Іван Ласкоў
ЗЯМЛЯК, А МОЖА, АДНАПЛЯМЕНЬНІК
“Папрацаваўшы
ў Якуцку, болей рэалістычна можна было б паказаць стаўленьне якутаў да
Пякарскага. Тут не ўсё на паверхні, шмат хаваецца і ў глыбіні. Адчуць гэта
здалёк немагчыма. Сам я доўгі час не мог зразумець, чаму ў Якуціі ставяцца да
Пякарскага так неадэкватна яго заслугам перад якуцкай культурай. Да гэтага часу
ў гонар Пякарскага названа толькі ўскраінная вуліца ў Якуцку ды школа ў далёкім
раёне, дзе Пякарскі жыў на выгнаньні. «Слоўнік» яго перавыдадзены толькі
аднойчы, дый тое... у Вэнгрыі — кажуць, з дапамогай вядомага М. Ракашы, што меў
жонку-якутку. А галоўнае, не раз і не два даводзілася чуць намёкі, што хоць
Пякарскі і вялікі вучоны — склаў слоўнік, але перад якутамі ёсьць за ім і
правінка, прычым немалая.”
/Полымя.
№ 12. Мінск. 1989. С. 200./
Эдуард Карлавіч
Пякарскі - нар. 13 (25) кастрычніка 1858 г. на мызе Пятровічы Ігуменскага
павету Менскай губэрні Расійскай імпэрыі. Навучаўся ў Мазырскай гімназіі, у
1874 г. пераехаў вучыцца ў Таганрог, дзе далучыўся да рэвалюцыйнага руху. У
1877 г. паступіў у Харкаўскі вэтэрынарны інстытут, які не скончыў. 12 студзеня
1881 г. Маскоўскі ваенна-акруговы суд прысудзіў Пякарскага да пятнаццаці гадоў
цяжкіх працаў. Па распараджэньні Маскоўскага губэрнатара “прымаючы да ўвагі
маладосьць, легкадумнасьць і хваравіты стан” Пякарскага, катаргу замянілі
выгнаньнем на селішча “у аддаленыя месцы Сыбіры з пазбаўленьнем усіх правоў і
стану”. 2 лістапада 1881 г. Пякарскі быў дастаўлены ў Якуцк і быў паселены ў 1-м
Ігідзейскім наслезе Батурускага ўлусу Якуцкай акругі Якуцкай вобласьці, дзе
пражыў каля 20 гадоў. На выгнаньні пачаў займацца вывучэньнем якуцкай мовы ды
склаў фундамэнтальны слоўнік якуцкай мовы. Памёр 29 чэрвеня 1934 г. у
Ленінградзе.
Кэскілена Байтунова-Ігідэй,
Койданава.
Мацяш Розэнфэльд [Мацьяш Ракашы (Ракачы)] – нар. 9 сакавіка 1892 г. у
м. Ада Каралеўства Сэрбія, у габрэйскай сям’і.
У гады Першай усясьветнай
вайны ваяваў за Аўстра-Вугоршчыну на Ўсходнім фронце з Расейскай імпэрыяй, дзе
трапіў у палон і ўступіў ва Вугорскую камуністычную партыю.
Ва Вугорскай савецкай
рэспубліцы ўваходзіў ва ўрад габрэя Белы Куна. Пасьля задушэньня рэспублікі
эмігрыраваў у Аўстрыю, дзе быў арыштаваны і праз дзевяць месяцаў высланы з
краіны. У 1920-1924 гг. працаваў у выканкаме Камінтэрна. У сьнежні 1924 г. вярнуўся
ва Вугоршчыну, дзе ў верасьні 1925 г. быў арыштаваны і прыгавораны да 8 з паловай
гадоў зьняволеньня. У 1934 г. пасьля адбыцьця тэрміну зьняволеньня быў, за
злачынствы зьдзейсьненыя у пэрыяд Вугорскай савецкай рэспублікі, прыгавораны ў
1935 г. да пажыцьцёвага зьняволеньня ў катаржнай турме. У кастрычніку 1940 г.
урад Савецкага Саюза абмяняў Ракашы на трафэйныя сьцягі, захопленыя Расійскай
імпэрыяй падчас задушэньня вэнгерскай рэвалюцыі 1848-1849 гг. У 1940-1945 гг. у
Маскве кіраваў замежным бюро ЦК КПВ.
