ЎЎЎ 1. Уладзімер Вобручаў. Зямля Саньнікава або Апошнія анкілёны. Ч. 1. Койданава. "Кальвіна". 2016.

 

 

                                 ЗЯМЛЯ САНЬНІКАВА АБО АПОШНІЯ АНКІЛЁНЫ

                                                     навукова-фантастычны раман

                                                                      ПРАДМОВА

    Амаль палова Арктыкі, гэта значыць часткі паверхні Зямлі, якая атачае Паўночнае канцавосьсе, прылягае непасрэдна да паўночных берагоў тэрыторыі нашага Зьвязу. У супрацьлегласьць Антарктыцы, якая атачае Паўднёвае канцавосьсе Зямлі і што зьяўляецца вялікім мацерыком, Арктыка ўяўляе сабою мора.

    Ледавіты акіян усеяны ў вобласьці, якая прылягае да мацерыкоў Эўропы, Азіі і Паўночнай Амэрыкі, шматлікімі вялікімі і малымі выспамі і пазбаўлены іх у цэнтральнай вобласьці, вакол канцавосься.

    З прычыны халоднага клімату гэтыя выспы пакрытыя ўвесь час тоўшчамі лёду і сьнегу, і толькі нешматлікія вызваляюцца ад іх на працягу кароткага палярнага лета. Мора вакол выспаў таксама скавана лёдам, большаю часткай нерухомым, а астатняя прастора мора пакрытая тоўстым шматгадовым лёдам, якія рухаюцца ў розных кірунках пад уплывам плыняў і вятроў.

    Нягледзячы на цяжкія ўмовы плаваньня і клімату, адважныя мараплаўцы пранікалі ў Арктыку, паступова адкрываючы, вывучаючы і часам засяляючы гэтыя выспы Арктыкі. Былі нават спробы плаваньня (вольнага і мімавольнага) разам з рухомымі льдамі для пранікненьня ў тыя раёны Лёдавітага акіяна, якія ніколі не ўяўлялі адкрытай вады, дзеля іх вывучэньня: вымярэньні глыбінь, тэмпэратуры розных пластоў вады, яе складу, расьлін і жывёлаў, якія жывуць у ёй, грунту марскога дна, кірункі плыняў і г. д.

    Адкрыцьці ў Арктыцы новых выспаў працягваліся да самага апошняга часу: так, яшчэ ў 1881 году былі адкрыты маленькія выспы Жанэта, Генрыэта, Бэнэта на поўнач ад Новасыбірскага архіпэлягу; у 1913 году быў адкрыты вялікі архіпэляг Паўночнай Зямлі на поўнач ад Таймырскай паўвыспы; яшчэ пазьней - маленькія выспачкі ў Карскім моры. Але нельга сьцьвярджаць, што ўжо вядомыя ўсе выспы Арктыкі, бо ў вобласьці рухомых ільдоў акіяна могуць яшчэ быць такія выспы, да якіх па вадзе немагчыма, а па рухомых ільдах вельмі цяжка дабрацца. Самалёт зьяўляецца новым сродкам абсьледаваньня з паветра тых раёнаў Арктыкі, якія былі недасяжныя па вадзе і па лёдзе.

    Дагэтуль не разгадана яшчэ таямніца дзьвюх выспаў, легенда пра існаваньне якіх перадаецца ўжо каля паўтары сотні гадоў. Адважныя прамыслоўцы, якія наведвалі найбліжэйшыя да берагоў Паўночна-ўсходняй Сыбіры выспы для здабычы на іх пушніны, дзікіх паўночных аленяў і мамантавай косьці, а таксама некаторыя дасьледнікі Поўначы бачылі здалёк, з высокіх пунктаў, у рэдкія на Поўначы ясныя дні гэтыя невядомыя выспы, але дабрацца да іх не маглі. Гэта Зямля Саньнікава на поўнач ад Новасыбірскага архіпэлягу і Зямля Андрэева на поўнач ад вусьця ракі Калымы, названыя першая - па імю прамыслоўца Якава Саньнікава, а другая - па імю сяржанта Андрэева, упершыню якія ўбачылі гэтыя выспы далёка на небакраі, сярод ільдоў.

    Гэты раман і апісвае спробу знайсьці адну з гэтых выспаў - Зямлю Саньнікава - і абсьледаваць яе. Раман названы навукова-фантастычным таму, што ў ім апавядаецца пра гэту зямлю так, як аўтар уяўляў сабе яе прыроду і насельніцтва пры вядомых тэарэтычных здагадках.

    Чытач атрымае ўяўленьне пра некаторыя выспы Арктыкі, пра ўмовы вандраваньня праз ільды, пра прыроду і насельніцтва невядомай зямлі, якія маглі б быць, калі б яна існавала там і ў такіх умовах, як мяркуе аўтар. У пасьляслоўі да гэтай кнігі чытач знойдзе адказ на некаторыя пытаньні, якія тычацца гіпотэзы пра Зямлю Саньнікава, і сьцісла азнаёміцца з найноўшымі адкрыцьцямі савецкіх навукоўцаў у Арктыцы, што расчыняюць у нейкай меры таямніцу Землі Саньнікава.

                                                    “А ЎСЁ Ж ТАКІ ЯНА ІСНУЕ?”

    Першая палова ўрачыстага паседжаньня навуковага таварыства, прысьвечанага паведамленьням чальцоў экспэдыцыі, падрыхтаванай для пошукаў барона Тольля, які згінуў без весткі, і яго спадарожнікаў, падыходзіла да канца. На катэдры, у сьцяны, упрыгожанай вялікімі партрэтамі саноўных заступнікаў і старшыняў таварыства, знаходзіўся марскі афіцэр, які зьдзейсьніў адважнае плаваньне ў вельбоце праз Лёдаватае мора з Новасыбірскіх выспаў на выспу Бэнэта, на якой высадзіўся барон Тольль, які адтуль не вярнуўся. Мужны твар дакладчыка, засіверанае палярнымі непагадзямі, заставалася ў паўцені зялёнай засьні лямпы, якая асьвятляла рукапіс яго дакладу на катэдры і яго флёцкі мундзір з залатымі гузікамі і ордэнамі.

    За доўгім сталом перад катэдрай, пакрытым зялёным сукном, засядалі чальцы Рады таварыства - усе вядомыя навукоўцы і славутыя падарожнікі, якія пражывалі ў паўночнай сталіцы. У сярэдзіне сядзеў старшыня. Заплюшчыўшы вочы, ён, здавалася, драмаў пад цурчаньне голасу дакладчыка. Невялікая заля была перапоўненая.

    Дакладчык ужо апісаў ход выратавальнай экспэдыцыі, цяжкі шлях з важкім вельботам, пастаўленым на нарты, праз таросы палярных ільдоў ад мацерыка на Новасібірскія выспы, летоўкі на беразе Кацельнай выспы ў чаканьні ускрыцьця мора, барацьбу з ільдамі пры плаваньні ўздоўж берагоў і адважны пераезд праз мора да выспы Бэнэта. Ён ахарактарызаваў гэту панурую выспу, скаваную ільдамі цэлы год, і апісаў знаходку хаткі Тольля, пакінутых ім рэчаў і дакумэнта з апісаньнем выспы, які заканчваўся словамі: “Адпраўляемся сёньня на поўдзень; правізіі маем на пятнаццаць - дваццаць дзён. Усё здаровыя”.

    - Такім чынам, - абвясьціў дакладчык, падвысіўшы голас, - дваццаць шостага кастрычніка тысяча дзевяцьсот другога года барон Тольль, астраном Зэберг і прамыслоўцы якут Васіль Гарохаў і тунгус Мікалай Дзяканаў пакінулі выспу Бэнэта і пусьціліся па лёдзе на поўдзень да Новасыбірскіх выспаў. Але на апошнія яны не прыбылі, - нашы пошукі не выявілі ніякіх сьлядоў. Куды ж дзяваліся адважныя вандроўцы? Няма ніякага сумневу, што яны загінулі ў пуці. У канцы кастрычніка ў гэтых шыротах дня ўжо няма, толькі дзьве - тры гадзіны каля поўдня цягнецца зьмярканьне. Маразы даходзяць да сарака градусаў; частыя лютыя завеі. Але мора яшчэ не замерзла і багата палонкамі. Вандроўцы, відавочна, патрапілі падчас завеі на палонку, якая ледзь зацягнулася лёдам, і праваліліся. Ці загінулі, выбіўшыся з сілаў, ад голаду і холаду ў барацьбе з таросамі, таму што сабак у іх не было і яны самі цягнулі нарты, нагружаныя байдаркамі і ўсёй маёмасьцю. Ці, нарэшце, спрабуючы пераплысьці на лядачых байдарках у палярную ноч праз не замерзлае мора, яны патанулі падчас буры. Так ці інакш, але яны знайшлі вечны супакой на дне Лёдаватага мора, а Зямля Саньнікава, якую Тольль шукаў так доўга і дарэмна, не існуе.

    Дакладчык сышоў з катэдры. Слухачы былі абхоплены жудасным уражаньнем ад заключных слоў дакладу. Раптам з задніх радоў раздаўся вокліч:

    - А ўсё ж такі яна існуе!

    У залі адбылося хваляваньне. Прычуліся пытаньні:

    - Хто гэта? Што за дзівак?..

    Старшыня абвёў публіку строгім поглядам, страсянуў званок і, калі заля заціхла, сказаў:

    - Прапаную агульнаму збору чальцоў таварыства і гасьцям ушанаваць уставаньнем памяць загінуўшых адважных падарожнікаў: барона Тольля, астранома Зэберга, прамыслоўцаў Гарохова і Дзяканава, якія паклалі сваё жыцьцё на ніву навукі.

    Усё падняліся з месцаў.

    - Аб’яўляю перапынак на чвэрць гадзіны.

    Тыя, якія сядзелі паблізу дзьвярэй хутка накіраваліся да выйсьця. Чальцы Рады абступілі дакладчыка, а адзін з іх, мажны акадэмік Шэнк, вядомы дасьледчык, арганізатар і дарадца экспэдыцыі барона Толя, пачаў праціскацца да задніх радоў. Сярод шуму ссоўваньня крэслаў і гаворкі натоўпу раздаўся яго гучны голас:

    - Я прашу асобу, якая так упэўненая ў існаваньні Зямлі Саньнікава, пагаварыць са мной.

    У адказ на гэтае запрашэньне з асяродзьдзя што тоўпіліся са слухачоў вылучыўся малады чалавек у чорнай блузе са смуглявым тварам, збаразьнёным дробнымі маршчынкамі, якія летняя сьпёка, зімовыя сьцюжы, рэзкія вятры накладваюць на скуру. Прабраўшыся да Шэнка, ён заявіў:

    - Гэта я сказаў і паўтару яшчэ раз, калі трэба!

    - Пройдземце ў бібліятэку! Тут у таўханіне немагчыма гаварыць! - прамовіў Шэнк, акідваючы сьмельчака праніклівым поглядам з-пад густых, навіслых броваў.

    Падхапіўшы маладога чалавека пад руку, Шэнк павёў яго праз бакавыя дзьверы ў заднія пакоі бібліятэкі, у канцылярыю таварыства. У канцылярыі было ціха і пуста. Акадэмік сеў за стол сакратара, запрасіўшы жэстам свайго суразмоўцу скарыстацца другім крэслам. Запаліўшы цыгарку, ён сказаў:

    - Я вас слухаю. Што ведаеце вы пра Зямлю Саньнікава?

    - Дазвольце спачатку патлумачыць, хто я, - адказаў малады чалавек. - Я пражыў пяць гадоў як палітычны ссыльны у сяле Казачым, у вусьце ракі Яны. Жывячы ў гэтым мядзьведжым, лепш сказаць - беламядзьведжым, куце, я пазнаёміўся з мясцовымі так званымі прамыслоўцамі - грубіянскімі, невуцкімі людзьмі з пункту гледжаньня сталічнай культуры, але людзьмі з добрым сэрцам і адважнай душой. Кожны год увесну, калі дні становяцца доўгімі, але лёд яшчэ дужы, яны зьдзяйсьняюць адважныя паездкі на Новасібірскія выспы за мамантавымі біўнямі, якіх там шмат… Сярод гэтых прамыслоўцаў некаторыя ясна бачылі Зямлю Саньнікава і цьвёрда перакананы ў яе існаваньні.

    - Гэта непераканаўча! - заўважыў Шэнк. - Вы чулі ў дакладзе, што горы, якія бачылі Саньнікаў і Тольль, - не што іншае, як велізарныя ледзяныя таросы, і што горы на гэтай уяўнай зямлі павінны былі б дасягаць дзьвюх тысяч двухсот пяцідзесяці мэтраў вышыні, каб іх можна было бачыць з выспы Кацельнай. Такіх высокіх гор сярод Лёдаватага акіяна не можа быць.

    - Гэта здагадка, але не факт!

    - Акрамя таго, Тольль, да высадкі на выспу Бэнэта, дарэмна шукаў гэту зямлю на сваёй яхце “Золак”, якая праплыла зблізку таго месца, дзе меркавалася зямля.

    - Гэта можа даказаць толькі, што зямля знаходзіцца паўночней, а не так блізка да Кацельнай выспы, як думалі Саньнікаў і іншыя, якія бачылі яе, але не вызначыўшыя дакладную адлегласьць, - запярэчыў малады чалавек.

    - Вы правы! - сказаў Шэнк. - Але справа ў тым, што, акрамя гэтых сьведчаньняў, пагодзіцеся - вельмі хісткіх, мы не маем нічога іншага, дакладней - нічога вызначанага, калі не лічыць зьвестак пра пралёт птушак кудысьці на поўнач.

    - Чаму вы лічыце гэта недастаткова вызначаным указаньнем? - зьдзівіўся малады чалавек. - Ужо Ўрангель паведаміў пра гэта, Майдэль пацьвердзіў, а насельніцтва Поўначы цалкам дакладна паказвае, што летняе багацьце птушак на паўночным беразе Сыбіры перарываецца ў двух месцах узьбярэжжа: па-першае, ад ракі Хромы да ракі Амалою; па-другое, у пяцідзесяці кілямэтрах заходней мыса Якан і да мыса Рыркайпій. У гэтых месцах лоўля заўсёды нязначная, але затое бачны пралёт птушак на поўнач.

    - З заходняга ўчастку птушкі ляцяць на Новасыбірскія выспы, а з усходняга - на выспу Ўрангеля, - запярэчыў Шэнк.

    - Так думалі раней, але гэта няслушна. Выспа Ўрангеля вельмі высокая і скалістая і амаль усё лета застаецца пад сьнегам. Месцы для гнездаваньня такіх птушак, як гусі і качкі, на ім занадта мала. Але для нас цікавы заходні ўчастак.

    - Так, з яго птушкі ляцяць на Новасыбірскія выспы.

    - На гэтых выспах, як высьвятляецца, летуе вельмі няшмат птушак, а вялікая частка густымі зграямі працягвае ляцець на поўнач. Гэта не раз пацьвярджалі мне прамыслоўцы ва Вусьць-Янску, Рускім Вусьці, Ажогіне, якія наведвалі выспы: то ж ведаў і Саньнікаў. Ляцяць: белыя гусі, гага, розныя качкі, кулікі, шчыглы і іншыя - усе якія сілкуюцца расьлінамі ці дробнымі жывёламі, што жывуць за кошт расьлін. Адгэтуль вынікае, што на поўначы ёсьць яшчэ суша, досыць шырокая і пакрытая расьліннасьцю.

    - Так, гэта суша - выспа Бэнэта, - заўважыў Шенк. - З дакумэнту, пакінутага Тольлем, мы даведаліся, што на гэтай высьпе летуюць два віды гагаў, адзін від кулікоў, гіль, пяць відаў чаек…

    - Ні гусі, ні качкі не згаданы! - засьмяяўся малады чалавек. - А яны складаюць вялікую частку пералётных птушак. Гэта характэрна! А ці зьвярнулі вы ўвагу на словы таго ж дакумэнту, што Тольль бачыў арла, які ляцеў з поўдня на поўнач, сокала, што ляцеў з поўначы на поўдзень, і гусей, якія праляталі зграяй з поўначы, гэта значыць што вярталіся ў канцы лета з гэтай невядомай зямлі на мацярык.

    - Зусім правільна! - пацьвердзіў акадэмік.

    - І Тольль дадае: з прычыны туманаў зямлю, адкуль праляталі гэтыя птушкі, гэтак жа не было бачна як і падчас мінулай навігацыі Зямлю Саньнікава.

    - Якая ў вас добрая памяць! - зьдзівіўся Шэнк.

    - Я ўважліва слухаў даклад, і дакумэнт Тольля падмацаваў маю ўпэўненасьць у існаваньні Зямлі Саньнікава і менавіта паўночней, чым меркавалі. Гэта і прымусіла мяне выказацца так катэгарычна. Што ж тычыцца Бэнэта, то, як вы таксама чулі, гэта выспа занадта малая і занадта загрувашчаная льдамі, каб даваць прытулак шматлікім птушкам. Толь пацьвердзіў гэта: гілі, кулікі, чайкі, два віды гагаў - вось усе яго летнія госьці.

    - Але зямля, разьмешчаная яшчэ паўночней, напрыклад пад васьмідзесятым градусам шыраты, павінна быць яшчэ больш пакрытая льдамі; такім чынам, таксама не можа пракормліваць шмат птушак.

    - Куды ж ляцяць у такім разе гэтыя дурныя птушкі? - засьмяяўся малады чалавек.

    - Сапраўды, не ведаю. Можа быць, праз Паўночнае канцавосьсе ў Грэнляндыю, хоць гэта неверагодна, - адказаў Шэнк, паціскаючы плячамі.

    - А ці нельга выказаць здагадку, што ў сілу нейкіх адмысловых умоў Зямля Саньнікава, нягледзячы на сваё паўночнае становішча сярод ільдоў палярнага акіяна, карыстаецца цяплейшым кліматам, чым выспы Бэнэта і Новасыбірскія, зьмешчаныя паўднёвей?

    - Ну, гэта ўжо проста фантазія, прашу выбачыць! - запярэчыў акадэмік, трохі зазлаваўшы. - Для такой здагадкі, акрамя пралёта птушак, ніякіх падстаў няма.

    - Можа быць, там знаходзіцца вулькан, які сагравае глебу, - не сьцішаўся малады чалавек, - ці гарачыя крыніцы!

    - Дым вулькана быў бы даўно заўважаны вашымі ж прамыслоўцамі і мараплаўцамі. Не забудзьцеся, што і Нансэн праплыў на “Фраме” падчас свайго дрэйфу ў ільдах зблізку таго месца, дзе меркавалася гэта таямнічая зямля, але нічога не бачыў.

    - А ці вядома вам пра дзіўнае зьнікненьне цэлага народа анкілёнаў, які жыў на Поўначы? Яны адціскаліся чукчамі і сышлі кудысьці з мацерыка з усімі сваімі статкамі, і больш пра іх ніхто не чуў, і дзе яны - невядома.

