In memorian librarii Universitatis
Petropolitanae
Bronislavi Epimach-Schipillo (1859-1930)
ПРАДМОВА
Горад гэты не вывучаюць у
курсе геаграфіі і гісторыі Беларусі: цяперашнія падручнікі пабудаваны па
дзяржаўна-тэрытарыяльным прынцыпе, а наш аб’ект знаходзіцца за межамі
беларускай этнічнай тэрыторыі. Санкт-Пецярбург. Вялікі горад, які доўгі час быў
сталіцай той дзяржавы, куды ўваходзіў беларускі край, адным з важных цэнтраў
беларускай культуры працягвае быць і сёньня. Ведаць больш пра Пецярбург —
значыць лепш ведаць Беларусь. Без Пецярбурга нельга асэнсаваць фэномэн
беларускай культуры ХVІІІ-ХХ стагоддзяў, культуры дыяспары, якая назапасіла параўнальны, калі
не большы, за мэтраполію патэнцыял. Пецярбург стаў на доўгі час месцам кантакту
беларусаў з фінамі, немцамі, іншымі эўрапейскімі і азіяцкімі народамі. А
магчымасьці кантактаў з рускай культурай тут былі найбольшыя.
Адзін з парадоксаў беларускай
старажытнай гісторыі: уладары з тытулам гаспадара нашай дзяржавы жылі на захад
і на ўсход ад Беларусі — вялікім князем літоўскім быў польскі кароль, вялікім
князем літоўскім зваўся і маскоўскі цар. У Рэчы Паспалітай XVIII ст. функцыі
палітычнай сталіцы іншы раз выконваліся ў Гродне (месца пасяджэньняў соймаў) і
няўхільна перасоўваліся ў Варшаву. Але з пачатку падзелаў Рэчы Паспалітай жыцьцё
беларускага шляхціца ўсё часьцей вымагала зьвяртацца да далёкага паўночнага
гораду, што названы ў імя Сьвятога Пятра. «Жыцьцё вымушае чалавека да шмат якіх
добраахвотных учынкаў»: каб вырашыць маёмасныя пытаньні, атрымаць адукацыю,
зрабіць кар’еру, трэба было ехаць у Пецярбург. Тут, на месцы ўпадзеньня Нявы ў
Фінскі заліў, пражываў імпэратар, тут знаходзіўся двор, тут працавалі міністры,
тут былі найбагацейшыя банкі, тут жыў каталіцкі магілёўскі арцыбіскуп і засядаў
праваслаўны Сынод. Стала зьяўляліся ў горадзе перасяленцы-беларусы, найбольш —
выхадцы з Віцебшчыны, Смаленшчыны, Полаччыны, Магілёўшчыны. Асаблівае шанаваньне
ў Пецярбургу (у параўнаньні з іншымі рэгіёнамі Расіі) цудатворнага абраза
Смаленскай Божай Маці, магчыма, зьвязана з гэтым прыбылым людам, які сяліўся
пераважна ў сяле Смаленскім (цяпер раён праспэкта Елізарава) і на Васілеўскім
востраве, а пражыўшы адведзены Богам тэрмін, хаваўся на тамтэйшых Смаленскіх
могілках. Здаецца, выхадцы з Усходняй Беларусі аднымі з першых пачалі
спрабаваць асэнсаваць сваё літоўска-беларускае мінулае і суаднесьці з новымі
дзяржаўнымі рэаліямі. Прыгадаем хаця б дзейнасьць і творы пецярбурскага (з 1831
г.) протаіерэя Іаана Грыгаровіча — першага, у сучасным сэнсе слова, беларускага
гісторыка і археографа.
Заможныя ехалі сюды не толькі
з Беларусі, але і з Украіны і Грузіі, Польшчы і Татарстану, Калмыкіі і Армэніі
— з усіх канцоў неабсяжнай імпэрыі. Большасьць, зрабіўшы справы, зьяжджалі, але
нехта заставаўся, каб працягваць тут вайсковую ці цывільную службу, скончыць
навучаньне альбо вучыць іншых. Як бы гэтым «прыбыльцам» ні было цяжка
ўсталявацца ў Пецярбургу, адно яны маглі заўважыць адразу: іхняя нацыянальная
прыналежнасьць ніяк не замінае жыць на талерантнай Поўначы. Цалкам
нацыяналістычная газэта «Новы час» пісала 3 верасьня 1899 г. (наконт фінаў): “Огромной российской столице за два столетия не
удалось растворить их в себе и сделать из чухонцев русских. Это уникально.
Почему именно Петербург, привлекая к себе, не оказывает такого влияния, как
другие большие города?”
Беларусаў у горадзе заўсёды
было дастаткова шмат, але знайсьці іх часам цяжэй, чым прадстаўнікоў якога з
іншых народаў. Армянаў можна шукаць каля армянскай царквы на Неўскім праспэкце
ці на Смаленскіх армянскіх могілках, тых жа фінаў прадстаўлялі лахцінскія
малочніцы і прыхаджане фінскай кірхі на Вялікай Канюшанай, немцы гуртаваліся
вакол рэдакцыі адной з найстарэйшых у горадзе газэт “St.-Petersburger
Zeitung” і лютэранскіх храмаў; шматлікія іншыя храмы — грэцкая, галяндзкая,
эстонская цэрквы, бурацкі дацан, татарская мячэць — зьбіралі не толькі
адзінаверцаў, але і зямляцкія абшчыны. Беларуская ж шматканфесійная грамада,
молячыся, глядзела ў розныя часткі сьвету — Рым, Мэкку, Іерусалім — і
разыходзілася ў храмы розных вызнаньняў. Праваслаўная большасьць асобных
беларускіх цэркваў не мела і належала да бліжэйшага прыхода. Язычнікі, якіх
этнографы сустракалі ў беларускіх губэрнях і ў пачатку XX ст., калі й выяжджалі
ў Пецярбург, веру сваю там публічна не праяўлялі. Маскоўскі гісторык Васіль
Ключэўскі (1841-1911) адносна нацыянальнай псыхалёгіі заўважыў: “I маскаль, і
хахол хітрыя людзі, і хітрасьць абодвух выдаецца ў прытворстве. Аднак і той і
іншы прытворшчыкі па-свойму: першы любіць прыкідвацца дурнем, а другі разумным”.
Месца беларуса ў гэтым назіраньні Ключэўскім не акрэсьлена, пазьней беларусам
прыдалося вызначэньне «шчырыя», значыць наўмысна нехітрыя.
Каталіцкую шляхту з Вялікага
Княства Літоўскага ў расійскім Пецярбургу галоўным чынам прызнавалі за палякаў;
ёй самой трэба было альбо з гэтым моўчкі пагаджацца (і захоўваць свой гонар як
«польскі»), альбо спрабаваць сьцьвердзіць сябе як расійскае дваранства. Выбар
часьцей за ўсё залежаў ад сямейнай традыцыі (шмат хто ўспамінаў свае
старажытныя “рускія” карані), канфэсіі. Выкарыстаньне ў касьцёле польскай мовы
і польскі патрыятызм некаторых ксяндзоў на працягу ўсёй пецярбурскай гісторыі
прыводзілі каталікоў-беларусаў у шэрагі польскіх партый. Пецярбурская “роlоnіа” ад пачатку на вялікі
працэнт складалася з выхадцаў з Беларусі. Беларуская шляхта, якая яшчэ памятала
сваё паходжаньне з Вялікага Княства, трымалася пры гэтым незалежна ад каронных
палякаў. Больш за тое, шляхціц Восіп Сянкоўскі сфармуляваў тэорыю, якая
тлумачыла заняпад Беларусі-Літвы няўдалым саюзам з Каронай. Польскія гісторыкі
вельмі любяць даваць такім людзям тытул нацыянальных здраднікаў, але тыя не
маглі імі быць, бо да польскай нацыі і не належалі. Яны проста “шукалі сябе”.
Менавіта ў Пецярбургу выразна акрэсьлілася тэндэнцыя пераходу выхадцаў з
Беларусі да беларускай самасьвядомасьці — яскрава сьведчаць аб гэтым дзейнасьць
інжынэра Вацлава Іваноўскага, этнографа Аляксандра Сержпутоўскага, ксяндзоў-філёзафаў
Люцыяна Хвецькі і Фабіяна Абрантовіча, мовазнаўцы Браніслава Эпімаха-Шыпілы і
шматлікіх іншых. Яшчэ ў самым пачатку XX стагодзьдзя пецярбурскія выдавецтвы
ўнесьлі значны ўклад у разьвіцьцё беларускай літаратурнай мовы, у станаўленьне
граматычных і правапісных нормаў. Пры гэтым у пачынальнікаў былі вялікія сумненьні
нават адносна таго, якім алфавітам пісаць да беларусаў — лацінкай, кірыліцай ці
на абодвух. “Ці доўга вісецьме над намі двойчы-літэрнае пракляцьце — ніхто ня
ведае цяпер, — пісаў у 1912 г. пецярбурскі часопіс «Маладая Беларусь». — Адно
толькі добра ведаем, у вадно крэпка верым: сьведамаму беларусу ўсе літэры роўны
— для яго важна не форма — а сама істота, не чым напісана, а што напісана”.
