ЎЎЎ 2. Уршуля Джакуская. Адам Рыгор Каменскі Длужык у працах розных аўтараў. Ч. 2. 1960-1969. Койданава. "Кальвіна". 2014.

    DŁUŹYK KAMIEŃSKI ADAM (XVII w.)

    Pamiętnikarz.

    Daty urodzin i śmierci nieznane. W 1660 (wg własnego diariusza w 1657) w bitwie nad Basią został wzięty do niewoli moskiewskiej. Poprzez Moskwę, Perm wyabno go wraz z innymi jeńcami na Sybir. Zwiedził kraj Jakutów od Leny po Amur. Wcielony do wojska, brał udział w walkach nad Amurem (prawdopodobnie z Chińczykami) Odwołany stamtąd, powrócił do Moskwy, skąd za staraniem bawiącego tam poselstwa polskiego wrócił do kraju. Obejmuje okres około czterech !«. Ziwiera

    TWÓRCZOŚĆ

    Diariusz więzienia moskowskiego, miast i miejsc. Ogł. A, Msriański. Warta. Książka zbior... F. Bażyńskiemu. Poz. 1874 s. 378-388.

    Obejmuje okres około czterech lat. Zawiera zwięzły opii kraju i obyciajów ludu syberyjskiego.

    OPRACOWANIA

    M. D (Dubiecki): Kamieński Adam. Wielka ene. powsz. ilustr. T. 34 (1903). —M. Janik: Dzieje Polaków na Syberii. Kr. 1928. — T. Turkowski: Dłużyk Kamieński Adam. Pol. słownik biogr. T. 5 (1939/1946).

    [Bibliografia literatury Polskiej „Nowy Korbut”. T. 2. Piśmiennictwo staropolskie. Warszawa. MCMLXIV. S. 136; 501.]

    KAMIEŃSKI ADAM, przydomek DŁUŻYK (DŁUŻEK), data ur. nie znana, zm. 29 I 1667 w Nieświeżu, autor najstarszego w języku pol. opisu Syberii; jako jeniec wojenny został zesłany do kraju Jakutów nad Leną; po powrocie do kraju napisał Dyaryusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, zawierający szczegóły o Giłakach, Jakutach i Czukczach (odnaleziony i opublikowany 1874).

    [Wielka encyklopedia powszechna PWN. T. 5.  Warszawa. 1965. S. 408.]

    Б. П. Полевой

                                                    ЗАБЫТЫЙ ИСТОЧНИК СВЕДЕНИЙ

                                                  ПО ЭТНОГРАФИИ СИБИРИ ХVII ВЕКА

                                                 (О сочинении Адама Каменского-Длужика)

    Еще в 1874 г. польский ксендз А. Марианский опубликовал в Познани весьма интересный документ ХVII в. - воспоминание Адама Каменского (Длужика) о его пребывании в плену в Сибири¹. В кратком предисловии к публикации указывалось, что это сочинение было обнаружено в Гембице в библиотеке ксендза Петра Кушинского в рукописной книге, озаглавленной «Silvа rеrum». Эта книга была составлена каким-то шляхтичем во времена правления Августа III (1733-1763 гг.), из чего следует, что в 1874 г. сочинение Каменского печаталось по поздней копии. Сам Марианский предупреждал читателей: «Жаль, что копия, публикуемая нами, полна ошибок, перечеркиваний, из-за которых иногда трудно понять ее смысл. Но мы все же не сомневаемся, что это сочинение даже в таком виде будет интересным» (стр. 378)².

    Действительно, в опубликованной тексте имеются описки, но число их не столь велико, как это казалось Марианскому. Дело в том, что он к опискам отнес и те русские слова и сибирские собственные названия, которые ёму остались непонятными («кочи», «Жиганы» и др.) Но Марианский был прав, когда он назвал сочинение А. Каменского «интересным». Мы же можем добавить, что оно особенно полезно для историков, географов и, наконец, для этнографов Сибири, поскольку в нем имеются довольно любопытные сведения об образе жизни местного населения.

    Сочинение А. Каменского имеет небольшой размер, и оно, конечно, менее подробно, чем знаменитый труд Н. Г. Спафария о его поездке через Сибирь в 1675-1677 гг.³ Но здесь важно отметить, во-первых, что Адам Каменский начал свое путешествие через Сибирь еще за 17 лет до Н. Г. Спафария, во-вторых, он побывал в местах, до которых Н. Г. Спафарий не доезжал, и, в-третьих, в его сочинении вопросам этнографии уделено больше внимания, чем в труде Н. Г. Спафария.

    Наши отечественные историки давно уже проявляли большой интерес к различным иностранным сочинениям о России, особенно о Сибири. Однако ни в известном трехтомнике Ф. Аделунга «Критико-литературное обозрение путешественников по России до 1700 г. и их сочинений» (М., 1848, 1863, 1864), ни в трехтомной сибирской библиографии В. И. Межова (СПБ., 1891), ни даже в таком замечательном труде как Сибирь в известиях западноевропейских путешественников и писателей» академика М. П. Алексеева (Иркутск, 1 изд., т. I-II, 1932, 1936;. 2 изд. 1940), как ни странно, нет никаких упоминаний о заинтересовавшем нас сочинении о Сибири. Таким образом, сочинение А. Каменского только теперь впервые попадает в поле зрения наших отечественных исследователей. Пока еще рано давать всестороннюю оценку сочинению А. Каменского-Длужика — оно еще должно быть тщательно изучено, но уже теперь нам представляется целесообразным сделать краткий обзор сведений по этнографии, которые в нем имеются.

    Прежде чем начать общий обзор этнографических сведений Адама Каменского, напомним кратко, как этот польский наблюдатель попал в далекую Сибирь.

    20 октября 1657 г. русский военачальник Юрий Долгорукий нанес поражение польским войскам на реке Басе вблизи Могилева. У одной из пушек русские обнаружили прикованного цёпью артиллериста. Это и был Адам Каменский.

    В январе 1658 г. Каменский вместё с другими польскими военнопленными был привезен в Москву, а в середине февраля он уже ехал в Сибирь традиционным путем: из Троицко-Сергиевского монастыря на Переяславль-Залесский, Ростов, Ярославль, Тотьму, Вологду, Великий Устюг, Кайгородок и Соликамск. По Сибири его путь лежал через Тюмень, Тобольск, Самаровский ям (близ современного Ханты-Мансийска), Сургут, Нарым, Кетский и Маковский остроги, Енисейск, Илимский острог и далее на Лену - в Якутск. Кроме того, Каменский в своем сочинении указывает, что он побывал в Жиганах, в острожке на реке Ламе (Охотске?) и, наконец, в низовьях Амура.

    В сочинения Адама Каменского даются краткие характеристики очень многих народностей. Он писал о зырянах (коми), об остяках и вогулах (ханты и манси), о сибирских татарах, о тунгусах (ангарских и верхоленских эвенках), об якутах, охотских эвенах, о гиляках (нивхах) и др.

    Многие приведенные им сведения по этнографии давно уже известны этнографам. Но тут важно учёсть, что этнографические наблюдения Каменского были сделаны в Сибири более чем триста лет назад, а в распоряжении современных исследователей имеется не так уж много источников по сибирской этнографии ХVII в. Поэтому для советских этнографов имеет немаловажное значение уже само по себе включение в научный оборот еще одного источника, сведений по сибирской этнографии ХVII в.

    Адам Каменский заинтересовался жизнью малых народностей России еще на пути к Уралу - на реке Каме за русской крепостью Кайгородок он впервые встретился с коми-зырянами. Но в этот период он еще не пользовался той свободой передвижения, какая была ему предоставлена позднее, возможно, поэтому он смог составить лишь довольно неопределенное представление о коми-зырянах.

    Каменский писал о коми-зырянах: «Люди занимаются промыслами в лесах и на водах. Стрелки из лука. Язык похож на жмудьский (? - ред.). Земля у них каменистая - скалы, да большие горы. Леса. Поля мало что имеют». Далее Каменский жаловался на то, что зыряне никогда не пускали проезжих к себе в дом на ночевку. При встрече. с иностранцами проявляли большое любопытство и иногда давали им милостыню - больше всего рыбой, так как хлеба у самих мало» (стр. 380).

    Каменский интересовался и религиозными представлениями коми-зырян. Вера у них русская, - писал он, - говорят, что их крестил святой Стефан (стр. 380). Здесь, несомненно, имеется в виду епископ Стефан Пермский, с именем которого издавна связывалось происходившее еще в ХIV в. крещение коми-зырян. Стефана Пермского очень хорошо знали в Сибири ХVII в., так как в те времена в России пользовались довольно широкой известностью «Жития Стефана Пермского».

    За Верхотурьем Каменский встретил вогулов (манси). Как верующего католика его прежде всего поразило, что вогулы «не знают бога». У них в лесах - сообщал Каменский – «имеются так называемые шайтаны (sztany). Там в местах скрытых они и собираются для совершения своих обрядов и очень богато их («шайтанов». - Ред.) украшают, вешают на них соболя, серебро, всякую посуду, которую покупают у Москвы (здесь под словом «Москва» подразумеваются русские. – Ред.)... В лесу они имеют становья, сделанные из дерева, низкие с одним окошечком, огонь день и ночь горит в очаге. Не имеют ни печей, ни дверей, только дыра вместо двери. Скамеек тоже нет, лишь на земле сидят. Живут они охотой, но и хлеб едят, так как покупают его у  Москвы за оленьи и лосиные шкуры. Когда убивают медведя, над ним плачут, приговаривая, что не мы тебе смерть причинили, а лук наш. Потом его съедают и молятся его голове, которая всегда в кочевье в углу стоит посудой накрытая (statkiem nakryta), и около нее навешаны различные сукна. Эти люди не сеют, довольствуются только дарами леса, рыбы у них мало или совсем нет, так как не имеется больших рек» (стр. 381).

    Находясь в Тобольске, Каменский интересовался жизнью местных татар. «Эти татары, - писал он, - пользуются многими вольностями и сеют себе хлеб, а именно полбу (orkiszu) и пшеницу, и овес. Рожь сеют мало... Бывают также татары-охотники, держат птиц, кречетов, которых кормят рыбою. Есть и косматые борзые (сharty kosmate). Коней имеют очень хороших, на которых догоняют лисиц и арапниками бьют. Чернобурых лисиц отдают в царскую казну; продавать их никому не разрешается. Есть у них и очень хорошие панцири - шугаи (szygami) очень хорошей формы, и фазаньи перья и огненные ружья» (стр. 382).

    Каменский также указывал, что в те времена в Тобольске у татар были верблюды, на которых они ходили «в Бухары» и даже «в Дауры».

    В низовьях Иртыша недалеко от Самаровского яма любознательный поляк впервые столкнулся с остяками (хантами). «Они не сеют, не пашут, только живут рыбой и птицей, которой там несметное число, а именно - лебедей, гусей, уток, каких у нас (т. е. в Польше - Б. П.) нет. Сами эти остяки ходят в рыбьих шкурах и обувь из нее носят, кожухи гусиные и лебединые. Живут кочевьями по островам. Различную рыбу себе вялят на зиму, а жир рыбий собирают в сосуды, сделанные из березовой коры размером в две лохани. Этот жир пьют по кварте в теплом виде, что нас удивляло. А сети делают из крапивы (z pokrzym) и рубахи делают из крапивы. Едят какие-то грибы (bedlki) наподобие мухоморов. Пьют сделанный из них напиток горче горилки. И это для них лучшее пиршество (bankiet). Также едят хлеб, который выменивают на рыбу - ее там нетрудно достать. За какую-нибудь тряпицу («онучку» - onuczke), только белую, или же за иголку там можно достать такого осетра, какого мужик не сможет унести...» (стр. 382).

    Во время плавания по Оби, вблизи устья Ваха, Каменский столкнулся с другой группой остяков, у которых заметил ярко выраженные тотемические представления: они «верят в лебедей, в журавлей, в уток и называют их богами». Он пояснял: «А в которую птицу верят, ее не едят, только общипав на дерево сажают и им молятся и кланяются» (стр. 383).

    В районе Шаманского порога на Ангаре Каменский встретился с эвенками. По его словам, эти люди были «голыми» (дело было в разгаре лета), «лица расписаны разными красками так, что нельзя узнать, где мужчины, а где женщины». Каменского весьма тронуло отношение эвенкийских женщин к польским пленным. Вспомнив про своих детей аманатов (увезенных будто бы в Москву), они выразили полякам свое горячее сочувствие и принесли им «несколько десятков соболей, рыбы в изобилии и оленьего мяса». Каменский писал: «Эти тунгусы — народ легкий, удивительно стреляют из лука, весьма проворны. Зимой и летом кочуют от реки к реке с целью пропитания. Едят наполовину сырое... Жен имеют до девяти (? - ред.), а жены их также хорошо из лука стреляют, как и мужчины. Оленей у них большие стада - по тысячи (? - ред.) и больше. Имеются у них прирученные олени, которые диких оленей обманывают таким способом: на рога оленю накладывают ременный аркан длиной около десяти локтей, когда приходит дикий олень, домашний олень с ним играет и при этом свой аркан на него накидывает и с ним сплетается, и тогда хозяин оленя или пастух стреляет из лука в дикого оленя и его убивает и кровь его с водой пьет» (стр. 383-384). Тут же Каменский приводил любопытные сведения о любимой игре ангарских эвенков: «встают они в круг, а один ложится в середину и крутит привязанный камень или кость, а остальные стоят босые и нагие и лежащий кричит по-тунгуски такие слова: «Мультах мутике»⁴ и кутит привязанную кость около головы, как. только может видеть глаз, а остальные подскакивают в такт и тому, кто поздно подскакивает, достается по коленям и его считают глупым и гнусным» (стр. 384).

    Каменский был поражен большой смелостью эвенков, которые обычно ходили на охоту в одиночку. Восхищался он и умением эвенков бить птицу из лука на лету.

    Особенно большой интерес у него вызвал способ передвижения эвенков зимой по Ангаре. «Эти тунгусы, - писал Каменский, - из Енисейска ездят нартами – особые сани, но только узкие, шириной на пол-локтя или чуть побольше, и длиной - локтей 12: могут на них везти [груз] до 25 камней⁵ при упряжке в 4 собаки (? - ред.), когда же есть ветер, то нарты движутся под парусом: псов укладывают на нарты, а сам [каюр] стоит, натянув у дышла парус, и бегут сани на лыжах, как стрела. Если псы отстанут (zоstаnа), а ветер хороший, то псы ёдва догоняют за три дня. То (расстояние), что водой проходя за 12 или 13 недель, нартами проходят за 6 недель, если ветер хороший» (стр. 384).

    Может возникнуть сомнение, не относится ли сообщение о подобных «буерах» не к эвенкам, а какому-либо другому народу, может быть, к кетам, тем более, что Каменский, по-видимому, не знал о существовании кетов как отдельной народности. Такого рода неточность вполне могла оказаться в сочинении Каменского. Однако здесь следует учесть, во-первых, что сообщение о буерах включено в рассказ об ангарских эвенках, во-вторых, кетов Каменский явно относил к остякам и, наконец, в-третьих, что упряжного собаководства кеты не знали»⁶. Но вполне возможно, что ангарские эвенки ХVII в. в зимних условиях использовали летний опыт тех же кетов, плававших по Енисею на своих «илимках» под парусами.

    В описании Каменского имеются также краткие сведения и о захоронениях ангарских эвенков. «В земле умерших не хоронят, так как считают, что, она их не принимает. Только на деревьях они оставляют в определенных местах - на кедрах, если встречают остров с кедрами, или на соснах. Оставляют, уберегая от зверя, однако умерших часто сбрасывает росомаха - черный кудлатый, плохо пахнущий хищник, похожий на собаку и медведя» (стр. 384).

    Не будет преувеличением, если мы скажём, что до А. Каменского никто из бывавших в Сибири так подробно не описывал образ жизни ангарских эвенков.

    Затем Каменский перешел к описанию верхней Лены. «Там все тунгусы живут, от Олёкмы начинаются якуты, у которых языческая вера...» (стр. 385). Характеристику якутов А. Каменский дал явно: пристрастную. Но и в этом случае в его описании имеются некоторыё любопытные подробности.

    Якуты - отмечал он – «имеют очень большие табуны конёй и более всего - белых. Скота у них также достаточно. Разводят очень больших быков, носы у которых проколоты как у медведей. Есть у них так также и коровы: Все ездят на них, а едят коней... ходят... с луками, на голове носят капюшоны с журавлиными перьями (стр. 385-386). Зимой якуты, по словам Каменского, «ходят в оленьих и воловьих шкурах шерстью к телу, а другая шкура – навыворот». «В ушах носят серьги великие, как тарелки серебряные, на лбу носят круги, а на шее серебряные и медные обручи».

    Оружие якутов казалось Каменскому громоздким и странным: «луки у них большие, выше человека, а тетива из ремней» (стр. 386).

    А. Каменский подтверждал, что еще в середине ХVI в. якуты сами выделывали очень неплохое железо. «Железо, - писал он, - собирают по ленским берегам кучами, и оно хорошее, как сталь, но в ремесленниках нехватка, а потому справляются с ним как могут» (стр. 386).

    А. Каменского поражало богатство якутской фауны. «Там, - рассказывал он, - неслыханное множество зверей и птиц, но язычники не умеют их готовить, едят их как собаки. Самое большое - перья ощипают. У кого есть котел - тот варит, у кого нет - тот парит камнями в квашнях или корытах без соли» (стр. 386).

    Но особенно огорчало ревностного католика мировоззрение якутов: «Ни в чем не видят греха. Ни бога, ни веры...» (стр. 386). Эти сведения скорее говорят о том, что Каменскому не удалось собрать достаточно полного материала о духовной культуре якутов середины ХVII в.

    Далее Каменский повторял традиционные известия о северной «собачей стране»: «Там на море большие горы и люди дикие. Очень любят собак, которых имеют по несколько десятков и несколько сотен. Тот, кто имеет больше собак, - тот наибольший господин. На собаках ездят, их едят, в собачьих шкурах ходят и за дочерей в приданое дают собак... Собак ценят дороже соболей и других ценных зверей. Простой народ ничего другого не имеет, кроме собак» (стр. 386).

    Вслед за этим Каменский рассказывал о шаманах: «Язычники, идолопоклонники, чародеи, умеющие разговаривать с дьяволами, которые к ним являются в образах различных животных - певчих птиц, змей, воронов (кто во что верит) - и эти колдуны показывают их людям, а бога даже не знают. Эти люди живут у реки Ламы» (стр. 386-387).

    В ХVII в. рекой Ламой часто называют реку Охоту и, следовательно, здесь речь шла о шаманах у охотских эвенов. В пользу этого предположения говорит и то, что вслед за рассказом о шаманах в сочинении Каменского идет речь о поразительных рыбных богатствах реки Ламы. «И рыбы с моря идет много, а больше всего рыбы bоtki (?), которая поднимается вверх миль на пять и дальше не идет и которой набирают на целую зиму, она величиной с локоть, очень жирная. Пожив в этой реке, рыба эта худеет. Зубы у нее вырастают величиною в палец. Она так обдирается о камни, что у нее видны ребра, и она подыхает. И ее поедают белые лисицы (?), птицы, медведи, которых там великое множество...» (стр. 387).

   Это сообщение А. Каменского совпадает с тем, что о реке Охоте еще в 1646 г. Рассказывал участник первого русского похода на Тихий океан Н. И. Колобов: «А река быстрая и ту рыбу в той реке быстредью убивает и выметывает на берег и по берегу ее лежит много, что дров, и ту лежачую рыбу ест зверь»⁷. Н. И. Колобов указывал, что эту рыбу местные жители называли кета, что означало «горбунья». Возможно, слово «bоtki», искаженное «горбатки» (горбуша).

    Каменский утверждал, что ему также удалось по морю попасть « к людям, которых называют гиляки» (нивхи). У них он видел в специальных клетях медведей. Однако Каменский не понял, зачем нивхи держали медведей. Он полагал, что гиляки «ездят на медведях и так ими управляют, как у нас конями, но обрезают им когти и вытаскивают зубы и кормят их в стойлах как волов и едят их также» (стр. 387). Характеризуя внешний вид нивхов, Каменский писал: «Тот народ тоже дикий, женщины — очень гладкие, высокие, имеют кольца в нижней губе, а мужчины в носу - медные и серебряные» (стр. 387). Действительно, некоторые нивхи в старину носили подобные украшения. Упоминания об этом есть во многих русских документах ХVII-ХIХ вв.

    Особенно ценным является последнее сообщение Каменского о земле гиляков (нивхов): «Там хлеба нет, лишь звери и рыба, однако дают царю дань очень большую» (стр. 387). Действительно, из документов середины ХVII в. Нам известно, что русские в 50-х гг. ХVII в. получали от гиляков (нивхов) очень большой ясак. Достаточно вспомнить, что в 1655-1656 гг. амурские казаки смогли собрать в «земле гиляков» 4827 соболей⁸.

    Каменский утверждал, что этот поход в «землю гиляков» состоялся в 1659 г. Однако в это поверить нельзя, ибо из Москвы в Сибирь он был направлен в начале 1658 г. и в пути (как он сам рассказывал) провел несколько зим. Следовательно, на Амур он не мог попасть ранее начала 60-х гг. ХVII в., но это не могло быть и позднее середине 60-х гг. ХVII в., ибо в это время он получил разрешение вернуться в Польшу.

    Когда А. Каменский и его товарищи возвращались в Москву знаменитый тобольский воевода П. И. Годунов задержал их на шесть недель в Тобольске. Как известно, при П. Годунове в Тобольске расспрашивали многих бывалых людей о дальних землицах. Поэтому вполне возможно, что Адам Каменский и был главным виновником появившегося в росписи к чертежу Сибири 1673 г. фантастического сообщения о том, что гиляки будто бы «ездят на медведях»⁹. Отмечу здесь, что ни в одной отписке амурских казаков 50-х гг. ХVII в. такого известия нет.

    Сочинение Каменского также содержит немало любопытных сведений об образе жизни русских поселенцев на всем пути следования военнопленных поляков в Восточную Сибирь.

    Вот, например, как он описывал город Сольвычегодск. «Город деревянный, каменных стен мало, кроме церквей. Товары привозные, кроме палтуса, похожего на наш ментус (mentus), но только очень большие -  на двух возах трех рыб не увезти. Имеется также треска, которая у нас штокфишем (sztokfiszem) именуется, но там она соленая, а не сухая. Ее как и штокфиш едят сваренную с квасом или с давлеными ягодами... Хлеба имеют мало» (стр. 380-381).

    Рассказывая о Соликамске, Каменский довольно подробно описывал устройство местных соляных варниц. Он утверждал, что тут имелись большие котлы, емкостью в 100 лоханей. К ним через большие деревянные трубы, сделанные или из целого ствола кедра, или осокори, поступала вода. И таких варниц было здесь около 500. «Другая соль, - добавлял Каменский, - в полуторах милях. Небольшое озеро. Три варницы, но очень большие. Там соль делают на царя наши пленные и украинские казаки…» (стр. 381).

    Привлекают внимание и краткие характеристики ряда сибирских городов Туринска, Тюмени, Тобольска, Енисейска, Илимска и, наконец, Якутска

    Вот что он писал, например, о Тюмени: «...город очень красиво расположен. Хлеба, рыбы много. Вдоль озер река Тура подошла к нему, но уже не каменистая, а ровная, очень красивая. Вокруг города – острог (т. е. палисад из острожин), двое ворот. Деревянная башня (zameczek). Деревни и слободы там довольно богатые» (стр. 381).

    Аналогичную характеристику он дал и Тобольску, расположенному двумя ярусами - на горе и «на доле». Здесь его особенно поразила дешевизна рыбы: «бывает 10 язей можно купить на копейку» (стр. 382).

    Столь же положительно он характеризовал и Енисейск: Этот город очень людный и богатый купцами. Товаров много. Деревень достаточно. Хлеб обильно родится и даже он не дорог. Пуд жита по две копейки, а муки - по три. Рыбы большое число, птицы и зверя тоже» (стр. 383).

    Несколько иную оценку наш автор давал Илимскому острогу. Здесь он впервые столкнулся с очень большой дороговизной. Каменский писал: «Локоть полотна стоит полторы - три злотых: Игла иногда стоит 9 грошей. Вообще это очень бедный городок, комаров и мух - тьма. Здесь даже смазывают тело дегтем. Мажут даже лошадей и скот». Отмечал он также, что там «хлеба достаточное количество», но «рыбы и зверя мало».

    Об Якутске он писал: «Этот городок лежит на очень красивом, веселом, но голодном месте: там ничего не родится, кроме капусты, и то без кочанов, и репа редко удается» (стр. 386). При этом Каменский одним из первых указал на вечную мерзлоту как на главную причину неудач первых русских сельскохозяйственных опытов в Якутске. Он объяснял «Там ничего не родится, из-за того что земля оттаивает не больше чем на локоть» (стр. 386). И далее: «Там всякая вещь дорога, кроме мехов, но их трудно вывезти. Женщины там ходят в тонких оленьих шкурах вместо рубах, в собольих капюшонах, атласных платьях, соболем подшитых, но без рубах, разве лишь на торжественные праздники они надеты на них. Там и хлеб едят в торжественных случаях, а мясо едят как хлеб, и рыбу с ягодами, дичь, живущую там в огромном числе. Пьют они и молоко кобылье» (стр. 386).

    Описывая свое путешествие из Якутска, Каменский сообщал довольно любопытные сведения гигантских калугах верхнего Алдана (района Учура), об охоте на белых медведей и т. д.

    Особый интерес представляют сведения А. Каменского о строительстве знаменитых русских кочей. Коч, - писал он, - «по форме судно, но только без железа. Прутьями сшит и деревянными гвоздями сколочен, а железа и на грош в нем нет» (стр. 387). Сообщение это подтверждает аналогичное описание устройства восточносибирских кочей, данное таким тонким наблюдателем, каким был В. Г, Богораз¹⁰. Каменский подтверждает, что в середине ХVII в. русские умели строить кочи без использовании железа. Говоря это, мы отнюдь не отрицаем, что уже в ХVII в. при строительстве кочей на усть-кутском плотбище использовались железные скобы; а иногда и гвозди. Не следует забывать, что само слово «гвоздь» произошло от западнославянского понятия «лес», «дерево» и в ХVII в. вод словом «гвоздь» часто имели в виду деревянные гвозди.

    Итак сочинение Адама Каменского, бесспорно, содержит некоторые подробности, которых нет в других описаниях Сибири ХVII в. Это и делает его особенно интересным для этнографов и историков.

    В самой Польше сочинение Адама Каменского иногда называют древнейшим польским описанием Сибири («najstarszym polskim opisem Syberja»)¹¹. Правда, его издатель Марианский указывал, что в биографии священника Андрея Боболя, написанной Иеронимом Каисевичем (Hieronim Kajsiewich) и опубликованной в Париже еще в 1854 г., сообщено (стр. 29), что в сочинении иезуита Станислава Ростовского (S. Rostowskiego) по истории Литвы имелось упоминание о поляке Кавечинском, который еще до Адама Каменского описал свои скитания по Сибири. Но так как записки Кавечинского до сих пор не найдены, труд Адама Каменского действительно можно считать самым древним из дошедших до нас, польских сочинений о Сибири.

    Работа над изучением этого интересного памятника должна быть продолжена. В настоящее время встаёт задача - разыскать в наших архивах документы о пребывании Адама Каменского в Сибири. Эта задача не является легкой, но ее нельзя считать неразрешимой. И, вполне возможно, уже в недалеком будущем нам удастся сделать первое сообщение о результатах этих поисков.

------------------------------------

    ². Перевод большинства приведенных в статье цитат из сочинения А. Каменского был сделан филологами Ю. Г. Балахниным и В. Ф. Касьяновой. Пользуюсь случаем, чтобы выразить им свою благодарность за оказанную мне в этом помощь.

    ³. Опубликован в кн.: «Записки Русского Географич. об-ва по отделению этнографии», т. Х, вып. 1, СПб., 1882, стр. 30-150.

    ⁴. По-видимому, это выражение означало «олени наши» или «мы олени», ибо слова «мульта» означает олень, а «мут», «мутнги», «митнги», - местоимение «мы» или «наш». Следовательно, в этой игре ее участники изображали ловко прыгающих, оленей.

    ⁵. Камень - старинная польская мера веса = 10,14 кг.