    - Так, памятаецца, пра іх зьбіралі зьвесткі Ўрангель, Нордэншэльд і Майдэль. Але я этнаграфіяй не займаюся…

    Званок, гучна прагучаўшы ў бібліятэцы, перапыніў словы акадэміка. Шэнк устаў:

    - Трэба ісьці слухаць наступны даклад. Але вашы меркаваньні ўсё ж такі зацікавілі мяне - нам трэба яшчэ пагаварыць. Прыходзіце да мяне да дому праз тыдзень, адвячоркам. Вось мой адрас.

    Шэнк дастаў з паперніка візытную картку і, перадаючы яе свайму суразмоўцу, дадаў:

    - Я пацікаўлюся ў літаратуры пра гэтых анкілёнах. І празандзірую ў акадэміі глебу наконт новай экспэдыцыі для пошукаў Толя, хоць моцна сумняваюся ў посьпеху. Ва ўсякім разе, прыходзіце.

    - Я пацікаўлюся ў літаратуры пра гэтых анкілёнах. І пазандзірую ў акадэміі глебу наконт новай экспэдыцыі для пошукаў Толя, хоць моцна сумняваюся ў посьпеху. Ва ўсякім разе, прыходзіце.

                                                                  ЗЬНІКЛЫ НАРОД

    Шэнк быў стары халасьцяк, які шмат вандраваў у маладосьці; ён праводзіў дасьледаваньні і ў нізоўях Енісея, адшукваючы парэшткі маманта на тундры, і ў Забайкальскай вобласьці, і на Амуры, і нават на Сахаліне, неўзабаве пасьля далучэньня гэтага далёкага краю да Расіі, вывучаючы яго геалёгію і флёру. Вярнуўшыся ў сталіцу, ён пагрузіўся ў апрацоўку сабраных матэрыялаў.

    Жыў ён самотна і вельмі сьціпла, ужываючы значную частку свайго акадэмічнага жалаваньня на дапамогу пачынаючым навукоўцам і на субсыдыі экспэдыцыям у Сыбір і ў палярныя краіны, якія цікавілі яго. Нямала грошай яго сышло на падарожжа Толя, якога ён высока шанаваў як дасьледчыка, і на пошукі яго сьлядоў.

    Вярнуўшыся з урачыстага паседжаньня, Шэнк прыняўся за чытаньне зьвестак пра загадкавае племя анкілёнаў.

   Некалькі стагоддзяў назад яны засялялі ўвесь Чукоцкі паўвостраў, але затым былі адцесьнены чукчамі да берага Лёдаватага акіяна. Па целаскладзе, адзежы, мове і ладу жыцьця яны моцна адрозьніваюцца ад чукчаў, і найбліжэйшымі іх сваякамі зьяўляюцца алеуты выспы Кадзяк. Нордэншэльд падчас свайго плаваньня на караблі “Вэга” ўздоўж берагоў Паўночнай Сыбіры ў раёне мысаў Іркайпій, Шэласкага і Якан у багацьці знаходзіў кінутае жыльлё анкілёнаў, якія ўяўлялі зямлянкі своеасаблівага тыпу, да паловы паглыбленыя ў зямлю і з дахам з кітовых рэбраў, прысыпаных зямлёй. Пры раскопках былі знойдзены розныя прылады з каменя і косьці - сякеры, нажы, наканечнікі дзід і стрэл, скрабкі ды інш., нярэдка нават яшчэ з касьцянымі і драўлянымі дзяржальнамі, якія захаваліся на працягу стагоддзяў дзякуючы мерзлаце глебы разам з рамянямі, якімі наканечнікі і сякеры былі прымацаваны. Анкілёны не ведалі ўжываньня жалеза і іншых мэталяў і былі ў поўным сэнсе слова людзьмі каменнага веку.

    Па аповедах чукчаў, сабранымі Ўрангелем, чыньнікам сыходу анкілёнаў з берагоў Лёдаватага акіяна была крывавая звада на глебе родавай помсты паміж іх правадыром Крэхоем і правадыром аленевых чукчаў. Ратуючыся ад перасьледу апошняга, Крэхой з нешматлікімі рэшткамі племя спачатку ўмацаваліся на скалах мыса Паўночнага, затым перабраліся на выспу Шалавуроў і нарэшце на пятнаццаці байдарах яны сплылі на зямлю, горы якой бачныя ўдалечыні ў Ледавітым акіяне з мыса Якан (гэта значыць на выспу Ўрангеля).

    “Зьвесткі даволі бедныя і супярэчлівыя, - падумаў Шэнк, закрываючы апошнюю кнігу. - Ва ўсякім разе, цікава: куды дзяваўся гэты народзец?” На працягу наступных дзён Шэнк, паводле абяцаньня “намацаць глебу ў акадэміі”, перамовіўся з некаторымі з акадэмікаў, найболей зацікаўленымі ў вывучэньні палярных краін, але не сустрэў з іх боку спагады пляну новай экспэдыцыі для пошукаў Зямлі Саньнікава і сьлядоў барона Тольля. Самавітага навукоўца, якому маглі б быць даручаны новыя дасьледаваньні палярных краін, не было на ўвазе, а даваць грошы нейкаму фантазёру было б неасьцярожна і выклапатаць такія нязручна. Урэшце Шэнку прыйшлося падлічыць уласныя фінансы. Ён вырашыў, што тысячай-другой можа рызыкнуць на гэта прадпрыемства, але гэта здавалася яму недастатковым.

    “Ну што ж, - падумаў ён, - прылады яму дастанем дарма ў розных ведамствах, а даўжэй за год гэта экспэдыцыя працягвацца не павінна. За гэты час ён ці знойдзе гэтую зямлю, і тады справу можна павярнуць зусім інакш і сродкі будуць, ці пераканаецца, што такой зямлі няма, і мы супакоімся”.

                                                        СПРАВА НАЛАДЖВАЕЦЦА

    Ва ўмоўлены дзень і гадзіну малады чалавек зьявіўся. Шэнк чакаў яго.

    - Я перачытаў усё, што вядома пра анкілёнах, - сказаў ён, - і знаходжу, што зьвесткі супярэчлівыя. Несумнеўна, што гэты народ існаваў і ваяваў з чукчамі, пакінуў пасьля сябе жыльля, каменную і касьцяную зброю. Але куды ён зьнік - невядома. Застаецца думаць, што анкілёны ці загінулі на адной з выспаў з прычыны занадта суровых умоў жыцьця і недахопу прамысловых жывёлаў, ці засталіся на мацерыку і зьмерлі даўно ад якой-небудзь эпідэміі.

    - Калі б яны загінулі на выспах, там былі б знойдзены ў багацьці іх косткі, - запярэчыў суразмоўца. - Людзі бясьсьледна не зьнікаюць. Калі б яны зьмерлі на мацерыку, пра гэта захаваліся б паданьні ў іх новых суседзяў - якутаў, тунгусаў, ламутаў. Такіх паданьняў няма зусім.

   - Дык дзе ж яны нарэшце? - выклікнуў Шэнк. - Не на неба ж яны ўзятыя жывымі!

    - Яны, відавочна, на Зямлі Саньнікава, - там жа, куды ляцяць пералётныя птушкі, якія, верагодна, служылі ім правадырамі.

    - Ды калі б людзі маглі лётаць, я б гэтаму ахвотна паверыў. Але анкілёны лётаць не ўмелі і павінны былі прабрацца на гэту зямлю ці па вадзе, ці па лёдзе.

    - Па вадзе яны не плылі, таму што ўзялі з сабой свае статкі, а гэта занадта цяжкі і клапатлівы цяжар для байдар.

    - А па лёдзе яны прайсьці не маглі. Па ўсіх наяўных зьвестках, Лёдаваты акіян замярзае не на ўсім працягу; на некаторай адлегласьці ад берага заўсёды застаецца больш ці менш шырокая паласа адкрытай вады. Таму ніводны чукча - а яны досыць адважны народ - не пабываў на высьпе Ўрангеля і ніводны прамысловец - яны таксама не баязьліўцы! – не дасягаў выспы Бэнэта. І згуба барона Тольля даказвае, што па лёдзе прайсьці нельга!

    - Усё гэта зусім справядліва наогул, - спакойна запярэчыў малады чалавек акадэміку. які гарачыўся. - Але ўспомніце, што клімат не заўсёды аднолькавы, халодныя пэрыяды чаргуюцца з цёплымі ў залежнасьці ад сонечных плям…

    - Ну вядома, я гэта ведаю! - заўважыў Шэнк.

    - Мы ведаем, што анкілёны перабраліся на Новасыбірскія выспы - там таксама знойдзены іх зямлянкі і іншыя сьляды знаходжаньня.

    - Ну добра!

    - Яны знайшлі, што месца гэта дрэннае для жыцьця, мала зьвера, птушкі і год ад году будзе менш у выніку паляваньня. Пэрспэктыва голаду павінна была гнаць іх далей, а птушкі, якія праляталі вялікімі зграямі на поўнач, паказвалі ім, што там павінна быць зямля, значна багацейшая дзічынай. Выкажам здагадку, што як раз тым часам быў халодны пэрыяд, адбылася некалькі асабліва суровых зім і мора замерзла. Раньняй вясной, калі дні ўжо даўжэй, анкілёны шчасьліва перабраліся на Зямлю Саньнікава.

    - І памерлі там ад холаду і голаду, таму што немагчыма дапусьціць, каб пад васьмідзесятым градусам шыраты была зямля, зручная для жыцьця чалавека. Гусі, качкі, можа быць, знаходзяць сабе ежу на тундры, якая адтайвае, а чалавек…

    - Чалавек здабывае гэтых птушак, маржоў, цюленяў, белых мядзьведзяў, рыбу і жыве ў Грэнляндыі і на выспах на поўнач ад Амэрыкі, на Шпіцбэргене і Новай Зямлі, - жыве, нават любіць гэтыя палярныя краіны і нудзіцца па іх, калі патрапіць на поўдзень.

    - Я бачу, вы цалкам перакананы ў існаваньні Зямлі Саньнікава і на ёй анкілёнаў.

    - У першым я перакананы, другое лічу адзіна магчымым тлумачэньнем іх зьнікненьня.

    - На жаль, акадэмія не падзяляе гэтага меркаваньня. Я наводзіў даведкі. Мае калегі перакананы, што гэтай зямлі няма і што Тольль загінуў.

    - Вельмі сумна, калі гэта так, таму што адзінае месца, куды мог выратавацца Тольль, - гэта Зямля Саньнікава. Я не сьцьвярджаю, што ён там, але гэта магчыма, і толькі там застаецца шукаць яго сьляды.

    - Ці ж знойдуцца зараз ахвотныя шукаць гэту зямлю і яго сьляды пасьля ўсяго, што зроблена, нават калі б знайшліся грошы.

    - Я б паехаў ахвотна і знайшоў бы сярод ссыльных Якуцкай вобласьці і сярод прамыслоўцаў паўночнага берагу надзейных спадарожнікаў.

    - Як бы вы арганізавалі экспэдыцыю, калі б знайшліся грошы?

    - У мяне на прыкмеце двое сасланых, якія жывуць таксама ў Казачым. Мы з імі часта абмяркоўвалі праект такой экспэдыцыі, вядома плятанічна, таму што грошай у нас няма, акрамя жабрачай дапамогі, які царскі ўрад вельмі неакуратна выдае сваім палонным. Мы жывём зусім як тубыльцы - паляваньнем, рыбнай лоўляй. Абодва таварыша - людзі маладыя і не з тых, якія апусьціліся ў ссылцы; праца падтрымлівае нас, і мы загартаваліся. Акрамя таго, я б узяў двух прамыслоўцаў, якія не раз бывалі на Новасыбірскіх выспах, што маюць сабак і рыштунак, дасьведчаных у вандраваньні па лёдзе.

    - Правільна, без іх вам не абысьціся. А далей?

    - Раньняй вясной мы б перабраліся па лёдзе на выспу Кацельная, уладкавалі б сабе там базу і склад і паспрабавалі б неадкладна, пакуль лёд дужы, ісьці далей на поўнач.

    - А калі мора апынецца не замёрзлым, у чым з большага можна не сумнявацца?

    - На гэты выпадак у нас будуць дзьве лёгкія байдары, пастаўленыя на нарты. На іх паспрабуем пераплысьці адкрытую прастору. Яна не можа быць шырокай - каля зямлі заўсёды ёсьць лёд. Далей пойдзем ізноў на нартах да гэтай зямлі, дасьледуем яе, а ў канцы лета зварот тым жа шляхам.

    - Але тады адкрытае мора будзе вельмі шырокім і на вашых байдарах з цяжкім грузам вы загінеце без усякага сумневу. У канцы лета ўжо частыя завеі.

    - Калі нельга будзе пераплысьці, застанёмся на зімоўку на Зямлі Саньнікава і пойдзем зварот раньняй вясной.

    - А вы ведаеце, колькі корму трэба сабакам на цэлы год? Гэты груз задушыць вас…

    - Ну вядома. Але я не разьлічваю везьці яго з сабой, а спадзяюся на багацьце дзічыны на зямлі.

    За лета мы нарыхтуем запасы для зімоўкі і пераходу зварот да базы.

    - Але выкажам здагадку, што вы ніякай зямлі не знойдзеце?

    - У такім разе мы неадкладна вернемся на Кацельную, правядзём на ёй лета і ўвосень, як толькі мора стане, перабяромся на мацярык. І на гэты выпадак, па маім перакананьні мала верагодны, нам патрэбны склад на Кацельнай, маючы на ўвазе магчымасьць дрэннага летняга паляваньня.

    - Ці не падлічылі вы, у колькі можа абысьціся такая экспэдыцыя?

    - Я думаю - не так шмат. Мы трое не разьлічваем на заробак, абы прахарчавацца. Двум прамыслоўцам, вядома, прыйдзецца плаціць, але яны людзі сьціплыя.

    Галоўны выдатак - сабакі, іх корм, нарты, байдары, стрэльбы і прыпас да іх, адзежа. Я ўжо прыцэньваўся тут і ў Казачым і думаю, што тысячы дзьве, дзьве з паловай нам хопіць.

    - Так, сума невялікая!

    - Нарты на поўначы няважныя, дрэва не вельмі трывалае, а нам трэба мець нарты найлепшай якасьці, каб не марнаваць час на часты рамонт. Я думаю, лепш замовіць іх тут і павезьці з сабой. Гэтак жа і стрэльбы і прыпасы да іх - тут гэта лепш і значна таньней. Усё іншае - на месцы.

    - Ваш плян мне падабаецца, - сказаў Шэнк. - І я думаю, што дзьве з паловай тысячы рублёў я вам знайду. Але ўмова: з Зямлі Саньнікава прывезьці калекцыю горных парод і гербарый, калі магчыма - таксама дробных жывёл і запісы пра флёру, фаўну і клімат. Ну вядома, і пра анкілёнаў, калі такія знойдуцца. Ці зможаце вы з таварышамі зрабіць гэта?

    - Спадзяюся, што здолеем. Мы ўсе, вядома, не сапраўдныя навукоўцы, але падрыхтоўку маем; адзін з нас трохі геоляг, іншы батанік, а я цікаўлюся больш жывёламі і чалавекам.

    - Выдатна! Прылады для навуковых назіраньняў - баромэтар, тэрмомэтры, компасы і іншае - я здабуду вам з акадэміі. Вы разумееце, што вельмі важна будзе вызначыць шырату і даўгату некалькіх пунктаў гэтай зямлі, калі вы яе знойдзеце, - усьміхнуўся Шэнк, - і зрабіць хоць бы грубы здымак яе абрысаў і шляхі да яе.

    - Зразумела. Здымкі я магу ўзяць на сябе. Але вызначэньне шыротаў і даўжыняў? Гэтаму мы не навучаны.

    - Ну, гэта не так цяжка. З гэтым вас пазнаёмяць у Галоўнай фізычнай абсэрваторыі. Я дам вам цыдулку да дырэктара. На падрыхтоўку спатрэбіцца два - тры тыдні. Ёсьць у вас час? Калі вы думаеце выехаць адсюль?

    - Цяпер у нас канец лістапада. Неабходна выехаць праз месяц, каб быць у Казачым у канцы лютага, а ў палове сакавіка рушыць на выспы.

    - Звычайна туды езьдзяць у красавіку.

    - Зусім дакладна, але нам трэба патрапіць раней, каб напачатку красавіка ўжо ісьці праз мора да Зямлі Саньнікава, пакуль лёд яшчэ трывалы.

    - А за адзін месяц вы пасьпееце нарыхтаваць і закупіць усё, што трэба?

    - Так, я спраўляўся ў майстэрнях. Нарты будуць зроблены ў два тыдні, закупіць іншае я пасьпею ў гэта ж час і разам з тым магу наведваць абсэрваторыю.

    - Такім чынам, справа ўладкоўваецца тут, але ў Казачым у вас будзе яшчэ шмат клопатаў.

     - Калі справа вырашана, я зараз жа тэлеграфую ў Алёкмінск, поштай у Казачае, каб таварышы пачалі рыхтавацца - закуплялі сабак, адзежу, сабачы корм.

    - Але ж грошай у іх на гэта няма?

    - Ім павераць у доўг да майго прыезду: нас у Казачым ведаюць.

    - А колькі трэба вам цяпер на задаткі пры замовах і куплі?

    - Рублёў пяцьсот пакуль хопіць.

    - Я дам вам гэту суму са сваіх грошай, а праз два - тры тыдні здабуду і астатнія і прылады.

    Шэнк напісаў чэк на банк і рэкамэндацыю дырэктару абсэрваторыі і, перадаючы іх маладому чалавеку, сказаў:

    - Зайдзіце да мяне праз два тыдні, у гэты ж час, распавесьці, як пасоўваецца падрыхтоўка.

    - Дазвольце выказаць вам маё захапленьне такім хуткім рашэньнем пытаньня! - выклікнуў малады чалавек, глыбока ўсхваляваны. - Ідучы да вас, я моцна сумняваўся ў зьдзяйсьняльнасьці маёй мары. А тут выйшла ўсё так проста. Вы даяце вялікую суму зусім невядомаму вам чалавеку, верачы яму на слова.

    - Я яшчэ не зьняверыўся ў людзях, нягледзячы на свае сівыя валасы, - лагодна адказаў Шэнк. - Я ўжо дапамагаў не раз у навуковых прадпрыемствах, і мой давер вельмі рэдка бывала ашукана. Акрамя таго, я ўмею ацэньваць людзей амаль з першага позірку. Але вы сапраўды нагадалі мне, што я яшчэ не ведаю ні вашага імя, ні вашых таварышаў, а для адкрытага ліста, які вам неабходны для адміністрацыі краю і які я вам дастану, гэта трэба ведаць. Такім чынам, вас клічуць? Я запісваю.

    - Мацьвей Іванавіч Гаруноў, былы  студэнт Пецярбурскага ўнівэрсытэта, адміністрацыйна высланы ў Якуцкую вобласьць. Таварышы мае - Сямён Пятровіч Вордзін і Павел Мікалаевіч Касьцякоў, таксама былыя студэнты, першы - унівэрсытэта, другі - тэхноляг. Мы ўсе былі высланы на пяць гадоў за студэнцкія беспарадкі ў тысяча восемсот дзевяноста дзевятым годзе.