Рэвалюцыя 1917 г. і перамога
бальшавікоў істотна зьмянілі спачатку сацыяльную, а за ёй і
нацыянальна-культурную сытуацыю ў горадзе. Аб’яўленая дзяржавай барацьба з
рэлігіяй ліквідавала большасьць храмаў, яны перасталі быць цэнтрамі нацыянальнага
жыцьця. Улада шукала больш-менш адэкватную замену ў выглядзе нацыянальных дамоў
асьветы, клюбаў і гурткоў, нацыянальнага тэатра. Аднак і гэтыя асяродкі да 1937
г. былі зьнішчаны. Саветызацыя пачала значыць абавязковую русыфікацыю. Тым не
менш кожны чарговы перапіс насельніцтва паказваў горад як шматнацыянальны, якім
ён застаецца і зараз. Русыфікацыя адбываецца як натуральны працэс, непазьбежны
для ўсіх груп імігрантаў. Але падыход да гэтай тэмы з часам зьмяніўся: ад бескампрамісных
і аднабокіх тэорыяў “плавільнага катла” перайшлі да прызнаньня больш
спагадлівых ідэяў шматколернай мазаікі, у якой даецца права на існаваньне
кожнай этнічнай культуры.
* * *
У 1905 г. у сталіцу прыехаў з
Якуцка вядомы ўжо фальклярыст і этноляг Эдуард
Карлавіч Пякарскі (1858-1934). Нарадзіўся ён 25 кастрычніка 1858 г. на
хутары Пятровічы Ігуменскага павета (зараз Чэрвенскі раён) Мінскай губэрні ў
шляхецкай сям’і, вучыўся ў Мінскай і Мазырскай гімназіях, а потым у Харкаўскім
унівэрсытэце. За рэвалюцыйную дзейнасьць быў выключаны з унівэрсытэта. У 1881
г. быў высланы ў Якуцкі край, дзе знаходзіўся да жніўня 1905 г. У Якуціі (жыў у
Ігідацкім насьлегу Батурускага улуса, пазьней —
у Якуцку) Эдуард Пякарскі склаў слоўнік якуцкай мовы, напісаў некалькі
навуковых прац па этнаграфіі якутаў і рускіх, удзельнічаў у экспэдыцыях
Геаграфічнага таварыства. Прыехаўшы ў Пецярбург, Эдуард Пякарскі быў да 1911 г.
рэгістратарам этнаграфічных калекцый этнаграфічнага аддзела Рускага музэя. З
1911 г. ён працуе ў Музэі антрапалёгіі і этнаграфіі, жыве на вуліцы Царкоўнай,
3; апошнія гады жыцьця Пякарскі супрацоўнічаў з Інстытутам усходазнаўства АН
СССР. З 1927 г. ён — член-карэспандэнт Акадэміі навук СССР, з 1931 — ганаровы
акадэмік [* Грыцкевіч
В. Эдуард Пякарскі. Біяграфічны нарыс. Мінск. 1989.].
Беларускае
грамадзка-культурнае таварыства ў Пецярбургу (БГКТ)
Першая пасьляваенная
грамадзкая беларуская арганізацыя ў горадзе была створана 30 красавіка 1989 г.,
у дзень нараджэньня будучага нязьменнага старшыні Валянціна Грыцкевіча [* Грицкевич В. П. Белорусское общественно-культурное
товарищество в Санкт-Петербурге // Город нашей общей судьбы. СПб, 2005. С
332-341.]. Дакумэнтам, важным для высьвятленьня абставін
гэтай гістарычнай падзеі, зьяўляецца экзэмпляр кніжкі Валянціна Грыцкевіча “Эдуард
Пякарскі. Біяграфічны нарыс”, якая толькі што выйшла ў Мінску. Першымі, каму
аўтар падарыў экзэмпляры з аўтографам, былі члены арганізацыйнага камітэта
будучага БГКТ. Адзін з паасобнікаў мае такі дарчы надпіс: “Міколу Нікалаеву з
найлепшымі пачуццямі! В. Грыцкевіч. 30. ІV. 89”. На чыстым адвароце
вокладкі запіс, які зроблены вечарам таго ж дня: «Дата падпісання гэтай кніжкі
нек. чынам гістарычная — сёння адбылося першае паседж. ініцыятыўнай групы па
стварэнню БГКТ у Л-дзе; былі В. Грыцкевіч (імяніннік) Мацыеўскі (фалькларыст,
укр.) Алег Лысенка і я. М. Нікалаеў».
Валянцін Пятровіч Грыцкевіч нарадзіўся ў сям’і настаўніка і ўрача.
У 1950 г. ён скончыў мінскую сярэднюю школу № 42. Карыстаючыся наяўнасьцю
розных формаў вышэйшай адукацыі (дзённай, вячэрняй і завочнай), ён паступіў
адразу ў тры вышэйшыя навучальныя ўстановы і ўсе тры пасьпяхова скончыў:
Інстытут замежных моў (1955), Мінскі мэдыцынскі інстытут (1956) і гістарычны
факультэт Беларускага дзяржаўнага унівэрсытэта (1957). Працаваў урачом ва Узьлянах
Рудзенскага раёна Мінскай вобласьці (1956-1957), у Мінску (1957-1969),
Ленінградзе (1969-1971), старшым навуковым супрацоўнікам Ваенна-мэдыцынскага
музэя (1971-1995). Адначасова выкладаў гісторыю ў Ленінградзкім інстытуце
культуры (з 1980 г.), з 1988 г. — дацэнт катэдры музэязнаўства гэтага ж інстытута
(цяпер Санкт-Пецярбурскі унівэрсытэт культуры). Шмат навуковых дасьледаваньняў
Валянціна Грыцкевіча прысьвечана гісторыі мэдыцыны: кнігі “З факелам Гіпакрата”
(Мінск, 1987), “Адысэя наваградзкай лекаркі: Саламея Русецкая” (Мінск, 1989),
“Ваенныя мэдыкі — кавалеры ордэна Славы трох ступеняў” (Л., 1975, сумесна з Ф.
Сатрапінскім); ён склаў анатаваны каталёг “Успаміны і дзёньнікі ў фондах
ваенна-мэдыцынскага музэя”. Другая плынь яго заняткаў і зацікаўленьняў —
гісторыя падарожжаў. “Падарожжы нашых землякоў” (Мінск, 1989), “Дзесяць шляхоў
з Вільні” (Вільня, 1979, на літ. мове), “Нашы славутыя землякі” (Мінск, 1984),
“Ад Нёмана да берагоў Ціхага акіяна” (Мінск, 1986), “Эдуард Пякарскі” (Мінск,
1989), “Шляхі вялі праз Беларусь” (Мінск, 1980, сумесна з А. Мальдзісам). Выдаў
падручнік па музэйнай справе ў сьвеце, рабіў пераклады на беларускую
літаратурных твораў з рускай і англійскай моў.
Валянцін Грыцкевіч — адзін з
арганізатараў, першы і нязьменны старшыня Беларускага грамадзка-культурнага
таварыства ў Пецярбургу, сябра Саюза пісьменьнікаў Беларусі, Міжнароднага
ПЭН-цэнтра, ганаровы чалец Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў, чалец Рускага
геаграфічнага таварыства, Пецярбурскага таварыства гісторыі мэдыцыны, чалец
Вялікай рады згуртаваньня беларусаў сьвету “Бацькаўшчына”.
/Мікола
Нікалаеў. Беларускі Пецярбург. Санкт-Пецярбург. 2009. С. 3-4, 148-149, 480-481./
ДАДАТАК
dr hab. prof. nadzw. UWr Zdzisław Julian Winnicki
Zakład Badań Wschodnich
gabinet: 14 | telefon:
71 375 51 34
adres e-mail: zdzislaw.winnicki@uni.wroc.pl
REGAŁ Z KSIĄŻKAMI
W. P. Grickiewicz, Ot Niemama k bieregam Tichogo Okieana, Mińsk 1986, s. 303; Bielorusy
w Sibiri, Nowosybirsk 2000, s. 160.
W
1986r. w Białoruskiej SSR ukazała się wydana w Mińsku (w języku rosyjskim)
praca białoruskiego historyka Walentyna P. Grickiewicza (Hryckiewicza) o
interesującym tytule Ot Niemana k
bieriegam Tichogo Okieana [* W. P. Grickiewicz Ot
Niemana kbiriegam Tichogo Okieana, Mińsk 1986. Pracę „rekomendowało Biuro
Komisji Historii badań Towarzystwa Geograficznego ZSSR” a recenzowali: „W. I.
Mielieszko, dr hab. nauk historycznych, M. O. Bicz, dr nauk historycznych, A.
I. Maldis, dr nauk filologicznych, D. J. Rezun, dr nauk historycznych”.
Wymienieni Bicz i Rezun są współcześnie autorami (współautorami) nieradzieckich
podręczników dla szkół średnich a A. I. Maldis (Maldzis) lidrem Stowarzyszenia
Języka Białoruskiego im. Fr. Skoryny. Jest specjalistą mickiewoczologiem,
szanowanym w Polsce działaczem białoruskiego odrodzenia narodowego.]
(„Znad Niemna ku brzegom Oceanu Spokojnego”).
Gdy
z pracą tą zapoznali się czytelnicy i badacze polscy, zwłaszcza zajmujący się
problematyką syberyjskich poloniców stwierdzili z niejakim zdumieniem, że
znaczna część pracy traktuje wprawdzie o tym samym co ich ustalenia badawcze
lecz wnioski jakie między innymi wypływają z tez historyka białoruskiego są
zgoła nowatorskie. Nowatorskie, gdyż znani z dotychczasowych polskich a także
niektórych rosyjskich opracowań badacze Syberii - polscy zesłańcy i podróżnicy
tacy jak np. J. Czerski, B. Dybowski, A. Birula-Białynicki, E. Piekarski, J.