У 1943 г. Мацяш Ракашы пабраўся шлюбам з
Хвядорай Хведараўнай Карнілавай, якая нар. у 1903 (4)
г. у Кылахскім наслезе Алёкмінскага улуса Якуцкай вобласьці, у сям’і Хведара і
Аляксандры Карнілавых. У 1918 г. Хвядора пераехала ў Якуцк, дзе яе бацька
служыў намесьнікам натарыюса. У Якуцку яна актыўна займалася ў розных
асьветніцкіх гуртках і сэмінарах, а і потым зьехала на вучобу ў Маскву, дзе
зрабілася актыўным функцыянэрам Камуністычнага інтэрнацыяналу моладзі і
супрацоўніцай выканкаму Камінтэрна. Працавала ў Пракуратуры ды Вярхоўным Судзе
РСФСР. Пасьля шлюбу з партыйным лідэрам Андрэем Пахомовым у яе нарадзіўся сын,
якога назвалі ў гонар кітайскага камуніста - Лі (у будучыні ён зрабіўся
прарэктарам Інстытута народнай гаспадаркі імя Пляханава ў Маскве). Але
неўзабаве яны разьбегліся, ба не сышліся характарамі. З Мацяшам Ракашы яна
знаёміцца ў 1940 г., падчас адпачынку ў санаторыі ў Барвісе.
У лютым 1945 г. Мацяш, разам
з жонкай, пры дапамозе савецкай арміі, вярнуўся ў Вэнгрыю, дзе ўзначаліў яе кампартыю.
Ракашы, празваны “лепшым вучням Сталіна”, ўсталяваў асабістую дыктатуру і ў
Вэнгрыі пачалі лютавалі органы дзяржбясьпекі (AVN). У выніку, ў гады праўленьня
Ракашы, толькі ў 1952 г. былі рэпрэсаваныя звыш 540 тысяч чалавек - кожны
васемнаццаты жыхар краіны. У 1952 г. Ракашы заняў таксама пасаду
прэм’ер-міністра Вэнгрыі, але зьмены ў СССР пасьля сьмерці Сталіна прывялі да
таго, што на пленуме Цэнтральнага кіраўніцтва ВПП 27 - 28 чэрвеня 1953 г. Мацяш
быў вызвалены ад пасады старшыні ўрада, але пост генэральнага сакратара быў
заменены пасадай Першага сакратара ВПП, які захавалі за Ракашы.
Хвядора ж захапілася
керамікай, жывапісам, скульптурай, заканчвае інстытут прыкладнога мастацтва.
Дарэчы яна падаравала Якуцкаму краязнаўчаму музэю Слуцкі
пояс. Яна садзейнічала у 1953 г. перакладу ды выданьню ў Вэнгрыі рамана
якуцкага пісьменьніка Мікалая Мордзінава “Вясновая пара”.
Неўзабаве пасьля задушэньня антыкамуністычнага
паўстаньня ў Вэнгрыі 1956 г. Ракашы, разам з жонкай, быў вывезены ў СССР. Спачатку
была Масква, потым Краснадар, Токмак, Арзамас, Горкі, 5 лютага 1971 г. Мяцяш
Ракашы памёр...
Цела Ракашы крэміравалі ў
Маскве і попел пахавалі ў Будапэшце.
Хвядора нейкі час працавала ў
пракуратуры г. Краснадара, а ў 1958 г. выйшла на пэнсію. Памерла ў 1980 годзе і
была пахаваная на Кунцаўскіх могілках ў Маскве.
ВОСПОМИНАНИЯ О С. А. НОВГОРОДОВЕ
Ф.
Ф. РАКОШИ
[* Федора Федоровна Ракоши (р. в 1904 г. в Олекминском
районе Якутской АССР) — сотрудник Прокуратуры, Верховного Суда РСФСР,
председатель ЦК Профсоюза работников суда и прокуратуры. Ныне — персональный
пенсионер, проживает в Москве.]
Семен Андреевич Новгородов был выдающейся
личностью и в те времена, хотя такие великие события, как Октябрьская
революция, освобождение якутского народа от царского гнета, получение им
равноправия и бурное общественное развитие, раздвинули горизонты, понятия и
представления обо всем решительно.