    - Чым жа вы правініліся, што вас выслалі так далёка, як небясьпечных злачынцаў?

    - Мы былі старшынямі сходак і таму прылічаны да канаводаў. Нас жадалі здаць у салдаты - памятаеце, было такое распараджэньне, - але мы адмовіліся падпарадкавацца. За гэта нас і адправілі да белых мядзьведзяў.

    - А ці хутка канчаецца тэрмін ссылкі?

    - Мой скончыўся, таму мне і дазволілі выехаць на радзіму ў Валагодзкую губэрню пад нагляд паліцыі; у сталіцу я прыехаў, вядома, без дазволу. Таварышы вызваляцца праз год.

    - Я бачу, што для вас прыйдзецца яшчэ выклапатаць дазвол губэрнатара на выезд у Якуцкую вобласьць.

    - Ну, у гэтым, вядома, не адмовяць.

                                                           У ШЛЯХ - ДАРОГУ

    Праз месяц Гаруноў, забясьпечаны грашыма і дакумэнтамі, выехаў на ўсход, везучы прылады і іншы рыштунак, у тым ліку тры вельмі добрыя нарты і адну вялікую байдару, якая разьбіралася на часткі, якія за паўгадзіны няцяжка было злучыць адна з адной зусім гермэтычна. У ёй маглі зьмясьціцца чатыры чалавекі, тры нарты з грузам і дзесяць сабак, што дазваляла чальцам экспэдыцыі зьдзейсьніць пераезд праз мора ў два прыёму. Ад Іркуцка пачаўся ўжо санкавы шлях на конях праз Качуг уніз па Лене - доўгі і сумны шлях па занесеным сьнегам бясконцаму калідору замёрзлай ракі паміж яе высокімі, зачаста скалістымі берагамі, аж да Якуцка, мізэрнай сталіцы суровага краю адміністрацыйнай ссылкі. Далей шлях ішоў праз нізоўі ракі Алдан і па дзікіх цясьнінах панурага Верхаянскага хрыбта, затым па ўзгорках і раўнінам шырокага басэйна ракі Яны да яе вусьця, дзе прытулілася на краю сьвету занесенае сьнегам да дахаў сяло Казачае. Ужо ад Якуцка дня амаль не было, а за хрыбтом пачалася палярная зімовая ноч; толькі зоркі, месяц і бліскавіцы - паўночныя зьзяньні - асьвятлялі шлях, калі не было завеі.

    У канцы лютага Гаруноў з грузам прыбыў у Казачае, дзе яго таварышы падрыхтавалі ўсё для экспэдыцыі - трыццаць сабак, запас вяленай рыбы (юкалы) для іх, харчы для людзей, палярную адзежу, лыжы. Два дасьведчаных прамыслоўца - якут Мікіта Гарохаў, брат якога згінуў без весткі разам з баронам Толем, і казак Капітон Абрамовіч Нічыпараў пагадзіліся ўдзельнічаць у экспэдыцыі. Абодва не разоў пабывалі на Новасыбірскіх выспах, у апошні раз з экспэдыцыяй, якая шукала сьляды Толя і аб’езьдзіла ўсе берагі. У існаваньні Зямлі Саньнікава абодва былі перакананы і сьцьвярджалі, што бачылі яе ў ясныя дні з вышынь Кацельнай выспы. Гэта таямнічая зямля вабіла іх не менш, чым нашых трох таварышаў, і яны былі задаволеныя, што на іх долю выпала шчасьце першымі наведаць яе.

    Сяло Казачае месьціцца на плоскім узгорку правага берагу ракі Яны, вышэй пачатку яе дэльты, пад 71° паўночнай шыраты і ў паўночнай мяжы лесу. Некалькі хатаў казакоў і купецкіх дамоў, некалькі юртаў якутаў і невялікая царква раскіданы ў бязладзіцы па ўзгорку і амаль да дахаў занесены сьнегам. Толькі дымкі, якія віюцца з комінаў хатак, ды снапы іскраў, якія вылятаюць з юртаў, дзе топяцца чувалы (каміны), і аблепленая сьнегам званіца выдаюць узімку жыльлё чалавека, немалаважнае для ўсёй поўначы Прыянскага краю, нягледзячы на свае малыя памеры. На поўнач, усход і захад расьсьцілаецца бясконцая роўная тундра, узімку - белая раўніна, пакрытая застругамі, гэта значыць плоскімі цьвёрдымі гурбамі, створанымі і ўшчыльненымі лютымі завірухамі, якія разгульваюць на абшары. На поўдні чарнее паласа чэзлага, рэдкага лесу, а на небакраі ў ясныя дні бачныя акругленыя вышыні хрыбта Кулар, якія як бы адразаюць янскае вусьце ад астатняга сьвету.

    За два тыдні былі скончаны ўсе падрыхтоўкі. І ў палове сакавіка, калі дзень ужо доўжыўся гадзінаў адзінаццаць, экспэдыцыя кранулася ў шлях. Вандроўцаў з іх трыма нартамі да Новасыбірскіх выспаў суправаджалі яшчэ пяць нартаў з каюрамі (важакамі), якія везьлі запас корму для сабак, правізіі і ўсякага рыштунку для людзей, прызначанага для склада на выспах і для прахарчаваньня ўсіх па дарозе туды.

    Шлях ішоў на паўночны ўсход па адным з рукавоў янскай дэльты, міма паселішча Вусьць-Янск, пакінутага людзьмі з-за частых паводак. Цяпер гэта паселішча зьнікла бясьсьледна. За два дні дзякуючы роўнай дарозе дашлі да вусьця. Нізінная раўніна непрыкметна пераходзіла ў паверхню мора, такую ж белую і роўную. Але зблізку і ўдалечыні над ёй плоскімі грудамі паднімаліся выспы, а справа - мысы які высоўваўся далёка на поўнач берага мацерыка. У гэтым кірунку трымалі шлях, перасякаючы бухты і імкнучыся хоць праз дзень начаваць у берага, каб мець паліва з плаўніку - дрэў, прынесеных Янай з поўдня і выкінутых морам.

    Так абмінулі выспу Ярок, мыс Маніка з самотнай юртай, шырокі Селяхскі заліў, мыс Туруктак, Ванькін мыс, мыс Дарычан. Адгэтуль да мыса Чуркіна ішлі ўздоўж берага, затым перасеклі Абеляхскі заліў і спыніліся ў Гарохавам стане, на паўднёвым боку доўгага мыса Сьвяты Нос, якім канчаецца мацярык.

    На ўвесь гэты шлях, каля двухсот кілямэтраў ад вусьця, сышло чатыры дні, таму што ехалі не сьпяшаючыся, каб не змарыць адразу сабак. Таросы (гэта значыць груды лёду, пастаўленыя старчма ці нагрувашчаныя грудамі пры націску ледзяных палёў адзін на аднаго, якія ўяўляюць галоўную цяжкасьць пры язьдзе па моры) у гэтым мелкім велізарным заліве, што знаходзіцца паміж дэльтай ракі Лены і выступам Сьвятога Носу, былі невялікія і недаўгія, так што іх можна было аб’яжджаць. Надвор’е стаяла пахмурнае, але ціхае.

    Гарохаў стан уяўляла дзьве паварні, гэта значыць хаткі, выбудаваныя з плаўніка, вядома, без вокнаў і без печаў, але з чувалам - вялікім нязграбным камінам, які грэе, толькі пакуль гараць дровы. У іх часам жылі прамыслоўцы, якія здабывалі цюленяў ці маржоў увесну ці ўвосень або якія палявалі на дзікіх аленяў і белых мядзьведзяў.

    У дзень прыезду на стан неба да вечара праясьнела, і ўсе тры вандроўцы пасьпяшаліся падняцца на плоскія вышыні Сьвятога Носа, якія закрывалі від на адкрытае мора і ўяўлялі сабой ў берагавых абрывах чорныя скалы базальту, што калісьці выліліся ў гэтай мясцовасьці вогненым струменем з зямных нетраў. Караскаючыся з груды на груду, дабраліся да пляскатай паверхні мыса. Наперадзе беласьнежнай раўнінай расьсьцілалася застылае мора, на якім то тут, то там цягнуліся няроўныя валы таросаў, моцна занесеныя сьнегам.

    За гэтай раўнінай на гарызонце, прама на поўнач, ледзь віднелася Вялікая Ляхаўская выспа - пляскаты груд з чатырма вяршынямі; дзе-нідзе чорныя плямы на белым фоне выдавалі скалы і абрывы. Гэта найблізкі з Новасыбірскіх выспаў, знакаміты багацьцем мамантавых біўняў, за якімі і езьдзяць прамыслоўцы. Да яе па прамой лініі было кілямэтраў шэсьцьдзесят-семдзесят. Шлях нашых дасьледнікаў ляжаў міма яе.

    Сонца хавалася. З ледзяной раўніны пацягнуў халодны ветрык, і назіральнікі пасьпяшаліся спусьціцца завідна да стану, дзе ў паварні ўжо палаў камін, булькатаў падвешаны да агню імбрык і кацёл з вячэрай. На дарожнай скрыні, якая замяняла стол, былі расстаўленыя талеркі; скрынкі паменш служылі сядзеньнем. Гарохаў і Нічыпараў, седзячы ля каміну з люлькамі ў зубах, з нецярпеньнем чакалі вяртаньня таварышаў, каб прыступіць да вячэры. Яны пасьпелі ўжо ўсё прыбраць, распрэгчы сабак, раскласьці спальныя мяшкі. З суседняй паварні чулася гаворка і сьмех - там разьмясьціліся каюры пяці нартаў, якія суправаджалі экспэдыцыю да выспаў.

    На наступную раніцу з узыходам сонца караван з васьмі нартаў, запрэжаных васьмю-дзесяцьцю сабакамі, пакінуў мацярык і, абмінуўшы скалы ўскрайкам Сьвятога Носа, пацягнуўся праз мора на поўнач. Па роўных участках, хоць і збаразьнёным застругамі, сабакі цягнулі хутка, так што людзі на лыжах ледзь пасьпявалі за імі. Але там, дзе шлях перакрывалі таросы, рух вельмі запавольваўся, бо, абраўшы ніжэйшае месца для праходу нартаў, даводзілася кожную з іх працягваць асобна, прычым людзі дапамагалі сабакам, адны падштурхоўвалі нарту ззаду, другія накіроўвалі яе збоку і падтрымлівалі пры дапамозе лыжных палак. Калі сярод грудоў таросаў не было зручнага праезду, людзям даводзілася працаваць сякерамі, якія ва ўсіх былі за поясам. Пад ударамі сякер лёд, астуджаны зімовымі маразамі да 30-40 градусаў ніжэй за нуль, разьлятаўся на аскепкі са звонам, нібы шкло. Падчас гэтай працы сабакі ўсіх нартаў, карыстаючыся прыпынкам, нібы па камандзе, клаліся адпачываць на сьнег, выдатна ведаючы, што стук сякераў прадвесьціць ім чвэрць гадзіны асабліва цяжкай цягі.

    Так пасоўваліся наперад то хутка, то павольна - з сярэдняй хуткасьцю каля сямі кілямэтраў у гадзіну - і да поўдня прайшлі палову адлегласьці да выспы. Не распрагаючы сабак, зрабілі прывал для сьняданку, які складаўся з халоднага мяса, сухароў і гарачай гарбаты. Дзеля прыгатаваньню апошняга агню, зрэшты, не разводзілі. Гаруноў прывёз са сталіцы тэрмасы, каб пры дзённых прыпынках не губляць часу на разьвядзеньне агню і гатаваньне вады. Гэтыя цудоўныя сасуды кожны раз пры іх ужываньні ўзбуджалі захапленьне каюраў, якія пілі гарбату, гарачую без агню, з адмысловым задавальненьнем, нібы сьвяты напой. Яны ні завошта не жадалі паверыць, што справа абыходзіцца без вядзьмарства, калі пры марозе ў 30 градусаў з халоднага навобмацак сасуду вылівалася гарбата, які абпальвала вусны. У дзень выезду з Казачага, калі ў першы раз зрабілі абедзенны прывал і каюры памкнуліся разводзіць вогнішча. Гаруноў паджартаваў над імі, заявіўшы, што прыгатуе гарбату у сьнегу хутчэй, чым яны на агні. Калі яны павесілі свой імбрык на агонь, ён дастаў тэрмасы, закапаў іх напалову ў сьнег і праз пяць хвілін пачаў наліваць гарачую гарбату зьдзіўленым якутам. Гарохаў і Нічыпараў, якія былі пасьвечаныя ў сакрэт, пакатваліся ад сьмеху пры інсцэніроўцы гэтага жарту, слухаючы ўсклікі і назіраючы твары каюраў.

    Пасьля сьняданку рушылі далей тым жа парадкам. Выспа ўжо вырасла у вялікую масу, якая закрывала паўночны гарызонт і паката ўздымалася над белай раўнінай; бачныя былі асобныя цёмныя скалы сярод сьнегавога покрыва і цёмныя плямы ў берагавым нізкім абрыве. Пры заходзе сонца, пераадолеўшы апошні тарос, пакацілі як віхор - сабакі выдатна ведалі, што на зямлі будзе адпачынак і корм, і пры відзе паварні, якая чарнела у падножжа абрыву, завылі ў восемдзесят галасоў і пусьціліся бегчы, нібы шалёныя.

    Але ў берага ім прыйшлося суцішыць свой запал, таму што восеньскія буры напачатку мораставу навярнулі цэлы вал крыгаў, праз які нарты перацягвалі зноў па адной, перш чым дабраліся да так званага Малога Зімоўя - хаткі, пабудаванай яшчэ вядомым прамыслоўцам Саньнікавым, спадарожнікам і правадыром Гедэнштрома, які ўпершыню апісаў выспы напачатку XIX стагодзьдзя. Але стогадовая хатка мала папсавалася ў гэтым халодным клімаце. Насычаныя марской сольлю ствалы плаўніка толькі счарнелі і дзе-нідзе пакрыліся лішаямі, а ўсярэдзіне былі сьвежыя. Нямала прамыслоўцаў знаходзілі прытулак у гэтай паварні па шляху на выспу ці зварот, і ўсе клапаціліся пра спраўнасьць яе дзьвярэй, якія віселі на скураных завесах, і даху, на які трэба было час ад часу падсыпаць зямлю. Поруч хаткі была нават прыгатавана куча плаўніку для паліва, што было вельмі дарэчы - не трэба было адшукваць яго ўздоўж берага, выкопваючы з-пад сьнегу.

    Хутка запалала вогнішча на пляцоўцы ля зімоўя, і чырвоныя водбліскі асьвятлілі высокую ледзяную сьцяну, якая далёка цягнулася ў абодва бакі.

                                                                МОГІЛКІ МАМАНТАЎ

    Вялікая Ляхаўская, ці Бліжняя, выспа выдатная па сваім геалягічным складзе. Яе чатыры плоскія, але скалістыя вяршыні, дакладней - групы вяршыняў, складаюцца з граніту, а ўвесь астатні пляц - з мяккіх чацьвярцічных адкладаў. Таму шматлікія ручаіны і рэчкі, якія сьцякаюць з вяршыняў так ўразаюцца глыбока ў гэтыя мяккія тоўшчы, што падзялілі выспу на мноства ўзгоркаў і ўзгорачкаў, амаль пазбаўленых расьліннасьці. На працягу кароткага лета паверхня выспы ўяўляе гліністую імховую тундру з асобнымі гурбамі сьнегу ў глыбейшых ярах і далінах на схілах, зьвернутых да поўначы.

    Тыя ж мяккія тоўшчы складаюць берагі выспы, якія абмываюцца прыбоем хваль і таму ўяўляюць доўгія або кароткія стромыя ці нават навіслыя абрывы, што перарываюцца далінамі ручаінаў і рэчак. Гэтыя тоўшчы зьверху дадолу скаваныя вечнай мерзлатой, якая адтае ўлетку на вельмі невялікую глыбіню. Адталыя масы ці самі спаўзаюць у мора, ці абвальваюцца, падмытыя хвалямі зьнізу, і такім чынам мора паступова руйнуе выспу. І калі б не было вечнай мерзлаты, якая моцна запавольвае гэты працэс размыву, выспа даўно была б зьнішчаная, за выключэньнем яе гранітнага ядра.

    У мяккіх тоўшчах у багацьці трапляюцца біўні мамантаў, а месцамі нават цэлыя трупы гэтых жывёлаў і іх сучасьнікаў - даўгашэрснага насарога, першабытнага быка, канадзкага аленя, коней і шматлікіх іншых, - трупы, якія захаваліся ў недатыкальнасьці, з поўсьцю, рагамі, вантробамі, дзякуючы вечнай мерзлаце. Але з прычыны адтаваньня апошняй улетку на некаторую глыбіню ручаіны і рэчкі вымываюць з яе трупы, асобныя косткі, біўні і выносяць іх да вусьця, на бераг мора. Гэтак жа ў берагавых абрывах пры іх адтаваньні і падмыве то тут, то там выяўляюцца трупы ці косткі вымерлых жывёлаў, якія урэшце таксама трапляюць у мора, якое хавае іх паўторна пад сваімі наносамі. Толькі трупы гэтыя часта зьнішчаюцца драпежнымі птушкамі і жывёламі, якія не грэбуюць мясам, што праляжала дзесяткі тысяч гадоў у замарожаным выглядзе.

    Такі своеасаблівы склад Вялікай Ляхаўскай выспы і прыцягвае штогод увесну прамыслоўцаў з мацерыка; яны прыяжджаюць зьбіраць на лайдах, гэта значыць плоскім узьбярэжжы мора, у вусьцях і далінах ручаінаў і рэчак біўні мамантаў, якія вызваліліся за мінулы год з мерзлай глебы і што тырчаць яшчэ ў адталай зямлі ці вынесеныя на бераг. Гэтыя біўні, выдатна захаваныя ў мерзлаце, уяўляюць такую ж каштоўнасьць, як і сучасная так званая слановая косьць – біўні сланоў, якія жывуць цяпер. Іх скуплялі ў прамыслоўцаў мясцовыя і прыежджыя купцы і везьлі на кірмаш у Якуцк, адкуль яны накіроўваліся далей у Сыбір і ў Расію і ўжываліся на розныя вырабы - грабяні, запанкі, розныя скрыначкі, більярдавыя шары і г. д.

    Іншыя косткі выкапнёвых жывёл бескарысныя для прамыслоўцаў; яны ўяўляюць цікавасьць толькі для навукі, якая па іх судзіць пра жывёльны сьвет мінулых часоў. Толькі трупы, якія растаюць час ад часу то тут, то там, зьвярталі на сябе ўвагу, але большай часткай гінулі бясьсьледна, бо прамыслоўцы не ведалі іх значэньня і не ўмелі ні абмерваць і апісваць іх, ні захоўваць ад псаваньня.

    Гаруноў і два яго таварышы ўжо раз пабывалі на высьпе разам з прамыслоўцамі для збору біўняў і зацікавіліся дзіўным багацьцем іх менавіта тут. Але растлумачыць гэту зьяву яны не маглі і ў Казачым, вядома, не знайшлі літаратуры па гэтым пытаньні.