Goszkiewicz, E. Felińska, A. Januszkiewicz, J. Kowalewski, T. Zan, F.
Ciecierski a nawet generał J. Kopeć (którego opublikowaną po polsku stronę
tytułową Dziennika...) zamieściło przywoływane opracowanie - to „wychodźcy z
Białorusi” - Białorusini! Rosyjskojęzyczna książka, metodycznie opracowana jako
niemal dokładna kopia (także edytorsko) podobnych rosyjskich prac o
podróżnikach, odkrywcach, badaczach i zdobywcach „nowych krain”, ukazuje w
podobnym duchu, „podobnych” bohaterów „białoruskich” podkreślając ich
współpracę z uczonymi i ludem rosyjskim niemal całkowicie abstrahując od ich
związków z Polską i polskością [* O Powstaniu Styczniowym 1863-64 r. autor pisze m.in.
„Powstanie 1863 r. na Białorusi [sic!] i Litwie rozwijało się w ścisłym
kontakcie z polskim ruchem wyzwoleńczym noszącym wówczas charakter szlachecki
[...] w myśl programu i odpowiednio do sił [czynników] stojących na jego czele
była to rewolucja burżuazyjno-demokratyczna, w trakcie której umacniały się
więzi rewolucyjne narodów białoruskiego, polskiego, litewskiego i
rosyjskiego...” - por. W. P. Grickiewicz, Ot Niemana... op. cit., s. 223.].
Praca
Hryckiewicza wydana w 20 tysiącach egzemplarzy miała charakter popularny i była
przeznaczona dla najszerszych białoruskich oraz rosyjskich kręgów czytelniczych
w tym, jak można sądzić z formuły wydawniczej młodzieży, z natury interesującej
się podróżami, badaniami i odkrywaniem nieznanych krajów i ludów. Czytelnicy i
badacze polscy po dzień dzisiejszy nie odnieśli się do narodowościowego
„odkrycia” W. Hryckiewicza uznając jego opracowanie za szczególny wykwit
„nauki” radzieckiej. Niektórzy, znający autora osobiście ze spotkań na
wspólnych polsko-radzieckich konferencjach uważali wręcz, że nie bardzo wypada
wytykać tak dziwną (ale radziecką więc nie koniecznie samodzielną) w ich
mniemaniu projekcję. Tymczasem jak wynika z przeglądu współczesnego (naukowego
i popularnego oraz politycznego a także publicystyki) piśmiennictwa
białoruskiego - nie była/jest to żadna naukowa „rewelacja” lecz raczej w
białoruskim rozumieniu, odważny pogląd o charakterze pionierskim, z rzadka
wówczas tak jasno ujawniany.
Współcześnie
jest to pogląd podstawowy, powszechny, urzędowy i wspólny zarówno piśmiennictwu
urzędowemu jak opozycyjnemu co ma na Białorusi istotne znaczenie. Znaczenie,
gdyż piśmiennictwo oficjalne w Republice Białoruś jest w znacznej mierze
postradzieckie zaś opozycyjne zasadniczo ma charakter antysowiecki.
Piśmiennictwo
białoruskie zmierzające najwyraźniej w kierunku nadrobienia (odrobienia,
wytworzenia) własnej historiografii, której do upadku ZSSR po prostu nie było -
znalazło się właśnie w sytuacji szczególnej gdyż dorobek, który gdzie indziej
jest skutkiem pracy wielowiekowej chce, uzyskać niemal natychmiast, w ciągu 10
lat jakie upłynęły od proklamacji suwerenności najpierw BSSR później RB.
Zasadnicza szczególność ponadto polega między innymi na tym, że piśmiennictwo
(nauka) ujmuje dzieje białoruskości jako ogląd przeszłości substratu
dzisiejszego państwa białoruskiego, którego obszar to w większości Wielkie
Księstwo Litewskie (WXL) po Unii Lubelskiej z 1569 roku (bez Żmudzi czyli „z
grubsza” współczesnej Republiki Litewskiej). Wielkie Księstwo jest przy takim
podejściu, od początku do końca etnicznym, kulturowym i politycznym,
białoruskim państwem Białorusinów [* Zanim poglądy
takie zaczęto oficjalnie (i zgodnie!) szerzyć w BSSR-RB - były one powszechne
wśród białoruskiej diaspory na Zachodzie. Ich streszczenie oddawał dwuwiersz
pochodzący od środowiska białoruskiego z Anglii: „Nasze imia, słowy dwa - My,
Wialikaja Litwa”.], zaś przedrozbiorowa Polska - Rzecząpospolitą („Recz
paspolita”) bez jakiegokolwiek narodowego dookreślenia. Pogląd ów jest tak
dalece posunięty, że według współczesnych podręczników szkolnych i akademickich
- Rosja nie dokonywała rozbiorów Polski [* Na ten i
inne aspekty stosunku do wspólnej historii, por. Polska, polskość we współczesnym piśmiennictwie białoruskim [w:]
Zdzisław J. Winnicki Szkice i obrazki
zaniemeńskie, Wrocław 2000, s. 60-97.]. Polskę „rozbierały” Prusy i
Austria. Rosja „przyłączała do siebie Białoruś” (nie zagarniała, podbijała,
zagrabiała lecz „przyłączała” „dołączała”). W dodatku nawet już nie WXL, a co
najwyżej „ziemie białoruskie”. Nic więc dziwnego, że w takiej konwencji cały
dorobek kulturowy okresu I RP powstały na obszarze dzisiejszej Białorusi jest
traktowany jako białoruski w dzisiejszym tego pojęcia rozumieniu. To z kolei
stymuluje stanowisko wobec mieszkańców wspomnianego obszaru, którzy zgodnie z tym
i według swoistego białorusko-sowieckiego ius
soli - byli i „muszą” być Białorusinami. Tak oto dochodzimy do „odważnego
pierwszeństwa” W. Hryckiewicza, do tezy z jakiej wynika, że na Białorusi nie
tylko nie ma (współcześnie) ale i nigdy nie było Polaków. Byli/są -
„skatolicyzowani, - spolonizowani – Białorusini” lub co najwyżej „kościelni
Polacy” [* I.
Kabzińska, Wśród „kościelnych Polaków”.
Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi, Warszawa
1999.].
W
Polsce, III RP w zasadzie nic o takich poglądach nie wiadomo lufrpp wiadomo, są
lekceważone albo jak sygnalizowalony wyżej traktowane jako spuścizna myślenia
sowieckiego. Tymczasem jest to nie sowiecka lecz współczesna białoruska
(narodowa) „norma”. W bardziej skrajnych, lecz mocno rozpowszechnionych w
dzisiejszym piśmiennictwie białoruskim tezach wygląda to tak jak niżej,
skrótowo sygnalizujemy.
Jeden
ze znanych współczesnych białoruskich „odrodźfcniowców” E. E. Sziriajew w
cytowanej tutaj, (opublikowanej po rosyjsku) pracy pisze wprost o
przedstawicielach narodu białoruskiego w znaczeniu tak etnicznym jak i
politycznym, do których enumeratywnie zalicza: Mikołaja Husowskiego, Michała
Ogińskiego, Ignacego Domeykę, Stanisława Moniuszkę, Tadeusza Kościuszkę,
Konstantego Kalinowskiego, Michała Glinkę, Franciszka Skorynę, Ignacego
Gorzkiewicza, a także „w całości białoruskie rody magnackie Sapiehów,
Hlebowiczów, Wołłowiczów, Tyszkiewiczów, Ostrogskich, Druckich, Ogińskich,
Holszańskich, Paców” oraz w białoruskim znaczeniu, takich „Litwinów” jak „Czarnorusini
według pochodzenia Adam Mickiewicz i Władysław Syrokomla”. [* Sziriajew E. E., Biełaruś, Ruś Biełaja, Ruś Czornaja i Litva
w kartach, Mińsk 199 r. s. 7, 11. Wspomniana Ruś Czarna odnosi się
generalnie do terenów przedwojennego województwa nowogródzkiego i części
Mińszezyzny oraz Grodzieńszczyzny. W wieku XVIII pojęcie „Białorusi”
utożsamiane było z obszarami dawnych województw I-szej RP, - Mścisławskiego,
Smoleńskiego i Połockiego. Por. na ten temat Kazimierz Moszyński, Co to była Biała i Czarna Ruś? „Magazyn
Polski”, Grodno 1992:1, s. 28, 29.] Powyższe stanowisko jest
przeważające, w zasadzie jednolite w naukowym i politycznym piśmiennictwie na
Białorusi oraz wśród białoruskiej diaspory.
Nie
kwestionując genezy „ruskiego” pochodzenia („lićwińskiego” - „litewskiego”,
„prebiałoruskiego”, w zależności od konkretnej osoby lub rodu) znacznej części
spośród wymienionych znakomitości historycznych, zwróćmy uwagej iż w
zaprezentowanym wyżej podejściu w zupełności wyklucza się przyjęcie jako
własnej, polskiej świadomości czy współświadomości w znanym stylu gente Ruthenus - Lithuanus - natione Polonus.
Bywa, że podręczniki naukowe starają się „obiektywizować” narodowość i wówczas
o poszczególnych postaciach historycznych piszą tak: „Kaściuszka Andrej
Tadewusz Banawentura - pochodził z białoruskiej szlachty, Paniatouskij
Stanisłau August - pochodził z Biełarusi, Aginski Michaił Kleafas - białoruski
i polski kompozytor, Czaczot Jan - białoruski poeta, Zan Tamasz - białoruski
poeta, Mickiewicz Adam - emigrant z Białorusi, pisał w języku polskim,
Tyszkiewicz J. - białoruski archeolog, Jelski Michał - białoruski muzyk, Jelski
Aleksander - białoruski pisarz, historyk” itd. [* Gistoryja
Biełarusi. Dawiedaczna-informacyjny dapamożnik, Mińsk 1995, passim.]