Семен Андреевич был немного выше среднего
роста, белолицый, добродушный и даже веселый человек. С нами, молодежью
обращался просто, доброжелательно и приветливо. Он организовал для нас,
учащейся молодежи, лекции-доклады: о происхождении якутов, о наскальной
письменности, о якутской грамматике Ястремского, об исследователях Якутии, о
словаре Пекарского. Из этих докладов мы узнали о Миддендорфе [* Александр Федорович
Миддендорф (1815—1894) — русский естествоиспытатель и путешественник,
исследователь Сибири, в том числе — Якутии, академик (с 1847 г.).], о
Бетлингке, об ученом Радлове.
Семен Андреевич был одним из создателей
якутского алфавита на латинской основе и организовал кружки якутской
грамотности; занятия в этих кружках вел он сам. В одном кружке училась
молодежь, в другом — старшие и совсем неграмотные якуты. Доклады С. А.
Новгородова всегда проходили при переполненной аудитории.
Когда я брала уроки немецкого языка, мне
пришлось раз быть на квартире Семена Андреевича. Жил он у Спиридоновых по
Малобазарной улице. Обстановка в его комнате была спартанской, более чем
скромной. Комната небольшая, стол, стул, железная кровать. Над кроватью висела
большая картина, писанная масляными красками, — прекрасный портрет молодой
якутки во весь рост, в длинной меховой шубе, в высокой старинной шапке с
серебряной пластиной на темном меху. Мех был сделан изумительно. Лицо женщины
красивое, симпатичное, с чуть-чуть улыбающимся маленьким ртом. Портрет меня
поразил. Во-первых, я никогда не видела масляных картин и вообще живопись знала
только по репродукциям. И вот картина, да еще красавица-якутка, и этот мех на
воротнике, на шапке, сделанный так мастерски. Я помню, что тогда «заболела»
этой картиной мне хотелось увидеть ее еще раз, но, увы, не пришлось: следующие
уроки были у меня дома, но и те скоро прекратились, так как Семен Андреевич
уехал в Россию.
Семен Андреевич очень увлеченно говорил о
своей специальности; что он лингвист, мы узнали после первой лекции. В Якутске
мы встречались на этих лекциях и на уроках немецкого языка.
В 1923 году я была командирована в Москву
на учебу. В Москве мне пришлось встретиться еще раз с Семеном Андреевичем на
Всероссийской сельскохозяйственной выставке. Мы, студенты, работали в якутском
павильоне как экскурсоводы бесплатно, нерегулярно, но почти каждый 3-4-й день.
При мне посетила наш павильон знаменитая артистка того времени Нежданова,
оперная певица.
В один из погожих сентябрьских дней был на
территории выставки митинг, на котором со всей страстью борца-революционера
выступила Клара Цеткин, выступил Коларов, болгарский коммунист, и еще другие
иностранные коммунисты. Митинг закончился концертом. На выставке невольно
происходили знакомства со студентами других национальностей. После концерта мы
большой группой пошли домой в Якутское представительство по Садовому кольцу от
Нескучного сада. С нами по пути пошли казахи, башкиры и узбеки. [...]
После этого вечера я его больше никогда не
видела, так как он уехал в Петроград, где учился или работал — не знаю.
Человек он был приятный, Простой, терпеливо
и с любовью занимался с нами, тогда совсем зеленой молодежью»
Архив ЯФ СО АН
СССР, ф. 4, оп. 9, ед. хр. 118, л. 1-3, рукопись.
[С. 251-252, 266.]
*********
Літаратура:
Протопопова
Н. Кыыллаах Арыы кыргыттара. Венгрия
бастакы ледитэ. // Далбар Хотун. Дьокуускай. № 4. 1996. С. 18-22.
Протопопова Н. Кыыллаах Арыы
кыргыттара. Венгрия бастакы ледитэ. // Далбар Хотун. Дьокуускай. № 1. 1997. С. 28-31.
Соловьева К. От первой леди
Венгрии - якутским землякам. [Уникальный экспонат Якутского гос. музея им. Ем.
Ярославского - пояс, изготовлен в г. Слуцке, подарок Корниловой-Ракоши Ф. Ф.,
жены ген. секретаря Венгерской коммунист. партии Матиаса Ракоши] // Якутия. Якутск. 5 января 2002. С.14.
Виктор Мурзов. Токмакская ссылка
венгерского диктатора. // Вечерний Бишкек. Бишкек. 16 февраля 2005.
Рожко Я. Династия
Корниловых. // Якутск Вечерний. Якутск. 26 ноября 2010. С. 70.
Дракулія Балятан,
Койданава
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz