроме приискового караула стражниками. У магазинов, складов, контор выставлены полицейские караулы. Причины забастовки - желание повысить рабочую плату, ослабить суровость режима, добиться более внимательного отношения управления нуждам рабочих".

     Из телеграммы окружного инженера П.Н. Александрова и горного исправника А.Галкина иркутскому губернатору Ф.Н. Бантышу от 8 марта 1912 г.:

    "Находим необходимым немедленную присылку прииска Киренска роты, а в крайнем случае не менее ста ( солдат )... Расходы по перевозке и содержанию солдат Лензото принимает свой счет."

    Из телеграммы иркутского губернатора Ф.А. Бантыша в департамент полиции от 14 марта 1912 г.

    " Я уже телеграфировал департаменту, что Бодайбо имеется 140 человек военной команды и из Киренска командировано еще 75 человек... ".

    Телеграмма директора департамента полиции Белецкого начальнику Иркутского губернского жандармского управления от 30 марта 1912г.:

    "Предложте непосредственно ротмистру Трещенкову непременно ликвидировать стачечный комитет...".

    Телеграмма члена Центрального стачечного комитета М.И. Лебедева от 5 апреля 1912г. Петербург - пять адресов. Председателю Совета Министров, Министру юстиции, Министру торговли, Членам Государственной Думы Милюкову, Гегечкори:

    "Четвертого апреля мы, рабочие Лензото шли Надеждинский прииск с жалобами товарищу прокурора Преображенскому о незаконных действиях приисковой и правительственной администрации и с просьбой об освобождении арестованных, избранных по предложению властей. Не дойдя 120 саженей до квартиры прокурора, нас встретил окружной инженер Тульчинский, уговаривая во избежания столкновения с войсками остановиться и разойтись. Передние, повинуясь, стремились остановиться, но трехтысячная толпа, растянувшаяся на две версты по узкой дороге, не зная причины остановки передних, продолжала напирать, увлекая Тульчинского со стражником, не слыша даже предупреждающих сигналов начальника воинской команды. Последовали залпы, продолжавшиеся несмотря и на крики, махание фуражкой и платком Тульчинского прекратить пальбу. В результате около пятисот убитых и раненых. Тульчинский чудом уцелел под трупами. Считаем виновными происшедшего ротмистра Трещенкова, товарища прокурора Преображенского, следователя - судью Хитуна, употребивших оружие, не убедившись в наших мирных намерениях. Ввиду весеннего перерыва сообщение краем просим немедленного назначения судьи, не причастного событиям, с полномочиями следователя. Сообщение Киренск - Витим - Бодайбо еще возможно не долее недели, промедление с приступом к следствию до навигации крайне затруднит выяснение истины". Избранный рабочих Лензото, раненый Михаил Лебедев, номер расчетной книжки 268."

    Данные о числе погибших, умерших от ран в больницах, количестве раненых точно не были установлены. В Истории Заводов, многотомном издании, задуманном А.М.Горьким, публикация которого прекратилась после выхода первых нескольких томов, поскольку к 1937 году история заводов оказалась по существу историей репрессий на заводах, успел выйти том, посвященный истории Ленских приисков по 1919 год. Составители тома приводят весьма разноречивые документы о количестве жертв расстрела 1912 года. От поднятых 150 трупов и 100 раненых, о чем сообщается в телеграмме рабочих 2-й дистанции начальнику Иркутского горного управления С.К.Оранскому 5 апреля 1912 года, до 270 человек убитых и 250 раненых, о чем сообщила газета "Звезда". Последние цифры вошли во все советские источники по первому ленскому растрелу. Но, повидимому, это завышенное число жертв, поскольку дано в оппозиционной правительству прессе, по принципу, "чем хуже, тем лучше".

    В первых числах апреля в государственной Думе было заслушано обьяснение министра внутренних дел Макарова, который в пылу полемики с членами Думы заявил "Так было и так будет". Эти слова буквально взорвали Россию, откликнувшуюся митингами и демонстрациями протеста во многих городах. В результате Макаров был тут же отправлен в отставку.