    Цяпер Гаруноў не упусьціў выпадку пазнаёміцца з літаратурай у сталіцы, а сёе-тое прывёз з сабой. Таму вандроўцы вырашылі зрабіць на высьпе днёўку, каб агледзець берагавыя абрывы ўважлівей, а дарэчы даць адпачынак людзям і сабакам.

    На другую раніцу ўсе трое ў суправаджэньні Гарохава адправіліся ўздоўж марскога берагу. Разбуральная летняя праца сонца і мора яшчэ не пачыналася, хоць нізкае сонца, прамяні якога падалі строма на абрывы, ужо сёе-тое зрабіла. Гэтыя абрывы дасягалі дваццаці - дваццаці пяці мэтраў вышыні; з верхняга краю велізарнымі фэстонамі то вышэй, то ніжэй зьвешваліся надзіманьні шчыльнага зьмёрзлага сьнегу, падобна тым, якія зьвешваюцца нярэдка з дахаў дамоў пасьля моцных завей.

    Але толькі тут, дзе зімовыя завеі такія частыя і моцныя, гэтыя фэстоны дасягалі чатырох - шасьці мэтраў даўжыні і па дваццаць - сорак мэтраў шырыні пры таўшчыні ў адзін-два мэтры. Пад гэтымі надзіманьнямі пачыналася стромая сьцяна абрыву, якая складалася ў верхняй частцы то з суцэльнага лёду, то з пяшчана-гліністага наносу. Лёд па абрыве ўяўляў суцэльныя масы рознай шырыні, як бы велізарныя ледзяныя сьцены, якія зыходзілі ў глыб выспы. Прамежкі паміж гэтымі сьценамі былі заняты наносам, які складаўся з тонкіх чаргуючых пластоў гліны, дробнага пяску і лёду. У верхняга краю абрыву, там, дзе які-небудзь фэстон абрываўся, можна было бачыць, што і лёд і наносы перакрыты пластом пяску, гліны ці торфу, які заканчваўся ў паверхні зямлі слоем чорнай глебы тундры, пакрытай яшчэ тоўшчай сьнегу.

    Ніжняя частка абрыву была большай часткай закрытая адхонам з цьвёрдага сьнегу, назапашанага пад абаронай берага за зіму. Па гэтым адхоне, які дасягаў васьмі-дзесяці мэтраў у вышыню, можна было ўзьлезьці да самай сьцяны абрыву і пераканацца, што і лёдавыя масы, і тоўшча наносаў паміж імі ляжалі на суцэльным лёдзе, што складаў такім чынам падмурак выспы вышынёй над узроўнем мора ў дванаццаць-пятнаццаць мэтраў.

    Агляд берагу паказаў вандроўцам, што косткі жывёлаў знаходзіліся не ў ледзяных масах, а ў тоўшчах наносу паміж імі. Гэта пацьвердзіў і Гарохаў, які быў на высьпе шмат разоў і што бачыў часам і трупы; апошнія таксама знаходзіліся ў наносе.

    Калі прайшлі кілямэтраў дзесяць уздоўж берагу і пераканаўшыся, што яго склад паўсюль аднолькавы, вандроўцы вярнуліся да абеду ў Малое Зімоўе, захапіўшы некалькі знойдзеных костак, у тым ліку чэрап насарога і бівень маманта. У ледзяных частках сьцяны ім атрымалася ўбачыць таксама пачатак разбуральнай працы сонца ў выглядзе ніш, выедзеных у лёдзе яго праменьнем, упрыгожаных ледзяшамі, якія зьвісалі зьверху, падобна сталактытам вапнавых пячор.

    За абедам Гаруноў распавёў таварышам, як тлумачыў Толь узьнікненьне гэтай дзіўнай выспы і чыньнікі яе багацьця трупамі зьніклых жывёлаў. Па меркаваньні гэтага навукоўца, ільды выспы, якія захаваліся да часу вялікага абледзяненьня, уяўляюць рэшткі вялікага ледніка. Паверхня ледніка, які скарачаўся па заканчэньні гэтага пэрыяду, была парыта працэсам раставаньня, працай раўчукоў адталай вады, сьцякаючай з больш высокіх частак выспы; у гэтых лагчынах і калдобінах вада адкладала пясок і глей. Рэшткі расьлін, знойдзеныя ў гэтых наносах, паказваюць, што ў той час тут расьліннасьць была значна пышней, чым цяпер, калі яна складаецца з лішаёў, імху і кветкавых расьлінаў карлікавага росту; раней жа тут расьлі цэлыя гаі алешыны, якая дасягала чатырох-шасьці мэтраў вышыні, затым вербы і шматлікія травы, нягледзячы на суседзтва лёдавых мас. Відавочна, клімат пасьля ледавіковага часу быў мякчэй сучаснага, бо зараз падобныя расьліны сустракаюцца на мацерыку толькі на некалькі градусаў шыраты паўднёвей. Рэшткі ежы, знойдзеныя ў страўніках і ў зубах трупаў маманта, паказваюць, што апошні сілкаваўся гэтымі расьлінамі, а знаходжаньне трупаў у тоўшчах наносу паміж лёдавымі масамі даказвае, што ён тут жа і жыў і гінуў.

    Чаму ж Вялікая Ляхаўская выспа зрабілася ўпадабаным прытулкам розных сысуноў пасьля ледавіковага часу?

    Гэта можна патлумачыць тым, што напачатку чацьвярцічнага пэрыяду суша Сыбіры распасьціралася значна далей на поўнач, чым у наш час, і Новасыбірскія выспы ўваходзілі ў склад гэтай сушы. У канцы апошняга ледавіковага пэрыяду, калі ў Сыбіры яшчэ захаваліся маманты, даўгашэрсныя насарогі, першабытныя быкі і ўжо існаваў першабытны чалавек, гэта паўночная ўскраіна Сыбіры пачала разьбівацца вялікімі разломамі і асобныя ўчасткі яе апускаліся і затапляліся морам. Больш высокія ўчасткі паступова вызваляліся ад лёду і пакрываліся расьліннасьцю. Клімат быў тады цяплей сучаснага, мяркуючы па рэштках флёры, знойдзенай у адкладах разам з косткамі. Жывёлы, вядома, ратаваліся ад надыходзячай вады на ўзьнёслых участках сушы. Адным з такіх участкаў была цяперашняя выспа Вялікая Ляхаўская, як і іншыя выспы Новасібірскага архіпэляга, і на ім сабралася асабліва шмат жывёлаў, уцякаючых інстынктыўна на поўдзень, менавіта таму, што яна - самая паўднёвая з гэтых выспаў. Але ён ўжо быў аддзелены шырокім пралівам ад мацерыка, гэта значыць ператварыўся ў выспу, і сухапутныя жывёлы, якія патрапілі на яе, ужо не маглі ісьці далей. Гэтых жывёлаў назапасілася на ім так шмат, што выспа не магла пракарміць іх усіх і зрабілася іхнімі могілкамі.

    Пра тое, колькі на ёй жыло мамантаў, можна меркаваць па колькасьці мамантавай косьці, гэта значыць біўняў, якія прамыслоўцы дастаўлялі ў ранейшы час на Якуцкі кірмаш. Па статыстыцы відаць, што штогод прывозілі ад тысячы да тысячы чатырохсот пудоў, у сярэднім тысячу дзьвесьце пудоў. Пара біўняў буйнага маманта важыць восемдзесят кіляграмаў, гэта значыць пяць пудоў. Такім чынам, на кірмаш штогод прывозілі біўні ад двухсот сарака мамантаў. Вялікую частку іх здабывалі на Вялікай Ляхаўскай высьпе, дзе прыбой мора падмываў лёдавую сьцяну, апісаную вышэй, і вызваляў з лёду і ўключаных у яго пакладаў наносаў біўні, якія і трапляліся ў вялікай колькасьці на ўзьбярэжжа. Тут іх і зьбіралі прамыслоўцы, таму што гэта было значна лягчэй, чым выкопваць іх з мерзлага наносу ў лёдавай сьцяне.

    Такім чынам, некалі, у канцы апошняга ледавіковага пэрыяду, калі гэтая частка ранейшай сушы ўжо ператварылася ў выспу, аддзеленую ад мацерыка шырокім пралівам, па ім блукалі шматлікія сотні мамантаў, памаленьку гінуўшых на ёй ад голаду. Адны траплялі ў гразевыя струмені, якія ўтвараліся пры раставаньні лёду ўлетку; іншыя ўгразалі ў багністай глебе западзін, што прыцягвалі іх сваёй травой; трэція правальваліся ў расколіны ледніку, на паверхні якога ратаваліся ад дакучлівых камароў, сьляпнёў і аваднёў, і трупы іх заносіліся потым пяском і глеем. Толькі такія трупы маглі захавацца ў вечнай мерзлаце, якая разьвівалася па заканчэньні абледзяненьня, тады як трупы, якія ляжалі адкрыта на зямной паверхні, зьнішчаліся драпежнымі зьвярамі і птушкамі, і ад іх заставаліся толькі косьці, якія таксама зьнішчаліся часам, і больш трывалыя біўні. Вось чаму гэтая выспа зрабілася галоўным сховішчам мамантавай косьці, якая прыцягвала прамыслоўцаў усяго паўночнага ўзьбярэжжа.

    - Трэба заўважыць, - дадаў Гаруноў па заканчэньню свайго тлумачэньня, - што не ўсе навукоўцы падзяляюць погляды Толя на паходжаньне выкапнёвага лёду Ляхаўскай выспы.

    Напрыклад, Бунге, які вывучаў яе адначасова з Толем, мяркуе, што гэты лёд не рэшткі ранейшага ледніка, а пазьнейшае ўтварэньне і што падобны лёд ствараецца і ў наш час па ўсёй Паўночнай Сыбіры замярзаньнем вады, што трапляе вясной у глыбокія расколіны ў мерзлай глебе, якія ўтварыліся ўвосень ад маразоў і ўзімку запоўненыя сьнегам. Такім чынам, гэты выкапнёвы лёд значна маладзей таго часу, калі жылі маманты.

    - Як жа тады жывёлы маглі трапляць у лёд, калі ён значна маладзей? – спытаў Касьцякоў.

    - У тым жа і страва, што трупы іх ляжаць не ў лёдзе, а ў глебе тундры паміж ледзянымі масамі. Гэта заўважыў і падкрэсьлівае Толь.

    - Такім чынам, яны разгульвалі і гінулі, угразшы ў багністай тундры? Хіба гэта тундра падчас іхняга жыцьця была такая балоцістая? Мы чулі, што на ёй расьлі прыстойныя дрэвы і добрая трава, - заўважыў Вордзін.

    - Па меркаваньні Бунге, выходзіць як быццам так, - адказаў Гаруноў. - Але я больш схіляюся да гіпотэзы Тольля, і вось чаму. Мы сёньня бачылі ў абрывах, што не лёд утварае асобныя сьцены сярод глебы тундры, а наадварот - гэта глеба запаўняе западзіны і расколіны сярод ільдоў.

    - А ці маюцца доказы абледзяненьня поўначы Сыбіры апроч Ляхаўскай выспы? - спытаў Вордзін.

    - У тым жа і справа, што маюцца. Тольль знайшоў даўнія марэны, гэта значыць гліну і пясок з валунамі, пакінутыя леднікамі пры іх адступленьні, і на Таймырскай паўвысьпе, і на рацэ Анабар, і на Кацельнай, і на высьпе Новая Сыбір. Мідэндорф бачыў так званыя эратычныя валуны, гэта значыць валуны, прынесеныя лёдам здалёку і пакінутыя пасьля яго раставаньня па ўсёй Таймырскай тундры.

    - Я чытаў неяк, што ёсьць і іншыя спосабы ўтварэньня выкапнёвага лёду, - заўважыў Вордзін. - Невялікія азярцы на тундры нярэдка вымярзаюць да дна, і, калі лёд увесну будзе занесены пластом глею, які засьцеражэ яго ад раставаньня, ён ператвараецца ў выкапнёвы. Вялікія сьнегавыя гурбы дзе-небудзь на схіле ўзгорка, пад абрывам рачнога берага ці ў яры таксама могуць быць выпадкова занесены пяском ці глеем і паступова ператворацца ў лёд, які будзе існаваць датуль, пакуль выпадкова яго абарона не будзе зьнішчана.

    - Зусім слушна! - сказаў Гаруноў. - І я магу дадаць яшчэ адзін спосаб – гэта наледзі на берагах сыбірскіх рэчак, якія часам дасягаюць вялікай таўшчыні, даўжыні і шырыні. Яны ўвесну таксама могуць быць занесены глеем і пяском. У такіх выкапнёвых наледзях дзе-нідзе таксама былі знойдзены трупы сучасьнікаў маманта. Але трэба прызнацца, што пытаньне пра выкапнёвы лёд мае яшчэ шмат цёмных бакоў, якія чакаюць новых дасьледаваньняў. Дагэтуль ніхто ім адмыслова і ўсебакова не займаўся.

    - Мне здаецца, што і пытаньне пра ўмовы жыцьця і згубы маманта і яго сучасьнікаў таксама растлумачаны недастаткова і заслугоўвае далейшага вывучэньня, - заўважыў Вордзін. - Ну, напрыклад, навошта яны хадзілі па ледніку ці залазілі на рачныя наледзі?

    - Вось гэта цалкам зразумела: яны ратаваліся ад камароў, аваднёў і іншых стварэньня, якія джаляць, відавочна ўжо шматлікіх у той час. І зараз паўночныя алені ўлетку паступаюць гэтак жа, ратуючыся на ацалелых сьнежных гурбах, наледзі, ледзяным полі на беразе мора; наеўшыся на імховых кармавішчы, яны стаяць гадзінамі ў гэтых халодных месцах, дрэмлюць ці жуюць сваю жованку. Але, апроч гэтага, у мамантавым пытаньні, вядома, досыць не растлумачанага. Выміраньне гэтых жывёлаў тлумачаць пагаршэньнем клімату. Але апошняе адбылося не адразу, а цягнулася цэлыя стагодзьдзі; такім чынам, выміраньню павінна быў папярэднічаць выраджэньне, здрабненьне. Гэты бок зусім не асьветлены, трэба сабраць велізарныя калекцыі костак, каб прасачыць гэты працэс.

    - Ці не заняцца нам гэтымі пытаньнямі? - сказаў Касьцякоў.

    - Вернемся праз год у Расію, скончым унівэрсытэт і…

                                            ПАМІЖ ВЫСПАМІ НОВАЙ СЫБІРЫ

    На наступную раніцу на досьвітку караван ізноў рушыў у шлях. Кілямэтраў пяць ішлі на захад уздоўж паўднёвага берагу выспы і мелі магчымасьць назіраць такія ж ледзяныя абрывы, як напярэдадні. Затым пачаўся перавал праз доўгую заходнюю паўвыспу, якая выцягнулася ў мора і заканчвалася скалістай гарой Кігілях - адной з чатырох вяршыняў выспы. Яе дзіўнае знаходжаньне сярод мора ўсяго лепш тлумачыцца зьнішчэньнем часткі выспы, якая атачала яе раней, за выключэньнем вузкага і доўгага пярэсмыка. Праз пачатак гэтага пярэсмыка і трэба было пераваліць, каб скараціць сабе дарогу кілямэтраў на трыццаць.

    Горная група Кігілях атрымала сваю назву ад багацьця скал у выглядзе высокіх слупоў з фантастычнымі формамі, створанымі выветрываньнем граніту. Уяўленьне прамыслоўцаў бачыць у гэтых слупах постаці закамянелых людзей (кігі - чалавек, кігілях - чалавечы); прамыслоўцы надзяляюць гару забабоннай павагай. Яны, напрыклад, былі вельмі незадаволены, калі Бунге адбіваў малатком узоры горнай пароды ад уцёсаў, і казалі яму, што гэта блюзьнерства не пройдзе яму дарма. Яны казалі таксама, што на вяршыню ўзьлезьці нельга, бо дзёрзкі падарожнік будзе неадкладна ахінуты густой смугой і загіне, зваліўшыся ў якую-небудзь расколіну. Туманы сапраўды ўтворацца тут раптоўна і вельмі хутка, так што прадказаньне забабонных людзей лёгка можа спраўдзіцца.

    Спадарожнікі Бунге, якому так і не атрымалася ўзьлезьці на вяршыню, прынесьлі горы ў ахвяру медныя і срэбныя манэты.

    Перавал праз пярэсмык прымусіў вандроўцаў ладна папацець: спачатку прыйшлося ўцягваць нарты па стромкім яры, урэзанаму ў абрыў берагу, а затым пасьля некалькіх кілямэтраў шляху па пагорыстай паверхні гэтак жа стромка спускацца на другі бок.

    Пасьля ўздыму каюры, зьвярнуўшыся тварам да Кігіляху, укленчылі перад ім, вымольваючы сабе шчасьлівы шлях і ўдалы промысел. Так як гара, якая ўзвышалася са сваімі змрочнымі слупамі, напалоў занесенымі сьнегам, падобна велізарнай разваліне, знаходзіцца кілямэтрах у дванаццаці ад перавалу, то каюры не маглі ахвяраваць ёй манэты і абмежаваліся дробкай тытуню, які здзьмухнулі з пальцаў у яе бок. Нават Гарохаў, больш разьвіты і сьвядомы, чым яго цёмныя суродзічы, хоць і не прыняў удзелу ў абрадзе, але зірнуў з дакорам на Нічыпарава, калі апошні сказаў з усьмешкай:

    - Бач, колькі тытуню дарма патрацілі, забабонцы!

    Пасьля спуску накіраваліся на паўночны ўсход па лёдзе ўздоўж паўночна-заходняга берагу выспы, якая ў пляне ўяўляе няправільны трыкутнік з бакамі даўжынёй каля ста кілямэтраў і вяршыняй, накіраванай на поўнач. Шлях быў няцяжкі, бо таросы ішлі большай часткай паралельна берагу і можна было ехаць па роўным лёдзе паміж імі, зрэдку толькі перасякаючы папярочныя грады. Каюры прысьпешвалі сабак, часта паглядаючы на неба. Надвор’е, з часу выезду з Казачага ціхае і сонечнае, пачынала псавацца: сонца сьвяціла ў гэты дзень скрозь нейкую смугу лёгкіх аблокаў, і з паўночнага захаду часам налятаў парывамі вецер. Трэба было сьпяшацца, каб завея не захапіла ў нязручным для начлегу месцы. Паліва з сабой не ўзялі, разьлічваючы на плаўнік дзе-небудзь на беразе. Апошні кілямэтраў на дваццаць ад пярэсмыка ўяўляў тыя ж ледзяныя абрывы. У адным месцы Гарохаў паказаў вандроўцам мала прыкметную прамыіну ў абрыве, па якой калісьці сьцякала ўся вада даволі вялікага возера Выключнага, якое правалілася ў мора. Гэтае возера было любімым месцам знаходжаньня дзікіх гусей, летаваўшых на высьпе ў пэрыяд іх лінькі, а таму заўсёды наведвалася ў той час прамыслоўцамі, якія здабывалі лінялых гусей сотнямі, забіваючы іх дубінкамі. Пасьля зьнікненьня возера гусі знайшлі сабе іншыя месцы, а прамыслоўцы пазбавіліся паляваньні, якое давала ім і сабакам правізію падчас промыслу.