    ⁶. «Народы Сибири. Под ред. М. Г. Левина и Л. П. Потапова. М. - Л., 1956, стр. 691.

    ⁷. Открытия русских землепроходцев и полярных мореходов ХVII века на северо-востоке Азии, Сб. документов. Составлен Н. С. Орловой. Под ред. А. В. Ефимова, М., Географгиз, 1951, стр. 140.

    ⁸. Б. П. Полевой, Первооткрыватели Сахалина, Южно-Сахалинск, 1959, стр. 65.

    ⁹. А. Титов, Сибирь в ХVII веке, Сб. документов. М., 1890, стр. 49.

    ¹⁰. «Кочи были сшиты из деревянных досок – раздвоенных ивовым корнем. Они были сколочены деревянными гвоздями, сквозь верченные дыры, конопачены мхом; слегка помазаны по швам сырой смолой живицей». В. Г. Богораз, Чукчи, ч. 1, Л., 1934, стр. 37.

    ¹¹. «Ilustrowana Encyklopedia trazaski, everta i michalskiego», Warszawa, t. 2, стр. 824.

    [Советская этнография. № 5. Москва. 1965. С. 122-129.]

                                                                       VI ИСТОРИЯ

                                            2. Вспомогательные исторические дисциплины.

                                                               Археология. Этнография.

    149016 Полевой Б. П.  Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века. (О сочинении А. Каменского-Длужика). Сов. Этнография, 1965, № 5, с. 122-129.

    [Летопись журнальных статей. № 52. (148952-152014). Москва. 1965. С. 8.]

                                                     Сибирь в составе феодальной России

                                                                 (конец XVI в. – 1861 г.)

    62 Полевой Б. П.  Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века. /О сочинении А. Каменского-Длужика/. Сов. этнография, 1965, № 5, с. 122-129.

   [История Сибири. Информационно-библиографический бюллетень. № 1. Январь-март. Новосибирск. 1966. С. 14, 81.]

    Каменский-Длужик А. (149016)

    [Летопись журнальных статей. Вспомогательные указатели к №№ 40-52 за 1966 год. Москва. 1966. С. 145.]

                                          НЕИЗВЕСТНАЯ КНИГА О ЯКУТИИ

                     этнографическое исследование написано более трехсот лет назад

     Если посмотреть трехтомник Ф. А. Аделунга «Критико-литературное обозрение путешественников по России до 1700 года и их сочинений» или сибирскую библиографию В. И. Мегинова, мы не обнаружим здесь упоминания об Адаме Каменском. Нет его имени и в более поздней книге «Сибирь в известиях западноевропейских путешественников и писателей» академика М. П. Алексеева (Изд. 1940 г).

    А между тем, поляк Адам Каменский написал воспоминания о невольном пребывании в Сибири в начале второй половины XVII века, о чем недавно сообщил в журнале «Советская этнография» Б. П. Полевой.

    Воспоминании Каменского были напечатаны в 1874 г. неким Марианским па польском языке в г. Познани, т.е. более чем через 200 лет после написания. И тем не менее, они еще почти сто лет оставались для нас неизвестными.

    Каким образом А. Каменский попал в Сибирь? Оказывается, осенью 1657 года, после сражения, в котором русский отряд взял верх над польским, у одной из пушек был обнаружен прикованный цепью артиллерист. Им оказался Адам Каменский.

    Доставленный в Москву в феврале 1658 года вместе с другими военнопленными поляками, Каменский затем был отправлен в Сибирь.

    Его путь лежал через Тюмень, Тобольск, Сургут, Нарым, Енисейск, Илимский острог, далее по Лене - в Якутск. Каменский был в Жиганске, на Охотском побережье и даже добрался до низовьев Амура. В Сибири он, по-видимому, находился до середины 60-х годов, т. е. — семь-восемь лет.

    В его воспоминаниях, как пишет Полевой, есть довольно любопытные сведения об образе жизни местного населения. Хотя сочинение небольшое по размеру и менее подробное. чем труд Спафария о поездке через Сибирь в 1675-1677 гг., оно ценно для нас тем, что Каменский попал в Сибирь за 17 лет до Спафария. И что у него было больше этнографических сведений.

    Каменский в своих воспоминаниях кратко сообщает о русских, зырянах (коми), остяках и вогулах (ханты и манси), о тунгусах (эвенках) — ангарских, верхоянских, о якутах, эвенах охотских, гиляках (нивхах) и др., делится впечатлениями о городах Сибири.

    Он дает нам сведения трехсотлетней давности, а у нас так мало этнографических материалов XVII в.

    Весьма интересны сведения Каменского об эвенках в районе Шаманского порога Ангары. У некоторых из них «лица расписаны разными красками». Очевидно эти были татуированные эвенки.

    Эвенкийские женщины, узнав о том, что Каменский пленный, невольно оторванный от родины и семьи, отнеслись  к нему сочувственно и даже принесли полякам «несколько десятков соболей, рыбы в изобилии и оленьего мяса», о чем с благодарностью записал Каменский в своих воспоминаниях.

    А вот строка из воспоминаний о верхней Лене: «Там все живут тунгусы». О средней Лене он пишет: «...От Олекмы начинаются якуты, у которых вера языческая». Об якутах, живших выше Олекмы (например, нюйских), Каменскому, видимо, не удалось слышать, так как он, как пленник, ехал прямо, не сворачивая в сторону и без длительных остановок в пути.

    Якуты, отмечает автор, «имеют очень большие табуны коней и более всего — белых». Это же заметили и более поздние этнографы. Видимо, корни этой привязанности восходят к глубокой древности.

    «Скота (рогатого) у них, - продолжает Каменский, - также достаточно. Разводят очень больших быков, носы у которых проколоты, как у медведей».

    «Есть у них также и коровы, — читаем далее. — Все ездят на них, а едят коней... Ходят с луками, голове носят капюшоны с журавлиными перьями». Якуты «зимой ходят в оленьих и воловьих шкурах шерстью к телу, а другая шкура навыворот».

    «В ушах носит серьги великие, как тарелки серебряные, на лбу носят круги, а на шее серебряные и медные обручи». «Луки у них большие, выше человека, а тетива из ремней.

    Якуты “железо собирают по ленским берегам кучами, и оно хорошее, как сталь, но в ремесленниках нехватка, а потому справляются с ним, как могут».

    «Там неслыханное множество зверей и птиц, — отмечает автор, - но язычники не умеют их готовить. Самое большое – перья общипают. У кого есть котел – тот варит, у кого нет - тот парит камнями в квашнях или корытах без соли».

    Как правильно замечает Полевой, Каменского, ревностного католика, видимо, очень огорчало языческое мировоззрение якутов.

    Есть в его сочинении сведения и о шаманах. Это «язычники, идолопоклонники, идолопоклонники, чародеи, умеющие разговаривать с дьяволами, которые к ним являются в образах различных животных — певчих птиц, змей, воронов (кто во что верит), и эти колдуны показывают их людям, а бога даже не знают. Эти люди живут у реки Ламы». Река Лама — это прежнее название реки Охоты. впадающей в Охотское море.

    Автор утверждает, что гиляки приучают медведей настолько, что ездят на них словно на конях. Предварительно медведям обрезают когти и «вытаскивают зубы».

    В нашей этнографической литературе, кажется, не упоминается езда нивхов па медведях, если не считать одно указание в годуновской «Росписи к чертежу Сибири» (1674).

    В воспоминаниях Каменского имеются краткие сведения и о городах Сибири. Вот, к примеру, его сообщение о Тюмени: «Город очень красиво расположен. Хлеба, рыбы много... Вокруг города острог (т. е. палисад из острожин), двое ворот. Деревянная башня. Деревни и слободы там довольно богатые».

    О нашем Якутске читаем: «Этот городок лежит на очень красивом месте; там ничего не родится, кроме капусты, и то без кочанов, и репа редко удается». Полевой отмечает, что Каменский одним из первых указал в литературе па вечную мерзлоту, как на главную причину неудач первых земледельческих опытов русских в Якутии...

    Мы поддерживаем предложение Полевого полностью издать воспоминания А. Каменского, поскольку они являются ценным материалом по этнографии народов Сибири ХVII века.

    И. Новгородов,

    зам. директора по научной части

    Якутского краеведческого музея.

    [Социалистическая Якутия. Якутск. 13 февраля 1966. С. 4.]

    Zbigniew Jasiewicz

                                                  PIERWSZY  POLSKI  OPIS  SYBERII

    DIARIUSZ Adama Kamieńskie-Dłużyka, będący pierwszym polskim opisem Syberii, zostal udostępniony z XVII-wiecznej kopii w roku 1874 ¹. Od tej chwili wzmianki o Adamie Kamieńskim i jego pamiętniku spotykamy w wielu publikacjach. Brak jednak żywszego zainteresowania „Diariuszem”, określanym jako „krótki, skąpy w dane faktyczne” ².

    Czas, żeby opinię tę zrewidować. Adam Kamieński, uważny obserwator. zainteresowany ziemiami, które przemierzył, oraz ludami, z którymi się stykał, pozostawił w swoim „Diariuszu” informacje cenne dla geografów i historyków, a przede wszystkim dla etnografów. Etnograficzną wartość pamiętnika Kamieńskiego wysoko ocenił doskonały znawca problematyki syberyjskiej, B. P. Polewoj z Irkucka ³. Jego zdaniem „Diariusz” wysuwa się na pierwsze miejsce wśród innych XV-wiecznych źródeł bogactwem materiałów o ludach syberyjskich.

                                                    KAMIEŃSKI I JEGO SZLAK SYBERYJSKI

    O Adamie Kamieńskim wiemy niewiele ponad to, co sam o sobie opowiedział w „Diariuszu”. Wzięty do niewoli w r. 1657, kiedy to „z kniaziem Jurijem Dołgorukim pod Basią między Uchłami była potrzeba” ⁴, został zesłany na Syberię. Droca jego wiodła z Moskwy przez Rostów Wielki, Jarosław, Wołogdę, Wielki Ustiug, Kajgorodok, Solikamsk. Po przebyciu Uralu „wieziono nas puszczami, kamieniem srogim, wysokimi górami”.

    Pierwszą syberyjską osadą było Wierchoturje. Przez Tiumeń skierowano partię do Tobolska, a stąd Irtyszem i Obem do Surgutu i dalej do Narynu. Dalsza droga wiodła rzeką Ketą do Jenisejska, a następnie do Ilimska. Stamtąd, po przebyciu niewielkiego odcinka drogi pieszej, nastąpił spływ do Leny, a Leną do Jakucka. Lena zrobiła duże wrażenie na Kamieńskim. „Wypłynęliśmy na Lenę, rzekę bardzo wielką i brzegi ma bardzo piękne, głęboka, wspaniała, cicha, nie darmo Moskwa ją Matką zowie.”

    Przebyte miasta oraz ich mieszkańcy zostali opisani w „Diariuszu” i materiał ten ma duże znaczenie dla historyków. Obraz Jakucka, jaki pozostawił Kamieński, jest następujący. „Leży to miasteczko nad samą Leną, na pięknym bardzo miejscu i wesołym, ale na głodnym, bo się tam żadna rzecz nie urodzi oprócz kapusty, i to bez główek, a rzepa rzadko się uda.”

    Trzeba podkreślić, że Kamieński zwrócił uwagę na wieczną marzłoć - i to przeszło pół wieku przed uznanym odkrywcą tego zjawiska D. G. Messerschmidom (1725) ⁵. W wiecznej marzłoci dostrzegał główną przyczynę niepowodzeń rolniczych na tych terenach. „Tam się żadna rzec nie narodzi, bo ziemia nie taje więcej jak na łokieć.”

    O XVII-wiecznym Jakucku dowiadujemy się dalej, że „tam wszystka rzecz droga, oprócz futer, ale trudno wywozić. Białogłowy chodzą w skórach jelenich cienkich, miasto koszul, w kapturach sobolich i sukienkach atlasowych, sobolami podszytych, ale bez koszul; chyba na święta uroczyste koszulę na się wdzieje. Także i chleb tylko na uroczystości jadają, a mięso jedzą jak chleb, i rybę z jagodami, ptactwo żyjące, którego tam moc wielka. Mleko kobyle piją.”

    A oto dalsza droga Kamieńskiego, który w Jakucku podzielił los większości ówczesnych zesłańców syberyjskich - został wcielony do oddziału wojskowego, wysyłanego na podbój nowych ziem i dla ściągania podatku, tzw. jasaku. Spłynąwszy Leną zatrzymał się w Żygańsku (Żygany u A. K.), po czym płynął ku ujściu Leny, skąd morzem udał się do ujścia prawdopodobnie Jany (Lama u A. K.). „Z Lamy - pisze Kamieński - poszliśmy na Indygirkę morzem kocami, które tam robią na kształt okrętów, tylko bez żelaza, wiciami zaszywają, a gwoździami drewnianymi przybijają, żelaza i za grosz tam nie masz.” Jest to pierwszy opis doskonałych syberyjskich statków, tzw. koczy, używanych przez Rosjan na rzekach i morzach Syberii.

    Dalszy opis podróży traci poprzednią jakość. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można jednak założyć, że ujście Amuru osiągnął Kamieński i jego towarzysze drogą morską. Przepłynął więc Cieśninę Beringa przeszło pół wieku przed Beringiem, a jedynie w kilkanaście lat po Dieżniewie, który sforsował ją w r. 1648. Należy jednak dodać, źe Dieżniew dopłynął tylko nieco na południe od ujścia Anadyru, natomiast rosyjsko-polska grupa z Kamieńskim prawdopodobnie aż do Amuru.

    Za morską drogą Kamieńskiego do ujścia Amuru przemawiają wzmianki o koczach-okrętach, a ponadto późniejszy rozkaz jakuckiego wojewody przysłany do Żygańska „żebyśmy gotowali koce i morzem szli na Amur rzekę wiosną”.

    Oddziął Kamieńskiego został na koniec rozbity. Tekst sugeruje, że porażka miała miejsce nad Amurem „gdzie kraje bardzo piękne, ciepłe i obfite”.

   Ale w jaki sposób uciekinierzy przedostać się mogli stamtąd do Lamy (którą poprzednio zidentyfikowaliśmy jako Janę) i dalej do Żygan-Żygańska? Pogromcami oddziału byli Czuchczy i Kamieński określa ich w sposób następujący. „Wysocy, brodaci, chodzą jak Bernardyni w kapturach, u każdego paciorki w ręku, szablę ma przy boku na kształt starych kordów, mało co dłuższą nad łokieć, ale lud bardzo bitny.” Nazwa i nięktóre elementy opisu wskazywałyby na Czukczów, lud znany z wojowniczości, który nazywał siebie mianem Czawczu.

    Przyjęcie tezy o rozgromieniu oddziału Kamieńskiego przez Czukczów, gdzieś na półwyspie Czukockim, wyjaśnia przybycie uciekinierów nad Janę, a stamtąd psim zaprzęgiem do Żygańska. Niestety opis Czuchczów nie pozwala zidentyfikować ich z całą pewnością z Czukczami. Skąd u Czukczów szable na kształt kordów, a przede wszystkim rzucające się w oczy brody, którymi w tej części świata wyróżniają się jedynie Ajnowie? Sprawa pozostaje nie wyjaśniona.

    Powróciwszy do Żygańska Kamieński, mianowany w międzyczasie setnikiem, otrzymał rozkaz powtórnego wyruszenia morzem nad Amur. Do wyprawy nie doszło, gdyż został odwołany do Moskwy. Zabrany stamtąd przez poselstwo polskie wrócił do kraju po przeszło 4-letnlm pobycie w Rosji i na Syberii. Umarł w Nieświeżu 29 stycznia 1667 roku.

                                                 RELACJE O LUDACH SYBERYJSKICH

    Kamieńskiego uderzył odmienny sposób życia i egzotyczna kultura ludów syberyjskich. Stąd bogactwo materiałów etnograficznych w jego ,,Diariuszu”. Zaobserwowane zjawiska oceniał oczywiście przez pryzmat własnej kultury: ganił wierzenia, dziwił się obyczajom, brzydził się niektórymi potrawami. Ale wybaczmy polskiemu szlachcicowi z XVII wieku brak obiektywizmu. Błędu oceniania obserwowanych obcych kultur z punktu widzenia własnej kultury nie ustrzegło się wielu późniejszych podróżników, a nawet  uczonych przebywających na terenach pozaeuropejskich. Kamieński zresztą potrafił ocenić u opisywanych ludów umiejętność zdobywania środków do życia i odporność na trudne warunki klimatyczne.

    W drodze do Jakucka, jeszcze na terenie Europy, nad rzeką Kamą, Kamieński zetknął się z Komi-Zyrianami (Zyrany) ⁶. Pierwszym opisanym ludem syberyjskim byli Mansowie (Wogułowie). Interesujące są informacje o ich gospodarce i wierzeniach. „Mają w lesie koczowiska zrobione z drzewa, niskie, okienko jedno, ogień dzień i noc gore na kominie. Pieców nie mają ani drzwi, tylko dziura miasto drzwi. Law także nie mają, tylko na ziemi siedzą. Zwierzem żyją, ale i chleb jedzą, bo kupują u Moskwy za skóry jelenie i łosie. Niedźwiedzia, gdy zabiją, to nad nim płaczą, powiadając: że nie my tobie śmierci przyczyną, ale łuk nasz.Potym go zjedzą, a głowie się jego modlą, która w koczowisku w kącie stoi statkiem nakryta, i różnych sukien nawieszano koło niej. Zboża ci ludzie nie sieją, tylko się lasem bawią; ryb mało, albo nic bo rzek nie mają wielkich.”

    W okolicach Tobolska Kamieński zetknął się na syberyjskich Tatarów, a płynąc z Tobolska Irtysztm - na Chantów (Ostiaków). „Ci nie sieją, ani orzą, Sfejti tylko rybami żyją a ptastwem... Sami ci Ościaki chodzą w rybich skórach i obuwie z tego noszą, kożuchy gęsie i łabędzie. Mieszkają koczowiskami po ostrogach. Ryby sobie wędzą rozmaite na zimę i tłustość rybią zbierają w naczynie z brzozowej skóry wyrobione, po cebrów dwa, to ją piją po kwarcie, co nam było w podziwieniu wielkim. A sieci robią z pokrzyw, a i koszule z pokrzyw niektórzy mają. Jadają jakieś bedłki na kształt muchomorów, to się tak popiją, gorzej niż gorzałką. To a nich bankiet najlepszy.”

    Najszerzej Kamieński opisał w „Diariuszu” Ewenków (Tunguzów) znad Angary i górnej Leny. Zdaniem Kamieńskiego są oni świetnymi strzelcami z łuków, twarze ozdabiają tatuażem, żyją w wielożeństwie. Podstawą ich utrzymaniu są renifery, stada dochodzą do 1000 sztuk.

    Niezwykle interesujący jest opis zaobserwowanej u nich zabawy w skaczące renifery, być może stanowiącej część lub pozostałość obrzędów kultowych. „Stanie ich kilkanaście do koła, a jeden się położy w tym kole, mając przywiązany kamień lub kości, a ci stoią boso i nago, i woła, leżąc, po tungusku te słowa: „Multach, Mutine”, a tą koścą kręjci dookoła głowy tak prędko, jak okiem dojrzeć, a ci zaś podskakują w takt, bo kto skacze leniwo, to po kolanach oberwie i już go mają sobie za głupiego i gnuśnego.”

    Równie interesujący jest opis obrządku pogrzebowego. „W ziemi się umarli nie chowają, bo ich nie przyjmują, tylko na drzewie po miejscach pewnych stawiają się na cedrach.” Kamieński stwierdził, że w sprzyjających warunkach Ewenkowie posługują się saniami zaopatrzonymi w żagiel.

    Na dalszych stronicach „Diariusza” spotykamy materiały mówiące o Jakutach, o których m. in. dowiadujemy się, że „żelaza zbierają po brzepu leńskim grudami, i tak dobre jak stal, ale że trudno o rzemieślnika, to się z nim ladajako sprawują”.

   U ujścia Jany Kamieński zetknął się z ludem, którego nazwy nie podał. ,,Na psach jeżdżą, psy jedzą, w psich skórach chodzą i z córkami dają posag psy i drożej sobie ich j szacują niż sobole albo inne piękne zwierzęta.” Lud ten to prawdopodobnie Eweni,     występujący w starszej literaturze jako Lamuci. Interesujące są informacje Kamieńskiego o szamanach u tego ludu. „Poganie, bałwochwalcy, czarownicy wielcy, z diabłami z ust w usta mówią, jawnie i widomie im się pokazują w postaciach, różnych bestii, ptaków, żmij i kruków, jako w co kto wierzy,  takie czarownicy ludziom pokazują, a o Bogu nie wiedzą.”

    Na koniec odnajdujemy w „Diariuszu” wiadomości o Niwchach (Giliakach), mieszkańcach terenów nad Morzem Ochockim. „Lud to dziki, białogłowy bardzo gładkie i wysókie, mają kolce w spodniej wardze.” Kamieński przypisuje Niwchom umiejętność oswajania niedźwiedźi do tego stopnia, że „jeżdżą na niedźwiedziach i tak nimi kierują jak u nas końmi”. Ta informacja nie jest prawdziwa. Prawdą natomiast jest, że Niwchowie, podobnie jak sąsiadujący z nimi na Sachalinie Ajnowie, hodowali niedźwiedzie, a następnie zabijali je i jedli w celach kultowych.

    Wartość materiałów etnograficznych zawartych w „Diariuszu” jest bezsporna. Nie ma drugiego pamiętnikarska z XVII wieku, który dałby tak wiele cennych informacji o ludach syberyjskich. O wielu elementach kultury tych ludów pierwsze wzmianki pochodzą od Kamieńskiego. Nie należy zapominać, że przy współczesnym rozwoju etnografii i historii Syberii każda informacja sprzed trzystu lat jest niezmiernie cenna.

    Adam Kamieński-Dłużyk i jego „Diariusz” godni są większego niż dotychczas zainteresowania uczonych polskich - historyków geografii i etnografów. Ważnym zadaniem polskich badaczy powinna być odnalezienie oryginału „Diariusza” lub choćby kopii, z której został opublikowany. Adamowi Kamieńskiemu, poprzednikowi znakomitych polskich badaczy Syberii i jej ludów: Aleksandra Czekanowskiego, Wacława Sieroszewskiego, Bronisława Piłsudskiego, Edwarda Piekarskiego i Marii Antoniny Czaplickiej, należy się zasłużone miejsce w historii polskiego podróżnictwa i zainteresowań ludami pozaeuropejskimi.

-----------------------------------------------------------------

    ¹ A. Kamieński-Dłużyk. Dyariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z rękopisu wydał ks. A. Mariański. Praca zbiorowa „Warta”, Poznań 1874, s. 378-388.

    ² Zob. Adam Dłużyk-Kamleński. Polski słownik biograficzny, t. V, Kraków 1939-1946, s. 200.

    ³ B. P. Polewoj. Zabytyj istocznik swiedienij po etnogrrafii Sibiri XVII w. O soczinienii Adama Kamienskogo-Dłużyka. „Sowietskaja Etnografija” nr 5/1965, s. 122-129.

    ⁴ Nie wykluczone, że data podana jest błędnie. Znana bitwa nad rzeką Basią ¹ została stoczona w r. 1660.

    ⁵ I. P. Magidowicz. Oczerki po istorii ' geograficzeskich otkritij. Moskwa 1957, s. 402.

    ⁶ Również dalej posługuję się w tym artykule przyjętymi dziś nazwami ludów, a nazwy ludów podane przez Kamieńskiego umieszczam w nawiasach.

    [Poznaj Świat. Nr. 3. Warszawa. 1966. S. 34-35.]

     Stanisław Kałużyński

                              POLSKIE  BADANIA  NAD  JAKUTAMI  I  ICH  KULTURĄ

    Wiele zasłużonych nazwisk polskich notuje historia badań nad ludami Wschodu, ale bodajże w żadnej innej gałęzi orientalistyki nie zajmują one tak poczesnego miejsca jak w badaniach nad Jakutami, ich językiem, warunkami bytu i kulturą...

    Obszary Syberii zamieszkałe przez Jakutów zostały przyłączone do Rosji w połowie XVII w. Przeznaczone następnie wraz z ziemiami sąsiednimi przez władze carskie na teren najczęstszych zesłań, stały się przymusową ojczyzną także wielu Polaków, najpierw uczestników wojen z Rosją, a później powstańców, rewolucjonistów czy członków tajnych stowarzyszeń postępowych¹. Z ich szeregów wyłoniła się cała plejada zasłużonych badaczy ziem i ludów Syberii². Większość z nich nie posiadała wykształcenia specjalistycznego w tych dyscyplinach badawczych, w których następnie zapisały się ich nazwiska, jednakże potrzeby praktyczne bądź przykład polskich czy rosyjskich towarzyszy niedoli, a w ślad za tym obudzone zainteresowania, już to czysto badawcze, już to wywołane humanistycznym współczuciem dla ciemiężonych ludów miejscowych, uczyniły niejednego z nich wybitnym specjalistą w zakresie wiedzy o Syberii i jej ludach.

    Pierwszym znanym nam Polakiem i jednym z pierwszych podróżników w ogóle, którzy znaleźli się wśród Jakutów, a następnie pozostawili informacje o tym ludzie, był Adam Kamieński Dłużyk. Dostał się on do niewoli rosyjskiej 20 października 1657 r. w czasie bitwy z wojskami Jurija Dołgorukiego „pod Basią między Uchłami”. Wywieziony następnie wraz z towarzyszami na Syberię wschodnią, po kilkuletnim tam pobycie powrócił do kraju. Jego relacja z podróży wydana została z rękopiśmiennego odpisu przez ks. A. Maryańskiego w księdze pamiątkowej ks. Franciszka Bażyńskiego w 1874 r.³ Wydawca tekstu pisze we wstępie: „Będąc przed kilku laty w Gębicach u ks. Piotra Kuszyńskiego, [....] znalazłem w jego bibliotece grube Silva Rerum, które spisywał sobie za panowania Augusta III jakiś szlachcic wielkopolski, dworzanin czy sługa starosty kopanickiego, Ponińskiego. Między innemi [....] w onej księdze, znalazł się tekst niniejszy dyaryusza Adama Kamieńskiego, który będzie niezawodnie najdawniejszą relacyą z pobytu Polaków na Syberyi”⁴. A oto fragmenty samego dyaryusza dotyczące ziemi jakuckiej i jej mieszkańców, z nie najpochlebniejszą zresztą o nich opinią:

    „[...] od Ołokiny [Olokmy]⁵ poczynają się Jakuty, którzy mają wiarę pogańską i sami psom podobni. Koni stada bardzo wielkie chowają, a białych najwięcej. Bydła także mają dość. Byki bardzo wielkie chowają, a nosi im przewleczone, jak u niedźwiedzia, także i krów. Wszystko jeżdżą na nich, a konie jedzą jako psi; niczym się nic brzydzą, nigdy nie umywają, paznokci nic obrzynają, chodzą nago z lukami, na głowie kaptury z piórami żurawiemi jak straszydła, grzechu w niczym nie znają. Ni Boga, ni wiary owo zgoła bestyom podobni. Ci ludzie posiedli tę Lenę i brzegi jej. Tam się żadna rzecz nie narodzi, bo ziemia nie taje więcej jak na łokieć. Tam jest zwierza i ptastwa niesłychana moc, ale poganie nie umieją ich zażywać: tak jako psy je jedzą. Co większe, pióra oskublszy, u kogo jest kocieł, to warzą, u kogo zaś nie masz, to kamieńmi parzą w dzieżkach albo korytach, bez soli. Strój nagi w lecie i zimie. W żartach wstydu żadnego nie mają, ani co grzech jest nie wiedzą. Na koniach białogłowy jeżdżą, a mają siergi wielkie w uszach, jak talerze srebrne, na czole noszą krągi, na szyji srebrne i miedziane obręcze. Tak i mężczyzny chodzą w skórach jelenich i wołowych, sierścią do ciała, a drugą na wywrót. Łuki mają długie, wyżej człowieka, a cięciwy rzemienne. Żelaza zbierają po brzegu Leńskim grudami, i tak dobre jak stal, ale że trudno o rzemieślnika, to się z nim ladajako sprawują.

    Potym przypłynęliśmy do Jakut [Jakucka] ... Leży to miasteczko nad samą Leną na pięknym bardzo miejscu i wesołym, ale na głodnym, bo się tam żadna rzecz nie urodzi, oprócz kapusty, i to bez główek a rzepa rzadko się uda...