    Тогда же по высочайшему Указу была создана Сенатская комиссия во главе с сенатором Манохиным. С началом навигации на ленские прииски прибыл иркутских губернатор Бантыш, затем генерал-губернатор Князев, отстранивший от должности начальника полиции Витимо-Олекминского района ротмистра Трещенкова. Сама Сенатская комиссия прибыла в Бодайбо 4 июня. По распоряжению Манохина были освобождены арестованные Трещенковым члены забастовочного комитета. Давнее указание о ликвидации забастовочного комитета ротмистр Трещенков выполнил лишь частично, отметив, что "Арестование всех остальных фактически не возможно за отсутствием надлежащей воинской силы, мест заключения (бодайбинская тюрьма расчитана на 40 мест, содержится 173 )".

    За приказ открыть огонь, Трещенков был обвинен в преступном деянии. Параллельно с Сенатской комисией работала независимая комиссия адвокатов, в составе которой участвовал юрист Керенский. Юридической целью адвокатской комисии была защита прав рабочих на забастовки и использование иных коллективных действий в отстаивании своих прав, "пожалованных" царским манифестом от 17 октября 1905 года, и заменявшим в те годы в России конституцию. Результатом совместной работы комиссий было заявление Манохина на встрече с представителями рабочих на прииске Нежданинском, что рабочие участвовавшие в забастовке и в хождении 4 апреля ни в чем не повинны и дела на них прекращаются. О результатах работы комиссии Манохин обещал доложить лично царю.

    Советская власть нуждалась в ленских событиях как очевидном доказательстве, неприемлемости капитализма вцелом как такового, порождающего, согласно марксисткой философиии, только антагонистические социальные противоречия. В соответствии с такой установкой при советской власти в последствии было опубликовано много материалов посвященных первому ленскому расстрелу.

    В первые годы Советской власти дата ленского расстрела 1912 года отмечалась как общегосударственная памятная дата. В десятилетнюю годовщину в 1922 году в "Правде" была опубликована заметка Сталина, в которой он отметил, что "Ленские дни ворвались в мерзость запустения ураганом". Мерзостью запустения по Сталину были перспективы "конституционного развития России на манер Пруссии", а хотелось бури великих революционных потрясений. В 1927 году к 15-ти летней годовщине Сталин прислал в районную газету "Ленский шатер" послание ленским рабочим, в котором, писал:- "Ныне, свободные от царского и капиталистического гнета на берегах Витима, вы имеете возможность добывать золото не для обогащения тунеядцев, а для укрепления мощи первого в мире своего рабочего государства". Фактически же при абсолютной государственной монополии на внутреннее и внешнее обращение золота, добытое золото, с первых лет советской власти доставалось государству от государственных рабов за бесценок.

    Из телеграммы совета сьездов золотопромышленников Ленского и Витимского горных округов министру торговли и промышленности Временного сибирского правительства от 28 октября 1918 года.

    "Установленная большевистским декретом совершенно не соответствующая себестоимости несправедливая цена золота для реализации Госбанку разорила местную промышленность".

    Упадок золотопромышленности порожденный волюнтаристской ценовой политикой на золото, начатой еще до национализации приисков, превратил богатейших золотоносный район, аналогов которому нет в мире, в совершенно не рентабельный. В результате для восстановления разрушенного производства в последствии пришлось весь район, целиком отдавать в концессию иностранному капиталу.

    А в 1937 году, всего через 10 лет, после второго послания Сталина, в соответствии с его теорией об обострении классовой борьбы по мере продвижения страны к коммунизму, рабочие на берегах Витима превратились во врагов.

                                            ВТОРОЙ ЛЕНСКИЙ РАССТРЕЛ 1938 ГОДА.

    К концу 1937 года Сибирь явно отставала от центра по масштабам ликвидации "врагов народа". Преодоление отставания началось с прибытием из центра Кульвеца Бориса Петровича, о котором уже много писали газеты, когда были обнаружены захоронения жертв репрессий в подвалах бывшей Киренской тюрьмы в 1993 году. По прибытии в Иркутск, эмиссар НКВД, был сразу командирован в Бодайбо. Материалы архивного дела содержат рапорта эмиссара иркутскому начальству, ответы начальства, показания подсудимого Кульвеца в последствии арестованного и находившегося под cледствием в 1940-1941 годах. Эти материалы позволяют составить представление о том, как был организован террор.

    КОГО АРЕСТОВЫВАТЬ. Это главный вопрос. Как же решал его эмиссар? " По приезде в Бодайбо установил, что к операциям аппарат не готовился. Кроме учетных списков, других материалов почти не было. Больше приходилось действовать чутьем."

    Как видим, к середине ХХ века, опричина не ушла далеко от подхода, который во все века обьективно становится определяющим при искоренении "врагов". Звериный инстинкт, чутье на врагов, и только. Отсюда не далеко до песьих голов, приторачиваемых к седлам ещё опричниками Ивана Грозного и символизирующим острый нюх, от которого врагам прятаться совершенно бесполезно.

    Когда нюх на врагов отказывал, жертвы выбирались по национальному признаку. "Китайские дела - по городу арестовал всех до единого, ближайшие прииски тоже опустошил. Остались только дальние прииски в 200 - 300 километрах. Туда разослал людей. Разгромлю всех китайцев в ближайшие дни".

    АРЕСТЫ. Проводя операцию по искоренению врагов Кульвец столкнулся с большой разбросанностью приисков в районе. Тем не менее он сумел организовать аресты по всему громадному району и этапирование арестованных в бодайбинскую тюрьму.

    "Аресты производятся в условиях территориальной разбросанности от 200 до 50 километров"."Мобилизовал некоторых работников милиции. Райком ВКПб выделил несколько партийцев, но все это подсобный контигент, который еще не может заставить арестованного говорить и я вынужден использовать их в командировках по арестам". "По Вашему указанию выслал двух оперативников в район Мача." "Я докладывал Вам, ...что в связи с непогодой - партия арестованных с Мачи, ...более 150 человек застряла в пути. Вины моей здесь нет. Я сделал все, вплоть до того, что раздобыл бесплатно самолет и летчика. Поднялся буран, замело все дороги, движение остановилось. Прибудут арестованные не ранее числа 12-ого марта".

     В архивных материалах совершенно нет упоминаний о сопротивлении арестованных, побегах с этапа, нападении на конвоиров. Сутками арестованные шли по тайге в Бодайбо не делая попыток обезоружить своих конвоиров. Такая покорность как то не вяжется с образом врагов, шпионских организаций, диверсионных груп обнаруженных Кульвецем, которые только и ждали сигналов к выступлению против властей и членами которых становились арестованные, оказавшись в бодайбинской тюрьме. Наоборот, закрадывается мысль, что это непонятная покорность обьясняется абсолютной невиновностью арестованных людей, не чувствующих за собой какой либо вины и потому выполняющие беспрекословно требования арестовавших их оперативников, следующих в районный центр Бодайбо, с очевидной уверенностью, что там разберутся.

    СОДЕРЖАНИЕ АРЕСТОВАННЫХ. Количество арестованных скопившееся в бодайбинской тюрьме значительно превысило ее расчитанную вместимость.

    "С содержанием арестованных у меня черезвычайно тяжелая обстановка". "Забито все здание РО, все коридоры, в каждой комнате по 10-12 человек, полнейшая профанация следствия, допросы производятся в присутствии остальных, занял столовую, здание милиции, склады РО и пр. Ведь лимит тюрьмы на 75 человек. Арестовано более 1000 человек". "Большая скученность, массовые заболевания, ежедневные почти смертные случаи. Умерло уже 9 человек, при чем смертность будет увеличиваться, так как питане скверное, баня пропустить всех не может, большая вшивость. Особенно скверно с китайцами. Все они еле двигаются. Врач говорит, что если им не давать опиум, многие поумирают, так как все они старые курильщики опиума. В связи с тем, что не получают опиум, сильно физически страдают,- кровавые поносы, хиреют на глазах. Некоторых я поддерживаю небольшими порциями опиума". "Весь оперативный состав на следствии я обезоружил, иначе легко нас обезоружить и нашим же оружием нас же перестрелять. Вооружены сотрудники, работающие вне непосредственной связи с арестованными".

    СЛЕДСТВИЕ. Арестовав массу народа, эмиссар столкнулся с другой проблемой. На арестованных нужно было сформировать дела. В соответствии с теорией Вышинского, что царицей доказательства является признание обвиняемого, требовалось лишь оформить протоколом признание арестованного в антисоветской, контрреволюционной, шпионско-диверсионной деятельности без указания конкретных фактов в чем выражалась эта деятельность.