W odniesieniu do kwestii wyznaniowych powszechny pogląd omawianego
piśmiennictwa sprowadza się do tego, żę w obrębie wszystkich występujących w
WXL konfesji chrześcijańskich, ich substrat wyjściowy stanowili, według tych
poglądów, praktycznie wyłącznie Białorusini (także w wieku XI i XII [sic]).
Na
tzw. dalszych Kresach, a więc na Mińśzczyżnie (choć także na Wileńszczyźnie)
wśród części tutejszych polskich ziemian, w drugiej połowie wieku XIX-go oraz
na początku wieku XX-go dosyć rozpowszechniona była tak zwana idea Krajowa [* Oryginalny status i pojecie tamtej, sprzed 1918 roku
polskości dawnych kresów, Mińszezyzny dobrze oddają opisy samych
zainteresowanych. Melchior Wańkowicz niekwestionowany autorytet, znawca nie
tylko realiów ale i duszy kresowej z dalszych Kresów pisał tak o tym zjawisku:
„...Po domach naszych kresowych wisiały portrety przodków - archimandrytów i
ihumenów, gramoty przez naszych królów polskich po białorusku pisane, herby
nasze miały krzyże, krzyże-strzały, z unickimi czy zgoła prawosławnymi belkami
poprzecznymi, wywodziliśmy się od protoplastów Wańków, Wołodźków, Hrehorów,
Fiedorów [...]. Póki carat był, my młodzi walczyliśmy o polskie szkoły,
kończyliśmy polskie uniwersytety, ale stryjce nasi robili politykę »krajową«,
jako że to niby? »tutejsi«, o polskiej jeno kulturze...”. Drugi z wybitnych
ludzi tamtego Kraju i tamtego czasu Marian Zdziechowski, w roku 1918 z kolei
tak to określał: „... gdyby tych, co w tyciu rodzinnym, mowy polskiej używają,
zapytano, jakiej są narodowości, to odpowiedzieliby w ogromnej większości, że
są Polakami, wyznanie to jednak nie byłoby rzetelnym wyrazem ich przekonania
czy uczucia. Jedni dali odpowiedź taką przyparci do ściany - bo coś
odpowiedzieć na zadane pytanie trzeba, choć sami nad nim nie zastanawiali się
nigdy; inni, inteligentniejsi, ograniczyliby znaczenie odpowiedzi swe
zastrzeżeniami, dowodzącymi, że »polskość«, »tutejszość« to coś zgoła innego,
niż polskość tych, co w Warszawie i w Krakowie urodzeni [...]. (dalej,
dookreślając ową »tutejszość«, wywodzi cytowany autor swoistą »dwunarodowość«,
w której staje się ona wyrazem) [...] głębokiego przywiązania do polskiej
kultury, polskiej mowy, która stała się mową ojczystą, zrośnięciem się z całą
dziejową przeszłością Polski i jej przyszłymi losami [...] (a zarazem właśnie)
dwunarodowością i dążeniem do zlania się dwóch miłości. Polski i Białorusi
(dawnej Litwy)”. Współcześnie (1999 rok), gdy na Białorusi dla wielu Polaków, poza liturgią
i modlitwą, język polski nie jest mową codzienną samoidentyfikacja ma
wielorakie korzenie, głównie od pochodzenia deklarowanego przez rodziców. Bywa,
że, jak to niedawno zilustrowała badaczka problemu Iwona Kabzińska, owo
identyfikowanie wygląda tak, (rozmowa dwu starszych kobiet w okolicy Naliboków
na szeroko rozumianej Mińśzczyżnie) – “jeśli mówisz «gorzkie żale»
to ty Polka jesteś”. Ponadto sama znajomość języka jak świadczą o tym liczne
przypadki nie oznacza, iż daną osobę z polskości należy wykluczyć. Tak było w
przeszłości i tak jest współcześnie.]. Polegała ona na tym, że autochtoni tych ziem zwłaszcza legitymujący się
pochodzeniem rodowym od czasów (lub sprzed) Unii Lubelskiej uważali się za „Polaków
w sensie Mickiewiczowskim”: „Litwin i Mazur bracia są czyż kłócą się bracia o
to, iż jednemu na imię Władysław, drugiemu Witowi? Nazwisko ich jedne jest:
nazwisko Polaków” [*
A. Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i
pielgrzymstwa polskiego, Warszawa 1986, s. 80.]. Była to
jednocześnie swego rodzaju dwoistość świadomościowa „tutejszości” ziemiaństwa -
szlachty (tylko!) całkowicie odmienna od faktycznego pojęcia innej
„tutejszości” tej, którą odnotował polski spis narodowościowy z roku 1931
wykazujący na obszarze województwa poleskiego (brzesko-litewskiego) ponad 700
tys. „tutejszych”, prawosławnych chłopów Poleszuków dzisiaj określających się
jako Białorusini lub Ukraińcy. Ta chłopska „tutejszość” odmiennie od „krajowej”
wynikała z zupełnego braku samoidentyfikacji narodowej. Przypominamy sygnalnie
te pojęcia i zjawiska dla podkreślenia jak skomplikowaną bywała i jest kwestia
narodowa na dawnych Kresach północno-wschodnich, obszarze dzisiejszej Republiki
Białoruś. To z kolei ma uczulić wobec jednoznacznych ocen współczesnego
piśmiennictwa białoruskiego określającego niemal cały element ludzki dawnego
WXL (od „starożytności” - pojecie podręczników), tej części I-szej RP,
późniejszego zaboru rosyjskiego, województw północno-wschodnich II RP, BSSR i
dzisiaj RB - jako niewątpliwych Białorusinów i to w dzisiejszym pojęciu
świadomościowo-narodowościowym. W powyższej konwencji, przyjętej przez gros
autorów białoruskich, nawet tak niewątpliwy polski patriota jak wileński
artysta i uczony Ferdynand Ruszczyć, także jest niewątpliwym „artystą
białoruskim” [*
Gistoryka-dakwnentalnyja chroniki garadou i rajonau Biełarusi. Pamiać.
Wołożynski rajon, Mińsk 1996, s.142, 143.]. Białorusinem w takim ujęciu
jest Napoleon Orda, malarz, rysownik, kompozytor, wydawca m.in. „Albumu utworów
kompozytorów polskich" (1838), który swą żonę, Francuzkę „nauczył mówić po
polsku", jak pisze o tym autor artykułu o Ordzie, chwalący w nim
świadomego „Białorusina” [* W tej kwestii, do swoistego zamieszania przyczynia się
także incydentalnie piśmiennictwo polskie. Streszczenia
rosyjsko-litewsko-anngielsko- i niemieckojęzyczne do pierwszego, wydanego w 199l
r. albumu (wyboru prac) Napoleona Ordy; określają go jako, „białoruskiego
szlachcica” [„biełarusskij dworianin”, „baltarusiu bojaro”, „Byelorussian
gentelman”, „weissrussisch Edelmann”], [w:] Album
widoków historycznych Polski. Poświęcony Rodakom. Zrysowany z natury przez
Napoleona Ordę, Gdańsk 1991 (pod redakcją Jarosława Kamińskiego i Mariusza
Krzyżanowskiego) s. 135, 136, 137, 138.]. Artykuł ten, autorstwa Jauhena
Szumiejki ukazał się 4-tym numerze katolickiego pisma „Nasza Wiera” wydawanego
przez Kościół katedralny p.w. Najświętszej Maryi Panny (dawny kościół jezuicki)
w Mińsku. Pismo nawiązujące do wydawnictw katolickich tej świątyni (drukowane
po roku 1905 po polsku) po raz pierwszy w jej dziejach wydawane jest wyłącznie
po białorusku. O stosunku świeckiego piśmiennictwa na Białorusi do spraw
konfesyjnych, w tym w szczególności rzymsko-katolickiego duchowieństwa
wzmiankujemy niżej.
W
takiej też konwencji, na rzymskokatolickim cmentarzu Kalwaria w Mińsku, zwanym
„cmentarzem szlachty polskiej” [* Takiego określenia po raz pierwszy użyła autorka
pierwszej powojennej publikacji o Kalwarii, Anna Prugar-Myślik, por. tygodnik
„Zorza”, 1990: 19 s. 8-9.], według autorki jedynego jak dotąd
białoruskiego opracowania o tym cmentarzu, pochowani są tam praktycznie sami
„Białorusini”. We wstępie do tej publikacji Sakałouskaja zaznacza: „Gdy chodzi
się po cmentarzach Białorusi, od razu można spostrzec, od którego sąsiada,
zachodniego czy wschodniego zależała nasza ziemia, w jakim języku modlili i
modlą się ludzie”. Omawiając pochówki na Kalwarii autorka pisze o
spoczywających tam m.in. szlachecko-ziemiaóskich rodzinach Wańkowiczów,
Weryha-Darewskich, Downar-Zapolskich, Wojniłłowiczów, Kobylińskich,
Chreptowiczów, Czeczotów wyłącznie w etniczno-narodowej opcji białoruskiej [* Praca wydana przez
miński, rzymskokatolicki kościół pw. Św. Symeona i Św. Heleny (tzw. czerwony
kościół) fundacji Edwarda i Olimpii Woyniłłowiczów (1910 r.): A. S.
Sakałouskaja, Kalwaryja, Mińsk 1997,
s. 6 i passim. Opisane pochówki pochodzą z XIX i początku XX wieku.].
Dwadzieścia lat wcześniej od publikacji A. Sakałouskaj, ofiarom stalinowskiej
„Operacji polskiej” [*
W. Michniuk, Z historii represji
politycznych przeciw Polakom na Białorusi w latach trzydziestych., w: Polska -
Białoruś 1918-1945, Warszawa 1994, s. 105-120.; Z. J. Winnicki, Zapomniany
genocyd. Rozstrzelania Polonia białoruska., w: Szkice polski-białoruskie,
op.cit., s. 91-107.], których
mogiły w podmińskich Kuropatach odkrył w 1988r. Zenon Poźniak, polskiej
narodowości odmówił (zakwestionował jako efekt prowokacji NKWD), Mikoła
Abramczyk, emigracyjny przywódca Rady Białoruskiej Republiki Ludowej twierdząc,
że to NKWD torturami zmuszało aresztowanych Białorusinów do „przyznania się do
polskości” [* Mikola
Abramcyk, I accuse the Kremlin of
genocide of my nation., Toronto 1950, passim. Por. też Krywawy ździok nad biełaruskim narodom, [w:] Z Gistoryjaj na Wy. Artykuły, Dokumenty, Uspaminy. Mińsk 1994, s
70-76.]. Nota bene Z. Poźniak
narodowość ofiar z obszaru przedwojennej BSSR w Kuropatach traktuje podobnie [* Z. Paźniak Sapraudnaje abliczcza, Mińsk 1992., Z.
Paźniak, J. Szmygaliou, M. Krywalcewicz, A. Jou Kurapaty. Artykuły, nawukowaja sprawazdacza, fotazdymki, Mińsk 1994.].
Tak
oto, od niezauważonej a właściwie zlekceważonej w Polsce „nowatorskiej” pozycji
autorstwa W. P. Hryckiewicza z roku 1986-go, piśmiennictwo białoruskie przeszło
en bloc do twierdzeń o całościowej
przynależności do kultury i etnosu białoruskiego, całości tego dorobku
kulturowego i jego twórców o ile zaistnieli historycznie na terytorium
współczesnego państwa białoruskiego. Wyjątkiem jest Feliks Dzierżyński urodzony
w okolicach Puszczy Nalibockiej (powiat Wołożyn). Urodzony w pobliżu Ferdynad
Ruszczyć (w tym samym powiecie) jak wskazaliśmy wyżej jest/był „Białorusinem”.
W.
Hryckiewicz pisał o sprawach syberyjskich w ich odniesieniu do okresu sprzed
rewolucji bolszewickiej roku 1917. Po tym roku odrodziła się państwowość polska
jako II Rzeczpospolita. Po roku 1921 bolszewicy po raz drugi proklamowali BSSR.
Współczesna nauka w RB, jak to wyżej zasygnalizowaliśmy po apriorycznym
„ustaleniu” narodowości postaci historycznych w odniesieniu do wspomnianego
wyżej zakresu terytorialnego wykroczyła poza ten zakres. Gdy idzie o kierunek
zachodni - są to stwierdzenia, z których wynika, że etnicznie białoruskie są
powiaty dzisiejszego województwa białostockiego po Łomżę. Według tych samych
źródeł, równomierne, do 10% białoruską jest ludność całego województwa
olsztyńskiego. Na kierunku wschodnim - Białorusinami są mieszkańcy
Smoleńszczyzny. Wreszcie, tym razem bez podtekstów rewindykacyjnych, wzorem W.
Hryckiewicza, badacze białoruscy (z Instytutu Historii Białoruskiej Akademii
Nauk) wspólnie uczonymi rosyjskimi (z RAN) ponownie podjęli „białoruską”
tematykę dalekowschodnią, syberyjską. Tematykę w czasokresie umiejscowionym od
zdarzeń z wieku XVI-go do współczesności.
W
roku 2000. w Nowosybirsku opublikowano tom zbiorowy prac badaczy wspomnianych
instytucji naukowych, zatytułowany Białorusini na Syberii [* Institut Istorii SO RAN -
Institut Istorii NARB - Biełorusy w
Sibiri (wypusk II), Nowosibirsk, 2000, pod redakcją; W. A. Lamin, N. S.
Staszkiewicz. Recenzował naukowo W. A. Ilinych.].
Tom
składa się z dziewięciu artykułów poprzedzonych wstępem jednego z redaktorów
opracowania (W. Lamin). W kontekście wyżej przedstawionych uwag i spostrzeżeń
na szczególne omówienie i krytykę zasługują cztery pierwsze teksty i
przedostatni [*
Teksty, które w niniejszej recenzji pomijamy odnoszą się do: działań wojsk
syberyjskich na obszarach BSSR w trakcie II wojny światowej, „uczestnictwa
Białorusi” w uprzemysłowieniu Syberii w latach 60- 80 XX w., biografii
białoruskiego naukowca pracującego na Syberii w latach 70-tych tego wieku i
pieśniom białoruskim miejscowego zespołu artystycznego. Nic wnoszą one nic
szczególnego z punktu widzęnia podjętych przez nas rozważań. Tłumaczenie
tytułów oraz cytowanych elementów tekstów - Z. J. Winnicki.].
Te pierwsze to: Rodzina „Litwinów” Biernadskich w historii Syberii XVII w. (autor: D. Rezun), Niektóre
źródła dotyczące kształtowania oraz liczebności „Litwy” na Syberii w XVII w.
(I. Sokołowskij), Skąd nasz ród (T.
Mamsik) i O wprowadzeniu przemysłu
lnianego przez Białorusinów na Syberię w końcu XIX w. (G. Boczanowa).
Przedostatni - Obyczaje i obrzędy
zimowych świąt kalendarzowych wśród syberyjskich Białorusinów (koniec XLX-XX
w.) - autor N. Kupiersztoch.
Przegląd
treści i wywodów pomieszczonych we wspomnianych artykułach potwierdza wyżej
zarysowaną tendencję piśmiennictwa (nauki) białoruskiego do uznawania za
„białoruskie” wszystkiego co terytorialnie (ius
soli) miało związek z obszarem Ziem Białoruskich w dalszej lub bliższej
przeszłości. W szczególności dotyczy to osób (ludzi) kwalifikowanych na
podstawie miejscowego pochodzenia. Kryteria w tym przypadku są proste -
wszystko (wszyscy), do których odnosi się zapisane w rosyjskich źródłach
pojęcie „Litwa” - stanowić ma synonim: „Białoruś”, „białoruski”. Wątki polskie
są minimalizowane oraz traktowane odrębnie od współwystępującęj „Litwy” [* T. Mamsik jest ponadto
autorem nie tylko odkrywającym zasiedlanie Syberii przez XVI-to wiecznych
„Białorusinów” ale też, kwestionującym takie zasiedlanie przez Polaków, którzy
„przecież [być może sami nie wiedząc] byli Białorusinami” - por. T. S. Mamsik „Poliaki” Rudnogo Ałtaja:
istoriogrąficziesskij mif i diemograficzieskaja riealnost' [w:] Etnografija Ałtaja i sopriedielnych
tierritorij, Barnauł, 1998 s. 23-28.]. W wypadku wątpliwości autorzy
niekiedy stosują mocno dowolne kryterium „brzmienia nazwisk”, na tej podstawie
wyodrębniając Białorusinów, Ukraińców, Polaków. By nie wracać do tego wątku,
stwierdźmy, że o ile epizodycznie, przywoływani tutaj autorzy, spośród
syberyjskiej „Litwy” wydzielają Polaków to, w żadnym, nawet jednostkowym
przypadku nie odnoszą tego do Litwinów w dzisiejszym, powszechnym pojmowaniu
tego pojęcia narodowego [* Poważna część (powszechnie) piśmiennictwa białoruskiego w
odniesieniu do Litwinów z okresu kształtowania się WXL używa określenia
„Żmudzini” („Żamojty”).]. W sprawie nazwisk natomiast wskażmy na
zjawisko rozpowszechnione nie tylko w białoruskim piśmiennictwie naukowym, ale
takie w urzędowym zapisie (dokumenty) personaliów. Zjawisko owo zaciera
faktyczne brzmienie nazwisk a „powszechny” czytelnik białoruski nie zdaje sobie
sprawy z faktycznego zabiegu białorutenizującego ex ante. Na takie właśnie zjawisko, jednoznacznie zwróciliśmy już
uwagę przy dyskusji na temat treści (i zamiarów tezowych) pracy cytowanej wyżej
A. Sakałouskaj (Sokołowskiej) przy recenzowaniu jej pracy o mińskim cmentarzu
katolickim Kalwarii. Tu powracamy dla zilustrowania istoty zjawiska...
Zdzisław Julian Winnicki
/Zesłaniec.
Pismo Rady
Naukowej Zarządu Główniego Związku Sybiraków. Nr. 8. Wrocław. 2002. S. 123-128, 135./
ПОЛЬСКІ ПЕЦЯРБУРГ
фальсыфікат на
дзяржаўным узроўні
Коренные народы Сибири и
польские исследователи
Дата создания: 21.09.2014 — Последние изменение: 21.09.2014
25-26
сентября в Российском институте истории искусств состоится международная
конференция, посвященная памяти Эдварда Пекарского (1858-1934). Научный форум
пройдет в рамках цикла «Петербург и национальные культуры».
Конференцию проводят две польских миссии - Генеральное консульство
Республики Польша в Санкт-Петербурге и Генеральное консульство Республики
Польша в Иркутске, Постоянное представительство Республики Саха (Якутия) в
Санкт-Петербурге и Российский институт истории искусств.
Вклад польских исследователей, а в сущности ссыльных поляков,
оказавшихся в Сибири в ссылке в разные годы (после польского восстания
1863-1864 годов, после работы в социалистических, эсеровских кружках и т.п.)
невозможно переоценить. Они стали первыми этнографами, лингвистами,
антропологами, фольклористами Восточной Сибири и Якутии. Эдвард Пекарски, а для
России Эдуард Карлович Пекарский, ветеринар по образованию и эсер по партийной
принадлежности, попал в Якутск в ноябре 1881. Через шесть лет составил первый
якутско-русский словарь на 7 тысяч слов. К 1930 году в его словаре было уже 25
тысяч слов. Ссылка его сделала не только лингвистом, но и этнографом,
фольклористом, а затем и членкором Академии Наук СССР. Якуты считают его отцом
своей литературы. Ему и посвящены конференция, книжная и документальная
выставки и якутские перформансы.
В рамках конференции состоится открытие сразу трёх выставок.
Книжно-иллюстрированная выставка Национальной библиотеки Республики Саха
(Якутия) и Российской национальной библиотеки и фотодокументальная выставка
Национального архива Республики Саха (Якутия), а также совместная выставка Польской
и Российской академии наук «Польские исследователи в Сибири» (Белый и Красный
залы Российского института истории искусств).
Конференция начнётся с показа национального якутского обряда «Алгыс».
Затем в Зелёном зале откроются научные сессии. «Современная Якутия – традиция
как сила развития» и «Перед лицом чарующей цивилизации: поляки в Восточной
Сибири» состоятся 25 сентября. Утренняя сессия 26 сентября будет целиком
посвящена Пекарскому: «Эдвард Пекарский между Польшей, Якутией и Петербургом».
Затем докладчикам и гостям конференции покажут экспозицию «Народы Сибири и
Дальнего Востока. Конец XIX-XX в.» в Российском этнографическом музее.
Программа конференции
25 сентября 2014 (четверг)
Санкт-Петербург, Российский институт истории
искусств,
Исаакиевская пл., 5
08.45
Регистрация участников
09.00
Национальный якутский обряд Алгыс
(центральная лестница)
09.15
Открытие выставок (Белый
зал, Красный зал)
1.
Книжно-иллюстрированная выставка Национальной библиотеки Республики Саха
(Якутия) и Российской национальной библиотеки
2.
Фотодокументальная выставка Национального архива Республики Саха (Якутия)
3.
Выставка «Польские исследователи Сибири» Польской и Российской Академий наук
Презентация выставок:
От Республики Саха (Якутия) – Валентина Андреевна Самсонова,
директор Национальной библиотеки Республики Саха (Якутия)
От Республики Польша – Марек Зелински, Генеральный консул Республики
Польша в Иркутске
Осмотр выставок
10.00
Открытие международной научно-практической конференции (Зелёный зал).
Приветствия:
1. Ольга Борисовна Кох – Директор Российского института истории
искусств
2. Петр Марциняк - Генеральный консул Республики Польша в
Санкт-Петербурге
3. Марек Зелински - Генеральный консул Республики Польша в
Иркутске
4. Галина Маратовна Макарова - Постоянный представитель
Республики Саха (Якутия) в Санкт-Петербурге
Вручение государственных наград – Галина Маратовна Макарова
10.30 – 12.30 Первая сессия: Современная Якутия – традиция как сила
развития
Модератор: Ольга Борисовна Кох
1. Яна Романовна Иванова, заместитель
руководителя Департамента по делам народов и межнациональным отношениям
Республики Саха (Якутия). «Республика Саха: современные процессы и
государственная национальная политика»
2. Франтишек Новиньски, профессор,
Гданьский университет. „Сибирь в польской традиции и истории”.
3. Михал Кщёнжек, писатель. «Якутия по следам
В. Серошевского»
4. Марек Зелиньски, Генеральный консул
Республики Польша в Иркутске. «Презентация польско-сибирской библиотеки»
12.30 – 13.30 обеденный
перерыв
13.30 – 15.30 Вторая сессия: Перед лицом чарующей цивилизации – поляки в
Восточной Сибири
Модератор: Франтишек Новиньски
Открытие второго заседания:
1. Болеслав Сергеевич Шостакович,
профессор, доктор исторических наук, Иркутский государственный университет.
«Вклад поляков в развитие Восточной Сибири»
2. Василий Николаевич Иванов, профессор
НИИ Олонхо, доктор исторических наук, Северо-Восточный федеральный университет
им. М.К. Аммосова. «Вклад польских исследователей в развитие науки о
якутоведении (XVII-нач.XX в.)»
3. Павел Левонович Казарян, профессор,
доктор исторических наук, Северо-Восточный федеральный университет им. М. К.
Аммосова. «Проблема изучения ссылки поляков в Ленский край (XVII - начало XX
веков)»
4. Петр Семенович Троев, профессор, доктор
исторических наук, Северо-Восточный федеральный университет им. М.К. Аммосова.
«Воспоминание В. Серошевского как исторический источник»
5. Михал Пендрацки, Польская академия
наук. «Азиатский шаманизм Серошевского»
15.30 – 16.00 кофе-брейк
16.00 – 17.30 Продолжение второй сессии
Модератор: Болеслав Сергеевич Шостакович
1. Петр Иванович Корякин, начальник отдела
использования документов Национального архива Якутии. «Заборовский в якутской
ссылке»
2. Игорь
Владимирович Мациевский, заведующий сектором инструментоведения
РИИИ, доктор искусствоведения. «Роль А.В. Затаевича в исследовании традиционных
культур Урала и Центральной Азии»
«Польские исследователи традиционной музыки Азии: Виктор Затаевич, Анна
Чекановска-Куклиньска, Юзеф-Альберт Кон»
1. Алексей Петрович Андреев, старший преподаватель
кафедры всемирной истории и этнологии Исторического факультета,
Северо-Восточный федеральный университет им. М. К. Аммосова. «Феликс Кон:
ссыльный, исследователь, ученый»
2. Владимир Викторович Тихонов, директор
Архитектурно-этнографического музея «Тальцы», кандидат культурологии.
«Перспектива сохранения традиционной культуры польских переселенцев периода
столыпинской аграрной реформы в Иркутской области»
3. Галина Валентиновна Тавлай, старший
научный сотрудник сектора фольклора РИИИ, кандидат искусствоведения. «Музыка
Сибири в контексте музыкальных культур Азии (в историческом исследовании А.
Чекановской)»
4. Белянская Марина Христофоровна,
кандидат историчесих наук научный сотрудник высшей категории отдела этнографии
народов Сибири и Дальнего Востока Российского этнографического музея название
доклада: «Вклад польских ученых в изучении языков тунгусо-маньчжурских народов
Сибири, Севера и Дальнего Востока»
26 сентября 2014 (пятница)
09.30 – 12.45 Третья сессия: Эдвард Пекарский
– между Польшей,
Якутией и Петербургом
Модератор: Василий Николаевич Иванов
1. Ольга Борисовна Кох, директор РИИИ,
доктор исторических наук. «Время Э. Пекарского»
2. Франтишек Новиньски, профессор,
Гданьский университет. «Польско-якутские ранние связи»
3. Болеслав Сергеевич Шостакович,
профессор, доктор исторических наук, Иркутский государственный университет.
«Эдвард Пекарский – источниковое наследие ученого в сфере его научной
деятельности в якутской ссылке»
4. Валентина Андреевна Самсонова, директор
Национальной библиотеки Республики Саха (Якутия). «O переписке Э.
Пекарского с М. З. Винокуровым»
5. Александр Михайлович Певнов, главный
научный сотрудник Института лингвистических исследований РАН, доктор
филологических наук;
Анна Юрьевна Урманчиева,
старший научный сотрудник Института языкознания РАН, кандидат филологических
наук. «Э.К. Пекарский как составитель академического словаря якутского языка»
1.
Татьяна Андреевна Щербакова (Кугаевская), кандидат педагогических наук, филолог. «Э.К. Пекарский как семьянин (по
материалам Санкт-Петербургского филиала архива РАН)»
2. Татьяна Юрьевна Сем, ведущий научный
сотрудник отдела этнографии народов Сибири и Дальнего Востока Российского
этнографического музея. «Коллекции Э.К. Пекарского по тунгусам Охотского
побережья в Российском этнографическом музее»
3. Лидия Григорьевна Лельчук, научный
сотрудник отдела Сибири и Дальнего Востока Российского этнографического музея.
«Коллекции Э.К. Пекарского по якутам в Российском этнографическом музее»
4. Кюннэй Такасаева, кандидат
психологических наук, доцент ВАК. «Две персоны – две судьбы: Вацлав Серошевский
и Эдуард Пекарский».
5.
Александр Александрович Петров, профессор РГПУ им. А.И. Герцена, доцент
Института народов Севера. "Переписка В.Н.Васильева с Э.К.Пекарским».
Подведение итогов работы конференции - обсуждение планов составления
научной биографии Э.К. Пекарского
13.00 – 14.00 обеденный
перерыв
14.30 Возложение цветов на могиле Эдварда Пекарского, Смоленское
Лютеранское кладбище.
15.00 Посещение экспозиции
«Народы Сибири и Дальнего Востока. Конец XIX – начало XX» в Российском
этнографическом музее.
/cogita.ru›…korennye…sibiri-i-polskie-issledovateli/
Коренные народы Сибири в
трудах польских исследователей.
Памяти Э.К. Пекарского
29.09.2014 14:58
Накануне Дня государственности Якутии 25-26
сентября в Российском институте истории искусств прошла Международная
конференция «Коренные народы Сибири в трудах польских исследователей. Памяти Эдварда
Пекарского (1858-1934)» в рамках цикла «Петербург и национальные культуры».
Организаторами конференции выступили: Генеральное консульство Республики
Польша в Санкт-Петербурге, Генеральное консульство Республики Польша в
Иркутске, Постоянное представительство Республики Саха (Якутия) в
Санкт-Петербурге и Российский институт истории искусств.
Началось мероприятие в залах института с традиционного национального
обряда Алгыс. Затем заместитель Постоянного представительства Республики Саха
(Якутия) в Санкт-Петербурге Алла Кондратьева открыла тематические выставки.
Фотодокументальную выставку «Жизнь польских ссыльных в Якутии» представил
сотрудник Национального архива РС(Я) Петр Корякин. Гости смогли познакомиться с
выставкой «Якутия и Польша: параллели» художницы Ирины Мекумяновой-Пильской, а
также осмотреть выставку «Польские исследователи Сибири», подготовленную Польской
и Российской Академии наук.
По программе конференции 25 сентября в начале пленарного заседания с
приветствиями выступили Директор Российского института истории искусств Ольга
Кох, Генеральный консул Республики Польша в Санкт-Петербурге Петр Марциняк,
Генеральный консул Республики Польша в Иркутске Марек Зелински и Постоянный
представитель Республики Саха (Якутия) в Санкт-Петербурге Галина Макарова, которые
отметили значительную роль польских ученых в освоении и развитии Сибири и
прежде всего Якутии. Она в торжественной обстановке вручила государственные
награды республики: памятный знак РС(Я) «380 лет Якутия с Россией» - Директору
Российского института истории искусств Ольге Кох и Генеральному консулу Польши
в Санкт-Петербурге Петру Марциняк, почетными грамотами Министерства культуры и
духовного развития РС(Я) были отмечены зав. отделом Сибири и Дальнего Востока
Российского этнографического музея Валентина Горбачева и старейший научный
сотрудник этнографического музея, давний друг Якутии Лидия Лельчук.
Международная конференция привлекла внимание многих ученых из Польши,
Иркутска, Горно-Алтайска, Санкт-Петербурга и Якутии. Заседания секций
конференции проходило по темам: «Современная Якутия – традиция как сила
развития», «Перед лицом чарующей цивилизации – поляки в Восточной Сибири», «Эдвард Пекарский – между Польшей, Якутией и Петербургом».
На конференции были представлены интересные доклады ученых и исследователей
из Республики Польша: профессора Гданьского университета Франтишека Новиньски,
представителя Польской академии наук Михала Пендрацки, писателя Михала
Кщенжека, которые озвучили ранее неизвестные факты из жизни польских
исследователей, о судьбе дочери Вацлава Серошевского Марии. Из Иркутской
области с докладами выступили: профессор Иркутского государственного
университета Болеслав Шостакович и директор Архитектурно-этнографического музея
«Тальцы» Владимир Тихонов. Республику Саха (Якутия) представили: профессор НИИ
Олонхо Северо-Восточного федерального университета им. М. К. Аммосова Василий
Иванов, профессор СВФУ Петр Троев и ст. преподаватель исторического факультета
университета Алексей Андреев, а также начальник отдела Национального архива
РС(Я) Петр Корякин и доцент ВАК Кюнней Такасаева. Кандидат педагогических наук
Татьяна Щербакова (Кугаевская) из Алтайского края рассказала о своем
родственнике Э. К. Пекарском, как о семьянине, впервые предоставив исторические
документы и семейные фотографии. В конференции приняли участие и выступили с
докладами представителей ведущих институтов и музеев Санкт-Петербурга: Игорь
Мациевский и Галина Тавлай из Российского института истории искусств, доктор
филологических наук Александр Певнов из Института лингвистических исследований
РАН, научные сотрудники Татьяна Сем, Марина Белянская и Лидия Лельчук из
Российского этнографического музея, профессор Александр Петров и кандидат
филологических наук Аркадий Гашилов из Института народов Севера РГПУ им. А. И.
Герцена и многие другие.
В залах Российского института истории искусств звучал якутский хомус в
исполнении аспиранта РГПУ им. Герцена Эркина Алексеева, как музыкальный подарок
от Якутии.
Во второй день конференции, после обсуждения итогов и планов составления
научной биографии Э. К. Пекарского, для участников был организован выезд на Смоленское
кладбище с возложением цветов к могиле этнографа, ученого, исследователя
создателя «Словаря якутского языка» Эдуарда Карловича Пекарского, а также
делегация посетила экспозицию «Народы Сибири и Дальнего Востока. Конец XIX –
начало XX века» и особую кладовую Российского этнографического музея, где
хранятся более 3,5 тысяч экспонатов, переданных в музей Э. К. Пекарским.
С учетом значимости докладов и вновь выявленных исторических фактов, по
итогам международной конференции «Поляки и коренные народы Сибири. Памяти
Эдварда Пекарского (1858-1934)» принято решение издать сборник докладов на
польском и русском языках.
Все участники международной конференции отметили высокий уровень
представленных докладов и организации мероприятия, посвященного Эдварду
Пекарскому и другим польским исследователям Севера России.
Алла Кондратьева
/yakutia24.ru›Культура›…-korennye-narody-sibiri…/
KRONIKA
POLSCY BADACZE
WSCHODNIEJ SYBERII W XIX W.
Osiemdziesiąta
rocznica śmierci Edwarda Piekarskiego, stała się dobrą okazją do zorganizowania
w Petersburgu międzynarodowej konferencji naukowej na temat: „Rdzenne narody
Syberii w pracach polskich badaczy. Pamięci Edwarda Piekarskiego (1858-1934)”.
Organizatorami konferencji były dwa Polskie Konsulaty Generalne: petersburski i
irkucki oraz Stale Przedstawicielstwo Republiki Saclia (Jakucja) w Sankt Petersburgu i Rosyjski Instytut Historii Sztuk w
Petersburgu. Obrady odbywały się w zabytkowym budynku Rosyjskiego Instytutu
Historii Sztuk, znajdującym się przy Placu Isaakijewskim, w dniach 25-26
września 2014 r. Zgodnie ze starym jakuckim zwyczajem, poprzedzone zostały
ludowym obrzędem Algys,
mającym odpędzić przy pomocy szamana złe moce i zapewnić pomyślność
rozpoczynającej się konferencji. W rolę szamana i towarzyszących mu tańczących
dziewcząt, wcielili się jakuccy studenci. Następnie otwarte zostały trzy
wystawy: kserokopii wybranych dokumentów z Narodowego Archiwum w Jakucku,
obrazów współczesnego malarstwa jakuckiego i plansz obrazujących historię
polskich badań naukowych na Syberii. Wybrane obrazy malarstwa jakuckiego,
zatytułowane „Paralele. Polska – Jakucja”, prezentowała ich autorka Irina
Mikumjanowa-Pilska i tu dla ciekawości dodajmy, mająca męża Polaka. Foto- i
kserokopie wybranych dokumentów z Narodowego Archiwum Jakucji, omówił szef
oddziału udostępniania Piotr Korjakin. Dotyczyły one pobytu polskich zesłańców
w obwodzie jakuckim. w drugiej połowie XIX w. W odrębnej Sali zaprezentowano
plansze i fotografie, zatytułowane „Polscy badacze Syberii”, a ich krótkiej
charakterystyki dokonał polski Konsul Generalny z Irkucka Pan Marek Zieliński. Większość
zebranych materiałów dotyczyła oczywiście jedynie najbardziej znanych polskich
badaczy z XIX wieku.
Właściwe
obrady konferencji odbywały się w tzw. sali zielonej (malachitowej) i
tradycyjnie otworzyli je przedstawiciele organizatorów: Dyrektorka Rosyjskiego
Instytutu Historii Sztuk Olga Koch, Stała Przedstawicielka Republiki Sacha
Galina Makarowa oraz dwaj Konsulowie Generalni Rzeczypospolitej Polskiej: Pan
Piotr Marciniak z Petersburga i Pan Marek Zieliński z Irkucka. Dwudniowe obrady
podzielone zostały na trzy sesje. Pierwsza, chociaż zatytułowana została nieco
poetycko – „Zetknięcie się z urzekającą (czarującą) cywilizacją - Polacy we
wschodniej Syberii”, to w praktyce wystąpienia dotyczyły zagadnień
ogólnohistorycznych. Bolesława Szostakowicz z Irkucka
podsumował dotychczasowe wyniki badań nad wkładem Polaków w rozwój Syberii
Wschodniej i wskazał na najbardziej celowe kierunki badań na przyszłość. Wasilij
Iwanow z Jakucka scharakteryzował i ocenił rolę Polaków w naukowych badaniach
Jakucji od XVII do XX wieku. Pracownik naukowy Rosyjskiego Muzeum
Etnograficznego w Petersburgu Maryna Bielanskaja. omówiła rolę Polaków w
naukowym opracowaniu języków ludów tungusko-mandżurskich_ pólnocnosyberyjskich
i dalekowschodnich. Kierujący Katedrą dziennikarstwa i redagujący historyczno-geograficzne
i kulturologiczne czasopismo „Ilin” (Wschód) Oleg Sidorow, poświęcił swoje
wystąpienie odnowieniu związków polsko-jakuckich w latach dziewięćdziesiątych
XX wieku. Polski Konsul Generalny z Irkucka Marek Zieliński zaprezentował
wydane drukiem prace w ramach cyklu „Biblioteka polsko-syberyjska”. Natomiast
piszący te słowa, omówił najbardziej charakterystyczne motywy z zesłań
syberyjskich, które wpisały się na trwałe do polskiej historii i tradycji
narodowej.