    [...] W tych Jakutach od Maja począwszy do Septembra, mało co nocy, bo zawsze widno jak w dzień, nie znać kiedy świta, kiedy zmierzcha. Zaś dalej w Zyganach [Żygańsku] ku morzu płynąc 4 niedziel, minąwszy Ałdan rzekę, która jest bardzo wielka, z prawego boku wyszła druga Tana [? Tompo], trzecia Maja, rzeki bardzo potężne, jakich u nas Polska nie ma. Znowu Ucur [Uczur] z lewego boku, bardzo potężna i wielka rzeka, [...] Tam w tych Zyganach słońce nigdy nie zachodzi, ale stoi jak największa kadź czerwona, a od niego promienie nie świecą; po kilku godzinach pocznie się podbijać wzgórę i promienie od niego poczną świecić, a to się tylko dzieje od pełni maja do pełni Octobra. Potym słońca i we dnie i w nocy nie widać, zawsze pochmurno, oprócz miesiąca, który zaś w nocy świeci więcej niż słońce”.⁶

   Relacja kończy się słowami: „Ten mój dyaryusz napisany przeze mnie nieej nie ma fałszywego, ale com widział memi oczyma, tom wyraził...”⁷

    Informacje A. Kamieńskiego są w istocie w przeważającej większości prawdziwe, a pewne nieścisłości pochodzą być może ze zniekształceń tekstu zawinionych przez kopistę. Jest to relacja ogólnikowa wprawdzie i bardzo fragmentaryczna, ale mimo to zawierająca wiele wartościowych i godnych uwagi spostrzeżeń.

---------------------------------------

    ¹ Najobszerniejszą pracą o Polakach na Syberii, wymagającą już jednak dzisiaj wielu sprostowań bądź uzupełnień, jest znana książka M. Janika, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928.

    ² Por. np. M. Korbecka, I. Moszyńska, I. Okruszko, Prace Polaków o ludach Azji środkowej i wschodniej na przełomie XIX i XX w., PO 4,1955.

    ³ Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu..., w Poznaniu 1874; tytuł relacji brzmi: Dyaryusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc spisany przez Adama Kamieńskiego i obejmuje s. 378-388.

    ⁴ Tamże, s. 378.

    ⁵ W nawiasach podaję poprawne formy współczesne. Tekst dwukrotnie przepisywany przez ludzi nie znających przedmiotu zawiera zapewne liczne błędy, które nie pochodzą od A. Kamieńskiego. Na błędy kopii zwraca zresztą uwagę sam A. Maryański.

    ⁶ Tamże, s. 385-386.

    ⁷ Tamże, s. 388.

    [Szkice z dziejów polskiej orientalistyki. T. 2. Warszawa. 1966. S. 171-173.]

    Dłużyk Kamieński Adam (w. XVII) ob. Warta (Pozn. 1874.)

    [Estreicher K.  Bibliografia Polska XIX stulecia. T. IV. (Wyd. drugie). Kraków. 1966. S. 188.]

                                                SPRAWOZDANIA I ZAPISKI

    B. P. POLEWOJ, Zabytyj istoczntk swiedienii po etnografii Sibiri XVII wieka (O soczinienii Adama Kamienskogo-Dlużika), „Sowietskaja Etnografija”, 1965, z. 5, s. 122-129.

    Etnografia radziecka coraz to większą uwagę zwraca na zagadnienie należytego wykorzystania dawniejszych źródeł pisanych, a szczególnie różnego rodzaju opisów cudzoziemców, którzy wędrowali po terenach obecnego ZSRR. Dla badań nad etnografią Syberii bardzo duże znaczenie maja relacje polskich zesłańców, którzy od XVII wieku coraz to częściej przebywali na tamtejszych terenach. W nauce polskiej opisami tymi zajmowano się głównie z punktu widzenia badań nad martyrologią narodową (L. Janik i inni). W minimalnym natomiast stopniu zagadnienia te interesowały polską etnografię. Opisy te były od dawna uwzględniane przez etnografów rosyjskich (na przykład Pypin i inni). Ostatnio na znaczenie tego typu źródeł zwrócił uwagę autor omawianego artykułu.

    Pamiętniki Adama Dłużyk Kamieńskiego stanowią jeden z najstarszych i najciekawszych opisów Syberii. O autorze ich wiemy nie wiele. W czasach panowania Jana Kazimierza służył on w wojsku i prawdopodobnie w bitwie nad rzeką Basią w 1660 r. dostał się do niewołi rosyjskiej. Po różnych perypetiach na terenie Białorusi 1 Rosji, wysłany został jako jeniec na Syberię i następnie wcielony do stacjonujących tam oddziałów rosyjskich Z Tobolska poprzez Jerusjejsk zawędrował do Jakucka. Służbowo wysłany był na najdalsze północno-wschodnie krańce Syberii, następnie brał udział w działaniach wojennych nad Amurem. Po kilkuletnim pobycie na Syberii otrzymał prawo powrotu do kraju. Dalsze jego losy są nieznane. Prawdopodobnie po powrocie do Polski napisał pamiętnik zatytułowany Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, który przeleżał w rękopisie na terenie Wielkopolski aż do drugiej połowy XIX w. Diariusz wydany został w Poznaniu w 1874 r. przez ks. A. Mariańskiego w księdze zbiorowej Warta, ofiarowanej ks. F Bażyńskiemu. Tekst opublikowany został bardzo niestarannie z licznymi pomyłkami, spowodowanymi złym odczytaniem. Pisany po latach Diariusz zawiera z pewnością wiele nieścisłości, zwłaszcza z zakresu chronologii opisanych wydarzeń, przynosi natomiast olbrzymi materiał etnograficzny, dotyczący różnych ludów zamieszkujących Syberię.

    Autor omawianego artykułu wysoko ocenia wartość pamiętników Kamieńskiego dla badań nad historią i etnografią Syberii. W jego mniemaniu szczególnie duże znaczenie mają opisy różnych ludów uralskich i syberyjskich, jak na przykład Zyrian, Ostiaków, Wogułów, Tatarów syberyjskich, Tunguzów. Jakutów, Giliaków. i innych. Sporo miejsca w swych pamiętnikach poświęcił również Kamieński opisom miast syberyjskich. Omawiany artykuł jeat tylko krótkim komunikatem sygnalizującym znaczenie tego pamiętnika. Planowane są dalsze prace nad tym ciekawym źródłem pisanym przez polskiego autora z XVII w.

    W. Baranowski

    [Kwartalnik historii kultury materialnej. Nr. 1. Warszawa. 1967. S. 217.]

              3. РОЛЬ ССЫЛЬНЫХ В ПОПОЛНЕНИИ СОСТАВА СЛУЖИЛЫХ ЛЮДЕЙ

    Пополнение состава служилых людей — другая задача ссыльных по их прибытии в Ленско-Илимскии край.

    Служилые люди — дети боярские, сотники, атаманы, пятидесятники, десятники и казаки - практически осуществляли управление как местным населением, так пришлыми, (крестьянами, посадскими, промышленными и торговыми людьми). Их обязанности были обширны: «прииск новых неясачных людей» и привод их «под высокую царскую руку», сбор ясака от местного населения, отвоз в Москву «соболиной казны», гарнизонная и караульная служба в острогах, острожках, у казенных складов и житниц, доставка казенного хлеба с верховьев Лены и т. д. Казаки в процессе своей службы, проходя вдоль и поперек малолюдный и суровый край, пролагали первые сухопутные и водные пути, превратившиеся впоследствии в постоянные тракты. Они закладывали остроги, острожки и ясачные зимовья, часть которых впоследствии превратилась в города и центры экономической жизни.

    Откуда их верстали? В первые десятилетия основную их массу присылали из сибирских городов, главным образом из Тобольска, Березова и Енисейска. Но так как это было сопряжено с большими трудностями, с течением времени якутский и илимский гарнизоны стали пополняться на месте.

    Преимущественным правом на занятии «убылых мест» пользовались родственники и дети самих казаков. Затем следовало записывать в службу новокрещеное местное население и, наконец, гулящих людей, состоявших главным образом из бывших промышленников. Однако эти источники вначале не были достаточны. Родственников казаков на месте было немного, так как значительная их часть в то время состояла из людей одиноких. Еще менее значительное пополнение давало местное население, которое в XVII в. крестилось редко. «Гулящие люди», из среды которых рекрутировалась основная масса нового пополнения, также не покрывали потребного штата. В этом отношении сильнее всего страдал отдаленный якутский край, где особенно чувствовалось «малолюдство». В 1660-1670-х гг. уезду полагалось по штату иметь 644 чел. Вместо этого здесь налицо было в 1651 г. — 453 чел., в 1676 г. — 531 чел. Такой недобор был явлением обычным. Так, даже в 1691 г. числилось 151 «убылое место», то есть не заполненное по причине малолюдства.¹

    Ввиду такого положения еще с начала 1640-х гг. правительство вынуждено было найти дополнительный источник пополнения состава служилой массы — ссылку. В этом отношении грамота Сибирского приказа якутскому воеводе Д. Францбекову «О верстании на выбылыя места ссыльных» от 20 октября 1649 г. не является исключением. В ней повелевается «в службу верстать ссыльных людей, которых по нашему указу велено верстать в службу»². Такая установка на пополнение состава военнослужащих из ссыльных элементов просуществовала в течение всего XVII в.

    Именно поэтому ссылка на службу была весьма значительной, особенно по Якутскому уезду (ссыльные в Якутск направлялись главным образом на службу, а в Илимский уезд — на пашню).

    Но в какой мере ссыльные верстались на службу и какую долю они занимали в общей массе служилых людей Илимского и Якутского уездов?

    Состояние источников не дает возможности исчерпывающе ответить на этот вопрос. Правда, документов о сибирских служилых людях XVII в. в архивах сохранилось немало. Среди них особое место занимают книги, заводившиеся в каждом уезде. Прежде всего это— «верстальные книги», которые воеводские приказные избы составляли ежегодно или по истечении нескольких лет и куда вносили весь состав нового прибора с указанием происхождения каждого вновь принятого служилого человека. Затем идут «окладные книги», составлявшиеся уже ежегодно. В них вносился полный именной описок ружников, оброчников и казаков с их командным составом и с указанием размеров их окладов денежного, хлебного и соляного жалованья. Далее идут «раздаточные книги жалованья», в которых учитывалась выдача жалованья за один год или за несколько лет. Выдача жалованья иногда отмечалась не в таких специальных книгах, а в «окладных книгах». В последнем случае книга называлась «окладной и раздаточной».

    Но по этим книгам невозможно выявить процент ссыльных от общего числа служилых людей. Во-первых, «верстальных» и «раздаточных» книг сохранилось немного; во-вторых, в этих книгах регистрировались лишь вновь принятые и поэтому судить о составе всех служилых людей невозможно; в-третьих, в окладных книгах, которых по обоим уездам сохранилось довольно много, список основного состава служилых людей давался без указания их происхождения, ибо назначение этих книг состояло в учете размеров служилых окладов. Только в отношении вновь принятых мы находим данные об их происхождении. Кроме книг, следует упомянуть «именные росписи» служилых из ссыльных. Но они составлялись от случая к случаю и сохранились отрывочно.

    Таким образом, дошедшие до нас источники не могут давать представления о составе всех служилых людей по их происхождению, в том числе — о проценте ссыльных от их общего количества. Поэтому мы вынуждены ограничиться выявлением состава только вновь принимаемых служилых людей и уже на основе этого судить о роли ссыльных людей в пополнении местных гарнизонов двух уездов.

    Вначале разберем данные по Якутскому уезду (главным образом по окладным книгам).

    В 1648 г. в окладную книгу внесено 445 чел., в том числе убылых 19 чел. Нам важно знать, кого приняли на эти освободившиеся 19 мест. В том же 1648 г. приняли 17 чел., всех в рядовые казаки. В числе их промышленников было 6 чел., отставных казаков — 3 и ссыльных — 8 чел. Процент ссыльных среди вновь принятых составил 47.³

    В течение 1640-1653 гг. (см. «Роспись служилым людем тобольским, березовским и енисейским, присланным по наряду с П. Головиным, В. Пушкиным, Л. Едомским, сколько из них убылых и кто на эти места принят») всего на убылые места принято 296 чел., в том числе ссыльных — 111 чел., промышленных и гулящих людей — 76, казачьих детей, братьев и племянников — 47, служилых людей разных городов (Тобольска, Березовска, Томска, Енисейска, Красноярска и Мангазеи) — 28, отставных служилых людей — 14, «заменных» служилых людей — 7, «из наемщиков» — 6, новоприборных — 5, новокрещеных — 2 человека. В новом приеме ссыльные составили 37,5 процента. Роспись заканчивается словами: «А не поверстаных з службу ссыльных людей в остатке в Якуцком никого нет».⁴

    В 1656 г. всех служилых людей было 648 чел., в том числе по разным причинам не состоявших на службе 72 чел. На их место приказная изба в том же году сумела набрать только 27 чел. Среди них: промышленников — 14, отставных казаков — 2, переведенных в порядке выдвижения на вакантные места десятников и пятидесятников — 3 казака, ссыльных — 8 чел. В палачи и биричи поверстан один ссыльный, в рядовые казаки — 7. В составе вновь принятых ссыльных оказалось 30 процентов.⁵

    После 1656 г. интересующие нас данные в окладных книгах имеются начиная с 1684 г.

    В 1684 г. служилых людей всех категорий числилось 744 чел., в том числе убылых мест 38. На эти убылые места набрано 23 чел. В числе последних ссыльных было 6 чел., то есть 26 процентов всего набора.⁶

    В 1686 г. служилых людей считалось в наличии 725 чел., убылых мест — 55. В счет последних было набрано 38 чел., и среди них — ни одного ссыльного. Но зато в этом году сверх выбылых окладов «для малолюдства» было прибрано на службу 48 чел., в том числе ссыльных — 11 чел. Таким образом, в новом наборе ссыльных было 23 процента.⁷

    В 1691 г. в штате числилось 909 чел. Из них на службе не состояло 188 чел., так как в том году прошло «оспенное поветрие», унесшее много жизней. Вместо этого местные власти сумели набрать только 37 человек в том числе ссыльных — 2 человека, то есть 5,4 процента нового приема.⁸

    В 1696 г. служилых людей, состоявших на учете, насчитывалось 985 чел. Но в «убылых» считалось 163 места.  Много людей умерло во время оспы в 1691-1693 гг. В счет этих мест удалось верстать 1 казачьего брата, 2 казачьих сыновей и 2 гулящих гулящих людей, то есть всего только 5 чел. Ссыльных, пригодных к службе, вовсе не оказалось.⁹

    В 1701 г. на службе считалось 956 чел., в том числе «убылых» — 104. Вместо них набрали 59 чел. из казачьих сыновей, братьев и племянников, вскормленников и посадских; ссыльным был только 1 чел.¹⁰.

    Теперь перейдем к данным по Илимскому уезду.

    В течение 1649-1652 гг. для пополнения штата по этому уезду было вновь принято на службу 64 человека. Среди них гулящих людей было 29, ссыльных — 23, промышленников — 8, казачьих детей— 3, торговых людей — 1 чел. Ссыльные составили 35,9 процента нового приема.¹¹

    В 1653-1657 гг. служилых людей всех категорий числилось 166 чел., в том числе убылых мест — 26. В числе 140 наличных человек вновь принятых на убылые места было 59 чел., среди них из ссыльных — 21, гулящих людей — 17, промышленников — 9, казачьих детей — 6, казачьих братьев — 1, торговых людей — 1, площадных подьячих — 1, судовых плотников, — 1, рядовых казаков — 1, десятников — 1 чел. Доля ссыльных в новом приеме составила, таким образом, 35,6 процента.¹²

    В 1660 г. служилых людей было 236 чел., в том числе вновь принятых — 1 казачий сын и 1 посадский человек¹³. В 1662 г. служилых людей было 273 чел., в том числе 1 промышленник, принятый на свободное место ¹⁴.

    В 1675 г. всех служилых по штату числилось 228 чел., в том числе выбылых — 24. В то число было поверстано 23 чел. из казачьих сыновей и племянников. В новом наборе также не было ни одного ссыльного¹⁵. Та же картина наблюдалась и в 1679 г.: всех служилых людей, «опроче умерших и отставленых», 223 чел., убылых — 5 чел., поверстанных вместо них — 3 человека (сын атамана, сын плотника и сын казака)¹⁶.

    Далее по окладным книгам числилось в штате в 1682 г. 231 чел., «опроче выбылых», в 1690 г. — 116 чел. «без умерших и порозжих окладов». Набранных в счет выбылых окладов было по книге 1682 г. 16 чел., в том числе — 13 казачьих сыновей, 2 плотничьих сына и 1 «иноземец», по книге 1690 г. — 8 чел., в том числе из ссыльных Тит Васильев Третьяков.

    В 1695 г. наличных служилых было 173 чел., в том числе — 8 заполненных выбылых мест. На эти места набраны казачьи братья и сыновья (5 чел.), один гулящий человек, один бывший соловарь и ссыльный Васька Митюков. В 1700 г. наличных служилых людей было 163 чел., кроме умерших и отставных. В числе выбылых мест набрано 6 чел., среди них — ни одного ссыльного.¹⁷

Таковы данные о составе вновь принимавшихся на государеву службу пятидесятников, десятников, казаков и других нижних чинов. Из них видно, что служилых людей на обширной территории Якутского уезда было в несколько раз больше, чем в Илимском уезде. Соответственно по Якутскому уезду много больше бывало и число вакантных мест. Следовательно, по этому уезду наблюдалось больше затруднений в пополнении положенного штата. Отсюда и постоянный недобор, особенно чувствительный в годы оспенных поветрий. Неудивительно поэтому, что по Якутскому уезду доля ссыльных в новом приеме до 1680-х гг. была довольно значительной и колебалась в среднем от 20 до 50 процентов от общего числа принятых на службу. Затем этот процент резко снизился, что объясняется значительным сокращением приезда ссыльных в Якутск в 1680—1690-х гг. По Илимскому же уезду, ввиду сравнительной малочисленности служилых людей, каких-либо больших затруднений в пополнении вакансий не было, особенно с конца 1650-х гг. Незначительный отсев пополнялся на месте без особого труда, за счет свободного населения. В вербовке ссыльных здесь прибегали только до 1650-х гг., правда, иногда в значительных размерах.

    Общий вывод сводится к тому, что ссылка сыграла значительную роль в пополнении состава служилых людей в пределах Илимского уезда до конца 1650-х гг., а в пределах отдаленного Якутского уезда — до конца 1780-х гг.

    Вливаясь в состав служилой массы, ссыльные участвовали в постепенном заселении и освоении обширного края, в развитии городской жизни, ремесла и торговли, в приложении новых сухопутных трактов и водных путей.

    Особо следует отметить воспоминание польского пленника Адама Каменского-Длужика. Он попал в плен в октябре 1657 г. вблизи Могилева. И, по литературным данным, отбывал якутскую ссылку. По возвращении на родину (после Андрусовского перемирия) он написал сочинение о своем пребывании в Сибири: «Дуаrуusz wiezienia моskiеwskiеgо miast i miejsc». Это сочинение, опубликованное в Познани в 1874 г. ксендзом Н. Марианским, будучи забытым, не попадало в поле зрения наших отечественных исследователей. И только совсем недавно на него обратил внимание ленинградский историк и географ, неутомимый исследователь сибирских древностей Б. П. Полевой, опубликовавший о нем ценную статью.¹⁸ Б. П. Полевой в своей статье дал краткий обзор сведений по этнографии народов Сибири, содержащихся в сочинении. А. Каменский в своем сочинении кратко описал жизнь, занятия и обычаи многих народов Сибири и Дальнего Востока: вогулов (манси), остяков (ханты), татар, эвенков, якутов, гиляков и других. Он сообщил любопытные сведения о жизни русских поселенцев Сибири, описал виденные им города, в том числе Илимск и Якутск. Словом, труд А. Каменского является самым древним из дошедших до нас польских сочинений о Сибири, очень полезным для историков, географов и этнографов, и его использование в нашей науке может иметь немаловажное значение.

----------------------------

    ¹ ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 994, лл. 1-60; С. В. Бахрушин. Исторические судьбы Якутии. Сб. «Якутия», Л., 1927, стр. 295; сб. «Якутия в XVII веке», Якутск, 1953, стр. 309-313; История Якутской АССР, т. II., стр. 44-45.

    ² ДАИ, т. III, стр. 225.

    ³ ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 228.

    ⁴ ЦГАДА, Сиб. прик., стлб. 344, лл. 188—191

    ⁵ Там же, кн. 375.

    ⁶ Там же, кн. 970.

    ⁷ Там же, кн. 871.

     ⁸ Там же, кн. 994, лл. 23 и 48.

    ⁹ ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 1106.

    ¹⁰ Там же, кн. 1344.

    ¹¹ В. Н. Шерстобоев. Илимская пашня, т. 1, стр. 477-478.

    ¹² ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 306, лл. 1-75.

    ¹³ Там же, кн. 420, лл. 128—146.

    ¹⁴ Там же, лл. 452-472.

    ¹⁵ Там же, кн. 595.

    ¹⁶ Там же, кн. 691.

    ¹⁷ ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 1097, кн. 1289.

    ¹⁸ Б. П. Полевой. Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века. (О сочинении Адама Каменского-Длужика.) ж. «Советская этнография», № 5, 1965, стр. 122-129.

                                                                 ПРИЛОЖЕНИЕ

                              ДАННЫЕ О ССЫЛКЕ В ВОСТОЧНУЮ СИБИРЬ В XVII ВЕКЕ*

    1650-60-е годы.

    В Илимском остроге служило несколько десятков польско-литовских вязьней**, взятых в плен во время войны с Польшей из-за Украины в 1654-1667 гг. Пленные состояли из различных социальных слоев: шляхтичей, челядников и мещан. Наиболее знатные из них верстались на  командные посты – в дети боярские, прочие – в пешую казачью службу, «на выбылые выморные и збеглых казачьи места и в их оклады». Впрочем, некоторые, не доехав до Илимска, умирали в пути. Например, Ян Свирский, уже в Москве верстаный в дети боярские, с окладом 10 рублей деньгами, хлебом 10 четей ржи и столько же овса и соли 3 пуда в год. Были и умершие в Илимске, как вязень Алес Ластовский, сын боярский, с тем же окладом. После заключения Андрусовского перемирия, в 1667 г. 17 чел. отпущены в Москву, так как согласно «посольскому договору похотелн итти в сторону королевского величества». Среди них были: Охтовин Терпято, Стефан Бухушевич, Хриштоп Причевский, Казимир Абрамович, Александр Ятковский, Янко Селаховский, Андрюшка Манскеев (Манкиев — по другим документам), Войтех Кулпановский и Петрушка Островский — в большинстве «литовские люди челядники». Другие поляки, число которых установить не удалось, «остались добровольно в стороне царского величества и похотели служить великому государю в Сибири в Илимском». (ЦГАДА, Сиб. прик., стлб. 813, лл. 138-139, 143-146; кн. 480, лл. 114-115; 122-126.)

    Среди последних числились служившие в детях боярских: Василий Павлов сын Воронецкий (умер в 1689 г.), Степан и Василий Воронецкие, поверстанные вместо отца, после его смерти; Михайло Торгоня (умер в конце 1680-х гг.); Иван Сташкиев (умер в 1680-х гг.) и сын его Пимин Иванов сын Сташкиев, заступивший место отца. Степан Васильев сын Березовский служил подьячим приказной избы. Остался служить и известный в истории края пятидесятник Микифор Романов сын Черниговский. После его смерти (дата неизвестна) служили его сыновья пятидесятник Федор Никифоров сын Черниговский, рядовые казаки Анисим и Васька Никифоровы дети Черниговские. (ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 480, лл. 122-123; кн. 595, лл. 84-85; кн. 633, лл 35-36, 128-129; кн. 691, лл. 33, 36-38; кн. 927, лл, 112-118; кн. 975, лл. 5-7, 9-12; кн. 1097, лл. 194, 215; кн. 1289, лл. 24, 27-29; 35.)

    В июле 1656 г. в Якутске получена грамота о ссылке 10 чел. польско-литовских вязней: Самойла Старинкина, Хриштопа Тетранского, Яна Максвеева, Григория Мохнача, Тимофея Чернышева, Яна Ябьева, Михайла Сонатского, Герасима Кондратьева, Франтышка Крыжановского, Александра Хлевинского. Велено их устроить в дети боярские с окладом по 10 руб. денег, по 8 четь ржи, столько же овса и по 3 пуда соли каждому на год. Семеро из них в Якутск прибыли в 1660 г. и сразу поверстаны в дети боярские. А трое (Хриштоп Тетранский, Франтышек Крыжановский и Александр Хлевинский) до 1662 г. в Якутск еще не объявлялись. (ЦГАДА, Як. прик. изба, ф. 1177, оп. 1, стлб. 174, лл. 112-113.)

    В 1660 г. в Якутск прибыл «польский полоненик« ксендз Рейнальт Тышкеев. Велено ему давати «корму по два алтына на день». (ЦГАДА, Як. прик. изба. ф. 1177, оп 1, стлб. 235, л. 48; Архив ЛОИИ, ф. 160, оп 1, картон 18, стлб. 19, л. 1.)

    В 1663 г. в Якутск прибыло 35 иноземцев — «руских и польских и литовских людей и черкас и татар». Один человек в 1662 г. «утонул в Енисейском остроге». (Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 18, стлб. 22, лл. 13-16.)

    В 1666 г. прибыл Иван Крыжановский. Он в 1655 г. был «взят на бою в Борисове» и в 1662 г. сослан в Якутск «с своею братьею с польскими людьми» служить в детях боярских. Но остался в Енисейске по своей воле, женился на дочери посадского человека и только потом приехал в Якутск вместе с тестем Савкой Казанцом. (Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 24, стлб. 4, лл, 15-17; КПМГЯ. стр. 191=192.).

    В 1669 г. велено было шляхтичу Войтеху Грудцкому служить по Якутскому острогу. Но он «нехотя ехать (туда) жил в бегах, укрывался». Был сыскан в Москве в 1670 г. и сразу сослан в Якутск. В том же году в Якутск был сослан поляк Гордей Котковский — «на вечное житье з женою и з детьми». Велено его поверстать в дети боярские. Вначале он отбывал верхотурскую ссылку (с 1668 г.), но он там был уличен в «воровстве» и потому сослан в Якутск, куда прибыл летом 1673 г. (Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 23, стлб. 11, лл. 9-11; картон 25, стлб. 24, лл. 25-28.) Значительная часть польско-литовских пленных работала в качестве детей боярских, состоя в числе «начальных людей» служилого сословия Были и рядовые казаки.

    После заключения Андрусовского перемирия, в 1668 г., 37 пленников (54 человека с членами семей) по указу великого государя были отпущены в Москву. Их везли «гонцы служилые люди» пятидесятник казачий Кузьма Суздалец с товарищи. Отпущены в Москву: ксендз Рейнальт Тышкеев (с женой и с двумя детьми), полковник Дмитрий Чернявский, шляхтичи Михаила Сонатский, Самойла Старинский, Ян Максвеев, Григорий Мохнач (с женой и с двумя детьми), Ян Цыбеев, Александр Хлевинский (с женой и с двумя детьми), Юрий Хотинский, Мишка Ждановнч (с женой), Янко Жданович, Гришка Каменский, Сарзин Крупетцкой (с женой), Ондрюшка Павловский, Федька Козыревский (с женой и дочерью), челядники Янка Клочковский, Адам Тусаковский, Рафаил Грановский, Данил Збицкий, Ян Котовский, Стенька Шмонин, Стенька Утрата, Ондрюшка Коченовский (с женой), Хриштоп Вельчиский, Ивашка Семенов, Якунька Цовицкий (с женой и с сыном), Давыдка Александров, Пашко Козловский, Пашко Хмецкий, Карпунька Рыкуненок, Павлик Лазовский, Ивашко Жуков (с женой), Владылавка Боровский и Ярка Павлов. В следующем, 1639 году был отправлен Мухарейко Мусанов, с опозданием прибывший в Якутск из Охотска. (Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 20, стлб. 21, лл. 1-14; картон 22, стлб. 23, л. 17.).

    Однако некоторые польско-литовские вязни не захотели возвратиться на родину и, «помня крестное целованье и великого государя милость, били челом великому государю в вечное холопство служить по якутцкому», оставшись, таким образом, в Якутске на постоянное жительство. Среди последних числился Иван Крыжановский. в 1668 г. поверстанный в дети боярские и в 1670 г. привезший жену и детей из Енисейска. В чине сына боярского он числился и в окладной книге 1701 г. Остались служить в Якутске в чине детей боярских и другие вязни: Юрий Крыжановский (служил до начала 1680-х годов), Гордей Котковский (служил до начала 1690-х гг.), Петр Дынбицкий (служил до второй половины 1680-х гг.). До 1680-х гг. включительно казачьим атаманом состоял Артемон Петриловской. Очень долго, до начала XVIII в., в должности подьячего приказной избы работал Федот Колмаковский, возможно, тоже вязень. В рядовых казаках состояли Карпунка Старловский (до второй половины 1680-х гг.), Кондрашко Полянский (до начала XVIII в.). Возвратились в Якутск и служили в детях боярских Сарзин Крупецкий (служил до конца XVII в.), Григорий Мохначевский (в 1693 г. «по грамоте великих государей от службы отставлен и велено его ссылать в ссылку на Красный Яр в Казачью службу»), Федор Козыревский (служил до начала 1690-х гг.) и Александр Хлевинский (поверстан в 1673 г., служил и в 1701 г.), в 1668 г выехавшие было в Москву. Но неизвестно, когда и откуда они возвратились в Якутск. (ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 725, лл. 108-220; кн. 871, лл 4-46; кн. 970, лл. 25-60, 136-137, 169, 175; кн. 994, лл. 5-56; кн 1106 лл. 567-612; кн. 1222, лл. 363-367; кн. 1344, лл. 369-420; Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 24, стлб. 4, лл. 15-17; КПМГЯ, стр. 192-193.).

    1661 год.

    В Якутск прибыли «изменники Ивашковы братья Выговского полковники Васька да Ильюшка Выговские, а велено дати им великого государя корму по 2 алтына на день». Отпущены они в Москву в 1668 г. вместе с польско-литовскими пленными, согласно Андрусовскому перемирию. (ЦГАДА, Як. прик. изба, ф. 1177, оп 1, стлб. 174, л. 114; Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 20, стлб. 21, л. 14.).

    В июле из Илимского острога препровождено в Якутск 6 ссыльных людей (с якутскими служилыми людьми с Нестерком Прибытковым с товарищи на запасных судах): Яков Шульгин с женой Марьей, сыном Федором, дочерьми двумя Овдотьями и Оринкой, с невесткой Степанидой, у которой два сына; Кадашевец Федька Алышов, суздалец Федька Трегубов, Смольянин Ортошка Петров, Анцыфорко (прозвище Пищуля)., Микитин человек Пушкина Офонька Олексеев. (ЦГАДА, Як. прик. изба, ф. 1177, оп. 1, стлб. 217, лл. 62-63.).

    1662 год.

    В Якутск были сосланы некоторые участники «медного бунта» в Москве. Число их неизвестно. Но в 1684 г. в списке якутских служилых людей числился казак Алешка Якимов сын Шапошник. О нем говорится: «Сослан с Москвы за Коломенский бунт, а ныне де он Олешка послан из Якуцкого острогу за костяною великих государей казною». (ДАИ, т. XI, стр. 205.).

    1660-66 годы.

    Якутский воевода Иван Федорович Голенишев-Кутузов «мимо указу великого государя» поверстал в дети боярские, в казаки и в церковные дьячки 10 ссыльных человек: Петрушку Беляева, Алешку Голикова, Акинфейку Козырева и Максимку Потапова (посланых в посад), Гришку Никифорова Бубна, Ивашку Семенова Лапшина, Ондрюшку Петрова Черкашенина (посланных на пашню), Корнила Скворцова и Петра Ярышника (посланных на службу) и Павла Шульгина (сосланного без указания чина). (ЦГАДА, Сиб. прик., кн. 578, лл. 424-444.).

    1667 г.

    В Якутск же на посад сослан новгородский кузнец Тимошка Гаврилов. На месте ссылки состоял кузнечным мастером. В 1676 г. он подал челобитную об освобождении «за его старость и за увечье». (ДАИ, т. VII, стр. 135.).

    1668 год.

    Из Москвы в Илимский острог прибыло 8 ссыльных человек: Стенька Александров, Сенька Михайлов сын Рыков, Васька Дементьев, Дейка Кузьмин, Кузька Никифоров, Андрюшка Власов, Евсевейко Ларионов и Якунька Матвеев. Последний одинокий, остальные с семьями. Всех семерых семейных илимский воевода С. Оничков посадил на пашню по речке Бирюльке, «на угожих пашенных добрых еланных местех». Эти места С. Оничков обыскал в 1667 г. «вверх по Лене реке выше Верхоленского Брацкого острогу». Якунька Матвеев «в пашню не построен для того, что (он) вдова, без жены..., (ибо) холостые в пашне непрочны будут и с пашень бегают». Ссыльные получили хлебную подмогу, пашенный завод, по лошади и льготу «не по многу, года по два и по три человеку». Все они вместе с вольными хлебопашцами стали основателями Бирюльской крестьянской волости. (ЦГАДА, Сиб. прик., стлб. 813, лл. 22-26; кн. 633, лл. 245-246.).

    В августе в Якутск на службу прибыл сын боярский Федор Рукин. Остальные его товарищи, — сын боярский Иван Ушаков, прапорщик Якушко Иванов, конные казаки Федотко Тарский. Федька Брюзга, Ивашко Москва, пешие казаки Олферко Ошурок, Лучка Ошурчихин, Васька Попов, сургутские солдаты Елеско Сургуцкой и Томилка Половинкин, сосланные с ним из Тобольска в 1667 г. в Якутске по август 1668 г. не объявлялись. (Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, карт. 22, стлб. 13, лл. 14-15.).

    В июле в Якутске получили грамоту о ссылке сюда на вечное житье на службу «французской земли немчина» Янка Рыева. Но однако «немчин умер в Маковском острожке». (Архив ЛОИИ, ф. 160, оп. 1, картон 22. стлб. 13, лл. 8-9.). В августе здесь же получили грамоту о ссылке на вечное житье «изменника витебского шляхтича» Якушка Андреева Лузгина, но и он отстал от грамоты. (Архив ЛОИИ, ф. 160, 1, картон 22, стлб. 13, лл. 12-13.).

------------------------------

    * При передачи имен ссыльных сохраняются особенности написания XVII века.

    ** Вязень – старинное русское слово; в данном случае пленный. Вязни – пленные.

    [Cафронов Ф. Г.  Ссылка в Восточную Сибирь в XVII веке. Якутск. 1967. С. 83-86.]

    Antoni Kuczyński

               WKŁAD POLAKÓW W BADANIA NAD LUDAMI SYBERII I ICH KULTURĄ

    Co się tyczy najwcześniejszych polskich relacji z zakresu etnografii Syberii, to przegląd ten rozpocząć należy od Adama Kamieńskiego-Dłużyka, o ktorym nie wiemy więcej ponad to, co sum o sobie napisał w „Dyaryuszu”. Wzięty do niewoli rosyjskiej 20 października 1657 r. podczas bitwy z wojskami kniazia Jurija Dołgorukiego „pod Basią między Uchłami”⁵, wywieziony został na Syberię gdzie podzielił los większości owczesnych mu zesłańcow - wcielony do oddziału wojskowego zajmował się podbojem nowych ziem i zbieraniem podatku tzw. „jasaku”. Po 4-letnim pobycie w Rosji i na Syberii wrocił do kraju, gdzie napisał „Dyaryusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc spisany przez Adama Kamieńskiego”, wydany przez ks. A. Maryańskiego w opracowaniu „Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu ... .”, Poznań 1874. Oryginał „Dyaryusza” nie jest do dzisiaj znany, a jego wydawca ks. A. Maryański pisze we wstępie: „Będąc przed kilku laty w Gembicach u ks. Piotra Kuszyńskiego, (...) znalazłem w jego bibliotece grube Silva Rerum, ktore spisywał sobie za panowania Augusta III jakiś szlachcic wielkopolski, dworzanin czy sługa starosty kopanickiego, Ponińskiego. Między innemi (...) w onej księdze, znalazł się także niniejszy dyaryusz Adama Kamieńskiego, ktory będzie niezawodnie najdawniejszą relacyą z pobytu Polakow na Syberyi” („Dyaryusz więzienia ... .,” s. 378).

    Od tego momentu wzmianki o A. Kamieńskim-Dłużyku i jego „Dyaryuszu” spotykamy w wielu publikacjach (A. N. Pypin, 1892, t. IV, s. 316, Z. Librowicz, 1884, s. 34-36, S. Zieliński, 1932, s. 201-202, ale często określa się go jako „krotki, skąpy w dane faktyczne” (Polski Słownik Bibliograficzny, 1939 1946, t. V, s. 200). Ostatnio jednak etnograficzna wartość tego „Dyaryusza” została oceniona przez B. L Polcwoja z Irkucka (1965, t. V. s. 122-129), S. Kałużyńskiego, (1965) oraz Z. Jasiewicza, (1966).

    Należy jednak podkreślić, że A. Kamieński-Dłużyk jest pierwszym Polakiem, ktory pozostawił w swym „Dyaryuszu” opisy: Wogułow, Tunguzow, Jakutow, Czukczow i Giliakow. O Wogułach pisze on że:

    „Mają w lesie koczowiska, zrobione z drzewa; nizkie okienko jedno, ogien dzien i noc gore w kominie. Piecow nie mają, ani drzwi, tylko dziura miasto drzwi. Ław także nie mają, tylko na ziemi siedzą. Zwierzem żyją, ale i chleb jedzą, bo kupują u Moskwy za skory jelenie i łosie. Niedźwiedzia gdy zabiją, to nad nim płaczą, powiadając: że nie my tobie śmierci przyczyną, ale łuk nasz. Potym go zjedzą, a głowie się jego modlą, ktora zawsze w koczowisku w kącie stoi, statkiem nakryta, i rożnych sukien nawieszano koło niej. Zboża ci ludzie nie sieją, tylko się lasem bawią; ryb mało albo nic, bo rzek nie mają wielkich” (Dyaryusz więzienia ... s. 381).

    Informacja ta chociaż ogolnikowa zawiera jednak wiele cennych spostrzeżeń wśrod ktorych na szczegolną uwagę zasługuje wzmianka a kulcie niedźwiedzia. Wspomniane tu przez A. Kamieńskiego-Dłużyka zapewnianie myśliwego, że nie on, a tylko jego łuk jest sprawcą śmierci niedźwiedzia stanowi właściwy początek cyklu obrzędow i ceremonii o charakterze religijno-magicznym, wspolny dla wielu grup etnicznych Syberii u ktorych występował kult tego zwierzęcia. W ten sam sposob postępują i Ewenkowie, ktorzy po zabiciu niedźwiedzia, czynem tym obwiniają ludzi, lub twierdzą, że śmierć jest dziełem przypadku spowodowanego przez samo zwierzę (A. F. Anisimow, 1958, s. 108).

    Inne strony „Dyaryusza” zawierają informacje o Ostiakach, ktorzy prowadzili koczowniczy tryb życia, łowili ryby w sieci z włokien pokrzywy, polowali na dzikie gęsi i kaczki.

    Najdokładniej jednak opisał polski zesłaniec Tunguzow z okolic gornej Angary i dolnej Leny. Jego zdaniem byli oni wybornymi strzelcami, polowali przy pomocy łukow, hodowali renifery, ktorych stada dochodziły u nich do 1000 sztuk. Zmarłych chowali ina drzewach, żyli w wielożeństwie, a twarz pokrywali tatuażem. A oto fragmenty samego „Dyaryusza” podające szczegoły o Tunguzach i ich kulturze:

    „Ci Tungusi lud lekki, z łuku strzelec niesłychany, chyży. Zimie i lecie wloczą się od rzeki do rzeki dla pożywienia, a jedzą w poł surowo, z zabitego zwierza krew świeżą ssią. Z zabitej łani brzucha wyjąwszy cielęta, jedzą. Każdej rzeczy nie przepuszczą, lubo najbrzydszej. Żon po dziewięciu mają, a żony ich tak dobrze z łuku biją, jak mężczyzna. Jeleni stada wielkie po 1000 i więcej. Mają także jelenie ćwiczone, że dzikie oszukiwają takim sposobem, że ten jeleń domowy już jest zwyczajny; tedy temu jeleniowi nałożą na rogi rzemienny powróz blisko dziesięciu łokci, i trafia się, że kiedy dziki jeleń przyjdzie, tedy ów jeleń domowy z nim igra, i tak ow powróz na niego zarzuci i upląta go tak, że się ze sobą biedzą, a potym gospodarz, albo pastuch, ktory chodzi za tymi jeleniami, obaczywszy tego jelenia, z łuku go zabija, a temu krwi z wodą da się napić” (Dyaryusz więzienia ... s. 284).

    Jadąc dalej w kierunku połnocnym zetknął się autor „Dyaryusza” z Jakutami, ktorzy

    „Koni stada bardzo wielkie chowają, a białych najwięcej. Bydła także mają dość. Byki bardzo wielkie chowają, a nosy ich przewleczone, jak u niedźwiedzia, także i u krow. Wszystko jeżdżą na nich, a konie jedzą, jako psi; niczym się nie brzydzą, nigdy się nie umywają, paznokci nie obrzynają, chodzą nago z lukami, na głowie kaptury z piorami żorawiemi jak straszydla, grzechu w niczym nie znają. Ni Boga, ni wiary, owo zgoła bestyom podobni. Ci ludzie posiedli tę Lenę i briegi jej. Tam się żadna rzecz nie narodzi, bo ziemia nie taje więcej jak na łokieć. Tam jest zwierza i ptastwa niesłychana moc, ale poganie nie umieją ich zażywać: tak jak psy jedzą. Co większa, piora oskublszy, u kogo jest kocieł, to warzą, u kogo zaś nie masz, to kamieńmi parzą w dzieżkach albo korytach, bez soli. stroj nagi w lecie i w zimie. W żartach wstydu żadnego nie mają, ani co grzech jest nie wiedzą. Na koniach białogłowy jeżdżą, a mają siergi wielkie w uszach, jak talerze srebrne, na czole noszą krągi, a na szyi srebrne i miedziane obręcze. Tak jak mężczyzny chodzą w skorach jeleniach i wołowych, sierścią do ciała, a drugą na wywrot. Łuki mają długie, wyżej człowieka, a cięciwy rzemienne” (Dyaryusz więzienia ... s. 385-386).

    Przytoczone tu wiadomości są prawdziwe, a choć spora ich część wymaga komentarzy, znajdują one potwierdzenie u poźniejszych badaczy (D. A. Kočniev, 1899, W. L. Priklonskij, 1896, W. Sieroszewski, 1900, S. A. Tokariev, 1945 i inni).

    Na dalszych stronach „Dyaryusza” zamieszczona jest informacja o ludzie, ktorego nazwy autor nie podał.

    „Tam nad morzem - pisze on - są gory wielkie i ludzie dzikie; bardzo się w psach kochają, ktorych mają po kilkadziesiąt i po kilkuset. To największy pan, ktory ma psow najwięcej. Na psach jeżdżą, psy jedzą, w psich skorach chodzą i z corkami posag dają psy i ubiory psie mają, drożej sobie ich szacują niż sobole, albo inne piękne zwierzęta. Lud prosty; nic innego nie mają prócz psów. Poganie, bałwochwalcy, czarownicy wielcy; z djabłami z ust w usta mówią; jawnie i widomie im się pokazują w postaciach rożnych bestyj, ptakow, żmijów, krukow, jako w co kto wierzy, takie czarownicy ludziom pokazują, a o Bogu nie wiedzą. Ci ludzie mieszkają nad rzeką Lamą⁶, ktora wpada w morze, jakby w koniec Zimnego Morza” (Dyaryusz więzienia ... s. 386-387).

    Wnosząc z etnicznego układu Syberii w XVII stuleciu była to ludność jednego z licznych wowczas plemion tunguskich - Kiłarów, Ujganów, Godnikanów i innych - rozsiedlonych wowczas w dorzeczu Lamy (B. O. Dołgich, 1960, s. 379 - 386 oraz mapa na końcu książki).

    Dalsze informacje A. Kamieńskiego-Dłużyka wymagają jednak poważniejszych sprostowań. Pisząc o Czukczach podaje on, że są oni wysocy, noszą długie brody i:

    „... chodzą jakby Barnardyni w kapturach; u każdego paciorki w ręku, szablę ma przy boku na kształt starych kordow, mało co dłuższa nad lokieć, ale lud bardzo bitny. Kraje tam bardzo piękne, ciepłe i obfite, ale nam tam długo nie dali popasać” (Dyaryusz więzienia... ”. s. 387).

    Pewne szczegoły opisu oraz nazwa ludu wskazują, że rzeczywiście mamy tu do czynienia z Czukczami, ale skąd się wzięły u nich długie szable przy boku na „kształt starych kordów” i długie brody, ktorych raczej Czukczowie nigdy nie zapuszczali. Kwestia ta pozostaje jeszcze nie wyjaśniona⁷.

   Pisząc o Giliakach wspomina A. Kamieński-Dłużyk, że:

    „Jeżdżą na niedżwiedziach i tak nimi kierują jak u nas końmi, ale im obrzynają paznokcie i zęby wybierają, a karmią ich na stajni, jak woly, i jedzą ich także.” („Dyaryusz więzienia ... ” s. 387).

    Informacja ta nie jest w pełni prawdziwa. Prawdą natomiast jest, że Giliacy hodowali niedźwiedzie, ktore potem zabijali i zjadali je w celach kultowych.

    Oceniając wartość materiałów etnograficznych zawartych w „Dyaryuszu” podkreślić należy, że są one w prztważającej części prawdziwe, zgodnie z notatką, ktorą zamieścił sam autor w jego zakończeniu: „Ten moj dyaryusz napisany przeze mnie nicej nie ma fałszywego, ale com widział memi oczyma, tom wyraził, na co się ręką moją podpisuję”. („Dyaryusz więzienia ...”, s. 388).

-----------------------------------------------------

    ⁵ Data ta podana jest mylnie. Bitwa nad rzeką Basią odbyła się w r. 1660.

    ⁶ Chodzi tu o rzekę Ochotę wpadającą do Morza Ochockiego, ktorą w XVII w. nazywano często Lamą (W. P. Polewоj, op. cit., s. 127).

    ⁷ Z krótkiego opisu przytoczonego w „Dyaryuszu” wnosić należy, że byli to prawdopodobnie Czukcze. Biorąc jednak pod uwagę terytorium ich rozsiedlenia w XVII wieku (B. O. Dołgich, op. cit., s. 549-578 oraz mapa na końcu książki), a także niezbyt dokładne określenie obszaru na ktorym oddział A. Kamieńskiego zostal rozbity przez „Czuchczow”, sprawę tę należy uznać za nie wyjaśnioną.

    [Lud. T. LI za rok 1967. Cz. II. Wrocław. 1968. S. 509-513.]

    Antoni Kuczyński

                                 PIERWSZA POLSKA RELACJA O LUDACH SYBERII

    Z chwilą przyłączenia Nowogrodu do państwa moskiewskiego (1478) rozpoczyna się powolne opanowywanie Syberii przez Rosjan. Pod koniec XVI stulecia wzmocnili oni swe rządy na obszarach bezpośrednio przyległych do wschodnich podnóży Uralu, a państwo Iwana Groźnego zyskało silne oparcie do dalszych wypraw na wschód. Chanat Sybirski, jeden z kilku chanatów, na które dzieliła się Wielka Orda władająca wówczas tymi obszarami, zostaje podbity przez dońskiego kozaka Jermaka, wojownika kupieckiej rodziny Strogonowów legitymującej się niejako „mandatem” carskim na ekspansję w kierunku wschodnim¹. Stolicą opanowanego chanatu było miasto Isker — dziś nie istniejące — leżące nad Irtyszem, o około 80 km na wschód od Tobolska założonego w roku 1587. Od tego momentu możemy już mówić o ukończeniu pierwszego okresu militarnego podboju Syberii, jak też o rozpoczęciu ustawicznej penetracji tych obszarów przez myśliwych i kupców futer. Tak dokonało się dzieło poznania Syberii, a na słabo dotychczas zaludnionych obszarach zaczęły powstawać nowe osady — Tiumień (1588), Tomsk (1604), Ketsk (1605) — zasiedlane w początkowym okresie przez wędrowne oddziały kozackie. Zachęcona łatwymi sukcesami Moskwa opanowywała coraz to nowe obszary powiększając w krótkim czasie przeszło w dwójnasób zdobycz Jermaka. Zakładano nowe osiedla: w 1619 roku Jenisiejsk, w roku 1632 Jakuck nad środkową Leną, potem Ochock (1647), wreszcie Irkuck (1661) i szereg mniejszych grodów obronnych.

    Z ośrodka w Jakucku wyruszyli rosyjscy kupcy i żołnierze we wszystkie strony Syberii. Wkrótce przeprawili się przez Góry Stanowe i dotarli do Amuru — wyprawa Wasyla Pojarkowa 1643-1645 — potem zaś odkryto na północnym wschodzie rzekę Indigirkę i Kołymę, a w roku 1646 weszli Rosjanie na teren kraju Czukczów. Nieco później W. Atłasów (1697) przedostał się z Anadyrska na Kamczatkę zamykając w ten sposób pierwszy okres geograficznego poznania obszarów Azji północno-wschodniej. Tak więc zwycięski pochód Jermaka za Ural rozpoczęty w roku 1581 doprowadził już w końcu XVII stulecia do opanowania prawie całej Syberii z wyjątkiem jej południowych rubieży, a wschodnia granica państwa moskiewskiego, przebiegająca jeszcze w 1580 r. wzdłuż skalistych szczytów Uralu, została przesunięta o tysiące kilometrów na wschód i rozciągała się na wybrzeżach Oceanu Spokojnego².

    W skrótowym rysie dziejów odkrycia Syberii przez Rosję wspomnieć także należy o tym, że na jej obszary zsyłano przez długie lata przestępców politycznych i kryminalnych. Dla politycznego systemu caratu Syberia była idealnym miejscem do osadzania jeńców wojennych i takie przez wieki było jej przeznaczenie. Obszary te stały się dla wielu uczestników wojen polsko-rosyjskich w XVII stuleciu przymusową ojczyzną, a w latach późniejszych widzimy tu liczne zastępy powstańców kościuszkowskich (1794), żołnierzy powstania listopadowego (1830-1831) i styczniowego (1863-1864) oraz członków patriotycznych stowarzyszeń i kółek rewolucyjnych³.

    Rekrutujący się z tej warstwy liczni późniejsi badacze — W. Sieroszewski, E. Piekarski, B. Piłsudski, F. Kon — to powszechnie głośne autorytety na polu etnografii Syberii.

    Wspomnijmy zatem o pionierach, autorach fragmentarycznych i niezdarnych opisów z zakresu kultury ludów, wśród których wypadło im żyć, opisów, które przy współczesnym rozwoju etnografii i historii Syberii nabierają znaczenia niczym nie dającego się zastąpić dokumentu historycznego. Zgromadzony przez nich materiał nie nadaje się wprawdzie do samodzielnych rozważań analityczno-porównawczych, ale w wielu wypadkach uzupełnia on w sposób istotny źródła rosyjskie z tego zakresu przyczyniając się do rozwiązania szeregu problemów z dziedziny etnografii Syberii. Wartość tych relacji polega na tym, że zawierają one opis stanu kultur sprzed okresu impaktu cywilizacji rosyjskiej, która znacznie zaciemniła jej obraz w latach późniejszych. Od czasu powstania tych opisów życie mieszkańców Syberii uległo zasadniczym zmianom, zatem pamiętać zawsze należy, że dotyczą one faktów, które działy się w drugiej połowie XVII i w pierwszych dziesiątkach lat XVIII stulecia. Zdarza się, że zaobserwowane zjawiska oceniono w nich przez pryzmat własnej kultury, ale czyż błędu nie popełniali także późniejsi wykształceni podróżnicy badający egzotyczne plemiona odległych kontynentów. Podkreślić jednak należy, że mimo wielu braków materiały te cechuje duża doza obiektywizmu oraz autentyzm i właśnie w tym tkwi ich wartość.

                                                                              *

    Wiele zasłużonych nazwisk polskich zrosło się z dziejami poznania kultury ludów Syberii. Najczęściej jednak we wszelkich, chociaż nielicznych, opracowaniach z tego zakresu wymienia się przede wszystkim W. Sieroszewskiego, E. Piekarskiego i B. Piłsudskiego, zapominając o zamierzchłych początkach tych badań, pisanych przez jeńców z wojen polsko-moskiewskich XVII i XVIII stulecia.

    Pierwszym znanym nam Polakiem, który pozostawił opis Syberii i jej ludów, jest Adam Kamieński-Dłużyk. Pisząc o nim opierać się musimy na wiadomościach, które sam o sobie podał w syberyjskich wspomnieniach. Wzięty do niewoli 20 października 1657 г., kiedy to ,,[...] z kniaziem Jurijem Dołgorukim pod Basią między Uchłami była potrzeba”⁴, wywieziony został na Syberię. Szlak jego zesłańczej wędrówki rozpoczął się w Moskwie i prowadził przez Jarosław, Wołogdę, Kajgorodok, Solikamsk, Wierchoturję, a dalej w kierunku na Tiumień, przez Tobolsk, skąd Irtyszem i Obem dotarł do Surgutu i Narymu. Potem przejeżdżał on przez Jenisiejsk i rzeką Leną dotarł do Jakucka. Wcielony tu do oddziału wojskowego zajmował się A. Kamieński-Dłużyk zbieraniem podatku, tzw. jasaku, oraz podbojem nowych ziem. Od tego momentu trasa jego wędrówki zaczyna się nieco gmatwać. Z relacji wynika w sposób bezsporny, że zetknął się on z mieszkającymi przy ujściu Amuru Niwchami (Giliakami), ale którędy prowadziła droga na te obszary trudno jest wywnioskować z przytoczonych opisów. Wydaje się jednak, że suponowany przez Z. Jasiewicza⁵ szlak wiodący północnymi wybrzeżami Azji przez Cieśninę Beringa, a dalej wschodnimi brzegami Kamczatki aż do południowego cypla tego półwyspu i następnie Morzem Ochockim wzdłuż wschodnich brzegów Azji nad Amur — budzi szereg wątpliwości.

    Po pierwsze pamiętać należy, że są to lata sześćdziesiąte XVII stulecia, a więc okres charakteryzujący się szeregiem rosyjskich osiągnięć w dziedzinie poznania obszarów północno-wschodniej Azji. Trudno więc sądzić, aby tak ważne wydarzenie, jakim byłoby przekroczenie Cieśniny Beringa, uszło w owym czasie uwagi rosyjskich kronikarzy, administratorów Syberii i późniejszych historyków odkryć geograficznych. Oprócz tego środki transportu i komunikacji wodnej, które miał do dyspozycji A. Kamieński-Dłużyk, wykluczają zdaniem żeglarzy możliwość odbycia takiej drogi. Jeśli więc dotarł nasz rodak nad Amur — a dotarł na pewno — to szlak jego wędrówki prowadził prawdopodobnie rzeką Leną, w dół od Żygańska. Za drogą tą przemawia wzmianka: „[...] ku morzu płynąc 4 niedziel, minąwszy Ałdan rzekę, która jest bardzo wielka, z prawego boku wyszła druga Tana, trzecia Maja, rzeki bardzo potężne, jakich u nas Polska nie ma. Znowu Ucur z lewego boku, bardzo potężna i wielka rzeka” (s. 386). Dalszy opis podróży traci poprzednią dokładność. Z pewnym prawdopodobieństwem przypuszczać należy, że nad Amur dotarł nasz rodak lądem względnie Morzem Ochockim wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji. Wskazywałyby na to niektóre elementy opisu krajobrazu i spotkanych po drodze tubylców. „Tam nad morzem są góry wielkie i ludzie dzikie; bardzo się w psach kochają, których mają po kilkadziesiąt i po kilkuset” (s. 386).

    Wnioskując z etnicznego obrazu Syberii pod koniec XVII stulecia⁶  zetknął się wówczas A. Kamieński-Dłużyk z rozsiedlonymi na azjatyckich wybrzeżach Morza Ochockiego plemionami tunguskimi, na co wskazują także jego informacje z zakresu kultury materialnej i duchowej właściwej tym ludom. Od tego miejsca, tekst Dyaryusza nie oddaje wiernie przebytego szlaku. Stąd też trudno jest ustalić, w jaki sposób dostał się jego autor na rzekę Lamę (to jest Ochotę — A.K.), a potem na Indigirkę i dalej już lądem przy pomocy psiego zaprzęgu do Żygańska. Mianowany tu sotnikiem, otrzymał ponownie rozkaz wyruszenia nad Amur. Do wyprawy tej jednak nie doszło, gdyż odwołano go do Moskwy, skąd zabrany został przez poselstwo polskie i wrócił do kraju. Umarł w Nieświeżu 29 stycznia 1667 r.

    Dopełniając obrazu syberyjskich wędrówek A. Kamieńskiego-Dłużyka podać należy, że w „Dyaryuszu" wspomina on o rozbiciu jego oddziału przez Czukczów. Z tekstu wynika, że porażka ta miała miejsce nad Amurem, gdzie okolice ,,[...] bardzo piękne, ciepłe i obfite” (s. 387). Wydaje się jednak, że informacja ta nie jest ścisła, gdyż rejon rozsiedlenia Czukczów obejmował w owym czasie krańce północno-wschodniej Azji. Być może, że zetknął się z nimi A. Kamieński-Dłużyk, ale musiało to nastąpić na innym obszarze, gdyż granica rozsiedlenia Czukczów nie sięgała nigdy w znanych nam okresach historycznych tak daleko na południe⁷. Z całą więc pewnością podać należy, że nad Amurem spotkanie to nastąpić nie mogło. Sprawa ta pozostaje zatem nie rozwiązana. Nie jest to jednak jedyna nieścisłość znajdująca się na kartach Dyaryusza. Reszta dotyczy jednak relacji z zakresu kultury materialnej, społecznej i duchowej opisanych grup etnicznych.

    Wspomnienia A. Kamieńskiego-Dłużyka wydane zostały z rękopiśmiennego odpisu przez ks. A. Maryańskiego w opracowaniu zbiorowym poświęconym ks. F. Bażyńskiemu z Poznania⁸. Oryginał Dyaryusza nie jest do dzisiaj znany, a jego wydawca, ks. A. Maryański, pisze we wstępie.

    „Będąc przed kilku laty w Gembicach u ks. Piotra Kuszyńskiego, [...] znalazłem w jego bibliotece grube Silva Rerum, które spisywał sobie za panowania Augusta III jakiś szlachcic wielkopolski, dworzanin czy sługa starosty kopanickiego, Ponińskiego. Między innemi [...] w onej księdze znalazł się także niniejszy dyaryusz Adama Kamieńskiego, który będzie niezawodnie najdawniejszą relacyą z pobytu Polaków na Syberii” (s. 378).

    Od tego momentu wzmianki o A. Kamieńskim-Dłużyku spotykamy w szeregu publikacjach. Wspomina o nim A. Pypin⁹, Z. Librowicz¹⁰, M. Janik¹¹, S. Zieliński¹² i inni, ale często określa się jego Dyaryusz jako „krótki, skąpy w dane faktyczne”¹³. Ostatnio zaś pisali o nim W. Polewoj¹⁴, S. Kałużyński¹⁵, Z. Jasiewicz¹⁶ i fragmentarycznie A. Kuczyński¹⁷, a także znajduje się on w bibliografii dotyczącej ludów paleoazjatyckich¹⁸. Wszystkie z wymienionych opracowań są bardzo fragmentaryczne, zatem konieczność przedstawienia tego tematu w granicach historii etnografii polskiej jest tym bardziej widoczna. Relacje A. Kamieńskiego-Dłużyka zasługują bez wątpienia na uwagę, ze względu na to, że dla współczesnych badaczy etnografii i historii Syberii każda informacja z XVII stulecia przedstawia olbrzymią wartość.

    Lata syberyjskiej tułaczki nie sprzyjały wprawdzie pełnieniu wnikliwych obserwacji o napotkanych ludach i robieniu z tego zakresu notatek, zatem to tylko, co zachowało się w pamięci, znalazło wyraz w spisanych po latach wspomnieniach. Stąd też cenny materiał etnograficzny zawarty w Dyaryuszu wymaga interpolacji wiadomościami pochodzącymi od innych lepiej metodologicznie wykształconych autorów. W oparciu o te prace możliwa jest weryfikacja i interpolacja relacji A. Kamieńskiego-Dłużyka, które wysuwają się na pierwsze miejsce wśród innych źródeł sprzed trzystu lat.

    Pierwszym ludem, z którym zetknął się A. Kamieński-Dłużyk po wyjeździe z Moskwy, byli Komi-Zyrianie (Zyrany)¹⁹. Lud ten rozsiedlony wówczas nad rzeką Kamą w okolicach miejscowości Kaj-gorodok zajmował się łowiectwem i rybołówstwem: „Grunty mają kamieniste, skały i góry wielkie. Lasy, pola mało co mają. Lud zły, niemiłosierny, na noc nigdy nie przyjmie, a dziwują się cudzoziemcom jako wielkiemu dziwowisku, zbierają się na dziw i dają jałmużny, kto co może, a najwięcej ryb, bo chleba sami mało mają” (s. 380). Dalej autor podaje, że ,,[...] mają oni wiarę ruską; powiadają, że chrzcił ich ś. Stephan" (s. 380). Informacja ta zgodna jest z prawdą, gdyż z materiałów historycznych dotyczących misji prawosławnych wynika, że w wieku XIV biskup zwany Stefanem Permskim był inicjatorem akcji misyjnej wśród Komi-Zyrian²⁰.

    Posuwając się dalej w kierunku południowo-wschodnim zetknął się nasz rodak z Mansami (Wogulcami)

    „[...] którzy Boga nie znają, bo mają swoje szatany w lesie, bo ich tam tak zowią, w miejscach skrytych, i tam się zbierają i odprawują swoje nabożeństwo, i bardzo ich ubierają bogato, wieszają sobole, srebro, naczynia wielkie kupują u Moskwy [w znaczeniu u Rosjan — А. К.], a potem moskiewscy ludzie ich obierają i stąd się bogacą. Ale im się rzadko w dobre obraca, bo ich czarują i siła ich rozumu odchodzi i przepadają. Mają w lesie koczowiska zrobione z drzewa; nizkie okienko jedno, ogień dzień i noc gore w kominie. Pieców nie mają ani drzwi, tylko dziura miasto drzwi. Ław także nie mają, tylko na ziemi siedzą. Zwierzem żyją, ale i chleb jedzą, bo kupują u Moskwy za skóry jelenie i łosie. Niedźwiedzia, gdy zabiją, to nad nim płaczą, powiadając: że nie my tobie śmierci przyczyną, ale nasz łuk. Potem go zjedzą, a głowie się jego modlą, która zawsze w koczowisku koncie stoi, statkiem nakryta, i różnych sukien nawieszano koło niej. Zboża ci ludzie nie sieją, tyl.ko się lasem bawią; ryb mało albo nic, bo rzek nie mają wielkich” (s. 381).

    Informacja ta, chociaż ogólnikowa, zawiera istotne dla etnografa szczegóły, wśród których na podkreślenie zasługuje wzmianka o kulcie niedźwiedzia. Zarejestrowane przez A. Kamieńskiego-Dłużyka zapewnienie myśliwego, że nie on, a tylko jego łuk jest sprawcą śmierci niedźwiedzia, stanowi właściwy początek cyklu obrzędów i ceremonii religijno-magicznych, wspólny dla wielu grup etnicznych, wśród których występował kult tego zwierzęcia²¹. Tak też postępują syberyjscy Ewenkowie, którzy po zabiciu niedźwiedzia czynem tym obwiniają innych ludzi lub twierdzą, że śmierć nastąpiła na skutek wypadku spowodowanego przez samo zwierzę²².

    Na zakończenie wspomnieć należy, że z szeregu relacji podróżniczych i etnograficznych XIX stulecia zawierających opisy kraju Mansów i ich kultury wynika, że wiadomości przekazane przez A. Kamieńskiego-Dłużyka są wiarygodne ²³.

    W dalszych partiach Dyaryusza zamieszczone są skromne informacje o syberyjskich Tatarach, z którymi spotkał się autor w okolicach Tobolska.

    „Ci Tatarowie mają wielkie wolności i zboża sobie sieją, a najwięcej orkiszu [odmiana jęczmienia o ziarnach nagich — bez plew — A.K.] i pszenicy, i owsa; żyta mało sieją, tylko Moskwa. Są też Tatarowie myśliwi, chowają ptaki [...], których rabami karmią. Mają i charty kosmate. Konie mają bardzo dobre na których lisy gonią i charapnikami biją” (s. 382).

    Wiadomości te znajdują częściowe potwierdzenie w relacjach innych polskich podróżników po niewoli²⁴, którzy zetknęli się z zachodniosyberyjskimi Tatarami, a także w licznej literaturze etnograficznej 2 5 . Nade wszystko ważne w tej informacji jest to, że przyczynia się ona do uzupełnienia XVII-wiećznej rekonstrukcji układów etnicznych na Syberii, które w, tym wypadku wiązały się z dawnymi dziejami tych obszarów za czasów Złotej Ordy.

    Z Tobolska do Surgutu i dalej do Narymu płynął A. Kamieński-Dłużyk Irtyszem i Obem. Tu natknął się na Chantów (Ościaków), którzy

    „[...] nie sieją ani orzą, tylko rybami żyją a ptactwem, którego moc tam wielka, mianowicie: łabędzie, gęsi, kaczek, których tu u nas nie masz (to znaczy w Polsce — A.K.). Sami ci Ościaki chodzą w rybich skórach, i obuwie z tego noszą, kożuchy gęsie i łabędzie (odzież szyta z ptasich skór — A.K.). Mieszkają koczowiskami po ostrowach. Ryby sobie wędzą na zimę rozmaite i tłustość rybią zbierają w naczynia z brzozowej kory wyrobione, po cebrów dwa; [...] A sieci robią z pokrzyw i koszule niektórzy z pokrzyw mają. Jadają jakieś bedłki na kształt muchomorów, to się tak popiją gorzej niż gorzałką; to u nich bankiet najlepszy. Chleb także jedzą i na ryby zmieniają, o które tam nie trudno, bo za lada onuczkę, tylko białą, albo za igiełkę, to jesiotra, którego chłop unieść nie może” (s. 382).

    A. Kamieński-Dłużyk dał nam więc obraz kultury Chantów bardzo zbliżony do tego, jaki rysują późniejsi badacze i podróżnicy — M. Rastren²⁶ , G. Nowickij²⁷, I . Ostroumow²⁸, S. Patkanow²⁹ i inni. Jego wzmianka o tym, że różnie oni wierzą ,,[...] i w łabędzie, i w kaczki, i w żurawie; bogami ich nazywają. A w którego ptaka wierzą, to go nie jedzą, tylko obłupiwszy, na drzewko obleką skórę i temu się modlą i kłaniają” (s. 383), jest rejestracją starych wierzeń totemistycznych poświadczonych dla Chantów przez późniejszych badaczy — G. Star-ciewa³⁰, W. Steinitza³¹, S. Rudenkę³², A. Zołotariewa³³ i innych. Jeżeli idzie o zgromadzone w Dyaryuszu fakty dotyczące Ewenków (Tungusów), to na wstępie należy podkreślić, że w wielu pracach późniejszych autorów³⁴ znajdujemy taki sam bądź podobny obraz ich kultury potwierdzający słuszność obserwacji A. Kamieńskiego-Dłużyka na temat myślistwa, hodowli reniferów itp.

    „Ci Tungusi — pisze on — z luku strzelec niesłychany, chyży. Zimie i lecie włóczą się od rzeki do rzeki dla pożywienia, a jedzą wpół surowo, z zabitego zwierza krew świeżą ssią. Z zabitej łani brzucha wyjąwszy cielęta, jedzą. [...] żon po dziewięciu mają, a żony ich tak dobrze z łuku biją, jak mężczyzna. Jeleni mają stada wielkie po 1000 i więcej. Mają także jelenie ćwiczone, że dzikie oszukują takim sposobem, że ten jeleń domowy już jest zwyczajny: temu jeleniowi nałożą na rogi rzemienny powróz blisko dziesięciu łokci i trafia się, że kiedy dziki jeleń przyjdzie, tedy ów jeleń domowy z nim igra i tak ów powróz na nljego zarzuci i uplata go tak, że się ze sobą biedzą, a potem gospodarz albo pastuch, który chodzi za tymi jeleniami, obaczywszy tego jelenia z łuku go zabija, a temu krwi z wodą da się napić [...]. Ci Tungusi do zimna bardzo trwały lud i głodów, bo w zimie dla wielkich mrozów trudno im o pożywienie i o zwierza. [...] Ptaki w lot biją z łuków i śmiali są do zwierza i lekkie na niedźwiedzia” (s. 383—384).

    Przytoczone powyżej materiały zgodne są ze stanem rzeczy, jaki istniał za czasów, kiedy A. Kamieński-Dłużyk zetknął się z Ewenkami. Aby nie przedłużać listy autorów podających te same szczegóły z zakresu kultury materialnej społecznej i duchowej tego ludu, zaznaczyć należy, że o polowaniu przy pomocy hodowlanego renifera wspomina między innymi S. Tokariew³⁵.

    W Dyaryuszu spotyka się jeszcze inne wzmianki o kulturze Ewenków. Jedną z nich jest informacja o grzebaniu zmarłych. „W ziemi się umarli nie chowają bo ich nie przyjmie, tylko na drzewie po miejscach pewnych stawiają się na cedrach i sosnach” (s. 384)³⁶.

    Ponadto zwrócił także Kamieński-Dłużyk uwagę na ulubioną zabawę Ewenków, w skaczące renifery. Oto jej opis:

    „[...] stanie ich kilkanaście do koła, a jeden się położy w tym kole, mając przywiązany kamień albo kości, a ci stoją boso i nago; i woła, leżąc, po tungusku te słowa: Multach, Mutine³⁷, a tą kością kręci do koła głowy tak prędko, jak okiem dojrzeć, a ci zaś podskakują w takt, bo kto skacze leniwo, to po kolanach oberwie, i już go sobie mają za głupiego i gnuśnego” (s. 384).

    Niezmiernie interesująca jest zawarta w Dyaryuszu, z której dowiadujemy się, że znane były wówczas Ewenkom sanie zaopatrzone w żagiel. Są one wąskie „(...) jakoby na pół łokcia, mało co więcej, a długie na 12 łokci; może na nich powieźć kamieni 25 [dawna polska jednostka masy = 32 funty = 13 kg – A. K.] po czworo psów zaprzągłszy, a kiedy wiatr, tedy biegnąpod żaglem” (s. 384).

    Informacja ta nie znajduje jednak potwierdzenia w dostępnej autorowi literaturze przedmiotu. Zatem problem pozostaje otwarty, a jego rozwiązanie byłoby tym bardziej cenne z uwagi na to, że sanie takie uznać by można za pierwowzór popularnych dzisiaj sportowych ślizgów lodowych zwanych bojerami.

    Powracając do dalszego ciągu syberyjskich wędrówek naszego rodaka wspomnieć należy o zapisanych przez niego wiadomościach dotyczących kultury Jakutów. Oto one:

    „Od Ołokiny [Olekma — A.K.] poczynają się Jakuty, którzy mają wiarę pogańską i sami psom podobni. Koni stada bardzo wielkie chowają, a białych najwięcej. Bydła także mają dość. Byki bardzo wielkie chowają, a nosi im przewleczone, jak u niedźwiedzia, jak psi; niczem się nie brzydzą, nigdy nie umywają, paznokci nie obrzynają, chodzą nago z łukami, na głowie kaptury z piórami żóra-wiemi jak straszydła, grzechu w niczym nie znają. Ni Boga, ni wiary, owo zgoła bestyom podobni. Ci ludzie posiedli tę Lenę i brzegi jej. Tam się żadna rzecz nie narodzi, bo ziemia nie taje więcej, jak na łokieć. Tam jest zwierza i ptastwa niesłychana moc, ale poganie nie umieją ich zażywać: tak jako psy je jedzą. Co większe pióra oskubłszy, u kogo jest kocioł, to warzą, u kogo zaś nie masz, to kamieni parzą w dzieżkach albo korytach, bez soli. Strój nagi w lecie i w zimie. W żartach wstydu żadnego nie mają ani co grzech nie wiedzą. Na koniach białogłowy jeżdżą, a mają siergi wielkie w uszach jak talerze srebrne, na czole noszą kręgi, a na szyji srebrne i miedziane obręcze. Tak i mężczyzny chodzą w skórach jelenich i wołowych, sierścią do ciała, a drugą na wywrót. Łuki mają długie, wyżej człowieka, a cięciwy rzemienne. Żelaza zbierają po brzegu leńskim grudami, i tak dobre jak stal” (s. 386).

    Wiadomości te są w przeważającej części prawdziwe, chociaż odbija się w nich wyraźnie duch epoki autora, zabarwiający je dziwnym kolorytem graniczącym z' fantazją. Stwierdzenie, że Jakuci „chodzą nago z łukami" nie jest prawdziwe i wynikać też może ze zniekształceń tekstu zawinionych przez kopistę. Możliwe, że zetknął się A. Kamieński-Dłużyk z tym faktem, ale w żadnym wypadku nie stanowił on tu reguły. Świadczy o tym zresztą dalsza informacja, że „[...] mężczyzny chodzą w skórach jelenich i wołowych, sierścią do ciała, a drugą na wywrót”.

    Wyjaśnień wymaga również stwierdzenie, że kobiety „noszą na czole kręgi”. Wiadomość ta jest fałszywa. Być może, że dotyczy ona czapki jakuckiej, szytej z futer rysich, bobrowych, czarnych wiewiórczych ogonów lub skór sobolich, której przednią część obszywano często futrzaną lamówką. Prawdą jest natomiast, że kobiety jakuckie nosiły „na szyji srebrne i miedziane obręcze”. Wyjaśnić jednak należy, że biżuteria ta składała się z naszyjników, bransolet, pierścieni itp. błyskotek wykonanych przez miejscowych kowali z miedzi i srebra.

    Na oddzielne potraktowanie zasługuje wzmianka, że żelazo zbierają Jakuci „[...] po brzegu leńskim grudami i tak dobre jak stal”. Fakt ten potwierdza raz jeszcze, że znajomość wytopu żelaza oraz jego obróbki przynieśli oni ze swej turańskiej praojczyzny. Dodać trzeba, że znajdowane nad Leną kawałki rudy i sferosyderytów były do tego stopnia bogate w żelazo, że nagrzane w zwykłym ognisku dawały się od razu przekuwać na narzędzia³⁸.

    Całkowite potwierdzenie zawartych w Dyaryuszu, relacji odnajdujemy w pracach takich autorów, jak W. Sieroszewski³⁹, W. Troszczańskij⁴⁰ i inni⁴¹.

    Znacznie mniej ciekawy aniżeli opis Jakutów jest opis ludu, którego nazwy A. Kamieński-Dłużyk nie podał.

    „[...] Tam nad morzem — pisze on — są góry wielkie i ludzie dzikie; bardzo się w psach kochają, których mają po kilkadziesiąt. To największy pan, który ma psów najwięcej. Na psach jeżdżą, psy jedzą, w psich skórach chodzą i z córkami posag dają psy i ubiory psie mają, drożej sobie ich szacują niż sobole albo inne piękne zwierzęta. Lud prosty; nic innego nie mają oprócz psów. Poganie bałwochwalcy, czarownicy wielcy; z diabłami z ust w usta mówią; jawnie i wido-mie im się pokazują w postaciach różnych bestyj, ptaków, żmijów, kruków, jako w co kto wierzy, takie czarownicy ludziom pokazują, a o Bogu nie wiedzą. Ci ludzie mieszkają nad rzeką Lamą [Ochotą — A. K.], która wpada w morze, jakby w koniec Zimnego Morza” (s. 387).

    Z opisu przebytej przez A. Kamieńskiego-Dłużyka drogi, począwszy od Żygańska, potem rzeką Ałdan, oraz z pewnych elementów opisu kultury (zaprzęg w psy)⁴² tego ludu wnioskować należy, że byli to Ewenowie, znani w starszej literaturze pod nazwą Lamutów. Za przypuszeniem tym przemawia także rejon ich rozsiedlenia w okresie wędrówek naszego rodaka⁴³.

    Fragmentaryczny charakter posiada również wiadomość o Niwchach z amurskiego limanu

    „[...] ludzie, których zowią Gilaki. Jeżdżą na niedźwiedziach i tak nimi kierują, jak u nas końmi, ale im obrzynają paznokcie i zęby wybierają, a karmią ich na stajni, jak woły i jedz ich także. Też to lud dziki, białogłowy bardzo gładkie i wysokie mają kolce w spodniej wardze, a mężczyzna w nosie mosiądzowe i srebrne. Tam chleba nie mają, oprócz zwierza a ryb, dają jednak dań carowi bardzo wielką” (s. 387).

    Informacja o jeżdżeniu na niedźwiedziach nie jest prawdziwa, chociaż jej odpowiednik znajdujemy w zbiorze dokumentów historycznych dotyczących Syberii, zestawionych przez A. Titowa⁴⁴. Być może, jak stwierdza B. Polewoj⁴⁵, iż autorem tej wiadomości jest właśnie A. Kamieński-Dłużyk, który w drodze powrotnej do Moskwy zatrzymany został przez wojewodę P. I . Godunowa w Tobolsku, gdzie przebywając „niedziel 6" dzielił się wrażeniami z zesłańczego szlaku, podając między innymi i to, że Niwchowie ,,[...] jeżdżą na niedźwiedziach, i tak nim kierują jak u nas końmi”. Na zakończenie dodać należy, że w innych źródłach historycznych, a także w bogatej literaturze etnograficznej, wiadomość ta nie znajduje potwierdzenia. Prawdą natomiast jest, że Niwchowie, podobnie jak mieszkający w ich sąsiedztwie Ajnowie, hodowali niedźwiedzie, które potem zabijali w celach kultowych⁴⁶.

    Fałszywa jest także wiadomość o wspomnianych przez A. Kamieńskiego-Dłużyka zdobieniach warg za pomocą metalowych kolców. Podobnie udziwniony opis zawarty jest w Dyaryuszu jeśli idzie o Czukczów, którzy „(...) zowią się Czuchczy; i są wysocy, brodaci, chodzą jakby Bernardyni w kapturach; u każdego paciorki w ręku, szablę ma przy boku na kształt starych kordów, mało co dłuższa nad łokieć, ale lud bardzo bitny” (s. 387).

    Jak wspomniano powyżej, tekst Dyaryusza sugeruje, że z ludem tym spotkał się A. Kamieński-Dłużyk, „tam gdzie kraje bardzo piękne, ciepłe i obfite”, a więc nad Amurem. Podany jednak opis nie pozwala w całej pełni identyfikować „Czuchczów” z mieszkańcami półwyspu czukockiego - Czukczami⁴⁷. Również mylna jest informacja mówiąca o noszeniu przez nich długich bród, którym to szczegółem w tej części świata wyróżniają się tylko mieszkańcy Hokkaido — Ajnowie. Wprawdzie pewne elementy opisu — „lud bardzo bitny” i „chodzą jak Bernardyni w kapturach” — wskazuje na to, że mogli to być Czukcze, ale sprawa ta budzi podane powyżej wątpliwości.

    Dopełniając obrazu wiadomości z zakresu etnografii Syberii zgromadzonych na kartach Dyaryusza wspomnieć należy o opisie łodzi, które spotkał jego autor w okolicach Indigirki. Łodzie te „[...] tam robią na kształt okrętów, tylko bez żelaza; wiciami zeszywają, a gwoźdźmi drewnianymi przybijają, żelaza i za grosz tam nie masz” (s. 387).

    A. Kamieński-Dłużyk nie precyzuje jednak wyraźnie wśród jakiej grupy etnicznej spotkał się z taką formą środka transportu i komunikacji wodnej, przypuszczać jednak należy, że skoro miało to miejsce w okolicach Indigirki, to byli to zapewne Jukagirzy, wśród których ta forma łodzi były powszechna jeszcze w XIX w.⁴⁸

    Tak przedstawiają się etnograficzne relacje zawarte w pierwszym znanym nam polskim opisie Syberii⁴⁹. Korzystanie z Dyaryusza utrudnia pewna bezładność i nieporadność literacka, charakteryzująca opisy A. Kamieńskiego-Dłużyka, nie zawsze wystarczająca ich jasność, fragmentaryczność i szereg innych drobniejszych nieścisłości. Materiał ten uzupełnia jednak i wyjaśnia w sposób istotny nie zawsze jasne opisy zawarte w raportach rosyjskich kolonizatorów Syberii przyczyniając się w ten sposób do wyświetlenia szeregu spraw z zakresu etnografii tego obszaru. Najważniejsze jest jednak to, że solidna porcja syberyjskiej egzotyki nie zaciemniła autorowi Dyaryusza jasności spojrzenia, a jego stwierdzenie, iż ,,(...) dyaryusz napisany przeze mnie nicej nie ma fa fałszywego, ale com widział memi oczyma, tom wyraził, na co się ręką moją podpisuję” (s. 388) jest w przeważającej części prawdziwe.

-------------------------------------------------------------------

    ¹ S. Platonów, Straganowy, Jermak i Mangazeja, Piotrograd 1923.

    ² G. Miller, Istorija Sibiri, t. 1, Moskwa-Leningrad 1937; t. 2, Moskwa-Leningrad 1941; L. Berg, Oczerki po istorii russkich gieograficzeskich otkritij, Moskwa 1946; tenże, Otkrytie Kamczatki i ekspedicja Beringa, Moskwa 1946; M. Bielów, Arkticzeskoje morieplawanie s driewniejszych wriemien do sieridiny XIX wieka. Istorija otkritja i oswojenia Síewiernogo morskogo puti, t. 1, Moskwa 1956; J. L. Baker, Odkrycia i wyprawy geograficzne, Warszawa 1959, s. 198-201; W. Aleksandrów, Russkoje nasielenie Sibiri XVII i naczala XVIII w., Moskwa 1964; I. Gurwicz, Etniczeskaja istorija siewierowostoka Sibiri, Moskwa 1966.

    ³ Na ten temat patrz: Z. Librowicz, Polacy w Syberii, Kraków 1884; J. Talko-Hryncewicz, Polacy jako badacze Dalekiego Wschodu, „Przegląd Współczesny”, t. 9: 1924 nr 6; S. Pawłowski, Podróżnicy polscy w okresie niewoli, „Przyrodnik”, t. 2; 1925, s. 526-534; M. Janik, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928; M. Korbecka, I. Moszyńska, I. Okruszko, Prace Polaków o ludach Azji Środkowej i Wschodniej na przełomie XIX i XX w., „Przegląd Orientalistyczny”, 1955, nr 4; W. Jewsiewieki, Na syberyjskim zesłaniu, Warszawa 1959; J. Tabiś, Początki rewolucyjnej współpracy polsko-rosyjskiej na Syberii, „Z przeszłości Syberii”, Kraków 1964, s. 28-40; O. Beiersdorf, Współpraca polskich i rosyjskich-rewolucjonistów na Syberii w okresie powstania styczniowego, tamże, s. 41-57; H. Dobrowolski, Polscy i rosyjscy rewolucjoniści na Syberii na przełomie XIX i XX wieku, tamże, s. 58-68; S. Kałużyński, Polskie badania nad Jakutami i ich kulturą, „Szkice z Dziejów Polskiej Orientalistyki”, 1966, nr 2; A. Kuczyński, Wkład Polaków do badań etnograficznych na obszarze Syberii, „Lud”, t. 51: 1967, cz. 2.

    ⁴ Prawdopodobnie data tej bitwy jest mylnie podana. Rozegrała się ona w roku 1660.

    ⁵ Z. Jasiewicz, Pierwszy polski opis Syberii, „Poznaj Świat”, 1966, nr 3.

    ⁶ B. Dołgiсh, Rodowoj i plemiennej sostaw narodów Sibiri w XVII wiekie, Moskwa 1960, s. 491—549; Gurwicz, op. cit., s. 47—54.

    ⁷ Gurwicz, op. cit., s. 47-54, 112-116, 189-192.

    ⁸ Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na Jubileusz 50-letniego kapłaństwa w dniu 23 kwietnia 1874 r. od jego przyjaciół i wielbicieli, Poznań 1874.

    ⁹ A. Pypin, Istorija russkoj etnografii, b. m., t. 4, 1892, s. 316.

    ¹⁰ Librowicz, op. cit., s. 34-36.

    ¹¹ Janik, op. cit., s. 3-40.

    ¹² S. Zieliński, Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy, emigranci, pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni, Warszawa 1932, s. 201-202.

    ¹³ Zobacz: A. Dłużyk-Kamieński, Polski słownik biograficzny, Kraków 1939-1946, s. 200.

    ¹⁴ W. Polewoj, Zabytyj istocznik po etnografii Sibiri XVII wieka. O soczinienii Adama Kamienskogo-Dłużika, „Sowietskaja Etnografija”, 1965, nr 5, s. 122-129.

    ¹⁵ Кałużуńsкi, op. cit, s. 171-173.

    ¹⁶ Jasiewicz, op. cit.

    ¹⁷ Kuczyński, op. cit.

    ¹⁸ R. Jakobson, G. Hüttl-Worth, J. F. Beebe, Paleosiberian Peoples and Languages a Bibliographical Guide, New Haven 1957, poz. 1: 221.

    ¹⁹ W artykule posługuję się przyjętymi dziś nazwami ludów Syberii, a etnonjmy podane przez A. Kamieńskiego-Dłużyka umieszczam w nawiasach.

    ²⁰ Polewoj, op. cit, s. 124.

    ²¹ W literaturze polskiej zob.: В. Kohutnicki, Podobieństwo elementów kultu niedźwiedzia u ludów północnych obszarów Ameryki i Azji, „Etnografia Polska”, t. 9: 1965, s. 327.

    ²² A. Anisimow, Religia Ewenków w istoriko-gienieticzeskom izuczenii i problemy proischożdienija pierwobytnych wierowanii, Moskwa - Leningrad 1958, s. 108.

    ²³ Między innymi: I. Gruszkow, Czerdyńskie Woguły, „Etnograficzeskoje Obozrienije”, t. 19:1900 nr 2; P. Infantiew, Putieszestwie w stranu wogułow, St. Pietiersburg 1910; K. Nosiłow, U wogułow. Oczerki i nabroski, St. Pietiersburg 1904; W. Pawłowskij, Woguły, Kazań 1907; M. Siergiejew, Narody Obskogo Siewiera, Nowosibirsk 1953; S. Tokariew, Etnografija narodów SSSR, Moskwa 1958, s. 472-483.

    ²⁴ J. Kobyłecki, Wiadomości o Syberyi i podróże w niej odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834, przez J. K., t. 1, Warszawa 1837, s. 68-85; J . Kopeć, Dziennik Józefa Kopcia brygadjera wojsk polskich z rozmaitych not dorywczych sporządzony, Berlin 1863, s. 238-241.

    ²⁵ Między innymi: A. Kuzniecowa, P. Kułaków, Minusinskie i aczinskie inorodcy, Krasnojarsk 1898; W. Chramowa, Zapadnosybirskie Tatary, [w:] Narody Sibiri, Moskwa 1956, s. 473-491; Tokariew, np. cit., s. 171-182.

    ²⁶ M. Кastren, Etnograficzeskie zamieczanija i nabludenija o łoparach, karielach, samojedach i ostjakach, izwleczenne iz jego putiewych wospominanij 1838-1844 g., St. Pietiersburg 1858.

    ²⁷ G. Nowickij, Kratkoje opisanie o narodie ostjackom, Nowosybirsk 1941.

    ²⁸ I. Ostroumow, Woguły-mansi. Istoriko-etnograficzeskij oczerk, Perm 1904.

    ²⁹ S. Patkanow, Starodawnaja żizń ostjakow i ich bogatyrii po bylinam i skazkam, „Ziwaja Starina”, 1891, wyp. 3-4.

    ³⁰  G. Starciew, Ostjaki, Leningrad 1928, s. 55.

    ³¹ W. Steinitz, Totemismus bei den Ostjaken in Sibirien, „Ethnos”, 1938, nr 4-5.

    ³² S. Rudenko, Inorodcy Niżnej Obi, St. Pietiersburg 1914, s. 33-34.

    ³³ A. Zołotariew, Pierieżitki totemisma u narodów Sibiri, Leningrad 1934, s. 31-32, 50; tenże Rodowoj stroj i pierwobytnaja mifołogija, Moskwa 1934, s. 230.

    ³⁴ Między innymi: C. Hiekisсh, Die Tungusen. Eine Ethnologische Monographie, St. Pietiersburg 1879; M. Lewin, Ewienki siewiernogo Pribajkala, „Sowietskaja Etnografija”, 1936, nr 2; G. Wasilewicz, Ewienki, [w:] Narody Sibiri, Moskwa - Leningrad 1956, s. 701-742; Totariew, op. cit., s. 497-504.

    ³⁵ Tokariew, op. cit., s. 498.

    ³⁶ Razem z ekspansją prawosławia idącą równolegle z zasadniczym nurtem kolonizacji rosyjskiej wiele tradycyjnych wierzeń właściwych rozsiedlonym na obszarach Syberii grupom etnicznym zaczęło szybko zanikać. Tak było między innymi z nadzwyczaj pierwotną formą pochówków nadrzewnych, która w czasach późniejszych całkowicie tu zanikła.

    ³⁷ Dla wyjaśnienia podać należy, że słowo „multa” znaczy w języku Ewenków „renifer”, a „mut”, „mutngi”, „mitngi” — „my” lub „nasz”. Zatem zapisany w Dyaryuszu okrzyk — „Multach, Mutine” oznacza „nasze renifery” lub „my renifery”. Stwierdzono na podstawie: Polewoj, op. cit., s. 125, przyp. 4.

    ³⁸ W. Sieroszewski, Dwanaście lat w kraju Jakutów, t. 1, Kraków 1961, s. 364.

    ³⁹  Sieroszewski , op. cit., t. 1-2.

    ⁴⁰ W. Troszczanskij, Nabroski o Jakutach Jakutskogo okruga. Pod red. i s pripisami E. Piekarskogo, [w:] Izwiestia obszcz. archeologii, istorii i etnografii za 1911 g., t. 27, Kazań 1911; tenże, Jakuty w ich domaszniej obstanowkie (Etnograficzeskij oczerk), „Żiwaja Starina”, 1908, wyp. 3.

    ⁴¹ Między innymi: O. Ionowa, Iz istorii jakutskogo naroda (pierwaja połowina XVII w.), Jakuck 1945; W. Prikłonskij, Tri goda w Jakutskoj oblasti (Etnograficzeskije oczerki), „Żiwaja Starina”, 1891, wyp. 3-4. S. Tokariew, Oczerki istorii jakutskogo naroda, Moskwa 1940; tenże, Etnografija narodów SSSR, Moskwa 1958, s. 457-471; S. Tokariew, I. Gurwicz, Jakuty, [w:] Narody Sibiri, Moskwa - Leningrad 1956, s. 267-328.

    ⁴² Jest to wschodnioazjatycki zasięg zaprzęgu w psy, który właściwy był w XVIII stuleciu tylko małej grupie Ewenów rozsiedlonych na wybrzeżach Morza Ochockiego oraz tzw. Paleoazjatom.

    ⁴³ Dołgich, op. cit., s. 491-549, oraz mapa na końcu książki; Gurwiсz, op. cit., s. 24-39, oraz mapa na końcu książki zatytułowana: Rozsiedlenie narodów północno-wschodniej Syberii w końcu XVII w.

    ⁴⁴ A. Titow, Sibir w XVII wiekie, Sbornik dokumientow, Moskwa 1890, s. 49, cyt. za Polewoj, op. cit., s. 128, przyp. 9.

    ⁴⁵ Polewoj , op. cit., s. 127-128.

    ⁴⁶ A. S1awik, Zum Problem des Bärenfestes bei den Ainu und Ciliaken, „Kultur und Sprache” (Wiener Beiträge zur Kulturgeschichte und Linguistik), t. 11: 1952, s. 189-203; J. G. Frazer, Złota gałąź, Warszawa 1962, s. 398-403.

    ⁴⁷ Do zagadnienia rozsiedlenie Czukczów w XVII w. zob: Dołgiсh, op. cit., s. 549-554 oraz mapa na końcu książki; Gurwicz, op. cit., s. 47-54 oraz mapa na końcu książki.

    ⁴⁸ W okresie wędrówek A. Kamieńskiego-Dłużyka basen rzeki Indigirki stanowił rejon zwartego osadnictwa Jukagirów. Opisana przez niego forma łodzi stanowiła u nich powszechny rodzaj środka transportu i komunikacji wodnej. W. Sieroszewski pisze, że gdy zobaczył po raz pierwszy taką łódź sądził, że jest ona wynalazkiem tunguskim. Ale „z czasem, gdy zobaczyłem pierogę jukagirską, od razu zrozumiałem, że była ona wzorem dla Jakutów. [...] Cały ich kształt i budowa obliczone są na lekkość, posuwistość i moc, przy jak najmniejszej ilości zużytego materiału. Nie są zbite gwoźdźmi ani sztyftami, lecz zszyte przsciętymi na wpół i wygotowanymi w ukropie długimi korzonkami modrzewi. Drzewo desek również modrzewiowe, cienko i starannie wystrugane, w wielu miejscach ma wszystkiego 4 do 5 milimetrów grubości. Jedynie w szwach i pośrodku dna grubość desek zwiększa się, lecz nie nadmiernie. W krawędzie boków pośrodku, na odległość dwóch stóp od siebie, wstawione są cienkie, wygięte ku górze rozpory. Wioślarz o jedną z nich opiera się plecami, a za drugą, którą ma przed sobą, chwyta się rękami przy wstawaniu lub innej potrzebie”. Patrz: Sieroszewski, op. cit., t. 1, s. 285-286, przyp. 3. Zagadnienie rozmieszczenia tej formy łodzi przedstawione jest w cyt: Istoriko-etnograficzeskij atłas Sibiri, s. 110 i mapa na s. 129.

    ⁴⁹ Na kartach Dyaryusza znajduje się szereg innych informacji mogących zainteresować historyka i geografa. Kwestie te wykraczają jednak poza ramy tego artykułu, dlatego zrezygnowano tu z przytaczania relacji geograficznych (opisy miast) i innych szczegółów z zakresu historii.

    /Etnografia Polska. T. XII. Wrocław-Warszawa-Kraków. 1968. S. 173-182./

    Stanisław Kałużyński

                       NAJSTARSZA POLSKA RELACJA Z WĘDRÓWEK PO SYBERII

    Pierwsi Polacy, a byli to początkowo z reguły jeńcy wojenni, pojawili się na Syberii prawie równocześnie z jej postępującym podbojem, który, jak wiadomo, rozpoczęły wyprawy atamana kozackiego Jermaka (zm. 1585) w drugiej połowie XVI w., i który został zakończony w zasadzie do połowy następnego stulecia. Właśnie jako jeniec dostał się również na Syberię, wraz z licznymi towarzyszami, autor omawianej niżej XVII-wiecznej relacji, Adam Kamieński Dłujyk¹. Mimo iż liczba Polaków, którzy przemierzyli Syberię, zarówno w okresie początkowym po jej podboju jak i później, po utracie niepodległego bytu Rzeczypospolitej, sięga wielu dziesiątków tysięcy, tylko nieliczni spośród nich, zwłaszcza jeśli chodzi o okres wcześniejszy, pozostawili opisy swoich peregrynacji. Przyczynił się do tego fakt, że byli to najczęściej ludzie, którzy znaleźli się tam przypadkowo, wbrew własnej woli — jako jeńcy lub więźniowie i zesłańcy, ludzie stanu wojskowego, ą później działacze polityczni, społeczni czy rewolucyjni, dla których pobyt na Syberii był ciężką niewolą, a niezwykle trudne lub wręcz katorżnicze warunki bytowania nie pobudzały bynajmniej do działalności badawczej. Jeżeli jednak, mimo nie sprzyjających warunków, u pojedynczych zesłańców zrodziły się z biegiem czasu głębsze zainteresowania krajem i jego mieszkańcami, to stawali się oni. nierzadko wybitnymi, uznanymi przez naukę światową badaczami języków i kultur ludów Syberii czy też samego kraju. Wypadki takie notujemy głównie dla okresu późniejszego w polskich badaniach nad Syberią, tj. dla drugiej polowy XIX i początków XX w. Zrozumiałe jest, że najstarsze opisy Syberii, pozostawione przez ludzi całkowicie nie przygotowanych, do badań i działających do tego w bardzo nie sprzyjających warunkach, nie są opisami naukowymi. Notują one przede wszystkim rzucające się w oczy lub zasłyszane osobliwości zwyczajów, wierzeń, warunków bytowania czy strojów tych ludów, z którymi danemu podróżnikowi przyszło się zetknąć. Dużo miejsca zajmują w nich także opisy przyrody, marszrut, obserwacje geograficzne itp. Biorąc jednakże pod uwagę to, że materiałów do etnografii Syberii XVII, a nawet XVIII w., którymi rozporządza nauka, nie ma w zbyt wielkiej obfitości, nawet takie, niezbyt szczegółowe i fragmentaryczne opisy stanowią źródła niemałej wagi.

    Niewątpliwie najstarszą ze znanych i zachowanych polskich relacji tego typu jest Dyaryusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc Adama Kamieńskiego Dlużyka, który zawiera opis tułaczki autora po Syberii w połowie XVII w. Opis ten zachował się w rękopisie, zresztą nie oryginalnym, lecz skopiowanym i został odnaleziony w drugiej połowie ubiegłego stulecia przez wielkopolskiego księdza, Aleksandra Maryań-skiego, a następnie przez niego opublikowany². A. Maryański, przeglądając bibliotekę ks. Piotra Kuszyńskiego w Gembicach, znalazł w niej „grube Silva Rerum, które spisywał sobie za panowania Augusta III jakiś szlachcic wielkopolski, dworzanin czy sługa starosty kopanićkiego, Ponińskiego³. Między innemi [...] rzeczami [...] w owej księdze, znalazł się także niniejszy dyaryusz Adama Kamieńskiego, który będzie niezawodnie najdawniejszą relacyą z pobytu Polaków na Syberyi”⁴. Wydawca tekstu dodaje jednocześnie, że „Ks. Hieronim Kajsiewicz w swoim żywocie bł. Andrzeja Boboli (Paryż 1854) wspominając o najeździe moskiewskim na Litwę za Aleksandra Michajłowicza w latach 1654 i 1655, wymienia O. Kaweczyńskiego, [...] który z Nowogródka porwań był na Syberyą [...] «ile tam wycierpiał, jak się stamtąd napowrót do Litwy przedarł, to sam we własnoręcznych pamiętnikach obszerniej skreślił» (Dzieje bł. Boboli, str. 29)”⁵. Losy tych pamiętników ani bliższa ich treść nie są znane. Nie wiadomo nawet czy były drukowane (najpewniej nie), czy też pozostawały w rękopisie. Pamiętniki te, nawet gdyby kiedyś zostały odnalezione, co jest już dzisiaj mało prawdopodobne, byłyby relacją z pobytu na Syberii o parę lat zaledwie wcześniejszego i przy tym niewiadomej wartości dla badań nad Syberią.

    Według A. Maryańskiego kopia, na podstawie której opublikował on diariusz A. Kamieńskiego, jest „pełna błędów i przekręceń, tak że nieraz trudno o zrozumienie”⁶. Należy dodać, że obok niewątpliwych błędów i przekręceń, także nieznajomość spraw syberyjskich utrudniała niekiedy A. Maryańskiemu zrozumienie tekstu. Dowodzi tego opatrywanie znakiem zapytania w nierzadkich wypadkach form czy wyrazów, które dla specjalisty byłyby zrozumiałe⁷.

    Diariuszem A. Kamieńskiego zainteresował się przed paru laty radziecki etnograf z Irkucka, B. P. Polewoj, który opublikował na ten temat niewielki artykuł pod charakterystycznym tytułem: Zapomniane źródło wiadomości o etnografii Syberii XVII wieku⁸. Tytuł pochodzi stąd, iż relacja Kamieńskiego istotnie nie była w literaturze rosyjskiej, a później radzieckiej, nigdzie notowana. Nie wspomina o niej nawet M. P. Aleksiejew w swej, doskonałej zresztą poza tym pracy, specjalnie przecież poświęconej wiadomościom o Syberii u autorów i podróżników europejskich⁹. Natomiast w literaturze polskiej relacja ta jest od czasu jej opublikowania notowana często i dobrze znana. Nie pomija jej M. Janik w swych Dziejach Polaków na Syberii¹⁰, ani Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, w której czytamy: „Kamieński Adam, przydomek Dłużyk (Dłużek), data ur. nie znana, zm. 29 I 1667 w Nieświerzu, autor najstarszego w języku pol. opisu Syberii;...”¹¹. B. P. Polewoj ocenia diariusz Kamieńskiego jako interesujące, cenne źródło do badań nad ludami Syberii. „Dzieło A. Kamieńskiego — pisze on — ma niewielkie rozmiary, i jest ono, oczywiście, mniej szczegółowe niż słynna praca N. G. Spafarija [Spathariusa — S.K.] o jego podróży przez Syberię w latach 1675-1677¹². Jednakże należy tutaj zaznaczyć, że po pierwsze — Adam Kamieński rozpoczął swoją podróż przez Syberię o siedemnaście lat wcześniej niż N. G. Spafarij, po drugie — przebywał w miejscach, do których N. G. Spafarij nie dotarł, i po trzecie — w jego dziele zagadnieniom etnografii poświęcono więcej uwagi niż w pracy N. G. Spafarija”¹³.

    Adam Kamieński dostał się do niewoli rosyjskiej wraz z licznymi towarzyszami niedoli - jak pisze - 20 października 1657 r. Miało to miejsce w czasie bitwy z wojskami Jerzego Dołgorukiego nad rzeką Basią, niedaleko od Mohylewa. W styczniu następnego roku przewieziono go z grupą 400 innych jeńców do Moskwy, a w miesiąc później wyprawiono z paroma towarzyszami na Syberię¹⁴.

    Droga, którą przemierzył Kamieński, prowadziła — według jego słów — od Moskwy przez Monaster Trojecki¹⁵ (klasztor Sergijewo-Troicki, na północ od Moskwy), Przejasław (Pierejasław Zaleski), Rostów, Jarosław; stąd, pó przeprawieniu się przez Wolgę, do Totmy, Wołogdy¹⁶, Jamu Carskiego¹⁷, następnie rzeką Suchoną do Uściuga Wielkiego (Wielki Ustjug), Kajgorodka, Soli Wycomgodzkiej¹⁸ (Sol Wyczegodzkl, dziś. Solwyczegodzk) i Soli Kamskiej (dzis. Solikamsk). Później, po przeprawieniu się przez góry Uralu¹⁹, dotarł Kamieński do Wierzchotura (Wierchoturie), Oponcina (Jepanczin, Japanczin²⁰, Turińsk), Tumieni (Tjumeń) i Tobolska. Stąd, po dłuższym pobycie, wysłano go z grupą 30 ludzi nad Lenę. Wygnańcy popłynęli z biegum Irtyszu do Samasowck²¹ (Sarmarowski Jam, w pobliżu dzis. Chanty-Mansyjska, niedaleko połączenia Obu z Irtyszem), następnie w górę Obu do Surguta, Narymu i Kiecka²² (Kietskij Ostróg). Dalej droga przebiegała w górę rzeki Kieci i Lisicy do Makowskiego (Makowski Ostróg) i stąd lądem²³ do Jenisejska, gdzie A. Kamieńiski spędził zimę. Tak więc droga z Moskwy, skąd wyruszył w lutym, do Jenisejska zajęli mu okres od lutego do początków zimy.

    Szlak, który tak dokładnie opisuje A. Kamieński, był stosunkowo nowym, ale dobrze juz przetartym szlakiem, prowadzącym z Rosji europejskiej na wschodnią Syberię i wybrzeża Oceanu Spokojnego. Prowadził on w swojej początkowej części (od Moskwy do Soli Kamskiej) obok klasztoru Sergijewo-Troickiego, dalej przez Pierejasław Zaleski, Rostow, Jarosław, Wołogdę, Totmę, Wielki Ustjug, Sol Wyczegodzką i Kajgorodek do Soli Kamskiej²⁴. Jeszcze za czasów pochodów Jermaka, nawet później, najbardziej uczęszczany szlak za Ural stanowiła droga prowadząca kolo Czerdynia w górę rzeki Wiszery, z której przechodzono na Łozwę i Łozwą spływano do Tawdy, a tą do rzeki Toboł²⁵. Jednakże w 1597 r. wyczegodzki „posadskij cziełowiek” A. Babinow, odkrył nową drogę za Ural, która prowadziła z Soli Kamskiej do Wierchoturia nad Turą częściowo lądem, częściowo rzekami: Usołką, Surmanem, górnym biegiem Jaiwy (rzeki Czikman i Mołczan), Koswą, Kurią itd. aż do Tury. Skracała ona drogę z Soli Kamskiej nad Kamą do Tjumenia — według słów samego dkrywcy - więciej niż o połowę. Została też uznana już w następnym roku za trakt państwowy²⁶. Tą właśnie drogą przekraczał Ural A. Kamieński.

    Syberyjski szlak do Jenisejska (założonego w 1619 r.), a następnie dalej nad Lenę, którym wędrował A. Kamieński, był w XVII w. najbardziej uczęszczaną, oficjalną drogą prowadzącą z zachodniej na wschodnią Syberię. Z Jenisejska przedostawano się nad Leną jadąc w górę Górnej Tunguski, następnie jej dopływu Ilimu, po czym „wołokiem” przedostawano się do niewielkich lewobrzeżnych dopływów Leny. Tą samą drogą przedostał się do dorzecza Leny również A. Kamieński. Wprawdzie w latach 30-tych XVII w, zaczęto posługiwać się także innym szlakiem, mianowicie w górę rzeki Wach (dopływ Obu), z później „wołokiem" i dalej z biegiem rzeki Je-loguj do Jeniaaju, ale ze względu na trudności kontroli ruchu odbywającego się tym zlakiem, korzystanie z niego zostało zakazane, a przypuszczalnie nie był on nigdy oficjalnie uznawany²⁷.

    Wędrówki A Kamieńskiego po wschodniej Syberii, z wyjątkiem początkowych etapów, nic są już opisane tak szczegółowo. Co więcej, obok wyraźnych luk opisu, dają się zauważyć liczne niejasności i niekonsekwencje, czy nawet błędy. Pochodzi to przypuszczalnie stąd, że albo kopista dokonał w tej części relacji, skrótów i nie zachowała się ona w oryginalnej wersji, albo też, że A. Kamieńskiego zawiodła pamięć, co jednak wydaje się wobec niezwykłej dokładności dotychczasowego opisu (zaledwie tylko parokrotnie przestawiono kolejność sąsiednich etapów), mniej prawdopodobne.

    Po spędzeniu zimy w Jenisejsku wyruszył Kamieński w dalszą drogę „po świętach”²⁸. „Stamtąd - jak pisze - poszliśmy [...] do Strzałki (tak się nazywa)²⁹ i Jeniesiejem do Ittimu (Ilimu³⁰), która rzeka kamienista, bystra, straszna. Kamień goły pod obłoki. Słychać na mil dwie huk straszny. Przyszliśmy do progu, który zowią Samański”³¹. Z Ilimu przedostał się A. Kamieński do Maki (Muka), która z kolei wpada do Kuty i spłynął po nich do Leny. Leną popłynął w dół do Jakucka. Przy okazji opisu tej podróży wymienia mijane dopływy Leny: Orsingę (prawy dopływ), Ilgę (lewy), Wulkan, Kiringę (prawy), Czuczny (Czeczuj, prawy), Wicim (Witim, prawy), Putomę (W. Patom, prawy), Olokmę (prawy). Poniżej Jakucka wymienia jeszcze: Ałdan (prawy dopływ Leny), Tanę (zapewne Tatta, lewy dopływ Ałdanu), Maję (prawy dopływ Aldanu) i Ucur (Uczur, prawy dopływ Ałdanu). Na podstawie tekstu relacji może powstać wrażenie, że Kamieński traktuje trzy ostatnie rzeki jako dopływy Leny. Tak jednak w rzeczywistości nie jest. Otóż Kamieński, płynąc z biegiem Leny, dotarł do Żygańska, a następnie zawrócił do ujścia Ałdanu i najpewniej posuwał się dalej w górę tej rzeki. Wymienia bowiem dopływy Ałdanu w takiej kolejności, w jakiej występują, jeżeli się je liczy od ujścia Aldanu. Ponadto, według jego słów, Tana tj. Tatta wpada z prawej strony, Uczur zaś z lewej, były więc oglądane przez człowieka, który, płynął w górę Ałdanu. Jednakże o podróży Ałdanem nic w relacji nie pisze. Za pomocą właściwej interpretacji daje się łatwo wyjaśnić związane z tą sprawą, a zdawałoby się całkowicie błędne sformułowanie, zawarte w diariuszu, które brzmi: „Zaś dalej w Zyganach ku morzu płynąc 4 niedziel, minąwszy Ałdan rzekę, która jest bardzo wielka, z prawego boku wyszła druga Tana, trzecia Maja [...]. Znowu Ucur z lewego boku...”. Kamieński nie płynął bynajmniej od Żygańska dalej w dół Leny do Oceanu Lodowatego, lecz przeciwnie, popłynął, jak już powiedziano, z powrotem i posuwając się w górę Ałdanu, a następnie jego dopływów, przedostał się nad Morze Ochockie. Wszystkie bowiem drogi na wybrzeże Morza Ochockiego prowadziły w XVII w. poprzez Ałdan i jego dopływ Maję. Stąd można się było dostać nad morze różnymi drogami, z których w drugiej połowie XVII w. najczęściej używany był szlak prowadzący z rzeki Maji do Ochoty. W 1649 r. u ujścia tej rzeki został założony ostróg, zwany najpierw Kosym, później Ochockim (dzis. Ochock)³². Wymienioną dalej w diariuszu, rzekę Lamę („która wpada do morza, jakby koniec Zimnego Morza³³. A ostróg stoi od morza o trzy ćwierci mili”) i ostróg o tej samej nazwie należy utożsamić z Ochotą i Ochockim Ostrogiem. Wyraz Lama lub Nama (ściśle biorąc Łamu lub Namu) jest pochodzenia tunguskiego i oznacza morzę w ogóle (także np. jezioro Bajkał), a M. Ochockie w szczególności. Zachował on się także w nieoficjalnej nazwie Ewenów (Lamuci, Łamuci), mieszkających właśnie nad M. Ochockim. Jakuci nazywają Ochock do dziś Łamy (Tunguzi: Namy), a M. Ochockie Łamy Bajagała. Tę samą nazwę przenoszono zapewne również na Ochotę. Z Uczurem, który wpada do Ałdanu wyżej niż Maja i który stanowił jeden ze szlaków prowadzących nad Amur, zetknął się Kamieński przypuszczalnie później, zapewne podczas odwrotu z nieudanej wyprawy nad Amur. Poza tym był jeszcze Kamieński nad Indygirką.

    Koniec relacji przynosi już poważniejsze niejasności, a nawet przekręcenia faktów, co jest być może, jak już wspomniano, wynikiem skrótów dokonanych przez kopistę. Otóż, jak pisze Kamieński, ,,Z Lamy poszliśmy na Indikirkę morzem [...] i najechaliśmy ludzie, których zowią Giląki”. A dalej: „Stamtąd poszliśmy na rzekę Amur, która jest wielka i kraje obfite [...]. Ludzie tam się zowią Czuchczy; [...] Kraje tam bardzo piękne, ciepłe i obfite [...]”. Którą z tych podróży odbył wcześniej i czy był najpierw nad Indygirką, a później nad Amurem, czy też odwrotnie, tego nie można ustalić na podstawie zachowanego tekstu diariusza. Jest jednak pewne, że z Lamy, tj. z Ochocka, udał się drogą morską nad Amur, gdzie mógł spotkać jedynie Gilaków, nie Czukczów (a więc odwrotnie niż podaje), natomiast nad Indygirkę dostał się drogą lądową, bo to była najkrótsza i najprostsza droga, i tylko w tamtych stronach mógł się zetknąć z Czukczami. Poprawnie jednak opisuje ziemie nad Amurem, jako kraje ciepłe. Wracając jeszcze do sprawy nazwy Lama, to jedynie Ochocki Ostróg mógł być w tych warunkach punktem wyjścia wyprawy nad Amur z jednej, strony, i nad Indygirkę z drugiej.

    Drogę powrotną odbył Kamieński z Lamy do Żygańska psim zaprzęgiem, później — zapewne Leną — do Jakucka i wreszcie, nie opisywaną już trasą do Tobolska i Moskwy. Wędrówka A. Kamieńskiego po Syberii trwała według niego „lat pólczwarta” (czy tylko po Syberii wschodniej ?), po czym szereg miesięcy, lub nawet więcej, zajęła mu jeszcze droga, powrotna! Daty powrotu nie podaje, można jednak przypuszczać, że nastąpiło to około 1663/64 r. Zaś okoliczności powrotu przedstawiały się w jego relacji następująco:

    „Było tej biedy lat pólczwarta, żeśmy się po puszczach, po rzekach, morzu włóczyli, [...] Potym przyjechaliśmy psami do Zygan. Tam przyszła od wojewody wiadomość, żebyśmy gotowali koce³⁴ i morzem szli na Amur rzekę wiosną, i ludzi do nas przysłano kilkaset z żywnością, i mnie hramotę carską, Setnikostwo i żałowanie, panu Chocimskiemu atamaństwo, co nam nie bardzo było na rękę, [...] Jednak [...] w niedziel 4 przyszła do nas hramqta carska, że nam koniecznie kazano do Moskwy, za cośmy Panu Bogu podziękowawszy, powrócili do Jakut [Jakucka], gdzie nas wojewoda mile przyjął i wziął od nas relacyą za rękami naszemi i informacyą, co się tam działo, jakie kraje i ludzie. [...] Potym nas odpuścił, a tak do Tobolska przyjechawszy, kędy siedział Piotr Iwanowicz Godunow, wojewoda, ten nas zatrzymał i puścić nas nie chciał żadną miarą. [...] Że wielka bieda i głód dokuczał, musieli inni zostawać na carskie imię i chrzcić się, [...] I tak inni się do niego udali na służbę, a ja choć w nędzy wolałem jednak czekać szczęśliwszej do Moskwy okazyi, i doczekałem się, i przybyłem do Moskwy. Gdy szczęśliwie przybyli na stolicę posłowie wielcy do cara; Imci Jaśnie Wielmożny Imć Pan Gniński Jan, Wojewoda Chełmiński³⁵, [...] Imć Pan Cypryan Paweł Brzostowski, Referendarz i Pisarz W. X. Litewskiego³⁶, [...] natenczas jestem rekuperowany z Moskwy i do pożądanej ojczyzny przyprowadzony, a najbardziej za staraniem JW. JMPana Wojewody Chełmińskiego [...] Ten mój dyaryusz napisany przezemnie nicej nie ma fałszywego, ale com widział meini oczyma, tom wyraził, na co się ręką moją podpisuję”³⁷.

    W świetle relacji Kamieńskiego, a także dziejów podboju Syberii, oczywisty jest cel wysiania go, tak jak i licznych jego towarzyszy, na Syberię. W owym czasie, rząd carski, mimo iż opanowywanie rozległych ziem Syberii wciąż jeszcze było najczęściej wynikiem inicjatywy powstającej dopiero właściwie miejscowej administracji i kupiectwa, starał się tę inicjatywę popierać i udzielać jej wszelkiej pomocy i poparcia. Podstawowym zaś brakiem jaki odczuwano w eksploracjach Syberii oraż umacnianiu tam władzy rosyjskiej był brak ludzi. Toteż wysyłano na Syberię wszelkie możliwe kontyngenty ludzkie, nie cofając się przed przymusem, jak to miało miejsce np. w stosunku do jeńców wojennych. Ludzie ci służyli przede wszystkim jako siłą robocza w czasie ciężkich przepraw wzdłuż rzek i „woloków”, służyli też, jeżeli można było im zaufać lub okoliczności tego wymagały, jako siła zbrojna. Podobne koleje losu przeszedł też Kamieński. „Staliśmy w jednym miejscu — pisze on, relacjonując drogę wzdłuż rzeki Tunguski — z tydzień, na sobie przenosząc rzeczy wszystkie z łodzi, nie żalby gdyby swoje, ale carskie i przystawów. Tameśmy znowu zażyli biedy i głodu przy robocie”³⁸. Niebezpieczne wyprawy przez Syberię, której ludy nie zawsze godziły się z narzuconą im władzą, wymagały też stałej ochrony ludzi zbrojnych. Później zapewne brał Kamieński udział w wyprawach jako człowiek półwolny, a w końcu chyba jako wolny, gdyż jak wynika z diariusza, otrzymał nominację na setnika.

                                                                                *

    Już na początku tułaczki, w europejskiej części Rosji, poczynił A. Kamieński obserwacje nad ludami finno-ugryjskimi:

    „Jechaliśmy do Kajgorodka mil 20. [...] I stąd się zaczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka³⁹; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś. Stephan. Ludzie prze myślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z luków. [...] Grunty mają kamieniste, skały i góry wielkie. Lasy, pola mało co mają. [...] a dziwują się cudzoziemcom, [...] zbierają się na dziw i dają jałmużny, kto co może, a najwięcej ryb, bo chleba sami mało mają”¹⁰.

    I dalej:

    „Stamtąd [z Soli Kamskiej — S. K.] wieziono nas do Wierzchotura puszczami i kamieniem srogim, wysokimi górami mil 120. [...] W pół puszczy nadjechaliśmy ludzi Wogulców, którzy Boga nie znają, bo mają swoje szatany w lesie, bo ich tam tak zowią, w miejscach skrytych, i tam się zbierają i odprawują swoje nabożeństwo, i bardzo ich ubierają bogato, wieszają sobole, srebro, naczynia wszelakie kupują u Moskwy. [...] Mają w lesie koczowiska⁴¹, zrobione z drzewa; niskie okienko jedno, ogień dzień i noc gore na kominie. Pieców nie mają ani drzwi, tylko dziura miasto drzwi. Ław także nie mają, tylko na ziemi siedzą. Zwierzem żyją, ale i chleb jedzą, bo kupują u Moskwy za skóry jelenie i łosie. Niedźwiedzia gdy zabiją, to nad nim płaczą, powiadając: że nie my tobie śmierci przyczyną, ale łuk nasz. Potym go zjedzą, a głowie się jego modlą, która zawsze w koczowisku w kącie stoi, statkiem nakryta, i różnych sukien nawieszano koło niej. Zboża ci ludzie nie sieją, tylko się lasem bawią; ryb mało albo nic, bo rzek nie mają wielkich”⁴².

    Część tych, jak zresztą i niektórych dalszych wiadomości zapewne nie jest wynikiem, obserwacji A. Kamieńskiego, który w czasie krótkiego przejazdu chyba nie mógł mieć okazji zapoznania się np. z wierzeniami Wogułów, lecz pochodzi od miejscowych Rosjan czy też Kozaków, dobrze obeznanych ze zwyczajami autochtonicznej ludności.. Toteż fakt ten bynajmniej nie umniejsza ich wartości. Informacja o ochrzczeniu Żyrian przez św. Stefana jest odbiciem w miejscowej tradycji działalności biskupa Stefana Permskiego, z którego osobą wiąże się chrzest Zyrian w XIV w.⁴³ Wiadomości dotyczące kultu niedźwiedzia u Wogułów i rytuału związanego z polowaniem na to zwierzę, rozpowszechnionych, jak wynika z późniejszych obserwacji różnych podróżników i badaczy, na całym obszarze północnej Azji, a także części Europy, należą niewątpliwie do najstarszych tego typu.

    Pierwsze informacje A. Kamieńskiego o ludach Syberii po przekroczeniu Uralu dotyczą tobolskich Tatarów:

    „Tatarowie bardzo bogaci; mają swoje wsi. Towarami idą; wielbłądów wielką moc mają. Jeżdżą do Daur i do Buchar⁴⁴. [...] Tombolsk [Tobolsk] było niegdyś osobne carstwo Casimowskie i trzymał, je Casimior Tatarzyn, a wziął je niejaki Jermak, [...] Ci Tatarowie mają wielkie wolności i zboża sobie sieją, a najwięcej orkiszu i pszenicy i owsa [...] Są też Tatarowie myśliwi, chowają ptaki: krzeczoty, białozory, których rybami karmią. Mają i charty kosmate. Konie mają bardzo dobre, na których lisy gonią i (harapnikami bija, a marmurki czarne⁴⁵ do kazny carskiej oddawać [muszą]; przedawać zaś nikomu nic wolno. Mają też pancerze [...] i ogniste strzelby mają”⁴⁶.

    Pisząc o „Casimowskim carstwie”, pomieszał najpewniej Kamieński państwo Kuczuma (o ile nie mamy do czynienia z błędem kopisty), tj. chanat syberyjski z chanatem kasimowskim, który wziął swą nazwę od imienia pierwszego chana — Kasima. Chanat kasimowski, znajdujący się pod protektoratem Moskwy, powstał w polowie XV w. i przetrwał do 1681 r. Stolicą jego było miasto Kasimow (dawniej Gorodiec Mieszczerski) nad Oką, w niezbyt wielkiej odległości od ujścia Mokszy; leżał więc ten chanat w zupełnie innej stronie i za czasów podróży Kamieńskiego jeszcze istniał.

    Przebywając w samym Tobolsku, stykał się Kamieński głównie z osiadłymi, uprawiającymi rolę lub trudniącymi się także myślistwem Tatarami. O stepowych pasterzach jest tylko pośrednia wzmianka, gdy mowa o dobrych koniach, ,,na których lisy gonią i charapnikami biją”. Ten sposób polowania, możliwy tylko na otwartych przestrzeniach, był szeroko praktykowany u ludów stepowych⁴⁷.

    Płynąc następnie w dół Irtyszu, do Samarowskiego jamu, a później w górę Obu, zetknął się Kamieński z Ostjakami (dzis. Chanty), których byt i obyczaje dość szczegółowo opisuje:

    „Stamtąd [z Jawskiego jamu — S. K.] płynęliśmy do Samasowęk [Samarowski jam]. Nadjechaliśmy ludzi niewydanych, które zowią się Ościaki. Ci nie sieją, ani orzą, tylko rybami żyją a ptastwem, którego tam moc wielka mianowicie łabędzie, gęsi, kaczek, których tu u nas nie masz. Sami ći Ościaki chodzą w rybich skórach, i obuwie z tego noszą, kożuchy gęsie i łabędzie. Mieszkają koczowiskami po ostrowach. Ryby sobie wędzą na zimę rozmaite i tłustość rybią zbierają w naczynie z brzozowej skóry wyrobione, po cebrów dwa; to ją piją ciepło po kwarcie, co nam było w podziwiefuu wielkim. A sieci robią z pokrzyw i koszule niektórzy z pokrzyw mają. Jadają jakieś bedłki ną kształt muchomorów, to się tak popiją gorzej niż gorzałką; to u nich bankiet najlepszy. Chleb także jedzą i ha ryby zamieniają, o które tam nie trudno, bo za lada onuczkę tylko białą, albo za igiełkę, to jesiotra, którego chłop unieść nie może; [...] Stamtąd echaliśmy do Opp [Ob] rzeki bardzo wielkiej, bo brzegu na wiosnę nie znać, tylko jak morze szerokie, i błądzi po niej, kto drogi nie świadom, bo bardzo ostrowista. Pod żaglem wiatr zaniesie między ostro­wy od rzeki na milę, [...] Ościaki tymczasem nadejdą i pobiją. Ta rzeka poszła w morze ku Sżwecyi a my do Surguta udaliśmy się. [...] Stamtąd, szliśmy do Narymu; [...] Stamtąd do Kiecka Opp rzeką, [...] Tam wszystko mieszkają Ościaki, poganie bo różnie wierzą i w łabędzie, i w kaczki, i w żurawie; bogami ich nazywają. A w którego ptaka wierzą, to go nie jedzą, tylko obłupiwszy, na drzewo obleką skórę i temu się modlą i kłaniają”⁴⁸.

    Przytoczone przez Kamieńskiego osobliwości życia,warunków bytowania i wierzeń Ostjaków (Chantów) znajdują prawie całkowite potwierdzenie w późniejszych materiałach etnograficznych i opisach. Stwierdzono więc np., że południowe grupy Ostjaków używały niegdyś do wyrobu sieci i płótna włókien pokrzywy. Również, przynajmniej w części, strój ostjacki był sporządzany z rybich skór, a w okolicach, gdzie reniferów było mało, futra robiono ze skórek ptaków: kaczek, łabędzi, nurów itp., pokrywając je innym materiałem. Podobnie przypisywana Ostjakom wiara w łabędzie, kaczki, żurawie, które to ptaki mieli oni nazywać bogami, nie jest bynajmniej wymysłem Kamieńskiego i znajduje potwierdzenie w dawniejszych, totemistycznych wierzeniach tego ludu. Zgodnie z wierzeniami Ostjaków poszczególne ich rody wywodziły swe pochodzenie od różnych przedstawicieli fauny, a nawet niekiedy od owadów (np. motyli). Członkowie rodu oddawali cześć zwierzęciu (tj. określonemu gatunkowi ssaków albo ptaków) uważanemu za przodka, nie mogli go zabijać, a jeżeli niekiedy było to dopuszczalne, to jedynie z zachowaniem określonego ceremoniału⁴⁹. Tylko wzmianka o jedzeniu grzybów mających oszałamiające właściwości wymaga dokładniejszego sprawdzenia, gdyż nie znajduje ona potwierdzenia, a raczej przeciwnie, panuje pogląd, iż Ostjacy grzybów nie jedli w ogóle uważając je za nieczyste twory⁵⁰.

    Następnym ludem syberyjskim, z którym zetknął się Kamieński, byli Tunguzi nad Górną Tunguską (Angara). Opisuje ich następująco:

    „Przyszliśmy do progu, który zowią Samański [Szamański]. Naleźliśmy ludzi nagich, twarzy popisane w kwiaty różne, nie znać, co mężczyzna, co białogłowa. Zowią się Tangusami, [...] Ci Tangusi lud lekki, z łuku strzelec niesłychany, chyży. Zimie i lecie włóczą się od rzeki do rzeki dla pożywienia, a jedzą pół surowo; z zabitego zwierza krew świeżą ssią. Z zabitej łani brzucha wyjąwszy cielęta, jedzą. Każdej rzeczy nie przepuszczą, lub najbrzydszej. Żon po dziewięciu mają, a żony ich tak dobrze z łuku biją, jak mężczyzna. Jeleni⁵¹ mają stada wielkie po 1000 i więcej. Mają także jelenie ćwiczone, że dzikie oszukiwają [...]: tedy temu jeleniowi nałożą na rogi rzemienny powróz [...] i trafia się, żę kiedy dziki jeleń przyjdzie, tedy ów jeleń domowy z nim igra, i tak ów powróz na niego zarzuci i uplata go tak, że się ze sobą biedzą, a potym gospodarz, albo pastuch, [...] z łuku go zabija [...] Ci Tangusi są poganie i dzicy ludzie, i ni Boga, ni wiary, ni pisma, ni dnia nie znają [...] Taka onych jest uciecha: stanie ich kilkanaście do koła, a jeden się położy w tym kole, mając przywiązany kamień albo kości, a ci stoją boso i nago; i woła, leżąc, po tangusku na te słowa: Multach, Mutine⁵², a tą kością kręci dokoła koło głowy tak prędko, jako okiem dojrzeć, a ci zaś podskakują w takt, bo kto skacze leniwo, to po koleniach oberwie. [...] Ptaki w lot biją z łuków i śmiali są do zwierza i lekkie na niedźwiedzia nie potrzebuje towarzysza, a gdy w kilku zabiją, to go za nieśmiałego mają. i nie konwersują z takim. W ziemi się umarli nie chowają, [...] tylko na drzewie po miejscach pewnych stawiają się na cedrach, [...] i na sosnach [...] Ci Tangusi do zimna bardzo trwały lud i głodów, bo zimie dla wielkich mrozów trudno im o pożywienie i zwierza. Tedy będąc głodny tak się ściska i deskę do brzucha przywiązuje, aż gdy nadejdzie zwierzę, poty przy nim siedzi, deskę od brzucha odwiązawszy, aż całe zje. Ci Tangosi z tego Jeniesiejska biegają nurtami na kształt sani, tylko że wąskie, jakby na pół łokcia, mało co więcej, a długie na łokci dwanaście; może na nich podwieść kamieni 25⁵³, po czworo psów zaprzągłszy, a kiedy wiatr, tedy biegną pod żaglem, [...]. Przeszliśmy pomienioną puszczę [idąc z Ilimu ku Lenie — S. K.] i przybyliśmy do rzeki, którą zowią Mąka [Muka). Tameśmy zastali gotowe statki [...] Potym przyjechaliśmy na Kute (...] Stamtąd wypłynęliśmy na Lenę rzekę, bardzo wielka i brzegi ma bardzo piękne [...] potym przyszła z boku prawego rzeka Orsinga, z drugiego boku lewego Ilga [...] Potym rzeka Czuczny (Czeczuj) [...] potym Wicim (Witim) rzeka [...] potym Putoma (W. Patom) i druga Ołokma, [...] Tam wszystko Tangusy mieszkają”⁵⁴.

    Kamieński spotkał Tunguzów już w ciepiej porze roku, późną wiosną albo na początku lata, stąd opisuje ich jako nagich ludzi. Ściśle biorąc chodzi o to, że byli obnażeni do pasa, gdyż u ludów Syberii nie było zwyczaju chodzenia zupełnie nago. Zaobserwowany zwyczaj tatuowania twarzy zachował się u niektórych grup jenisejskich Tunguzów jeszcze do XIX w. Kamieński poznał także ich życie w okresie zimowym — z autopsji lub opowiadań — gdyż pisze i o tym. Jedzenie surowego mięsa, zwłaszcza ciepłego jeszcze szpiku kostnego, wątroby, serca, a także surowych ryb i picie świeżej krwi było dawniej rozpowszechnione nie tylko u Tunguzów, ale u większości ludów Syberii od Uralu po wybrzeża Oceanu Spokojnego. Kiedy Kamieński pisał, że mają po dziewięć żon i po tysiąc reniferów lub więcej, miał zapewne na myśli przedstawicieli najbogatszych warstw ludności — naczelników rodów czy plemion, znaczniejszych wodzów. Dane te redaktorzy artykułu B. P. Polewoja opatrzyli znakami zapytania⁵⁵, chyba jednak niesłusznie, gdyż aczkolwiek wielożeństwo nie było u Tunguzów zjawiskiem powszechnym, to przecież występowało wówczas nierzadko, zwłaszcza wśród bogatych. Pozatym przywódcy rodowi i plemienni, czy znaczniejsi wojownicy mogli łatwo zdobywać branki na wojnie. Liczba dziewięciu żon podana przez Kamieńskiego odnosi się niewątpliwie do jakiegoś określonego przypadku, z którym się zetknął. Pozostaje oczywiście kwestią otwartą, czy wszystkie te kobiety były oficjalnymi żonami, czy też w części konkubinami. Jeżeli zaś chodzi o liczebność stad reniferów, to wielu bogatych Tunguzów posiadało stada liczące tysiące sztuk⁵⁶. Liczb tych oczywiście nie należy jednak przyjmować jako przeciętne. Opisany sposób polowania na dzikie reny przy pomocy oswojonego (Rosjanie nazywali go mańszczykiem) był na Syberii szeroko praktykowany i opisują go szczegółowo liczne późniejsze źródła. Również charakterystyczne było dla Tunguzów (jak i dla Jakutów) nie grzebanie ciał zmarłych w ziemi, lecz pozostawianie ich na mogilnych pomostach, przymocowanych na drzewach lub zbudowanych oddzielnie: Co do deski_r którą Tunguzi zimą jakoby do brzucha przywiązują, to chodzi przypuszczalnie albo o szeroko stosowany przez mieszkańców Syberii wschodniej sposób podkradania się do zwierzyny pod osłoną pionowo ustawionej deski z otworem w rodzaju strzelnicy (deska ta była umocowana na płozach, na których leżał myśliwy i niepostrzeżenie podsuwał się w stronę zwierzęcia), albo być może też o tzw. poniagę, tj. niedużą deskę na szelkach z całym systemem przymocowanych do niej rzemyków, do których przywiązywano niezbędne myśliwemu przedmioty, zabierane na łowy. Poniagę, która zastępowała myśliwemu plecak, noszono jednak na plecach (tak właśnie jak plecak), a nie na brzuchu. Do chodzenia zimą po śniegu Tunguzi używali nart. Nieco szersza pojedyncza narta różnego kształtu (rodzaj sani), tzw. na Syberii wołokusza, służyła do przewożenia bagażu. Ciągnął ją zwykle za sobą człowiek, ale używano też jako siły pociągowej psów. Należy jednak wątpić by cztery psy mogły uciągnąć na dłuższą metę tak duży ciężar, jak pisze Kamieński, chyba, że miał na myśli kamień o jakiejś lokalnej, mniejszej wadze. Używanie przez Tunguzów żagla przy saniach, a więc czegoś w rodzaju bojerów, nie jest nigdzie poza tym zaświadczone, choć trudno przypuścić by Kamieński wymyślił sobie tę osobliwość. Płynąc dalej z biegiem Leny zetknął się Kamieński z Jakutami:

    ,,[...] od Ołokiny (Olokmy) poczynają się Jakuty, którzy mają wiarę pogańską [...] Koni stada bardzo wielkie chowają, a białych najwięcej. Bydła także mają dość. Byki bardzo wielkie chowają, [...] także i krów. Wszystko jeżdżą na nich, a konie jedzą, [...] niczym się nie brzydzą, nigdy się nie umywają, paznokci nie obrzynają, chodzą nago z łukami, na głowie kaptury z piórami żurawiemi jak straszydła, grzechu w niczym nie znają. Ci ludzie posiedli tę Lenę i brzegi jej. Tam się żadna rzecz nie narodzi, bo ziemia nie taje więcej jak na łokieć. Tam jest zwierza i ptastwa niesłychana moc, ale poganie nie umieją ich zażywać [...] Co większa, pióra oskubłszy, u kogo jest kocieł, to warzą, u kogo zaś nie masz, to ka-mieńmi parzą w dzieżkach albo korytach, bez soli. Strój nagi w lecie i zimie. [...] Na koniach białogłowy jeżdżą, a mają siergi wielkie w uszach, jak talerze srebrne, na czole noszą krągi, a na szyi srebrne i miedziane obręcze. Tak i mężczyzny chodzą w skórach jelenich i wołowych, sierścią do ciała, a drugą na wywrót. Łuki mają długie, wyżej człowieka, a cięciwy rzemienne. Żelaza zbierają po brzegu Leńskimi grudami, i tak dobre jak stal, ale że trudno o rzemieślnika, to się z nim ladajako sprawują. Potym przypłynęliśmy do Jakut (Jakucka) [...] Leży to miasteczko nad samą Leną na pięknym bardzo miejscu [...], ale na głodnym, bo się tam żadna rzecz nie urodzi, prócz kapusty, i to bez główek, a rzepa rzadko się uda. [...] Tam wszystka rzecz droga, oprócz futer, ale trudno wywozić. [...] W tych Jakutach od Maja począwszy do Septembra mało co nocy, bo zawsze widno jak w dzień, nie znać kiedy świta, kiedy zmierzcha. Zaś dalej w Zyganach [Zygańsk] ku morzu płynąc 4 niedziel [...] słońce nigdy nie zachodzi, ale stoi jak największa kadź czerwona, a od niego promienie nie świecą; po kilku godzinach pocznie się podbijać w górę i promienie od niego poczną świecić, a to się tylko dzieje od pełni Maja aż do pełni Octobra. Potym słońca i we dnie i w nocy nie widać, zawsze pochmurno, oprócz miesiąca, który zaś w nocy świeci więcej niż słońce”⁵⁷.

    Mówiąc o ziemiach zamieszkałych przez Jakutów szczególnie dużo miejsca poświęca Kamieński opisowi, bardzo zresztą trafnemu, samego kraju. Jest jednak w tym opisie również szereg ciekawych informacji etnograficznych. Nie opuścił więc Kamieński ważnego bardzo faktu, że Jakuci (jako jedyni na tej szerokości geograficznej) hodowali konie i bydło rogate. Opisuje też ich strój i ozdoby kobiece. Oczywiście, gdy pisze „strój nagi [...] w zimie”, należy w tym wypadku rozumieć osoby przebywające w pomieszczeniach mieszkalnych, gdzie przy płonącym ogniu można się było obnażyć do pasa i zimą, co też praktykowano. Ciekawa jest informacja o gotowaniu, a ściślej parzeniu (bo mięso takie było istotnie zazwyczaj na wpół surowe) mięsa w drewnianych naczyniach przy pomocy rozpalonych kamieni. Był to dawniej, przy niedostatku i wysokiej cenie metalowych naczyń do gotowania, szeroko rozpowszechniony sposób gotowania mięsa, nie tylko na Syberii, ale i wśród stepowych nomadów. Używano przy tym nie tylko naczyń drewnianych, lecz również np. zwierzęcych żołądków, które napełniano wodą i kawałkami mięsa przeznaczonego do ugotowania, a następnie wrzucano do nich rozpalone kamienie. Praktykowano także wkładanie rozpalonych kamieni do brzucha wypatroszonego małego zwierzęcia czy ptaka, co było z kolei jednym ze sposobów pieczenia mięsa. Postępowali tak często myśliwi, którzy nie mieli z sobą na łowach kociołka. U Mongołów te sposoby gotowania i pieczenia mięsa były praktykowane jeszcze zupełnie niedawno⁵⁸.

    W dalszej części diariusza opisuje Kamieński ludy północnej części Syberii wschodniej, w życiu i gospodarce, u których szczególną rolę odgrywał pies. Ponieważ nic wymienia ich z nazwy, przypuszczalnie powtarza, w części przynajmniej, wiadomości zasłyszane w Żygańsku, a także później nad Morzem Ochockim. Chodziło tu zapewne o ogół ludów paleoazjatyckich na brzegach Oceanu Lodowatego i niektóre grupy ich południowych sąsiadów, chociaż Kamieński lokalizuje te ludy nad Lamą, tj. nad rzeką Ochotą, a z kolei o Czukczach — ludzie paleoazjatyckim — pisze w innym miejscu, w błędnym zresztą kontekście. Można dodać, iż u zamieszkujących nad brzegami Morza Ochockiego grup Łamutów (Ewenów) zwierzęciem pociągowym był właśnie pies.

    „Tam nad morzem — pisze Kamieński — są góry „wielkie i ludzie dzikie; bardzo się w psach kochają, których mają po kilkadziesiąt i po kilkuset. To największy pan, który ma psów najwięcej. Na psach jeżdżą, psy jedzą, w psich skórach chodzą z córkami posag dają psy i ubiory mają psie, drożej sobie ich szacują niż sobole, albo inne piękne zwierzęta. Lud prosty; nic innego nie mają oprócz psów. Poganie, bałwochwalcy, czarownicy wielcy; z diabłami z ust w usta mówią; jawnie i widomie im się pokazują w postaciach różnych bestyj, ptaków, żmijów, kruków, jako w co kto wierzy, takie czarownicy ludziom pokazują [...]. Ci ludzie mieszkają had rzeką Lamą, która wpada w morze, jakby w koniec Zimnego Morza”⁵⁹.

    W końcowej części relacji kolejność i lokalizacja wydarzeń już się A. Kamieńskiemu, jak wspomniano, pomieszała, albo też zawinił tutaj kopista. Pisze więc Kamieński, że:

    ,,Z Lamy poszliśmy na Indikirkę morzem, kocami [koczami], które tam robią na kształt okrętów, tylko bez żelaza; wiciami zeszywają, a gwoździami drewnianymi przybijają, żelaza i za grosz tam nie masz. To działo się w roku 1659. Poszedłszy tam na tę Indykirkę, służyły nam wiatry [...], ale po tym uderzył wiatr morski, który nagnał lodu, żeśmy mało nie poginęli między krami. [...] aż potym [...]. Znowu nas niósł wiatr na morze, [...] i nadjechaliśmy ludzie, których zowią Giłaki. Jeżdżą na niedźwiedziach i tak nimi kierują, jak u nas końmi, ale im obrzynają paznokcie i zęby wybierają, a karmią ich na stajni jak woły, i jedzą ich także. Też to lud dziki, białogłowy bardzo gładkie, i wysokie mają kolce w spodniej wardze, a mężczyzna w nosie mosiędzowe i srebrne. Tam chleba nie mają, oprócz zwierza a ryb, dają jednak dań carowi bardzo wielką. Stamtąd poszliśmy na rzekę Amur, która jest wielka i kraje obfite, bośmy znaleźli kilka statków z masztami trzcinianymi, tak grubymi, jako piazda najgrubsza. [...]. Ludzie tam się zowią Czuchczy; wysocy, brodaci, chodzą jakby Bernardyni w kapturach; u każdego paciorki w ręku, szablę ma przy boku na kształt starych kordów, mało co dłuższa nad łokieć, ale lud bardzo bitny. Kraje tam bardzo piękne, ciepłe i obfite, ale nam tam długo nie dali popasać. Zginęło nam naszych ludzi 35, [...] i tak nam nie dali się rozpościerać, bośmy musieli, porzuciwszy wszystko, uciekać przez góry pieszo z wielką nędzą, głodem i fatygą, tylkośmy z duszą i ciałem powrócili do Lamy”⁶⁰.