    За рэчкай Вялікае Зімоўе бераг выспы зрабіўся плоскім, паднімаючыся паступова ўглыб, дзе ўдалечыні віднелася цэнтральная гара Хаптагай. Ад вусьця гэтай рэчкі трэба было паступова аддаляцца ад берага, кіруючыся прама на паўднёвы канец наступнай на поўначы выспы Малой Ляхаўскай, што ўжо трохі бачылася ўдалечыні. Але каюры, зірнуўшы на заходні небакрай, аддалі перавагу ехаць уздоўж самага берага і яшчэ больш падганялі сабак.

    - Ім жадаецца да непагадзі дабрацца да Ванькіна мыса, - растлумачыў Гарохаў, які абмяняўся некалькімі словамі з каюрамі. - За мысам лепш схавацца ад завеі, ды і плаўніка там шмат.

    Пасьля поўдня, калі абмінулі вусьце рэчкі Блуднай, заходні вецер налятаў ужо часьцей, паднімаючы з таросаў дробны сьнежны пыл, які нёсься па паветры празрыстымі аблокамі і струменіўся зьмейкамі па паверхні сьнегу. Нізкае сонца ўжо было ледзь бачнае скрозь заслону гэтага пылу. Рабілася халадней. На роўных месцах сабакі беглі амаль наўскач, і людзі на лыжах ледзь пасьпявалі за імі, адпачываючы ад бегу толькі на таросах, дзе затое даводзілася працаваць рукамі, дапамагаючы перацягваць нарты.

    Але вось наперадзе ў тыя прамежкі, калі вецер заціхаў і далеч трохі распагоджвалася, пачаў паказвацца цёмны профіль Ванькіна мыса. Мінулі вусьце рэчкі Цірскай і пачалі агінаць мыс, які далёка высунуўся ў мора. У гэты час неба на захадзе зрабілася ўжо злавесна-сьвінцовым, і пры асобных парывах ветру насілу можна было трымацца на нагах; сьнег сьляпіў вочы, калоў твар тонкімі іголкамі; сабакі беглі, апусьціўшы галовы і павярнуўшы іх направа. Насілу абмінулі мыс і адразу ўздыхнулі вальней; тут, пад яго абаронай, вецер адчуваўся слаба. На вышыні некалькіх мэтраў над галавой неба было малочна-белае ад сьняжынак, якія несьліся хмарамі, а ўніз падалі толькі нешматлікія, выдраныя выпадкова з гэтага патоку.

    Хоць было яшчэ рана, пра далейшы шлях няма чаго было і думаць - за мысам адразу пачыналася белая сьцяна завеі, у глыб якой прыйшлося б рынуцца. Глыбокая бухта, якая цягнулася на ўсход ад мысу, таксама зьнікала ў белай імзе, бо мыс даваў абарону толькі найбліжэйшай да яго паласе. Ніякага жыльля тут не было, і даводзілася расстаўляць намёты ў самага падножжа абрыву, абраўшы роўнае месца сярод байджарахаў, гэта значыць кучаў зямлі, якая спаўзла з абрыву за лета . Каюры, зрэшты, абралі іншае: узброіўшыся сякерамі, яны пачалі высякаць сабе нішу ў высокім сьнегавым надзіманьні, прымыкаючым да абрыву. Гарохаў параіў вандроўцам узяць з іх прыклад, таму што вецер мог павярнуць на поўнач і мыс перастаў бы быць абаронай, а грот у сьнезе служыў бы лепшым сховішчам. Завея магла б працягвацца суткі і двое сутак. Высечы гроты ў шчыльным сьнезе, які выломліваўся буйнымі грудамі, не запатрабавала шмат часу; груды складаліся ў сьценку ля ўваходу, абараняючы апошні на выпадак зьмены кірунку ветру. Затым сярод берагавых таросаў і гурбаў сталі адкопваць плаўнік для паліва і толькі пасьля гэтага разгрузілі нарты і ўладкаваліся хоць цесна, але ўтульна ў абедзьвюх жытлах. Сабакі даўно ўжо ляжалі, згарнуўшыся абаранкам сярод байджарахаў, за таросамі і нартамі і адпачывалі ў чаканьні сваёй вячэры. Вогнішчы разьвялі не ўсярэдзіне сьнегавых гротаў, а знадворку, пад абаронай сьценкі з грудоў, бо пад уплывам прамяністай цеплыні агню гроты сталі б абтаваць і абліваць людзей кроплямі вады.

    Завея бушавала ўсю ноч і заціхла толькі да поўдня наступнага дня. Як толькі вецер пачаў слабець і неба трохі праясьнела, пачалі рыхтавацца да ад’езду. Ад Ванькіна мыса ўзялі кірунак на паўночны захад, на ўскраек Малой Ляхаўскай выспы, які знаходзіўся кілямэтрах у дзесяці. Гэтая выспа, значна менш Вялікай, выцягнутая з поўначы на поўдзень кілямэтраў на сорак - пяцьдзесят і не мае вялікіх вяршыняў; гэта вельмі плоскае і нізкае, зьлёгку ўзгорыстае ўзвышша. Яе абмінулі з захаду, прытрымліваючыся берагу, і спыніліся на начлег, не даяжджаючы паўночнага ўскрайку. Схованкай ад непагадзі тут маглі служыць толькі ледзяныя груды таросаў, але, на шчасьце, было ціха. На наступны дзень мелася быць самая цяжкая частка шляху - праз шырокі прамежак паміж Малой і Кацельнай выспамі, які дасягае амаль сямідзесяці кілямэтраў. Цяжкасьць складалася ў тым, што тут існуе марская плынь з усходу на захад і ўвосень мора доўга не замярзае, а затым, замерзшы, нярэдка падчас бур ускрываецца. Таму адбываецца часты зрух ледзяных палёў і ў выніку моцная таросістасьць лёду. Назапасіўшыся палівам на вельмі верагодны выпадак начлегу ў моры, рушылі на паўночны захад у кірунку да мыса Мядзьведжага, самаму паўднёваму на Кацельнай высьпе. Апошняя віднелася на гарызонце ў выглядзе вялікай пляската-выпуклай масы, якая нагадвала перакулены чыгунны кацёл, чым і тлумачыцца яе назва; мала значная вяршыня гары Малакатын, вышэйшай кропкі выспы, узьнімаецца над гэтым катлом.

    Першыя дзесятка два кілямэтраў шлях быў даволі лёгкі, таросы нячастыя і невялікія; але затым у паласе плыні і восеньскіх палонак пачаліся таросы, адзін другога горш. Іншыя кучы ледзяных грудоў і нават асобныя груды, пастаўленыя тарчма, дасягалі дваццаці мэтраў у вышыню. Даводзілася працаваць сякерамі, выраўноўваючы дарогу, і ўцягваць нарты пры дапамозе вяровак (скураных, сплеценых з рамянёў), дапамагаючы сабакам, якія выбіваліся з сіл. Іншыя таросы патрабавалі па паўгадзіны, а то і па гадзіне часу. Таму да заходу сонца зрабілі толькі палову шляху, праўда горшую, і заначавалі перад вялікім таросам, які не хапіла сіл пераадолець. Пад абаронай некалькіх вялікіх грудоў расставілі намёты і, сьпехам павячэраўшы, моцна заснулі пасьля цяжкага дню.

    Каля паўночы Гарохаў прачнуўся ад гучнага пстрыканьня намёту над яго галавой.

    - Няўжо зноў закруціла? - прамармытаў ён і хацеў было павярнуцца на другі бок, як раптам намёт так ірванула, што здавалася, ён вось-вось лопне па ўсіх швах.

    “Нядобра, відаць”, - падумаў Гарохаў і, вызваліўшыся са свайго спальнага мяшка, падпоўз да ўваходу, насілу адшпіліў палатно і выглянуў. Па твары ўдарыла жорсткім холадам і заляпіла вочы сьнегам. Намёт трапятаў, уздрыгваў, нібы зьбіраючыся ўспырхнуць і паляцець.

    “Нічога не паробіш! Трэба будзіць усіх і ўмацоўвацца, - вырашыў прамысловец, - не то ліха будзе”.

    Ён раскатурхаў сьпячых, і ўсе пяцёра выпаўзьлі на карачках на волю і прыняліся забіваць глыбей у лёд жалезныя калкі, якія трымалі полкі намёту. Затым усё паўзком падцягнулі гружаныя нарты, паставілі іх па адной з трох бакоў намёта і, перакінуўшы праз апошнюю вяроўку, прывязалі іх да нартаў. Усё гэта патрабавала вялікіх высілкаў: вецер валіў з ног і перахопліваў дыханьне, сьнег сьляпіў вочы; цемра была поўная і ў трох кроках нельга было разглядзець адзін аднаго. Скрозь выцьцё і сьвіст ветру, які вырываўся са стогнамі са шчылін паміж грудамі таросу, чуўся стук сякер у намёта каюраў, што стаяў кроках у дзесяці. І там прачнуліся і ўмацоўваліся. Зрабіўшы магчымае, заляглі зноў спаць, але доўга не маглі сагрэцца, зьмёршы на ветры, які напакаваў ў рукавы і за каўнер сьнегу. Калі пачало сьвітаць, Гаруноў, які прачнуўся першым, пераканаўся, што завея не сьцішаецца. Але намёт амаль не трапятала; нагружаныя знадворку сьнегам полкі яе выпукліліся ўнутр, нібы пуза велізарнай жывёлы, і пагражалі лопнуць ад цяжару. Даводзілася зноў вылазіць і счышчаць сьнег. Гаруноў не стаў будзіць таварышаў, а заняўся гэтай працай пры дапамозе рыдлёўкі. Скрозь белаватую імгу ўжо прасьвечвалі найбліжэйшыя груды таросу; вецер як быццам слабеў, але валіў густы і мяккі сьнег.

    Заглушаны крык і затым стогн прымусілі Гарунова павярнуць у бок намёту каюраў. Раней яна ледзь-ледзь была бачная, а зараз зьнікла. Пачуўшы ліхое, ён падбег да яе, спатыкаючыся амаль што праз крок аб сабак, якія закапаліся ў сьнег. Аказалася, што намёт, досыць стары і нетрывалы, не вытрымаў цяжару сьнегу, які наваліўся, разадраўся паўздоўж вільчаку і абрынуўся з усёй сваёй нагрузкай на сьпячых. Апошнія пад сваімі коўдрамі, прыціснутыя сьнегам, не маглі паварухнуцца; яны глуха енчылі, затыхаючыся ад недахопу паветра.

    Гаруноў вярнуўся да свайго намёту, пабудзіў таварышаў, а сам з рыдлёўкай пабег да каюраў і пачаў іх адкопваць са сьнежнай магілы. Неўзабаве падышлі Гарохаў і Вордзін якія дапамаглі яму потым сьцягнуць полкі намёту разам са сьнегам у бок і вызваліць людзей; аднаго, што страціў ужо прытомнасьць, прыйшлося прыводзіць яго ў сьвядомасьць.

    Пакуль важдаліся, зрабілася зусім сьветла, а завея, відавочна, скончылася: сьнег зрадзеў, вецер налятаў толькі парывамі, на ўсходзе ледзь-ледзь паказалася сонца. Адкапалі сабак, нарты, згатавалі гарбату і рушылі ў далейшы шлях. Напаўшы сьнег некалькі абцяжарваў рух, бо выраўнаваў няроўнасьці, і сабакі ці нарты часта правальваліся ў глыбокія западзіны. Прыйшлося двум ісьці на лыжах наперадзе, каб прамінаць сабакам дарогу.

    Уперадзе горб Кацельнай выспы займаў ужо чвэрць небакраю; цяпер на ёй адрозьніваліся і грады плоскіх вышынь, і берагавыя абрывы, у якіх сярод сьнегавога покрыва чарнелі асобнымі плямамі скалы. Правей, за невялікім прамежкам, цягнулася ніжэйшая Фадзееўская выспа, ледзь бачная на небакраі.

    Да заходу сонца, пераадолеўшы некалькі градаў цяжкага таросу, дабраліся да мыса Мядзьведжага і затым хутка праехалі яшчэ пяць кілямэтраў да паварні на паўднёва-ўсходнім беразе. Апошні не ўяўляў такіх ледзяных сьцен, як берагі Вялікай Ляхаўскай выспы, а складаўся з цьвёрдых горных парод, якія то стаялі сьцяной над лёдам, то спускаліся паката да мора і ў гэтым выпадку схаваныя гурбамі сьнегу.

                                                УЗДОЎЖ ВЫСПЫ КАЦЕЛЬНАЙ

    Паварня на беразе аказалася паўразбуранай. Прамыслоўцы радзей наведваюць гэтую выспу, на якой для іх мала спажывы, а дабірацца да яе цяжка. Таму паварні, узнаўляльныя толькі пры навуковых дасьледаваньнях выспаў, гадамі не падтрымліваюцца, дахі пачынаюць працякаць і правальвацца, сьцены бурацца. Марнаваць час на папраўку дзеля аднаго начлегу не было патрэбы, і, бо надвор’е было добрае, разьмясьціліся начаваць на лёдзе. Досьвіткам усе прачнуліся ад сабачага канцэрту.

    - Няйначай мядзьведзь! - выклікнуў Гарохаў і, паўапрануты, выскачыў са стрэльбай з намёту.

    Астатнія скочылі ўсьлед за ім і ўбачылі цікавую карціну. Кроках у дзесяці ад сабак стаялі тры белых мядзьведзя ў нерашучай паставе, бо ўсе восемдзесят сабак кідаліся на сваіх прывязях, ускокваючы на заднія лапы, бесьперапынны брэх якіх перамешваўся з віскам і выцьцём. Канцэрт быў жахлівы, здольны абудзіць мёртвага. Мядзьведзі, верагодна, выглядвалі, якую з сабак лягчэй падмяць, не падвяргаючыся нападу астатніх збоку і ззаду. Яны ўжо накіраваліся да самай крайняй запрэжкі, дзе некалькі сабак пераблыталі свае прывязі і зьбіліся бездапаможна ў кучу, не перастаючы брахаць. Але тут раздаліся стрэлы ад абодвух намётаў, і адзін мядзьведзь, застрэлены разрыўной куляй са стрэльбы Вордзіна, паваліўся на лёд, а два іншых пусьціліся наўцёкі, пакідаючы за сабой крывавыя сьляды. Каюры, Гарохаў і Гаруноў кінуліся ўсьлед за імі і неўзабаве дагналі аднаго, мабыць параненага мацней, і прыкончылі яго. Трэці схаваўся за таросам.

    Нечаканае паляваньне дало добры запас сьвежага мяса, неабходнага людзям і сабакам, і магчымасьць пакінуць большы запас юкалы на складзе, які зьбіраліся збудаваць у паўночнага канца выспы. Разьбіраньне туш і упарадкаваньне іх заняло няшмат часу, і неўзабаве караван рушыў далей на поўнач. Вандраваньне ўздоўж выспы працягвалася яшчэ чатыры дні, таму што выспа дасягае ста васьмідзесяці кілямэтраў у даўжыню, а ўздоўж берагу – больш двухсот. Усярэдзіне ўся выспа гарыстая і ўяўляе каменную тундру.

    На апошнім пераходзе ўздоўж берага, калі пасьля поўдня абмінулі вусьце ракі Рашэтнікавай, надвор’е зноў сапсавалася. Неба хутка нахмарылася, задзьмуў сьвежы паўднёва-заходні вецер, і пайшоў сьнег. Але, нягледзячы на завею, ішлі наперад, бо мароз быў невялікі, а да канчатковай мэты - паўночнага канца Кацельнай - было ўжо блізка.

    Гэты канец уяўляе плоскі мыс, паблізу якога экспэдыцыя Толя пабудавала паварню для склада на выпадак зімоўкі на высьпе. У гэтай жа паварне Гаруноў хацеў уладкаваць і свой склад - базу для той жа мэты і для зваротнага шляху на мацярык.

    Паварня аказалася ў добрым стане, і ў ёй нечакана знайшлі нават некаторыя харчы, пакінутыя за непатрэбнасьцю пры ліквідацыі пошукаў, - прыстойны запас юкалы, некалькі скрынь з кансэрвамі, вялікую бляшанку з мядзьведжым салам, некалькі скрынь з сухарамі і нават мерзлую тушу аленевага мяса. На выспах летуе шмат дзікіх аленяў, якія раньняй вясной прыходзяць з мацерыка па лёдзе і сыходзяць позьняй восеньню, калі мора толькі што замярзае. Яны зьдзяйсьняюць гэта вялікае вандраваньне на поўнач, небясьпечнае пры восеньскім вяртаньні, калі тонкі лёд лёгка можа быць узламаны ветрам, таму што на выспах ім прывольней, бясьпечней ад галоўнага ворага - чалавека; акрамя таго, няма дакучлівых насякомых, складаючых летні біч жывёл і людзей на мацерыку.

    Пераход аленяў на выспы ўжо пачаўся - на сьнегу месцамі віднеліся іх сьляды ля Малой Ляхаўскай - і павінен быў узмацніцца. Каюры разьлічвалі папаляваць на аленяў на зваротным шляху. Таму яны, разгрузіўшы нарты і карыстаючыся рэшткай дня, разьвіталіся з нашымі вандроўцамі і паехалі ўлегцы ўздоўж усходняга берага Кацельнай, мяркуючы начаваць у зручным для паляваньня месцы. З імі Гаруноў адправіў ліст Шэнку з выкладам ходу экспэдыцыі. Гэта была апошняя вестка, якую ён мог паслаць, ды і яна павінна была прыбыць у сталіцу толькі восеньню.

    Не без цяжкага пачуцьця вандроўцы разьвіталіся з каюрамі і глядзелі ім усьлед, пакуль тыя не схаваліся за паваротам берага. Парвалася апошняя нітка, якая злучала іх з астатнім сьветам. Зараз яны засталіся адны, прадстаўленыя ўласным сілам, на парозе невядомай вобласьці, дзе не маглі разьлічваць ні на якую дапамогу. Жадаючы расьсеяць сумныя думкі, прыняліся за сартаваньне і ўкладку маёмасьці, яка пакідалася на складзе, каб на наступную раніцу, калі дазволіць надвор’е, сьпяшацца на поўнач. Быў ужо канец сакавіка, дзень доўжыўся больш трынаццаці гадзін, і ў ціхае надвор’е сонца магло грэць і псаваць дарогу. Пасартавалі і перамецілі скрынкі і склалі ўсё ў глыбіні паварні, у якой заставалася яшчэ месца для начлегу.

    Але аціхлы пад вечар вецер з паўночы аднавіўся са страшнай сілай, тэмпэратура ўпала да 40 градусаў, і закруціла завея. Гаруноў і Нічыпараў, якія выйшлі досьвіткам пакарміць сабак, вярнуліся адубелыя і заявілі, што ехаць немагчыма. У такое надвор’е даводзіцца літаральна адлежвацца, таму што сядзець у паварне, напаўцёмнай і дымнай ад агню ў чувале, малое задавальненьне. Устаюць толькі для гатаваньня ежы, а потым ізноў на бакавую.

    На другі дзень мімавольнага сядзеньня з-за завеі Нічыпараў, растопліваючы чувал, знайшоў сярод дроў, назапашаных у паварне, нейкае дзіўнае, цяжкае плоскае палена з дробнарабрыстай паверхняй, зьлёгку выгнутае і з адным вострым канцом. Ён пакруціў яго ў руках і, усумніўшыся ў яго гаручасьці, паказаў Гарохаву.

    - Гэта, мабыць, кіпцюр птушкі эксекю, - сказаў якут, агледзеўшы палена.

    - Кіпцюр? Ды ён толькі трохі карацей маёй рукі! - зьдзівіўся казак. - Гэта птушка павінна быць больш нашай паварні, калі мае такія велізарныя кіпцюры. Дзе ж гэта птушка жыве?

    - Яна жыла, старыя кажуць, на Кацельнай высьпе. Першыя прамыслоўцы яшчэ бачылі яе… Ці праўда гэтае, як мяркуеце, Мацьвей Іванавіч?

    Гаруноў агледзеў знаходку, засьмяяўся і перадаў яе Вордзіну са словамі:

    - Гэта рог выкапнёвага даўгашэрснага насарога, сучасьніка маманта. Я бачыў такія рогі ў Якуцкім музэі і ў Пецярбургу, у музэі Акадэміі навук.

    - Чаму ж яго лічаць кіпцюром велічэзнай птушкі?

    - Таму што ён па сваёй форме і рабрыстай паверхні сапраўды падобны больш на кіпцюр, і сярод юкагіраў, ламутаў і тунгусаў нашага краю іншага меркаваньня няма. Мала таго, сто гадоў назад некаторыя навукоўцы думалі гэтак жа: Гедэнштром, першы дасьледчык Новасыбірскіх выспаў, у сваіх “Урыўках пра Сыбір” згадвае пра гэтыя кіпцюры ў поўным перакананьні, што яны прыналежаць птушцы. Тольль на Кацельнай высьпе наведаў узгорак Эксекю каля рэчкі Каштоўнай, на якой, па запэўненьні яго правадыроў, гэта птушка жыла. Яны сказалі яму, што яна была так вялікая, што пры палёце засланяла сонца. Калі першыя прамыслоўцы, якія патрапілі на Кацельную, наблізіліся да ўзгорка, птушка закрычала “маўк, маўк” і паляцела. На ўзгорку яны знайшлі яечную шкарлупіну і велізарныя пёры. Але птушку з тых часоў ніхто больш не бачыў.

    - Яна мела дзьве галовы, кажуць, - уставіў Гарохаў.

    - Так, так. Але цікаўнае тое, што двухгаловы арол, які зьмешчаны на нашых медных манэтах, па меркаваньні юкагіраў, і ўяўляе птушку эксекю. У іх шмат кур’ёзных паданьняў пра птушку, як згадвае Ўрангель. А чэрапы насарога, якія знаходзяць часам побач з рагамі, яны лічаць чэрапам эксекю.

    - Пра маманта тубыльцы Сыбіры таксама распавядаюць шмат небыліц, - заўважыў Вордзін.

    У гэты дзень вандроўцы бавілі час, распытваючы Гарохава і Нічыпарава пра маманта і іншых зьніклых жывёл і апавядаючы ім тое, што самі ведалі пра іх з кніг.

                                                     ПРАЗ ЛЁДАВАТАЕ МОРА

    Нарэшце завея, якая трымала вандроўцаў трое сутак у палоне, аціхла. Ранічкаю вясновае яркае сонца асьляпляльна зазіхацела па сьнягах неагляднай раўніны Лёдаватага мора, якая расьсьцілалася на захад, поўнач і ўсход ад паўночнага мыса Кацельнай выспы. Усім прыйшлося надзець сьнегавыя акуляры, каб не атрымаць пакутлівай хваробы вачэй, якой на Крайняй Поўначы шматлікія падвяргаюцца ўвесну. Сонца стаіць яшчэ нізка, незьлічоныя сьняжынкі раўнін, асабліва пасьля выпадзеньня сьвежага сьнегу, адлюстроўваюць прамяні яго мільёнамі малюсенькіх люстэркаў сваіх ледзяных пласьцінак, і атрымліваецца такі яркі бляск, што вочы запаляюцца. Чалавек сьлепне на некалькі дзён і пакутуе ад колючага болю, які не дае супакою. Нават самыя цёмныя акуляры недастатковыя, калі не дапоўненыя густой сеткай, якая закрывае з бакоў прамежак паміж тварам і шклом. Тубыльцы носяць самаробныя акуляры, якія ўяўляюць простую дошчачку з вузкім прарэзам, што прапускае мінімум сьвятла, але і яны не заўсёды ратуюць.

    Пакуль Гарохаў і Нічыпараў адкопвалі занесеныя сумётамі нарты, прыводзілі ў парадак вупраж і разьмяркоўвалі груз, усе трое вандроўцаў падняліся на невысокі ўзгорак, які ўзвышаецца ззаду мыса, каб агледзець мясцовасьць і абраць лепшы кірунак шляху праз мора; яснае надвор’е дазваляла бачыць удалячынь на вялікую адлегласьць.

    Сьнегавая раўніна мора, дзе зімовыя завеі лютавалі на поўным прасторы, у розных месцах парушалася больш ці меней шырокімі і доўгімі палосамі таросаў у выглядзе вельмі няроўных белых наспаў з якіх тырчаць то тут, то там груды лёду, на якіх сьнег не мог утрымацца і якія прасьвечвалі бледна-зялёным сьвятлом; іншыя зіхацелі, як люстэрка, адлюстроўваючы сонечныя прамяні. Месцамі бачныя былі цемнаватыя пляцы сярод белых; але гэта былі не палонкі, а месцы, дзе сьнег быў дачыста зьмецены з гладкага лёду. Толькі ўдалечыні, кілямэтрах у сарака, паласа нізкай белай смугі выдавала адкрытае мора - палонку, якая цягнулася па ўсім небакраі, так што абыйсьці яе было немагчыма; пры пахмурным небе пляц адкрытай вады пазнаецца па цёмнай пляме, якую яны звычайна адлюстроўваюць на сьветла-шэрай заслоне аблокаў. Гэтая палоска смугі закрывала ляжачую за палонкай сьнегавую раўніну, але на самым небакраі на поўначы віднелася штосьці цёмнае, якое выдавалася над смугой.

    - Вось, здаецца, бачна выспа Бэнэта! - усклікнуў Вордзін, першы які зьвярнуў увагу на гэтае месца гарызонту.

    Гаруноў і Касьцякоў зірнулі ў паказаным кірунку, і першы зараз жа ўзяў засечку па компасе.

    - Гэта не выспа Бэнэта, - сказаў ён. - Выспа знаходзіцца шмат на ўсход і з Кацельнай не бачна - яна занадта далёкая. Калі гэта не міраж, то мы бачым Зямлю Саньнікава. Па Тольлю, яна павінна быць у гэтым боку. Двое выцягнулі біноклі, а трэці – старую падзорную трубу, падарунак Шэнка “для пошукаў Саньнікавай Землі”. Цёмныя масы то зьнікалі за смугой палонкі, то зьяўляліся. Тым не менш атрымалася разгледзець, што гэта цэлы ланцуг даволі вострых цёмных вяршыняў, на якіх бялелі палосы і цэлыя поля сьнегу, якія расьсякалі ланцуг на асобныя часткі. Гэты ланцуг цягнуўся на некаторую адлегласьць, а затым хутка зьнікаў, паніжаючыся ў абодва бакі. Да яго па прамой лініі было не менш ста дваццаці - ста трыццаці кілямэтраў.

    - Несумнеўна зямля!

    - Так, і вельмі высокая і гарыстая!

    - Чаму ж яна не ўся ў сьнягах?

    - Відавочна, схілы гор занадта стромкія, каб на іх паўсюль мог утрымацца сьнег.

    - Але на такіх стромкіх горах не можа быць месца ні для гусей і качак, ні для анкілёнаў.

    - Сярод гор ёсьць і даліны.

    - Ва ўсякім разе, гэта не міраж, а Зямля Саньнікава! - заявіў Гаруноў. – Яна разьмешчана ў той частцы гарызонту, дзе яе бачылі і Толь і сам Саньнікаў. Міраж не можа быць заўсёды на адным і тым жа месцы. Ён утвараецца над палонкамі, а апошнія зьменьваюць месца, як міраж зьменьвае свае абрысы.

    Падзорная труба аказалася лепш добрых бінокляў, і Касьцякоў, які валодаў ёю, заявіў, што адрозьнівае дзьве грады: пярэднюю ніжэй і амаль суцэльна белую, а заднюю вышэй, з чорнымі скаламі.

    - А паміж градамі, несумнеўна, ёсьць даліна, і, можа быць, вельмі шырокая!

    - І ў ёй анкілёны, якія жывуць па-за дасяжнасьцю! - заўважыў Вордзін.

    - А мы жадаем парушыць іх мірнае існаваньне сваім зьяўленьнем! – дадаў Касьцякоў. - Цяжка нават уявіць сабе людзей, якія некалькі стагоддзяў ужо адарваны ад усяго сьвету.

    Віск, вый і брэх сабак, што даносіліся на ўзгорак зьнізу, перапынілі гутарку і нагадалі, што пара адпраўляцца ў шлях. Калі няма завеі ці жорсткага марозу, то сабакі з нецярпеньнем чакаюць ад’езду і па-свойму выяўляюць радасьць, калі бачаць, што ўсё гатова. Гаруноў яшчэ раз узяў па компасе кірунак на таямнічую зямлю, і ўсе трое спусьціліся да паварні.

    - Аднак, зямлю сёньня відаць? - сустрэў іх пытаньнем Гарохаў.

    - Выдатна відаць, ніякага сумневу быць не можа! - сказаў Гаруноў.

    - Трэба паглядзець! Пакуль вы п’яце гарбату, я пасьпею зьбягаць. Бо я ж толькі раз бачыў, і то дрэнна.

    Узяўшы ў вандроўцаў біноклі, абодва прамыслоўца адправіліся на ўзгорак. Сабакі, заўважыўшы, што адны людзі пайшлі ў паварню, а другія на гару, заціхлі і ўлегліся ў сваіх запрэжках на сьнег.

    Спусьціўшыся з узгорка, Гарохаў і Нічыпараў пацьвердзілі, што Зямлю Саньнікава выдатна відаць і на тым самым месцы, на якім яны назіралі яе раней.

    Неўзабаве маленькі караван спусьціўся з мыса на мора і пайшоў амаль прама на поўнач.

    Сабакі, якія адпачылі за тры дні, везьлі бойка, нягледзячы на тое што нарты атрымалі дадатковы груз у выглядзе дроў, назапашаных на цэлы тыдзень. Хоць пераход да зямлі можна было зрабіць дні за тры, але завея магла зноў абрынуцца і затрымаць рух; начаваць жа без магчымасьці сагрэць гарбату і ежу пры жорсткім марозе вельмі цяжка.

    Пасоўваліся то хутка па роўных месцах, то павольна, пераадольваючы таросы. Да вечара прайшлі кілямэтраў сарок і спыніліся на начлег сярод шырокай паласы таросістага лёду, абраўшы роўнае мястэчка пад абаронай вялікіх грудоў. Хутка раскінулі намёт, запалілі вогнішча, сварылі вячэру і потым пасядзелі гадзінку ля агню, які кідаў чырвоныя водбліскі на люстэркі крыгаў. Сонца зьнікла на захадзе; на поўдні скрозь лёгкую заслону хмараў то паказваўся, то зьнікаў прыйшоўшы месяц; на поўначы слаба гралі бліскавіцы - паўночнае зьзяньне - у выглядзе жаўтлявых дуг і слупоў, добра прыкметных, толькі калі месяц хаваўся за хмарай.

    Перад тым як легчы спаць, Гаруноў ускараскаўся на грэбень тароса агледзець гарызонт. Паказаўся месяц, і сьнегавая раўніна, валы таросаў і груды заблішчалі мяккім блакітнаватым сьвятлом. З поўдня цягнуў халодны ветрык, і там на гарызонце чарнелі хмары, на фоне якіх плоскім гарбом ледзь вылучалася Кацельная выспа.

    На наступны дзень надвор’е было пахмурнае і паўднёвы вецер узмацніўся. Гарохаў і Нічыпараў чакалі завею і падганялі сабак. Але лёд пачаўся вельмі няроўны, шырокія пасы таросаў сустракаліся ледзь не на кожным кілямэтры, і наперад пасоўваліся павольней, чым напярэдадні. На шэрым небе наперадзе з раніцы ўжо ясна вылучылася цёмная паласа, якая паказвала шырокую і доўгую палонку. Да вечара апошняя была ўжо настолькі блізкай, што можна было ўчуць шум хваль. З перавалу праз высокі тарос нарэшце ўбачылі за паўкілямэтра адкрытае мора, пакрытае белякамі хваль і асобнымі плывучымі крыгамі; яно сыходзіла на поўнач, здавалася, да небакраю. Назаўтра адбудзецца пераезд праз яго, калі не перашкодзіць завея.

    Таму вырашылі пад’ехаць бліжэй да краю лёду для хутчэйшага спуску байдары і зручнай яе нагрузкі; бо вецер дзьмуў з поўдня, то нельга было асьцерагацца, што мора пачне ламаць лёд з гэтага боку. На начлег уладкаваліся сярод крыг апошняга таросу, кроках у паўтараста ад адкрытай вады, абраўшы роўную пляцоўку, на якой з цяжкасьцю зьмясьціліся нарты, сабакі і намёт; з поўдня і захаду гэта пляцоўка была абароненая велізарнымі стромымі і нахільнымі крыгамі, і наогул гэты тарос меў шмат іх, сьведчачы пра тое, што пры апошнім сіверы тут быў страшны націск ледзяных палёў адзін на адзін.

    Пад абаронай крыгаў і з агеньчыкам ля ўваходу ў намёце было цяпло і ўтульна. Тым часам вецер да ночы ўзмацніўся і ўзьнялася завея. Пры сьвятле вогнішча відаць было, як у цёмным небе на пяць - шэсьць мэтраў над намётам нясуцца цэлыя патокі сьняжынак, складзеныя са струменяў і струменьчыкаў якія выгінаюцца, пераплятаюцца ды ўскалыхваюцца. Пад напорам ветру тоўстыя крыгі скаланаліся, а скрозь сьвіст і гуд часамі раздаваліся як быццам рэзкія стрэлы.

    - Гэта што такое? - спалохана усклікнуў Касьцякоў, калі такі стрэл пачуўся ўпершыню.

    - У лёдзе ўтварылася новая расколіна, - адказаў Гаруноў.

    - Лёд трашчыць, - пацьвердзіў Гарохаў спакойна.

    - А наша сховішча не можа разламаць?

    - Калі вецер паверне вакол і падзьме з поўначы, тады мабыць, таму што хваля будзе біць у край нашага ледзянога поля і пачне паднімаць і ламаць яго. А пакуль вецер з поўдня - асьцерагацца няма чаго.

    - А жудаснавата тут, Мацьвей Іванавіч, - сказаў Нічыпараў, - што ні кажаце! Падумаць толькі: сядзім мы спакойна, люлькі пацягваем, балакаем, а пад намі ўсяго аршына два лёду і бяздонная бездань! Там, паміж выспаў, усёткі спакайней – мора неглыбокае, зямля блізкая.

    - Ці не ўсё роўна, колькі глыбіні пад намі, - ці дваццаць, ці сто мэтраў! – засьмяяўся Вордзін. - І там і тут патонем, калі лёд праваліцца.

    - Усё ж такі тут страшней, таму што мора і землі не відаць.

    - А ты залезь пад футра і засьні, можа, і ўбачыш! - пажартаваў Гарохаў.

    - І то праўда, заляжам жа, прасьпім да раніцы, там на сьвятле спакайней будзе.

    Але спалі ўсё ж такі трывожна, таму што, лежучы на лёдзе, чулі яшчэ лепш, як то бліжэй, то далей утворацца расколіны. Сабакі таксама, супраць звычаю, спалі клапатліва, і то адна, то другая пачынала бурчэць ці скуголіць. Гарохаў некалькі разоў уставаў і выглядаў з намёту, каб пераканацца, ці не зьмяняецца кірунак ветру. Калі разьвіднела і ўсё прачнуліся, ён супакоіў астатніх словамі:

    - Нічога не відаць, задзімае па-ранейшаму, можаце не ўставаць.

    Праваляліся да позьняй раніцы, калі голад падняў усіх. Разьвялі агонь, паставілі імбрык. Гарохаў і Нічыпараў пайшлі карміць сабак, якія зьбіліся ў кучу паміж дзьвюх навіслых крыгаў, дзе вецер зусім не адчуваўся. Завея пачала зьмяняць свой характар - то заціхне хвілін на пяць, на дзесяць, так што неба пачынае распагоджвацца, тое зараве з падвоенай сілай. Падчас аднаго зацішша Гарохаў ускараскаўся на высокую крыгу, агледзеўся вакол, працягла сьвіснуў і закрычаў:

    - Аднак, хлопцы, мы кудысьці паплылі, вакол вада!

    Усё, перапуджаныя, палезьлі да яго на крыгу і ўбачылі, што на поўдні, адкуль учора прыйшлі па лёдзе, чарнее скрозь сьнежную імглу мора; на поўначы таксама чарнела вада, а на захад і ўсход цягнуўся тарос, але наколькі далёка - нельга было разабраць. Узірацца доўга не прыйшлося, таму што новы парыў ветру заслаў усё сьнегам і сагнаў іх уніз. Прыйшлося вярнуцца ў намёт.

    - Я думаю, - сказаў Гаруноў, - што ледзяное поле, на якім мы знаходзімся, было слаба прыпаянае да астатніх. Калі лёд парэпаўся, напор ветру адарваў наша поле і пагнаў па моры.

    - Але куды?

    - Відавочна, на поўнач, куды ён дзьме.

    - Але калі ў гэтай частцы мора ёсьць плынь, то нас можа панесьці далёка на захад ці на ўсход!

    - Вядома, можа.

    - Што ж нам рабіць?

    - Нічога зрабіць нельга. У такое надвор’е плыць на нашай байдары небясьпечна. Застаецца чакаць, пакуль завея не скончыцца.

    - А калі крыгу яшчэ разломіць?

    - Калі яе дагэтуль не разламала, то будзем спадзявацца, што не разломіць і надалей, прынамсі, пакуль не нацягне на іншае поле ці не прыб’е да суцэльнага лёду.

    - На гэты выпадак не шкодзіла б прыгатаваць нашу байдару і скласьці ў яе ўсе рэчы.

    - Правільна! - заявіў Гарохаў.

    Пасьнедаўшы, заняліся разгрузкай нартаў і злучэньнем частак байдары. Потым склалі ў яе груз і нарты, пакінуўшы толькі намёт і пасьцелі ў ёй, прыбраць якія можна было пры першых прыкметах небясьпекі. Час ад часу, калі вецер заціхаў, лазілі на крыгу, але бачылі па-ранейшаму на поўначы і на поўдні мора, ад якога ў абодва бакі іх аддзяляла адлегласьць мэтраў па сто.

    Так прайшоў дзень. Завея лютавала па-ранейшаму. Павячэраўшы, доўга сядзелі пры сьвятле вогнішча, якое дагарала. Настрой быў трывожны; часам здавалася, што лёд вагаецца пад нагамі. Але стрэлаў, якія паказваюць ўтварэньне новых расколін, з раніцы ўжо не было чуваць. Відавочна, поле, якое адарвалася было досыць трывалым. Уначы дзяжурылі па чарзе на ўсякі выпадак. Вецер пачаў слабець, і парой скрозь сьнежную імгу нават паказваўся месяц у выглядзе цьмянай плямы, якая расплывалася.

    Вордзін, якому дасталася апошняе дзяжурства, досьвіткам задрамаў і прачнуўся ад сонечнага праменя, які асьвятліў ягоны твар. Са зьдзіўленьнем ён убачыў сонца, якое ўжо ўзышло, і над сабой бледна-блакітнае неба. Непагадзь скончылася, вецер дзьмуў параўнальна слаба, часта заціхаючы; сьвежы сьнег пачаў асьляпляльна зіхацець.

    Вордзін хутка ўскараскаўся на крыгу і ўбачыў на поўдні да небакраю якое сінее мора з зайчыкамі на дробнай хвалі; на захадзе ледзяное поле канчалася праз паўкілямэтра, на ўсходзе - яшчэ бліжэй. На поўначы, зусім блізка за паласой вады, віднеўся край суцэльнага лёду, які павольна набліжаўся. Вордзін пасьпяшаўся пабудзіць астатніх. Усё залезьлі наверх.

    - Калі б узыходнае сонца не паказвала адразу, дзе ў нас поўнач, дзе поўдзень, я б падумаў, што мора да поўначы ад нас, як і раней! - выклікнуў Касьцякоў.

    - Так, нам дзіўна пашанцавала! - заявіў Гаруноў.

    - Замест таго каб плыць у байдары і клапатаць з нагрузкай і выгрузкай, мы ляжалі сабе спакойна ў намёце, а завея перавезла нас сама праз мора.

    - Нібы на плашкоце праз рэчку пераправіліся, - дадаў Гарохаў.

    - І на казённы рахунак, нічога не заплацілі, - засьмяяўся Нічыпараў, - па нашым адкрытым лісьце!

    - Папалохала нас завея-матухна толькі трохі для постраху, каб не песьціліся! - сказаў Касьцякоў.

    - А што, прычаліць яна нас да берага ці прыйдзецца ўсё ж такі спускаць байдару? – заўважыў Вордзін.

    - Будзем спадзявацца, што прычаліць. Плыць ужо нямнога, а ветрык дзьме, і наш тарос добра рухаецца ад ветру.

    - Пакуль што давайце сьнедаць і ў шлях рыхтавацца, - прапанаваў Гаруноў.

    З-за тога што вецер быў слабы, крыга, якая так удала паслужыла паромам для экспэдыцыі, пасоўвалася наперад павольна. Пасьпелі пасьнедаць, разабраць байдару, паскладаць нарты і ўзьлезьлі зноў на тарос, каб чакаць момант прычала парома да краю нерухомага лёду.

    Прыйшлося чакаць каля гадзіны; нарэшце адчулася скланеньне ўсяго поля, і на вачах у назіральнікаў уздоўж лініі судотыку пачало крышыць лёд і ўздымаць абломкі таросам. Але напор быў слабы, тарос выйшаў дробязны, і паром супакоіўся.

    - Прычалілі! - выклікнуў Гарохаў.

    Узброіўшыся сякерамі і рыдлёўкамі для ачысткі дарогі, вандроўцы пад’ехалі да краю парома і, абраўшы больш роўнае месца, у кароткі час пераправіліся на нерухомы лёд.

    Нічыпараў з камічнай важнасьцю пакланіўся пакінутай крызе і крыкнуў:

    - Дзякуй, хлопец, за перавоз! Малайчынай пракаціў, што і казаць!

    Мяркуючы, што ледзяны паром не вельмі ўхіліўся ад кірунку маршруту, Гаруноў павёў нарты на поўнач, разьлічваючы з вышыні буйнейшага тароса ўбачыць Зямлю Саньнікава і арыентавацца па ёй. Шлях спачатку быў вельмі цяжкі, адзін тарос зьмяняўся другім, і да абеду ледзь зрабілі дзесяць кілямэтраў. Гэтыя таросы зусім закрывалі пагляд удалячынь. Нарэшце каля поўдня пачаўся больш роўны лёд, і на небакраі скрозь смугу крыху паказаліся вострыя вяршыні таямнічай зямлі, усё яшчэ вельмі далёкай.

    - Трэці дзень едзем, а быццам ніколькі не відней зрабілася яна! - заявіў Гарохаў такім дзіўным тонам, што Гаруноў, які стаяў побач з ім, зьвярнуў на гэта ўвагу.

    - Ты штосьці нядобрае надумаў, Мікіта, - сказаў ён.

    - Верна. Сумніўна мне зрабілася. Не на добрае нас крыга так цудоўна праз мора перавезла, Мацьвей Іванавіч. І падумалася мне, што гэта не зямля, а марыва. Завабіць нас, усё будзе маячыць удалечыні і вабіць. Заедзем так далёка, што і вярнуцца нельга будзе.

    - Ну, дробязі ты надумаў! - засьмяяўся Гаруноў. - Вось убачыш, яшчэ дзень-другі – і рукою дастаць будзе да гэтай зямлі.

    - А я мяркую, што калі заўтра яе не будзе відаць, так, каб не было сумневаў, нам лепш павярнуць назад, пакуль не позна.

    Гаруноў спыніў размову і ўзяў кірунак на зямлю. Яна апынулася ўжо на паўночным усходзе - відавочна, парам зьнесла ветрам ці плыньню замнога на захад. Прыйшлося зьмяніць кірунак маршруту. Больш роўны лёд дазволіў рухацца хутчэй, і да вечара пракацілі яшчэ трыццаць кілямэтраў. Перад заходам гарызонт зусім праясьнеў, і вандроўцы ўбачылі ўжо зусім ясна, без дапамогі бінокля, ланцуг востраканцовых чорных вяршыняў, якія ўздымаліся над плоскім белым гарбом. Нават Гарохаў як быццам супакоіўся.

    Яшчэ два дня ішлі ў тым жа кірунку, але з-за пахмурнага надвор’я зямлі не было відаць: хмары нізка слаліся па небе і, відавочна, хавалі яе. Нарэшце на трэці дзень, неўзабаве пасьля абедзеннага прывалу, таросы зусім зьніклі, і сьнегавая раўніна, пакрытая застругамі, пачала прыкметна паднімацца. Сабакі адразу замарудзілі свой бег.

    - Ужо ці не зямля пад намі? - выклікнуў Вордзін.

    - Сапраўды зямля! - пацьвердзіў Нічыпараў. - У гару паехалі, сабачкі ясна паказалі.

    Тым часам скрозь хмары, якія расьсеяліся на хвіліну, наперадзе, у некалькіх вёрстах, паказалася як быццам высокая белая сьцяна.

    - Пакуль, акрамя сьнегу, нічога няма на гэтай зямлі! - прабурчаў Касьцякоў. - Горы кудысьці схаваліся.

    - Вось нецярпеньне! За белай сьцяной і гары ўбачым. А вось вам і сёе-тое, акрамя сьнегу! - Гаруноў паказаў направа, дзе штосьці чарнела ў сотні крокаў ад каравана.

    Усе трое накіраваліся да гэтага месца. Вордзін выняў з-за пояса малаток, рыхтуючыся ўступіць у рукапашную сутычку са скалой, таму што гэта была плоская, гладкая скала, якая выдавалася грудам над сьнегавой раўнінай. Паверхня яе была адпаліраваная сьняжынкамі, якія праносілі па ёй завеі. Але з дапамогай зубіла, устаўленага ў расколіну, атрымалася выламаць кавалак пароды. Вордзін уважліва агледзеў яе і заявіў:

    - Гэта, мабыць, базальт.

    - Што і варта было чакаць, - заўважыў Гаруноў. - Гэта вульканічная парода, па ўсёй верагоднасьці, вельмі распаўсюджана на выспах Ледавітага акіяна і сьведчыць, што тут калісьці былі велічэзныя выліваньні лавы.

    - Эх, і цёпла было тады тут! Не тое што зараз! - дадаў Касьцякоў тонам шкадаваньня.

    Кавалак базальту ўрачыста паднесьлі Гарохаву, пакінутаму з Нічыпаравым у нартаў. Гэта быў лепшы доказ, што пад нагамі зямля, край таямнічай Зямлі Саньнікова, на якую, можа быць, упершыню ступіла нага чалавека.

    Павольна паднімаючыся ўгору па ўхіле, караван гадзіны праз две апынуўся ў падножжа белай сьцяны, якая аказалася таксама адхонам, але больш стромкім. Яна цягнулася, наколькі відаць было скрозь лёгкую смугу, якая ахінула мясцовасьць, далёка ў абодва бакі, заступаючы шлях. Даводзілася паднімацца ўгору, але не прама, а наўскасяк. Сьнег, ушчыльнены завеямі, быў настолькі цьвёрды, што нават палазы цяжкіх нартаў слаба ўразаліся ў яго.

                                              НА ПАРОЗЕ ЗАПАВЕТНАЙ ЗЯМЛІ

    Павольна, доўгімі зыгзагамі паднімаўся караван па белым схіле ўсё вышэй і вышэй, і здавалася, канца не будзе ўздыму; лёгкая смуга, якая ахутвала схілы, не дазваляў бачыць яго грэбень, і сьнежны адхон хаваўся ўжо ў сотні крокаў у шараватай імзе.

    - Вось жа высокая гара! - выклікнуў Гарохаў на адным з прыпынкаў на павароце, неабходных для адпачынку сабакам.

    - Мы, верагодна, патрапілі вельмі няўдала на схіл адной з ускрайкавых гор, замест таго каб прайсьці ў даліну, - выказаў здагадку Вордзін.

    - Вельмі магчыма, што ўвесь паўднёвы край зямлі такі, - заўважыў Гаруноў. - Успомніце, што мы бачылі наперадзе скалістага горнага ланцуга высокі сьнежны вал, які працягнуўся далёка; вось на яго мы, відавочна, і паднімаемся.

    - Дзіўная зямля! - сказаў Касьцякоў. - Замест стромкіх абрываў і скалістых мысаў, якія аблямоўваюць выспы Новасыбірскія і Бэнэта, тут такая роўная доўгая покаць.

    - І нават няма леднікоў, якія спаўзаюць зьверху, а толькі сьнег, - дадаў Вордзін.

    - Так, гэта дзіўна! Гэты схіл паўднёвы, і сьнег на ім павінен раставаць за лета. Але над ім, як мы бачылі, паднімаецца больш высокі ланцуг гор, з якіх павінны былі б спускацца леднікі праз гэты схіл да мора. А мы іх пакуль не бачылі.

    - Адзінае тлумачэньне гэтага дзіўнага факту, што за гэтым сьнежным валам ляжыць глыбокая даліна і леднікі спускаюцца ў яе, - выказаў здагадку Вордзін, - а затым велізарным ледзяным патокам дзе-небудзь выходзяць да мора, як на Шпіцбэргене.

    - Але дзе ж тады будуць кармавішчы для птушак, якія прылятаюць быццам бы сюды, не кажучы ўжо пра анкілёнах, у існаваньне якіх я, зрэшты, не веру? - заявіў Касьцякоў.

    - Патрываеце ж трохі, таварышы, разгадка не за горамі, - засьмяяўся Гаруноў. - Наперад, бадзёра!

    На наступным прыпынку баромэтар паказаў ужо вышыню ў восемсот мэтраў над узроўнем мора. Смуга як быццам стаў гусьцей, і Гарохаў заявіў:

    - Як хочаце, а трэба павярнуць назад.

    - Гэта чаму? - усклікнуў Гаруноў.

    - Не бачыце, ці што? Лезем, лезем, нібы на неба. Не можа быць такой высокай гары.

    - Вох-хо-хо! - засьмяяліся ўсе трое, і нават Нічыпараў далучыўся да іх.

    - А смуга што значыць? Успомніце гару Кігілях, якая напускае смугу, каб людзі не маглі ўлезьці на яе.

    - Ну, Мікіта, я бачу, ты ад каюраў забабонаў набраўся. Смуга на высокай гары – самая звычайная рэч, асабліва ў тутэйшых месцах. Не бачылі мы яе, ці што?

    - Ваша воля, рабіце як ведаеце, а я вас перасьцярог. Потым не кажаце, што Гарохаў вас у бяду завёў.

    Пацягнуліся далей і яшчэ праз паўгадзіны скрозь парадзелую смугу ўбачылі нарэшце некалькі цёмных скал сярод сьнягоў, яшчэ даволі высока наперадзе. Усё ўздыхнулі вальней і з новай энэргіяй працягвалі шлях; сьнег зрабіўся больш друзлым, і хоць ухіл зрабіўся пакатым, але нарты грузьлі глыбока, і прыйшлося ўтоптваць дарогу для сабак. Таму ўздым замарудзіўся, і апошнія паўкілямэтра даліся цяжка.

    Сонца схілілася ўжо да заходу, калі караван апынуўся нарэшце амаль на грэбні гэтага высокага сьнежнага адхону, дзе баромэтар паказаў дзевяцьсот семдзесят мэтраў. Смуга белай заслонай слалася ўнізе, хаваючы амаль увесь схіл і падножжа, але праз яго адкрываўся далёкі від на таросістую раўніну мора, якая расьсьцілалася да небакраю.

    Пакінуўшы нарты ў падножжа плоскай чорнай скалы, якая ўздымалася невысока над сьнегам, усе пяцёра падняліся на самы грэбень і спыніліся у двух кроках ад краю велізарнага абрыву, якім заканчваўся гэты сьнежны схіл.

    - Ну і цуды! - усклікнуў Нічыпараў, выказаўшы гэтым усеагульнае зьдзіўленьне перад карцінай, якая разьвярнулася наперадзе. Замест суцэльнага сьнегу і лёду, якія трэба было чакаць на такой вышыні, амаль у тысячу мэтраў над узроўнем мора, пад шыратой у 79 ці 80°, вандроўцы ўбачылі перад сабой карціну вясновай прыроды, якая абудзілася, хоць была толькі палова красавіка, калі і пад Якуцкам, на 15-17° паўднёвей, вясна ледзь вызначаецца першым раставаньнем сьнегу. Уніз ад краю абрыву змрочныя чорныя ўступы, на якіх бялеў сьнег, сыходзілі ў глыб велізарнай даліны, якая расьсьцілалася на поўнач да небакраю. На дне яе ярка рунелі шырокія лужкі, падзеленыя пляцамі хмызьняку або лесу, які ужо пакрываўся зелянінай першых лісточкаў. У розных месцах сярод лужкоў зіхацелі люстэркі вялікіх і малых азёркаў, злучаных серабрыстымі стужкамі раўчукоў, якія то хаваліся ў гушчары кустоў, то зьяўляліся на лужках. Над болей дальнімі азярцамі клубілася белая смуга - яны нібы дыміліся. На захадзе, за гэтай зялёнай далінай, паднімаўся ледзь не стромай сьцяной высокі горны ланцуг, грэбень якога быў разрэзаны на востраканцовыя вяршыні, падобныя зуб’ям велічэзнай пілы; на іх палосамі і плямамі ляжаў сьнег, тады як ніжэй на абрыве яго амаль не было. Сонца ўжо спусьцілася за гэты ланцуг, і ўся даліна пагрузілася ў вячэрні цень.

    Ланцуг гор сыходзіў на поўнач за небакрай, хаваючыся ў смузе, які пакрываў аддаленую частку даліны. Туды ж, на поўнач, наколькі можна было бачыць, цягнулася і града, на грэбні якой стаялі назіральнікі і якая была ніжэй процілеглай. На поўдні тая і другая як быццам злучаліся, зусім замыкаючы даліну з гэтага боку. Нямое сузіраньне першых хвілін зьмянілася ажыўленым абменам уражаньняў.

    - Дзіва дзівоснае, Мацьвей Іванавіч! - прамовіў Нічыпараў.

    - Сапраўдная запаветная зямля! - сказаў Вордзін.

    - Зусім неспасьціжная гэтая зеляніна, гэтая расьліннасьць пад такой шыратой! – заявіў Касьцякоў. - Даліна адкрыта на поўнач, у бок канцавосься, нібы адтуль ідзе да яе цяпло.

    - І нядзіўна, што сюды ляцяць здалёку птушкі, грэбуючы нашым суровым узьбярэжжам. Цалкам магчыма, што сюды схаваліся і анкілёны. Але як мы спусьцімся ўніз па гэтых абрывах з нашымі нартамі? Па іх і паражняком не сыдзеш, - заўважыў Гаруноў.

     - А вось жа зьвяры спускаюцца! - выклікнуў Врдзін, паказваючы на некалькі цёмна-бурых жывёл з велізарнымі рагамі, закручанымі сьпіральлю па баках галавы, якія зьявіліся на ўступе пад нагамі вандроўцаў.

     - Эх, каменныя бараны! Вось бы падстрэліць парачку на вячэру! - выклікнуў Гарохаў.

    Тым часам жывёлы, відавочна пачуўшы людзей, спыніліся і ў зьдзіўленьні паднялі галовы ўгару.

    Бараны, відаць, усёткі былі знаёмыя з чалавекам, бо, пастаяўшы хвіліну, рэзка павярнулі назад і схаваліся за выступам скалы. Тым часам Гаруноў вывучыў пры дапамозе біноклю грэбень у абодва бакі ад месца іх стаянкі; на паўночны ўсход ён павялічваўся, на паўднёвы захад як быццам паніжаўся і ў гэтым кірунку, можа быць, уяўляў магчымасьць спуску.

    - Ідзём уздоўж грэбня на паўднёвы захад, - заявіў ён. - Калі ёсьць спуск уніз, то хутчэй за ўсё там.

    - Можа быць, прыйдзецца атачыць усю западзіну, - заўважыў Вордзін, - каб…

    - …каб пераканацца, што спуску ў яе для людзей няма і што толькі для птушак яна даступная, - падхапіў Касьцякоў.

    - Ну, што ж, прыйдзецца задаволіцца на першы раз адкрыцьцём гэтай велічэзнай западзіны з багатай расьліннасьцю сярод палярных ільдоў і неадкладна вярнуцца на мацярык.

    Карыстаючыся рэшткай дня, пайшлі на паўднёвы захад уздоўж грэбня, які аказаўся няроўным: ён то паніжаўся, і тут сьнежнае поле паўднёвага схілу даходзіла да самага краю абрыву, то павялічваўся і ўяўляў скалы ці вострыя градкі. Пры выглядзе іх Вордзін успомніў пра свой малаток і агледзеў некалькі такіх выступаў.

    Усе яны аказаліся складзенымі з базальту, то шчыльнага, то пузырыстага ці шлякаватага, што прадстаўляў базальтавую лаву.