    Оформление дел более чем на 1000 человек даже чисто технически представляет собой большую работу.

    "Протоколы самые легонькие приходится писать самому. Аппарат мало квалифицированный до анекдотов. Помогают мне только двое и те пишут в день по одному простенькому протоколу. Меня хватает (физически) на 3-4 протокола в сутки. В помощь от 4-ого отдела мне прислан практикант. "Товарищ Бучинский меня обманул. Очевидно он не дооценивает значение Бодайбо, иначе не посылал бы практиканта, которого нужно обучать, но не за счет командировки в Бодайбо. В связи со всеми указанными мною обстоятельствами большая опасность: - оформить показания не успеем; я не успеваю пропускать через себя арестованных и следовательно некоторые фигуры могут быть не доработаны". "Сейчас арестованных около техсот человек и ежедневно прибывают с районов. Следствие в первоначальной стадии, записаны показания 60 человек. Таким образом, произвести выкорчевку врага к сроку не успеем. Прошу Ваших указаний".

    Арестованные на выдерживали ужасных условий содержания, стойки в тесных камерах, пыток при допросах, конвеерных допросов, когда допрос производится несколько суток подряд последовательно сменяющимися следователями и начинали давать нужные показания, подписывали любые протоколы. Но были и примеры стойкости. Как показал Комов Л.А. в 1940 году, привлеченный в качестве свидетеля по делу подсудимого Кульвец: - "Из 3-4 тысяч арестованных, только не дал показаний один Алтуньян - преподаватель немецкого языка в Бодайбинской средней школе"."...это oдин из редких, который выдержал режим допросов, чему удивлялся сам Кульвец".

    ПРИГОВОРЫ. Эмиссару была предоставлена возможность производить аресты без санкции прокурора, поскольку к этому времени сам районный прокурор был арестован. Одрера на арест выписывал единолично эмиссар. Он же проводил следствие, выбивая показания или используя пытки, в частности содержание людей по нескольку суток в стойке. Тем не менее, не смотря на неограниченные полномочия, выносить приговоры арестованным эмиссар не имел права. Дела направлялись в Иркутск и списки приговоренных подлежали утверждению областной Тройкой. В этой процедуре эмиссар сталкивался с рядом неприятных для себя обстоятелств. Списки Тройкой урезались. Это очень беспокоило эмиссара, так как свидетельствовало о плохо проведенном им следствии, отсутствии доказательств вины подозреваемых. Он вынужден был оправдываться перед начальством, требовал разьяснений, в чем состоят его упущения, пытался убедить начальство войти в его положение и не урезать списки.

    "Прошу Вас сообщить мне - почему из 260 человек имеется решение на 157 человек? Какое решение в отношении остальных 100 человек? Это для меня важно с точки зрения дальнейшего следствия" "Меня очень огорчило, что из двух партий в 260 человек, по первой категории идут только 157 человек". "Я признаю, что в связи с торопливостью следствие ведется недоброкачественно и ряд фигурантов представлен слабо". "... прошу так-же учесть, что при фиксации социальных признаков арестованные, как правило, выдают себя за социально близкую нам прослойку". "... в поссоветах и спецсекторах учетных данных нет и потому социальные справки заполняются со слов. Проверять по прямому местожительству не возможно. Следовательно эти признаки (социальные) в следствии также смазываются и на заседаниях Тройки может об арестованном создаться превратное впечатление." "Между тем изымается исключительно сволочь".

    Вот так. Нет доказательств о совершении преступлений, нет даже материалов для отнесения к "чуждым" социальным прослойкам, так вы уж там имейте в виду, что опираясь на свое чутье я изымаю исключительно сволочь.

    "...прошу учесть, что в условиях Бодайбо, большой контигент врагов, которым надо дать почувствовать силу Советской власти...". "Для этого выделяемая Вами норма первой категории - капля в море и не даст никаких результатов". "Прошу Вас принципиально пересмотреть вопрос o лимите первой категории для Бодайбо".

    С точки зрения эмиссара решения тройкой выносились непозволительно долго.

    "...прошу ускорить санкции Тройки. На Tройку я уже дней 5-6 как отделал всех". "После троичных дел, часть работников выдохлись - еле ноги передвигают. Часов по 10-12 дам поспать". "Может быть, я прошу Вас проверить, дела по Бодайбо задерживаются и оформляются в "последнюю очередь" для доклада на Тройку и пропускаются в первую очередь "свои". Иначе мне непонятно - почему нет решений по делам, которые я отправил от 16-20 февраля - скоро месяц?".

    На это послание начальство спешило успокоить своего эмиссара, что подозревать интриги против него на основании задержки дел нет оснований. Причина задержки Тройкой дел из Бодйбо в другом. В чем же?

    "Вам послали приговоры по Тройке на 326 человек по первой категории, проводите их в жизнь - вот Вам некоторая разгрузка, остальной троичный контигент не рассматриваем, так как нет,лимита, ведь Вы с делами задержались, начали давать после 15 марта и здесь 3-й отдел не виноват, т.е. не делил на "свои" и "чужие", ждём лимит, тогда будем рассматривать, а пока его нет".

    ИСПОЛНЕНИЕ ПРИГОВОРОВ. "Только сегодня 10-ого марта получил решение на 157 человек. Вырыли 4 ямы. Пришлось производить взрывные работы, из-за вечной мерзлоты. Для предстоящей операции выделил 6 человек. Буду приводить исполнение приговоров сам. Доверять ни кому не буду и нельзя. Ввиду бездорожья можно возить на маленьких 3-х - 4-х местных санях. Выбрал 6 саней. Сами будем стрелять, сами возить и проч. Придется сделать 7-8 рейсов. Черезвычайно много отнимет времени, но больше выделять людей не рискую. Пока все тихо. О результатах доложу."

    "Что бы не читали машинстки пишу Вам не печатно. Операцию по решениям Тройки провел только на 115 человек, так как ямы приспособлены не более, чем под 100 человек". "Операцию провели с грандиозными трудностями. При личном докладе сообщу более подробно. Пока все тихо и даже не знает тюрьма. Обьясняется тем, что перед операцией провел ряд мероприятий обезопасивших операцию. Также доложу о них при личном докладе".

    КОНСТАТАЦИЯ СМЕРТИ КАЗНЕННЫХ. В 1938 году факт смерти казненного устанавливали сами оперативники, приводившие приговоры в исполнение, тогда как это должен был делать врач. Практика приведения приговоров расстрелом сталкивается порой с необычной живучестью казнимых, когда после нескольких выстрелов в голову, а иногда требуется и до десяти выстрелов, что бы расстреливаемый перестал подавать признаки жизни, хрипеть "Добейте гады". Отсюда очевидно, отсутствие врача для констатации смерти во время казней в Бодайбо в 1938 году, чревато захоронением живых людей, которые "на глазок" считались мертвыми, лишь по тому, что получили ранение, тяжесть которого по мнению экзекутора несовместима с возможностью дальнейшей жизни. А фактически расстреливаемый мог оставаться живым, какое-то длительное время находиться без сознания.

    Именно мучительные виды казней, да еще в публичном исполнении, как известно, преобладали в средневековье. Но в те времена, по крайней мере, исключалась возможность погребения казнимых заживо.

    СПИСКИ ЖЕРТВ. Приведем список расстрелянных и умерших во время следствия. Ряд лиц фигурирует в списке под двумя и даже тремя фамилиями. Можно высказать несколько предположений об этом. Одно из них в том, что, видимо, люди, осознав в какую мясорубку они попали, и стремясь обезопасить родных и знакомых, что бы на них не перекинулись аресты, скрывали свои подлинные фамилии, назывались вымышленнми. Косвенно этого предположение подтверждает фамилия Абдрищев (Обдрищев?), идущая первой в приводимом ниже алфавитном списке расстрелянных лиц. Нужны дополнительные архивные изыскания, которые бы подтвердили существование такого человека и что фамилия не является вымышленной. Пока же можно высказать догадку, что эта фамилия скорее говорит об издёвке арестованного над попытками палачей установить его подлинную личность. Доведенные пытками и бесчеловечным содержанием до полубес памятства, арестованные могли забыть придуманную фамилию и тогда на очередном допросе называли новую. Возможно, скрывая свою подлинную фамилию, некоторые полагали, что до установления их личности ни каких репрессивных мер к ним применено не будет. Так люди стремились выкроить дополнительно несколько недель жизни. Эта тактика подследственных не приводила к ожидаемым результатам. Эмиссар направлял в Иркутск дела и списки для утверждения Тройкой, где такие лица так и фигурировали под двойными или тройными фамилиями. Обратно в Бодайбо списки уже возвращались заново отпечатанные как приговоры Тройки, где так же фигурируют двойные и тройные фамилии приговоренных к растрелу. Затем эти лица под двойными и тройными фамилиями обнаруживаются в Актах о приведении приговоров в исполнение. Таким образом можно констатировать, что среди расстрелянных "врагов народа" есть люди, чья личность так и не была доконца установлена. Были люди, которые предпочли по одним им ведомым соображениям уйти из жизни не опознанными. Да репрессивная машина в таком опознании, собственно говоря, не нуждалась. Поскольку была простая погоня за численностью, выполнение в срок заданных лимитов.

    Здесь мы сталкиваемся с очевидной ограниченностью архивов бывшего КГБ по расстрельным делам как документального источника для однозначной идентификации всех расстрелянных лиц. Очевидно, что установление личности всех расстрелянных возможно будет в ходе развития программы "ПАМЯТЬ НАРОДНАЯ".

    Всего в 1938 году в Бодайбо было растреляно 948 человек, что, почти в четыре раза больше, чем в 1912 году, даже если брать за оценку числа жертв приведенные газетой "Звезда". Места захоронения жертв 1938 года не обнаружены до сих пор. Приводимый список не содержит лиц приговоренных по так называемой второй категории к различным срокам. Так что подлинные масштабы террора фактически были еще больше. Экономика района была практически парализована.

    СОПОСТАВЛЕНИЯ. Первый и второй ленский растрелы были произведены организационно по разному. В первом случае это была ружейная пальба в безоружную толпу людей, преследующая цели публичного устрашения. С большими натяжками ее пытались обьяснять как вынужденную меру использованную для пресечения разгула вандализма возбужденной толпы. Но эта версия была отвергнута в процессе последующих расследований, поскольку никаких актов вандализма и погромов со стороны участников массового шествия не было установлено. На основании этого заключения ротмистр Трещенков, отдавший приказ открыть огонь, был обвинен в преступном действии и наказан разжалованием из жандармов.

    Первый Ленский расстрел возбудил все механизмы общественного регулирования имевшиеся на это время. Главный из них публичность расследования, что способствовало осознанию обществом необходимости дальнейших усилий для выработки цивилизованных способов разрешения возникающих коллизий. Наибольшим признанием тогда пользовались идеи о таких макрорегуляторах, как конституционное ограничение монархии, созыв Учередительного Собрания, признание на практике прав работников наемного труда на коллективные отстаивание своих интересов.

    Второй ленский растрел производился в форме террора развязанного властью против собственного народа на основе идеологических установок чистки общества от "социально чуждого элемента" и "врагов народа". И хотя исполнители полагали, что все делается для того что бы показать "силу Советской власти" для устрашения врагов, проводились расстрелы скрытно и подлинные масштабы террора начинают выясняться лишь сейчас, спустя почти шестьдесят лет. Естественно, в отличии от трагедии 1912 года, массовые расстрелы 1938 году ни какого общественного резонанса не вызвали, ни каких дискуссий о том, что надо изменить в общественном механизме для исключения подобных событий в советской печати не последовало.

    СУДЬБА ИСПОЛНИТЕЛЕЙ. За причастность к преступному деянию ротмистр Трещенков по рекомендации комиссии Манохина был уволен со службы в жандармском корпусе и зачислен в пешее ополчение С-Петербургской губернии. Он не признал себя виновным и полагал, что действавал тогда во имя "Веры, Царя и Отечества". До того как 4 апреля отдать находящимся в его подчинении солдатам приказ об открытии огня Трещенков неоднократно заявлял: - "Ну, какая это забастовка. Я не с такими справлялся! Эту всю шваль я быстро призову к порядку". С началом военных действий в 1914 году, не без его настойчивых просьб, он по "высочайшему соизволению" был допущен в действующую армию и погиб на германском фронте в мае 1915 года. Возможно, стремление в действующую армию определяется потребностью таких людей в четкой и ясной окружающей обстановке, найти психологическо убежище. Ведь на фронте, по сравнению с ситуацией внутри страны, понятия "свой", "чужой", друг и враг весьма конкретны, ясно заданы. Так или иначе, своей смертью ротмистр Трещенков доказал, что был и до конца оставался слугой Отечества и патриотом.

    Когда советская репрессивная система начала избавляться от палачей, знавших слишком много, Кульвец был арестован 30 июля 1940 года и после восьми месячного следствия 14 мая 1941 года приговорен к расстрелу Военным трибуналом войск НКВД Забайкальского округа. По кассационной жалобе приговоренного высшая мера наказания была 16 мая 1941 года заменена 10 годами лагерей. Далее его следы теряются. Находясь в 1940-1941 гг. под следствием и отметая все обвинения в совершении преступлений он утверждал. "Заявляю еще раз и с этим умру, что работал я честно не жалеючи себя, получил туберкулез, не гнушался ни какой работой вплоть до того, что по приговорам из Иркутска сам же приводил их в исполнение и в неприспособленных районных условиях приходилось таскать на себе, я приходил с операции обмазанный кровью, но мое моральное угнетение я поднимал тем, что делал нужное и полезное дело Родине". Люди искалеченные идеологией не зная этого, сами были жертвами задолго до того, как стали палачами.

    Источники: Архив ФСБ по Иркутской области. Дело 7912.

    /Восточно-Сибирская Правда. Иркутск. 28 мая 1996./

    *

    Андрей Светенко

                                     Рейдерский захват вылился в «Ленинский расстрел»

    В этот день ровно 100 лет назад - в 1912 году - произошло событие, вошедшее в русскую историю под названием «Ленский расстрел».

    На приисках Ленского золотопромышленного товарищества, расположенных в районе города Бодайбо, правительственные войска открыли огонь по демонстрации бастующих рабочих. По разным оценкам погибло от 100 до 270 человек. Событие это имело огромный общественный резонанс. Было использовано революционерами для оживления протестной активности. Достаточно сказать, что, по одной из версий, Владимир Ильич Ульянов свой всемирноизвестный псевдоним - Ленин - взял как раз в память об этих событиях. В советские времена это событие считалось ярким проявлением классовой борьбы пролетариата в годы царизма, а сейчас историки видят в нем одну из первых в России попыток масштабного рейдерского захвата предприятия. Действительно, это был, как сейчас сказали бы, спор хозяйствующих субъектов. Владельцы контрольного пакета акций приисков - русско-британская компания «Лена Голдфилдз» конфликтовали с бывшими владельцами контрольного пакета - фирмой «Лензото» во главе с бароном Гинцбургом. Последние пытались вернуть себе контроль над супердоходным активом. При этом «Лензото» была управляющей организацией и, стало быть, несла ответственность за всё происходящее на предприятии. То есть в интересах «Лена Голфилдз» было взорвать спокойствие, инспирировать беспорядки, а потом по суду лишить «Лензото» лицензии. В этом смысле, показательны требования бастующих. Улучшение качества питания, увеличение базовой ставки оклада на 30 процентов, требование обращаться к рабочим на «вы», а не на «ты». Зарплата на приисках составляла около 50 рублей в месяц и была вдвое больше, чем у рабочих Москвы и Петербурга. Кроме того, горнорабочие имели право на самостоятельные старательские работы и получали отдельное вознаграждение за найденные самородки. В общем, нередко работник на приисках получал до тысячи и более рублей в год. Целое состояние по тем временам. Мирная забастовка с периодическими шествиями по поселку длилась уже полгода. И вдруг, очередное шествие - 17 апреля - было неожиданно и неоправданно жестоко подавлено. Дело расследовало специальная комиссия Госдумы. Она возложила всю ответственность на жандармского ротмистра Трещенкова, отдавшего приказ открыть огонь. В итоге, спустя два месяца 80 процентов рабочих покинули прииски. Золотодобыча практически прекратилась. Компания «Лена Голфилдз» понесла значительные убытки. И тогда ее доля в пакете акций была решением правительства снижена с 66 до 17 процентов.

    Постскриптум - В 1925 году, в разгар НЭПа, советское правительство предоставило упомянутой компании «Лена Голфилдз» права на добычу золота на Ленских приисках сроком на 30 лет.

    17 Апреля, 2012 г. 02:26

    /radiovesti.ru›episode/show/episode_id/14880/