    Ta część diariusza może budzić, jak już wspomniano, najwięcej wątpliwości i wymaga jeszcze dodatkowego zbadania. Kamieński był niewątpliwie nad Amurem. Ziemie te opisuje, jako ,,kraje bardzo piękne, ciepłe i obfite”. Tam też mógł widzieć statki z „trzcinianymi” tj. bambusowymi masztami. Natomiast nie mógł tam spotkać Czukczów, a właśnie Gilaków (Niwchów), których błędnie lokalizuje nad Indygirką. Do Gilaków nad Amurem odnoszą się również informacje o niedźwiedziach, które zresztą w części traktującej je jako zwierzęta domowe („jeżdżą na niedźwiedziach i tak nimi kierują, jak u nas końmi”; można dodać, że zwierzęciem pociągowym u Gilaków był pies) są wynikiem panującej wówczas opinii, nie zaś obserwacji własnych. Pozostaje jednak faktem, że Gilacy istotnie hodowali w swych osadach niedźwiedzie (trzymali je w specjalnych pomieszczeniach, żywili, wyprowadzali na spacery), przeznaczone na zabicie i zjedzenie w czasie tzw. niedźwiedziego święta⁶¹, bardzo szczegółowo opisanego, później w literaturze przedmiotu. W relacji Kamieńskiego są zatem błędne jedynie te sformułowania, które mogą sugerować, że niedźwiedź był u Gilaków czymś w rodzaju zwykłego zwierzęcia domowego.

    Z Czukczami natomiast mógł się Kamieński zetknąć jedynie w czasie wyprawy nad Indygirkę, lub gdzieś na północ od Ochocka. Właśnie na wschód od dolnego biegu Indygirki, nad rzeką Ałazeją, w 1642 r. Rosjanie (Kozak Iwan Jerostow z towarzyszami) po raz pierwszy zetknęli się z Czukczami. Nie jest całkowicie pewne, czy zamieszczony opis Czukczów odpowiada rzeczywistości pod każdym względem. Silniejszy nieco zarost był wprawdzie typowy dla nadmorskich Czukczów (nie tundrowych), ale także dla Gilaków, a w stopniu zwracającym uwagę i zdecydowanie wyróżniającym tę grupę etniczną spośród innych narodowości rosyjskiego Dalekiego Wschodu, dla mieszkańców Sachalina — Ajnów, w sąsiedztwie z którymi żyli Gilacy. Z drugiej strony, ozdoby z paciorków — bransolety i naszyjniki — były rozpowszechnione u Czukczów. Należy wreszcie dodać, że Kamieński mógł utożsamiać z Czukczami (tundrowymi), co jest bodajże najbardziej prawdopodobne, tundrowych Koriaków. Byli oni najbliższymi południowymi sąsiadami Czukczów, a jednocześnie zamieśzkiwali ziemie niezbyt odległe od Ochoty. Od Czukczów różnili się bardzo nieznacznie i nawet nazywali siebie tak samo, jak tundrowi Czukcze (Czawczu). Koriacy, podobnie jak Czukcze, używali paciorków w charakterze ozdób oraz jedni i drudzy nosili nakrycia głowy w formie kaptura. Na ziemie zamieszkałe przez Koriaków mógł się też Kamieński bardzo łatwo dostać drogą morską.

                                                                                 *

    Diariusz A. Kamieńskiego zawiera jeszcze wiele innych, nie omówionych tutaj nformacji o geografii, faunie i florze Syberii, opisów rosyjskich osad i gródków itd. Jest to nie tylko najstarszy polski i jeden z najstarszych w ogóle opisów Syberii, ale jednocześnie opis ciekawy, żywy, zawierający szereg informacji nie spotykanych innych XVII-wiecznych źródłach. Omówiona relacja jest, być może, w części dotyczącej ziem na północ od Jakucka i wybrzeży Oceanu Spokojnego, polską wersją sprawozdania złożonego przed powrotem do kraju wojewodzie jakuckieinu, o czym pisze Kamieński w końcowej części diariusza. Nie jest też wykluczone, że i wobec wojewody tobolskiego, Godunowa, ponownie zdawał relację z wędrówek po Syberii.

                                                                                *

    Już po złożeniu niniejszego artykułu do druku, w „Etnografii Polskiej” (t. XII, s. 173-187) ukazała się praca Antoniego Kuczyńskiego, Pierwsza polska relacja o ludach Syberii, poświęcona omówieniu diariusza A. Kamieńskiego. Niestety, z przyczyn technicznych nie mogę tej pracy w swym artykule uwzględnić, ani też się do niej ustosunkować.

----------------------------------------------------------------------

    ¹ Nie był on oczywiaie pierwszym Polakiem, którego losy rzuciły na Syberię. Sam zresztą w swej relacji pisze, że „wojewoda [ilimski - S. K.] Tichow Andrejowicz, przysłał do nas Polaka, niejakiego Brzozowskiego, który tam już dawno mieszkał”. Ilimski Ostróg, który leżał nad Ilimiem, prawym dopływem Angary, założono w 1630 r.

    ² Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu..., Poznań 1874, s. 378-388.

    ³ Ponieważ August III panował w latach 1734-1763, relacja Kamieńskiego została skopiowana przez owego szlachcica przynajmniej wiele dziesiątków lat po powrocie zesłańca.

    ⁴ Warta, Książka zbiorowa... s. 378. Dalsze losy rękopisu, z którego korzystał A. Maryański, nie są znane.

    ⁵ Tamże.

    ⁶ Tamże.

    ⁷ Tak np. m.in. niepotrzebnie opatrzono znakiem zapytania wyraz „Zygany”. Chodzi tutaj o nazwę miejscowości, która dzisiaj zwie się Żygańsk (Jakucka ASSR), ale którą wówczas nazywano Żyganami (także Żygańskim Ostrogiem). To samo dotyczy również nazwy łodzi dla żeglugi morskiej, zwanych koczami. Por. niżej, przypis 34.

    ⁸ Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века, «Советская этнография», № 5, 1965, s. 122-129.

    ⁹ M. П. Aлексеев, Сибирь в известиях западноевропейских путешественников и писателей XIII-XVII вв., т. I, II, Иркутск 1932, 1936; 2 wyd. Irkuck 1940 (? 1941). Тo ostatnie wydanie nie było mi dostępne. B. P. Polewoj podaje jako datę wydania rok 1940, natomiast dzieło zbiorowe Нapoды Cибири (Mocквa 1965) rok 1941 (por. s. 994).

    ¹⁰ Kraków 1928 s. 38-41. Nie znal tej książki zapewne M. P. Aleksiejew.

    ¹¹ T. V. Warszawa 1965, s. 408.

    ¹² Opublikowana w czasopiśmie «Записки Имп. Русск. Геогр. Общества по Отделению Этнографии», 1882, т. Х, вып. 1, s. 30-150.

    ¹³ Tamże, s. 122.

    ¹⁴ A. Kamieński pisze, iż wyprawiono go w drogę z dwoma braćmi Zdanowiczami. Z Tobolska natomiast wyruszył dalej na wschód w grupie 30 ludzi. Później podaje też liczbę tych „naszych ludzi” (35 osób), którzy zginęli w czasie włóczęgi. Niektórych wymienia z nazwiska. Byli to Paweł Chmielewski, który utonął w Lenie, oraz Horoszko, Tomasz Stołkowski, Krzysztof Sołtan i Maniewski, którzy zginęli gdzieś nad Amurem. Zapewne więc łączono ich w czasie dalszej wędrówki z innymi grupami jeńców, którzy również znaleźli się na Syberii.

    ¹⁵ Nazwy miejscowości podaję według tekstu diariusza. Natomiast w nawiasach zamieściłem formy poprawniejsze, względnie także nazwy wspóczesne.

    ¹⁶ Tutaj pomieszała się Kamieńskiemu kolejność etapów. Ze względu na położenie obu miejscowości i kierunek wędrówki musiał być najpierw w Wołogdzie, a później w Totmie, gdyż inaczej przechodziłby tę samą trasę dwukrotnie. Błąd ten powtarza również B. P. Polewoj, Забытый источник... s. 123.

    ¹⁷ Nazwą jam do XVIII w. określano punkty (stacje pocztowe), znajdujące się wówczas pod zarzadem tzw. Jamskiego prikazu, w których podróżujący z polecenia władz (kurierzy itp.) wymieniali konie. Od końca XVIII w. zaczęto jamy nazywać pocztami.

    ¹⁸ Kamieński znów przestawił kolejność etapów: jadąc z Wielkiego Ustjuga musiał się najpierw znaleźć w Soli Wyczegodzkiej, która leży w niewielkiej od niego odległości nad Wyczegdą, a dopiero później w znacznie odleglejszym Kajgorodku nad górną Kamą. Jeżeli przestawić nazwy etapowy to poprawna wydsje się także proporcja odległości między nimi: „jechaliśmy — pisze Kamieński — do Kajgorodka mil 20” (winno być: do Soli Wyczegodzkiej). „Z Kajgorodka jechaliśmy do Soli Wycomgockiej mil 69” (wunno być odwrotnie: z Soli Wyczegodzkiej do Kajgorodka).

    ¹⁹ Nazywano je wówczas Kamieniem, Kamiennym Pasem lub Jugorskimi Górami. A. Kamieński nazywa te góry, jak zresztą  wszystkie inne napotkane skaliste miejsca, kamieniem.

    ²⁰ Nazwa pochodzi od imienia panującego na tych ziemiach księcia tatarskiego, który miał w tym niejscu swój gródek. W 1580 r. stoczył z nim zwycięską bitwę Jermak.

    ²¹ Zapewne błąd zamiast ,,Samarowek” albo „Samarowki”, czy też raczej „Samarowska”.

    ²² Kamieński po opisie Narymu wymienia rzekę Wach: „Idąc do Kiecka [z Narymu — S. K.], przyszla rzeka z lewego boku; zowią ją Wach”. Wach jest dużym, prawym dopływem Obu (ponieważ Kamieński posuwał się w górę rzeki, wpadał on dla niego z lewej strony), wpadającym znacznie poniżej Narymu, bliżej nieco Surguta niż Narymu. Musiał więc go minąć o wiele wcześniej niż wynika z tekstu. Również Kiecki Ostróg znajdował się już nad rzeką Kieć, i Kamieński wpłynął do niej nieco wcześniej niż ją wspomina.

    ²³ Był to tak zwany wołok, jak nazywano wówczas miejsca, w których żeglowne (nawet dla mniejszych łodzi) rzeki najbardziej się do siebie zbliżały. Przez te miejsca przeciągano („wleczono”) łodzie z jednej rzeki do drugiej. Przechodząc od jednej rzeki do drugiej, prawie wyłącznie tym sposobem posuwali się w początkowym okresie Kozacy i w ogóle Rosjanie w głąb Syberii. A. Kamieński tego terminu nie używa, choć inne nazwy rosyjskie dość często występują w jego relacji.

    ²⁴ С. В. Бахрушин, Очерки по колонизации Сибири XVI и XVII вв., Mocквa 1928, s. 103.

    ²⁵ Tamże, s. 88-89.

    ²⁶ Tamże, s. 102.

    ²⁷ Tamże, s. 110. i n.

    ²⁸ Zapewne Wielkanocnych.

    ²⁹ Przypuszczalnie chodzi tutaj o „Striełocznyj porog” (zwany także „pierwszym Tunguskim porogiem”) na Górnej Tungusce. Porogami nazywano bystre, kamieniste, zawalone blokami skalnymi miejsca w rzekach, porohy. Zazwyczaj były to najtrudniejsze do pokonania miejsca na szlakach syberyjskich rzek.

    ³⁰ Chodzi o rzekę Ilim, prawy dopływ Górnej Tunguski (Angary), albo też o Ilimski Ostróg (Ilimsk), pułożony nad Ilimem. Kamieński wymienia później i rzekę i miejscowość, w obu jednak wypadkach w tej samej formie: Ittim. Błędna forma pochodzi, być może, od kopisty. I tutaj pomieszała się Kamieńskiemu, jak się zdaje, kolejność etapów. Por. przypis następny.

    ³¹ Chodzi o Szamański porog, zwany też w owym czasie Szemańskim, długości 5460 m, który znajduje się jednak nie na Ilimie, lecz na Angarze i to powyżej ujścia Ilimu. Należy zatem przyjąć, że Kamieński nie wpłynął bezpośrednio z Górnej Tunguski do Ilimu, lecz posuwał się dalej w górę Tunguski, a dopiero później dotarł (? zawrócił) bliżej nieokreśloną drogą do Ilimskiego Ostrogu. Wskazywałyby na to jego słowa, które jednak niezbyt jasno oddają trasę wędrówki: „Potym szliśmy do Ittimu tak wielką pustynią, żeśmy szczawiem a barzecem żyli, którego tam wiele posyła rzeka Tanguska z prawa, a myśmy powrócili rzeką Ittimem”. Można dodać, że posuwanie się wzduż Górnej Tunguski (Angary) należało do najtrudniejszych etapów na ówczesnych szlakach wschodniej Syberii.

    ³² Por. C. B. Бахрушин, Очерки..., s. 139.

    ³³ W ówczesnej terminologii Studienoje morie oznaczało O. Lodowaty.

    ³⁴ Wyraz ten występuje w relacji już wcześniej i został przez, wydawcę opatrzony znakiem zapytania. Chodzi tutaj o kocze, jak nazywano wówczas duże łodzie, przeznaczone do żeglugi morskiej (przybrzeżnej). Informuje Kamieńskiego o sposobie ich budowania (s. 387) potwierdzi w całej rozciągłości m.in. B. Г. Бoгopаз, Чyкчи, ч. I, Лeнинград 1934, s. 37 (cyt. według Б. П. Пoлeвoй, Забытый источник... s. 129).

    ³⁵ Jan Gniński (zm. 1685) został wojewodą chełmińskim w 1668 r. (według WEP, t. IV, s. 292). Należy zaznaczyć, że przytoczona tutaj data mianowania J. Gnińskiego wojewodą chełmińskim znajduje się w sprzeczności z datą śmierci A. Kamieńskiego, która według tejże WEP (t. V, s. 408) miała nastąpić w 1667 r. Zrozumiałe jest, że gdyby Kamieński zmarł istotnie w 1667 r., a J. Gniński został wojewodą chełmińskim w 1668 r., to autor diariusza nie tytułowałby go w ten sposób. A zatem przynajmniej jedna z tych dat jest fałszywa. Jeżeli chodzi o poselstwo, o którym pisze Kamieński, to miało ono przypuszczalnie miejsce w 1663-1664 r. (por. przypis 36).

    ³⁶ Cyprian Paweł Brzostowski (zm. 1688), od 1684 r. wojewoda trocki. W latach 1663-1664 i 1667 brał udział w rokowaniach z Rosją, uwieńczonych podpisaniem rozejmu andruszowskiego, który kończył wojnę polsko-rosyjską 1654-1667 r. (WEP, t. II, s. 183).

    ³⁷ Warta..., s. 388.

    ³⁸ Tamże, s. 384.

    ³⁹ A. Kamieński pisze o nim: „Język [Zyrian — S. K.] poszedł trochę na żmudzki”. W dalszej zaś części relacji mówi o języku Tunguzów: „mowa [ich — S. K.] poszła na francuską”. Nie znając oczywiście języka żadnego z ludów Syberii i północnej Rosji, z którymi się stykał, kierował się przy ich okreslaniu zapewnejakimiś przypadkowymi lub wyimaginowanymi zbieżnościami.

    ⁴⁰ Warta..., s. 380.

    ⁴¹ Chodzi o wogulskie budowle mieszkalne.

    ⁴² Warta..., s. 381.

    ⁴³ B. П. Полевой, Забытый источник..., s. 124.

    ⁴⁴ Co do drugiej nazwy, chodziło niewątpliwie o Bucharę. Natomiast co do Daur, nie jest jasne czy Kamieński mógł wspominać o rzeczywistych Daurach, tj. o Daurii. Daurią lub Daurami nazywano wówczas Zabajkale i graniczące z nim ziemie nad Amurem. Jest jednak wątpliwe by tatarscy kupcy z Tobolska już wtedy na te tereny docierali. Należy przypuszczać, iż nazwą Dauria obejmowano również przylegle do tej części Syberii obszary Mongolii i że mogły tutaj wchodzić w rachubę raczej księstwa chałchaskie północnej Mongolii, tym bardziej, iż panujący wtedy między książętami ojrackimi Dżungarii i książętami chałchaskimi pokój otwierał drogę w tym kierunku.

    ⁴⁵ Lisy ciemnych odmian.

    ⁴⁶ Warta..., s. 382.

    ⁴⁷ Por. np. C. И. Pyденко, Башкиры, М. – Л. 1955, s. 76.

    ⁴⁸ Warta...   s. 382-83.

    ⁴⁹ Por. Hapoды Cибири, Mocква 1965, s. 576, 587, 593.

    ⁵⁰ Tamże, s. 582.

    ⁵¹ Tj. reniferów.

    ⁵² Pierwszy wyraz to zapewne tunguskie multa, co oznacza „stado dzikich renów, dziki ren” (jako rzeczownik) lub „łowić dzikie reny” (jako czasownik), cały zwrot, przypuszczalnie zniekształcony, nie jest jednak jasny. Być może zabawa ta miała imitować łowienie dzikich renów, które podskakując (co właśnie czynią wszyscy uczestnicy zabawy, prócz leżącego „myśliwego”) starają się uniknąć zastawionych na nie pułapek. B. P. Polewoj tłumaczy przytoczone słowa jako „nasze reny” albo „my jesteśmy renami”, co jest jednak wątpliwe, tym bardziej, że przekręcił jeden z wyrazów (pisze mutike zamiast mutine); por. Забытый источник... s. 125.

    ⁵³ Kamień — staropolska jednostka ciężaru, lokalnie różna. Od 1565 r. obowiązywał kamień 32-funtowy (13.967 kg). Por. WEP, t. V, 406.

    ⁵⁴ Warta..., s. 383-385.

    ⁵⁵ Забытый источник..., s. 125.

    ⁵⁶ Por. np. Haроды Сибири. s. 726.

    ⁵⁷ Warta..., s. 385-386.

    ⁵⁸ Por. np. К. В. Вяткина, Монголы Монгольской Народной Республики, «Труды Института этнографии» t. LX, М. – Л. 1960, s. 170.

    ⁵⁹ Warta..., s. 386-387.

    ⁶⁰ Tamże, s. 587.

    ⁶¹ Por. np. Haроды Сибири. s. 873.

    [Szkice z dziejów Polskiej orientalistyki. T. 3. Warszawa. 1969. S. 67-82.]

                                                                          ВВЕДЕНИЕ

    ...Мессершмидт в 1723 г. записал от тунгуса с Нижней Тунгуски (район притока Кочомо) самоназвание хундышал (хозяева собак). Конечно, это не прямое самоназвание, так называли себя пешие охотники с собакой в отличие от оленных. Название хуңникал сохранилось до нашего времени уже как вариант родового названия среди непских эвенков на р. Ике – притоке Нижней Тунгуски. Термин «собачьи» в литературе ХVII в. и название хундысал несомненно между собой связаны. Они представляют новый интерес в связи с обнаруженном на Вилюе ритуальным захоронением собаки в неолите и в связи с тем, что вилюйский неолитический человек и преобладающая часть современных эвенков имеют один и тот же антропологический тип – катангский. В свете этого становятся понятными и другие факты, связанные с собакой: «повешенные в жертву собаки, которых видел И. Идес в конце XVII в., проезжая по Ангаре, а также езда на собаках, запряженных в нарты, которую наблюдал на Ангаре в 1659-1660 гг. и описал пленный поляк А. Каменский-Длужик (№ 231), убивание собаки на могиле умершего у потомков этих тунгусов (ныне сымских), собачья опушка на кафтане, имеющаяся почти у всех групп с самоназванием эвен, эвенки. Следовательно, название «собачьи», сохранившиеся в XVIII в., осталось у тунгусов от глубокой древности и было дано по культу и, возможно, по большому количеству охотничьи собак, которых припрягали к охотничьей и к корытообразной нартам во время перекочевок пешие охотники как в дооленеводческий период (№№ 52, 77), так и до 30-х годов нашего века...

    После поражения поляков в 1657 г. в Сибирь были направлены польские военнопленные. Один из них - Адам Каменский-Длужик (№ 231) – оставил описание народов, встреченных им в Сибири, в том числе ангарских и якутских тунгусов. Ангарские тунгусы произвели на него впечатление тем, что летам носили только пояс с бахромой, были подвижными и смелыми охотниками, охотились в одиночку, жили на Ангаре и ее притоках, содержали много собак, которых запрягали в нарты. Во время ветра на нартах ставили парус, а собак усаживали с собой и передвигались очень быстро. Кроме того, Каменский описал нижнеленских тунгусов оленеводов и их охоту с оленем-манщиком...

    Большим любителем собирания этнографических сведений был Николай Витсен, долго живший в Москве и в 1692 г. выпустивший первый научный труд «Noord en ost Tartary.» В главе «О Тунгусии» во втором издании он использовал данные Идеса. Работа Витсена, основанная не на личных наблюдениях, во многом уступает труду Идеса. Материалы Илеса долго использовались во всех позже изданных работах. Наблюдения Идеса и Каменского-Длужика во многом совпадают. Конные тунгусы, жившие в районе Еравинского зимовья, по образу жизни и обычаю захоронения (в земле) несколько отличались от других, хотя и у них основным занятием являлась охота. Аргунские тунгусы были кочевыми скотоводами.

-----------

    № 231. Полевой Б. П.  Забытый источник по этнографии Сибири XVII в. (О сочинении Адама Каменского-Длужика). СЭ, № 5, 1965.

    [Г. М. Василевич.  Эвенки. Историко-этнографические очерки. (XVIII – начало XX в.). Ленинград. 1969. С. 13, 19-20.]

           Б. П. Полевой

    /АН СССР, г. Иркутск/

                   О ПРЕБЫВАНИИ В РОССИИ АДАМА КАМЕНСКОГО-ДЛУЖИКА –

                          АВТОРА ПЕРВОГО ПОЛЬСКОГО СОЧИНЕНИЯ О СИВИРИ

                                                          (новые документы)

    Сочинение Адама Каменского-Длужика о его пребывании в Сибири в середине ХУ11 в., опубликованные впервые в Познани лишь в 1874 г., по праву считается самым древним из дошедших до нас польских сочинений о Сибири. В дореволюционной Россия о его существовании знал лишь этнограф А. Н. Пыпин и то со слов польских историков. Микрофильм этого сочинения поступил в СССР только в пятидесятых годах, а первый подобный обзор его содержания, главным образом этнографических данных, был опубликован в журнале «Советская этнография» лишь в 1965 г. (№ 5, стр. 122-129). Этот обзор сразу же живо заинтересовал многих исследователей Сибири. Известный советский тунгусовед Г. М. Василевич пришла к выводу, что сочинение Каменского является самым ранним литературным источником в которой содержатся подробные этнографические сведения об эвенках. Якутский историк Ф. Г. Сафронов в 1967 г. признал сочинение Каменского «очень полезным для историков, географов и этнографов».

    Оставалось непонятным: почему же до сих пор историкам не удавалось обнаружить в советских архивах документы о пребывании Адама Каменского в Сибири. Возникало даже сомнение: не сообщал ли Адам Каменский о Сибири с чужих слов. Однако, анализ текста сочинения ясно показал, что оно быть написано лишь а автором, лично бывавшим в Сибири. Поэтому возникла необходимость возобновить поиск документов о Каменском в сибирских архивах.

    В результате проведенных изысканий было установлено, что в середине ХУ11 в. в Сибири находилось немало поляков по фамилии Каменский, но ни один из них не именовался Адамом. Чтобы определить под каким именем мог быть известен Адам Каменский в Сибири, мы обратили особое внимание на его же собственное сообщение о том, что в Москву он был привезен в январе 1658 г. вместе с братьями Яном и Михаилом Ждановичами. Это сообщение и явилось ключем к решению вопроса. В документах Сибирского приказа удалось найти запись, гласящую, что 25 января 1658 г. из Москвы в Сибирь били направлены шляхтичи «Гришка Каменский, Янко да Мишка Ждановичи». Так выяснилось, что в России Адам Каменский бил известен под именем Григория Каменского. А это значительно облегчило дальнейшие поиски документов о пребывании Каменского в Сибири.

    По архивным документам удалось проследить всю историю путешествия Каменского от Москвы до Якутска. На этот путь он затратил четыре с половиною года: с января 1658 г. до августа 1662 г. Последующие два года Каменский по-видимому служил на реке Охоте. С января 1661г. до сентября 1667 г. он в Якутске исполнял обязанности тюремного «дворского» (надзирателя). Из Якутска на запад Каменский выехал весной 1668 г. В том же году он был на некоторое время задержан в Тобольске знаменитым воеводою П. И. Годуновым. В Польшу Каменский возвратился уже в 70-х гг. ХУ11 в.

    Выявленные документы позволяют правильнее оценить степень достоверности сообщений Каменского. Все, что он видел лично сам, дано им весьма точно. Но Каменский, хотя и уверял, что в его сочинении «нет ничего фальшивого („nicei nei ma falszywego”) все же не удержался от включения в свой рассказ некоторых фантастических сведений. Так по его утверждениям он будто бы участвовал в плавании из Жиган по Лене к Индигирке и оттуда морем к устью Амура. Такого большого плавания русские в ХУ11 в. еще вообще не совершали. Но благодаря географический открытиям Ивана Москвитина, Семена Дежнева, Михаила Стадухина и их товарщей уже в ту вору в Якутске знали, что морское плавание с Лены до Амура теоретически возможно. В самом деле Семен Дежнев первым установил, что обходя «Большой каменный нос» (Чукотский полуостров) с Ледовитого океана можно морем плавать до Анадыря. Михаил Стадухин путем опроса узнал, что между Анадырем и Пенжиной имеется второй крупный «нос», уходящий в море - Камчатский полуостров. А между Пенжиной и Охотой Стадухин плавал сам в 1651-1657 гг. Морской же путь с Охоты до устья Амура русским был известен еще со времени похода Ивана Москвитина - первого русского похода на Тихий океан. Поэтому и можно уверенно сказать, что фантастический рассказ Каменского о его необыкновенном плавании из Жиган на Индигирку и далее к Амуру родился в какой-то мере в результате великих русских географических открытий на востоке. Самым поразительным оказалось то, что Каменский лично хорошо знал и Семена Дежнева и Михаила Стадухина: в 1665-1666 гг. он вместе с ними дал несколько совместных письменных поручительств за тех, кто тогда в Якутске поступал на военную службу. Неожиданно выяснилось, что одна из таких совместных («поручных записей») Дежнева, Стадухина, Каменского и других якутских служилых людей уже была опубликована в Москве в 1951 г.

    Таким образом в результате проведенных изысканий в советских архивах, главным образом, в Центральном государственном архиве древних актов (Москва) удалось обнаружить весьма ценные документы о пребывании в России Адама (Григория) Каменского Длужика, автора первого польского сочинения о Сибири. Учитывая, что некоторые детали сочинения Каменского о Сибири еще не получили удовлетворительного объяснения, следует в ближайшем будущем продолжить поиск архивных документов о службе Каменского в Восточной Сибири.

    [Польско-советский симпозиум: История русско-польских контактов в области геологии и географии. Тезисы докладов. (29 сентября – 1 октября 1969 г. г. Варшава). Москва. 1969. С. 50-53.]