Druga
sesja zatytułowana „Polskie losy wplecione w historię Syberii”, została
poświecona kilku postaciom Polaków, ilustrującym związki polsko-syberyjskie w
XIX w. Trzy pierwsze wystąpienia dotyczyły oczywiście Wacława Sieroszewskiego,
będącego obok Piekarskiego, najbardziej znaczącą postacią w historii związków
polsko-jakuckich w XIX w. Piotr Trojew z Jakucka scharakteryzował źródłową
wartość wspomnień Sieroszewskiego, w dalszych badaniach
historyczno-literackich. Dwaj kolejni prelegenci to młodzi polscy badacze,
orientalista i znawca szamanizmu Michał Pędracki oraz pisarz Michał Książek. Obydwaj
znają Jakucję z autopsji, odbyli podróże po tym jakże dalekim ale jednocześnie
w jakimś sensie bliskim Polakom kraju. Pierwszy z nich zajął się tym na czym
dobrze się zna i co bada. czyli szamanizmem w pracach Sieroszewskiego.
Trzeci
z polskich prelegentów Pan Książek, podzielił się wrażeniami z wędrówek po
Jakucji śladami Sieroszewskiego. Swoje wystąpienie zilustrował bogatym
materiałem fotograficznym z Jakucji. W kręgu Sieroszewskiego było także
wystąpienie pracownika Narodowego Archiwum Jakucji Piotra Korjakina. Przedstawił
on zesłańcze losy Jana Zaborowskiego, zwracając szczególną uwagę na rolę jego
szwagierki Anny, w życiu Sieroszewskiego. Aleksiej Andriejew z Uniwersytetu Jakuckiego
omówił w swoim wystąpieniu zesłańcze losy Feliksa Kona, skupiając główną uwagę
na jego trzyletnim okresie pobytu w obwodzie jakuckim. Dwa wystąpienia:
historyka sztuki Galiny Tałaj i instrumentalisty Igora Maciejewskiego -
obydwoje z Rosyjskiego Instytutu Historii Sztuk, poświęcone były muzyce. G.
Tałaj wskazała na elementy kultury muzycznej narodów Syberii i Azji, występujące
w badaniach Anny Czekanowskiej. Podkreśliła unikalność jej metodologii w
zakresie etnografii muzycznej. Z kolei I. Maciejewskij omówił rolę. mało u nas
znanego znawcy muzyki Aleksandra Zatajewicza (1869-1936). Jego pobyt w Płocku,
Piotrkowie Trybunalskim i w latach 1904-1915 w Warszawie, byl ściśle związany z
polskim życiem i kulturą muzyczną tych miast. Liczne recenzje i omówienia
koncertów pisane przez niego, ukazywały się na lamach rządowego „Dziennika
Warszawskiego”. Drugi etap jego działalności muzykologicznej, to badania nad
muzyką ludową Kazachów. Dyrektor Muzeum Architektoniczno-Etnografocznego pod
Irkuckiem Władimir Tichonow, przedstawił możliwości zachowania tradycyjnej
polskiej kultury ludowej, w środowisku polskich przesiedleńców z początków XX
w. (polska Wierszyka pod Irkuckiem).
Ostatni
dzień obrad poświęcono w całości patronowi spotkania, został zatytułowany
„Edward Piekarski - między Polską, Jakucją i Petersburgiem”. Jedynym
wystąpieniem nie związanym bezpośrednio z postacią Piekarskiego byl referat F.
Nowińskiego o wczesnych kontaktach polsko-jakuckich. obejmujących wiek XVII-XVIII.
Dyrektorka Rosyjskiego Instytutu Historii Sztuk Olga Koch scharakteryzowała
epokę, a właściwie jej główne etapy, w której żył i działał E. Piekarski. Był
to okres jego zesłania w Jakucji (1881-1905) i pobyt w Petersburgu, zarówno
przed jak i po 1917 roku. Podkreślony został fakt, że pomimo pozostania w Rosji
Radzieckiej, Piekarski utrzymywał kontakty z polskim środowiskiem naukowym
poprzez Jana Czekanowskiego i Władysława Kotwiczą. Dziedzictwo i naukową
wartość zebranych na zesłaniu przez Piekarskiego materiałów źródłowych, szczegółowo
omówił Bolesław Szostakowicz. Oceną wartości fundamentalnego dzieła
Piekarskiego, czyli Słownika języka
jakuckiego, zajęli się dwaj pracownicy naukowi Rosyjskiej Akademii Nauk:
językoznawca Anna Urmanczijewa i filolog Aleksandr Piewnow. Podkreślono pionierskość
i naukową wartość słownika, dla rozwoju tożsamości narodowej Jakutów i ich
języka. Wskazano na jego aktualność i dużą wartość naukową do czasów nam
współczesnych. Kontaktom i współpracy Piekarskiego z rosyjskimi badaczami
kultury jakuckiej, poświęcił swoje wystąpienie Aleksandr Pietrow z Rosyjskiego
Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego w Petersburgu. Szczególnie bliskie
kontakty łączyły go z W. N. Wasilewym, który pomagał mu zbierać materiał
etnograficzny w Jakucji. Na podstawie zachowanych w petersburskiej filii
Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk. Tatiana Szczerbakowa omówiła relacje
panujące w rodzinie Piekarskiego. Dwie kolejne referentki - Tatiana Siem i
Lidija Lelczuk - scharakteryzowały przechowywane w Rosyjskim Muzeum
Etnograficznym w Petersburgu eksponaty, zebrane we wschodniej Syberii przez
Piekarskiego. Pierwsza zaprezentowała kolekcję ochockich Tunguzów (Ewenków), a
druga kolekcję jakucką. Prezentowane na zdjęciach i omawiane eksponaty,
uczestnicy konferencji mogli później obejrzeć w pracowniach i magazynach Muzeum
Etnograficznego. Próbę porównania sylwetek W. Sieroszewskiego i E.
Piekarskiego, z psychologicznego punktu widzenia, podjęła Kjunnej Takasajewa. Jak
można było się spodziewać. autorce w oparciu o istniejącą literaturę, nie udało
się ustalić jednoznacznych zbieżnych cech charakterologicznych, obydwu badaczy
Jakutów. Jako ostatni referował wyniki swoich badań Arkadij Gasziłow z
Uniwersytetu Pedagogicznego w Petersburgu. Zaprezentował on ciekawie opracowany
przez Polaka Mikołaja Grygorowskiego elementarz dla Selkupów (dawniej
Ostiak-Samojedzi), zamieszkujących Narymski kraj w guberni tomskiej. Wskazał
przede wszystkim na pionierskość jego pracy.
Po
krótkim podsumowaniu rezultatów dwudniowych obrad, wszyscy udali się autokarem
na ewangelicki Cmentarz Smoleński, ażeby złożyć biało-czerwone goździki i
wieńce na mogile Edwarda Piekarskiego. Skromna, bo jedynie trzyosobowa
reprezentacja strony polskiej, jest potwierdzeniem faktu, że ten zasłużony
badacz kultury jakuckiej. w Polsce jest praktycznie wcale lub mało znanym. Jedną
z przyczyn takiego stanu rzeczy jest najprawdopodobniej fakt, że Piekarski
pozostał do końca życia w Związku Radzieckim. Czym się kierował podejmując taką
decyzję, trudno jest jednoznacznie powiedzieć. Utrzymywał jednak kontakty z
polskimi środowiskami naukowymi i co najważniejsze, nigdy nie
wyrzekł się polskości. W tym kontekście, na pełne poparcie zasługuje propozycja
przedstawiona przez Panią Tatianę Szczerbakową. ażeby na 160 rocznicę urodzin
Piekarskiego, przypadającą na jesień 2018 r.. wydać drukiem serię publikacji,
zawierających całość jego dorobku naukowego. korespondencję i pełną biografię.
Jednocześnie przypomniała ona, że już na zorganizowanej w październiku 2008 r.
konferencji w Jakucku - była to 150 rocznica urodzin tego wybitnego polskiego
jakutologa, postulowano podjęcie prac nad wydaniem całości jego spuścizny. Na
tejże konferencji, pierwszoplanowymi bohaterami, którym poświęcono najwięcej
uwagi byl właśnie E. Piekarski i W. Sieroszewski. W związku z tym rodzi się
pytanie, czy polscy badacze też włączą się w to przedsięwzięcie? Czy warto
zlekceważyć i wyrzec się tej postaci, udawać zapomnienie? Czy trzeba nie
zauważać i nie doceniać dorobku naukowego, tego tak wysoko cenionego w Jakucji
polskiego zesłańca?
Franciszek
Nowiński
Na okładce: Ołtarz w Grocie
Narodzenia Jezusa w Bazylice Bożego Narodzenia w Betlejem. Fot. Mana Bożena
Kuczyńska (s. 1). Składanie wieńców na grobie Edwarda Piekarskiego przez
uczestników konferencji naukowej poświęconej Jego pamięci. Cmentarz Smoleński.
Sankt Petersburg. Fot. F. Nowiński (s. 4).
/Zesłaniec. Pismo Rady Naukowej Zarządu
Głównego Związku Sybiraków. Nr. 61. Warszawa (Wrocław). 2014. S. 140-144./
Ja
jestem polakiem i mój Bóg Pan Jezus Józefowicz Polak
таҥара баарына