    - Я пачынаю думаць, - сказаў ён, зьвяртаючыся да Гарунова, - што ваша здагадка, выказанае акадэміку Шэнку, што Зямля Саньнікова ўяўляе рэштку вулькана, спраўджваецца. Гэта велізарная катлавіна, акружаная кольцам стромых абрываў, вельмі падобная на кальдэру вялікага старажытнага вулькана, а базальты, сустрэтыя намі ўнізе і тут, на грэбні, пацьвярджаюць гэта.

    - Такое паходжаньне катлавіны растлумачыць нам і існаваньне багатай расьліннасьці пад гэтай шыратой, - дадаў Гаруноў. - Але не будзем вырашаць заўчасна, паглядзім, што будзе далей.

    Па меры руху на паўднёвы захад грэбень прыкметна паніжаўся, але ў бок западзіны абрываўся гэтак жа стромка. Зьмярканьне згушчалася, але амаль поўня месяцу ужо паднялася і асьвятляла шлях. Прайшла яшчэ гадзіна. Гаруноў зірнуў на баромэтар - ён паказваў ужо толькі пяцьсот мэтраў над узроўнем мора.

    - Я думаю, нам прыйдзецца заначаваць на грэбні. Месяц не асьветліць спуску на той бок, а ў цемры ісьці па невядомай дарозе небясьпечна.

    - Знойдзем роўную пляцоўку і станем, - пагадзіўся Нічыпараў.

    - Але калі ўначы паднімецца завея, нас можа зьмесьці ў прорву, - заўважыў Касьцякоў.

    - Завеі не будзе, - заявіў Гарохаў, - неба чыстае, ветру няма, сонца села не чырвонае. Вось хіба шайтан захоча пакараць нас…

    - Будзем спадзявацца, што ён памілуе, - засьмяяўся Гаруноў.

    Выбралі больш роўнае і шырокае месца грэбня ў прамежку паміж дзьвюма скаламі, паставілі намёт. павячэралі, але спаць не хацелася. Таямнічая западзіна была заблізка і ўзбуджала цікаўнасьць. Месяц ужо асьвятляў больш аддаленую частку яе тады як бліжэйшыя заставалася ў цені, у розных месцах серабрыліся люстэркі азёр і стужкі раўчукоў сярод цёмнага фону сенажацяў і лесу.

    Усеўшыся на краю абрыву, усе пяцёра сузіралі дзіўную западзіну, якая ляжалую ў ног; асьветленыя месяцам абрывы процілеглага краю здаваліся зараз яшчэ вышэй і страмчэй.

    Яны паднімаліся над дном на тысячу пяцьсот - тысячу шэсьцьсот мэтраў амаль строма. І раптам у начной цішыні з глыбіні раздалося спачатку працяглае мычэньне, а затым глухі роў.

    - Эге-ге, там зьверына ёсьць, каровы мукаюць! - выклікнуў Нічыпараў.

    - А другі хто, які раве? Ужо ці не сахаты? - спытаў Гаруноў.

    - Не, не сахаты і не бык. Гэты зьвер нібы трубіць у вялікую трубу. І не мядзьведзь.

    Паваражылі, які гэта можа быць зьвер, але ніводны з вядомых прамыслоўцам не выдаваў такіх гукаў, і ўсё засталіся ў зьдзіўленьні.

    - А гэта што? - спытаў Вордзін, паказаўшы на чырвоную кропку, падобную на зорку, якая засьвяцілася ўдалечыні, сярод западзіны; яна то разгаралася, то амаль патухала.

    - Гэта, мабыць, агеньчык на дне кратэра гэтага вулькана, які, відавочна, не зусім патух, - засьмяяўся Касьцякоў.

    - А ці не вогнішча гэта?

    - На тое падобна. Значыць, тут ёсьць людзі; можа быць, гэта зьніклыя анкілёны? – высунуў здагадку Гаруноў.

    Ізноў запанавала маўчаньне. Усё сачылі вачамі за гэтай новай загадкавай зьявай у дзіўнай западзіне. І вось здалёку ледзь чутна данесьліся гукі, якія нагадвалі барабанны бой.

    - Няйначай, як бубен шамана! - заявіў Гарохаў. - Такім чынам, людзі ёсьць і агонь іхні.

    - А калі ёсьць людзі, то павінен быць і спуск уніз, - заўважыў Гаруноў. - Людзі не маглі зьляцець, як птушкі, па паветры.

    - Спуск мог быць, але абрынуўся.

    Прайшло яшчэ паўгадзіны ў маўчаньні, і ўсіх пачало хіліць да сну. Але тут новая зьява зьвярнула на сябе ўвагу. Нягледзячы на тое што месяц, які ўзьняўся вышэй, ярка засьвяціў, далёкая частка западзіны стала невыразнай і хутка зусім зьнікла ў заслоне смугі. Гэта заслона павольна паўзла на поўдзень, і неўзабаве ўся западзіна ператварылася ў велізарнае белаватае возера зьлёгку ўсхваляванай смугі. Затым ён стаў паднімацца вышэй і жмутамі перапаўзаць праз нізкае месца паўднёвай ускраіны, дзе знаходзіліся вандроўцы. З поўначы пацягнула волкім, але летнім ветрыкам, і хутка грэбень, скалы, намёт апынуліся ў густой смузе, праз якую ледзь быў бачны месяц.

    - Прадстаўленьне скончылася, заслона апушчаная, і пара сыходзіць! - заўважыў Вордзін.

    - Сыдзем ад граху ў намёт! - прапанаваў Гарохаў. - І як вы сабе жадаеце, Мацвей Іванавіч, а ўсё гэта - адно насланьне, марыва, і зямля гэта, і лясы, і сенажаці, і зьвяры. Вось убачыце, заўтра прачнёмся, нічога, акрамя сьнегу, не будзе, і нам прыйдзецца вяртацца хутчэй.

    - Ну добра, прадракальнік, заўтра ўбачым, - адказаў Гаруноў.

    Ляглі спаць, але спалі трывожна, таму што сабакі часам узьнімалі брэх і віск, верагодна чуючы нейкіх не вельмі далёкіх жывёл.

                                       ПЕРШЫ ДЗЕНЬ НА ЗЯМЛІ САНЬНІКАВА

    Калі разьвіднела, смуга яшчэ не расьсеялася; яна была такой густой, што ў пяці кроках сылюэт чалавека амаль зьнікаў у малочна-белай імзе. Нават па суседзтве са стаянкай трэба было хадзіць вельмі асьцярожна, каб не зваліцца з абрыву, які знаходзіўся ў некалькіх кроках ад намёту.

    Даводзілася чакаць магчымасьці ісьці далей па грэбні ў пошуках месца для спуску. Разьвялі агонь апошнімі дровамі, узятымі з Кацельнай, накармілі сабак, не сьпяшаючыся пасьнедалі.

     Мяркуючы па часе, сонца паднялося ўжо больш за гадзіну, але смуга зусім хавала яго; яна, здавалася, пералівалася праз грэбень, нібы вадкі кісель, які перапоўніў велізарную чару западзіны і сьцякаў праз вышчарблены край.

    - Гэта дыміць ваш вулькан, - пакпіў Касьцякоў. - Ён дзейнічае па начах; спачатку загарэліся агні, а потым паваліў дым.

    - Сьмейцеся, сьмейцеся, Павел Мікалаевіч, - адказаў Вордзін. А ўсёткі гэта западзіна - вулькан, і гэта адкрыцьцё не меней важнае, чым знаходжаньне самай Зямлі Саньнікава.

    - Але хіба могуць быць вульканы сярод палярных ільдоў? - спытаў Касьцякоў.

    - Чаму ж не! У паўднёвай палярнай вобласьці ёсьць нават дзейсныя вульканы Эрэбус і Тэрор і некалькі патухлых. А ў Ледавітым акіяне мы знаходзім вульканічныя пароды рознага ўзросту і ў Грэнляндыі, і на Шпіцбэргене, і на Зямлі Франца-Іосіфа і нават на найблізкім суседзе Зямлі Саньнікава - высьпе Бэнэта.

    - Але гэта ўсё вельмі старыя.

    - Не ўсё. А Ісьляндыя з яе грандыёзнай вульканічнай дзейнасьцю?

    - Ну, гэты вулькан затыркне за пояс усе астатнія па сваіх памерах, - заўважыў Гаруноў. - Вось што прымушае мяне пакуль сумнявацца ў правільнасьці вашай гіпотэзы…

    - Ён сапраўды вельмі вялікі; я мяркую, ён мае кілямэтраў дваццаць у папярочным і сорак - пяцьдзесят у падоўжаным кірунку.

    - А якія памеры самых буйных кратэраў, вядомых на Зямлі?

    - Наколькі памятаю, кратэр Маўна-Лоа на Гавайскіх выспах мае каля чатырох кілямэтраў, а Гунунг-Тэнгер на Яве трохі менш за шэсьць кілямэтраў у дыямэтры.

    - Ну вось бачыце! Гэтаму у самы раз быць на Месяцы, а не на Зямлі, - заўважыў Касьцякоў.

    - На Месяцы ён быў бы самым пасрэдным, таму што там ёсьць кратэры ў шэсьцьдзесят, восемдзесят, сто і больш кілямэтраў у дыямэтры; напрыклад, кратэр Пталямэя мае сто шэсьцьдзесят адзін кілямэтар, Лянгрэнус - сто пяцьдзесят восем, а ў семдзесят - дзевяноста кілямэтраў маецца больш за дзесятак. Усяго ж на Месяцы налічваюць каля трыццаці тысячаў кратэраў.

    - Мабыць, прыгожае гледзішча ўяўляў бы Месяц, калі ўсе яны дзейнічалі!

    Пакуль нашы вандроўцы размаўлялі пра Месяц, сонца рабіла сваю справу - і смуга хутка пачала радзець, паднімаючыся ўгару і ператвараючыся ў тонкія плёнкі, якія паступова раставалі ў паветры. Хутка грэбень настолькі ачысьціўся, што можна было крануцца ў шлях, хоць западзіна ўяўляла яшчэ малочна-белае мора, паверхня якога павольна вагалася. Пайшлі далей, ужо на захад, паводле выгіну грэбня, які працягваў паніжацца. Нарэшце, незадоўга да поўдня, дашлі да самага нізкага месца, за якім ясна было відаць новае падвышэньне.

    - Калі тут няма спуску, то прыйдзецца шукаць яго далёка на паўночным канцы западзіны, - заявіў Гаруноў.

    - Гэта будзе вельмі сумным, - заўважыў Вордзін, - таму што дроў у нас няма, а корму для сабак хопіць дня на тры, не больш. Падышлі да краю абрыву, каб агледзець яго ўважлівей.

    Баромэтар паказваў толькі сто дваццаць мэтраў над узроўнем мора, і можна было спадзявацца, што пры дапамозе вяровак атрымаецца спусьціцца з уступа на ўступ.

    - Ну вось вам і спуск! - выклікнуў Гаруноў, паказваючы направа.

    Усё зірнулі туды. Там цягнуўся ад грэбня ў глыб западзіны доўгі сьнегавы адхон, велізарная гурба, нанесеная завеямі, якія накідалі сьнег з боку мора праз самае нізкае месца грэбня і паклалі яго пад абаронай абрыву. Ён спускаўся даволі стромка ў выглядзе двухсхільнага даху з шырокім вільчаком, паднімаючыся да самага краю абрыву; правей і лявей яго бачныя былі яшчэ падобныя гурбы, але якія не даходзілі ўжо да грэбня, што падвышаўся, так што толькі ён адзін даваў магчымасьць спуску. Паспрабавалі шчыльнасьць сьнегу - яна аказалася цалкам дастатковай: нага правальвалася толькі на чатыры - пяць сантымэтраў.

    З-за тога што ўхіл даходзіў да 40°, нарты нельга было спускаць з запрэжкай. Адшпілілі сабак, дасталі вяроўкі і, прывязаўшы іх па дзьве да кожнай нарты, сталі спускацца, утрымліваючы нарту ўдваіх. Пакуль дзьве нарты спускаліся, Касьцякоў застаўся наверсе з трэцяй нартай і з сабакамі. Калі Гарохаў і Нічыпараў падняліся зваротна, Касьцякоў павёў усе тры запрэжкі сабак уніз; пусьціць іх адных было небясьпечна, бо яны маглі неадкладна захапіцца пагоняй за якой-небудзь дзічынай. Але весьці трыццаць сабак уніз па ўхіле - нялёгкая задача; убачыўшы ўнізе нарты і людзей, сабакі панесьліся так хутка, што Касьцякоў не ўтрымаўся на нагах, зваліўся ніцма і пакаціўся на жываце па ўсім адхоне, уздымаючы хмару сьнежнага пылу, да агульнага задавальненьня гледачоў ўверсе і ўнізе.

    Скончыўшы спуск, агледзеліся вакол. Глеба вакол падножжа сумётаў была цалкам аголена. Сюды сонца пачынала зазіраць у самыя летнія дні і з боку поўначы, гэта значыць дзесьці ўначы, калі яно стаяла нізка і грэла слаба. Сьнег, верагодна, доўга не раставаў, і расьліннасьць не магла разьвівацца. Але кроках у трыццаці ад канца гурбаў сярод пліт і абломкаў базальту, раскіданых па паверхні глебы, рунеў мох і карлікавыя кветкі раскрывалі свае першыя пялёсткі. Трохі далей бачныя былі сьцелістыя кусьцікі, яшчэ аголеныя, а затым за паўкілямэтра - больш высокія і густыя, ледзь пацягнутыя зелянінай. За імі ўжо цямнела сьцяна невысокага лесу.

    За абедам ці, дакладней, за перакускай з гарбатай, згатаванай на рэштцы дроў, знойдзеных па нартах, абмяркоўвалі важнае пытаньне - як рухацца далей.

    Байдара, нарты, сабакі ўжо не былі патрэбныя, бо ў катлавіне не было ні сьнегу, ні досыць вялікіх рэк для плаваньня. Весьці з сабой трыццаць сабак і клапаціцца пра іх корм было занадта абмежавальным для пасоўваньня. З-за багацьця дзічыны сабакі даставілі б шмат клопатаў, разьбягаючыся для яе перасьледу, а весьці іх на прывязі - значыла б усю ўвага надаваць ім і заняць трох чальцоў экспэдыцыі гэтай непрадукцыйнай працай. Запрэгчы сабак у нарты і ехаць на іх па траве і па лясах - гэта значыла сьцерці дачыста палазы нартаў і зрабіць іх непрыдатнымі для зваротнага шляху праз ільды, а таксама змардаваць сабак цяжкай працай.

    Адзіным прымальным рашэньнем здавалася - пакінуць усю лішнюю маёмасьць і сабак пад наглядам аднаго чалавека тут жа ў сумётаў; тут было прахалодна, а чалавек мог аддаваць увесь свой час на здабыч пражытку сабе і сабакам праз паляваньне. Астатнія чацьвёра пешшу і ўлегцы маглі распачаць экскурсію па Зямлі Саньнікава, вяртаючыся час ад часу да гэтай базы для здачы сабраных калекцый. Гарохаў, які ведаў чукоцкую і ламуцкую мовы, быў неабходны для зносінаў у выпадку сустрэчы з анкілёнамі, таму застацца вартаваць рэчы і сабак даводзілася Нічыпараву. Апошняга некалькі бянтэжыла незвычайнае становішча, але наогул ён, як і ўсе прамыслоўцы Поўначы, не баяўся правесьці некалькі дзён ці нават тыдняў у адзіноце; зграя сабак уяўляла дастатковую абарону ад драпежных зьвяроў, а разам з тым дастаўляла досыць клопатаў - так што нудзіцца ад гультайства не даводзілася, Абралі месца паміж дзьвюма гурбамі, паставілі намёт і скарысталі канец дня на сартаваньне рэчаў. Ідучы ў глыб катлавіны пешшу, нельга было абцяжарваць сябе вялікім грузам; даводзілася браць толькі самае неабходнае - невялікі запас адзежы, бялізны і абутку, стрэльбы і зарады да іх, кацялок і імбрык, разьлічваючы сілкавацца паляваньнем і начаваць пад адкрытым небам.

    Да вечара неба нахмарылася і пайшоў мокры сьнег, часам які зьмяняўся дажджом; прыйшлося схавацца ў намёце.

    - Гэта надвор’е паказвае нам, што трэба прыняць якія-небудзь захады, каб рэчы якія пакідаюцца, нарты і байдара за лета не папсаваліся і не пагнілі, - сказаў Гаруноў.

    - Прыйдзецца выбудаваць будан з калоў і кары, - заўважыў Вордзін.

    - Гэта будзе дрэнная ахова, ды і за карой прыйдзецца далёка хадзіць, - заявіў Гарохаў.

    - А гэтыя сумёты на што? У глыбіні яны, пэўна, не растаюць. Вырыем у іх пячору і складзём там усе рэчы - будзе і суха, і холадна, і ад драпежнікаў бясьпечна.

    - А для сабачак вырыем іншую, - дадаў Нічыпараў, - яны сьпякоты не любяць, ды і запіраць іх на ноч можна будзе, каб не разьбягаліся.

    - Не толькі на ноч. Пойдзеш на паляваньне з дзьвюма - трыма, а астатніх запрэш. Не ўсю ж зграю з сабой вадзіць! Гэтак нічога не здабудзеш - яны ўсіх зьвяроў распужаюць, - заўважыў Гарохаў.

    - Слушна, думка выдатная! - сказаў Гаруноў. - Заўтра з раніцы мы яе ажыцьцявім у справе.

    У гэты вечар у намёце было холадна і няўтульна - дроў не было, і вячэру сварылі сяк-так на гальлі, набраным па суседзтве ў паласе хмызьняку. Таму рана ляглі спаць. Але значна бліжэйшыя размаітыя гукі - мыканьне, бляяньне, роў жывёл, якія даносіліся з катлавіны - часта трывожылі сабак, што ўзьнімалі брэх і вый ды будзілі сьпячых.

    - Не зайздрошчу я Капітону, які ўвесь час будзе спаць поруч гэтых гарланаў! - прабурчаў Касьцякоў падчас аднаго з канцэртаў.

    - Калі ён замкне іх у сьнегавую пячору, яны будуць спакайней, - адказаў Гаруноў, паварочваючыся на іншы бок.

    Раніцай прыняліся за працу і пры дапамозе сякер высеклі ў гурбе, зблізку таго месца, дзе ён прылягаў да базальтавага абрыву, глыбокую галерэю. Пад павярхоўным пластом сьнегу аказаўся суцэльны лёд, які, відавочна, ляжаў ужо цэлыя стагодзьдзі, так што нельга было асьцерагацца, што ён за лета растане. У грот склалі лішнія рэчы, байдару і дзьве нарты, а ўваход заклалі грудамі лёду, каб углыб не магло пранікаць цёплае паветра і каб які-небудзь драпежнік не мог у адсутнасьць Нічыпарава забрацца ўнутр. Па суседзтве высеклі яшчэ тры гроты, паменш, кожны для адной запрэжкі сабак.

    Трэцюю нарту пакінулі Нічыпараву, каб ён мог падвозіць да свайго жыльля дровы з лесу і тушы здабытых жывёл. Нічыпараў, якому ледзяныя пячоры вельмі спадабаліся, намерваўся вырыць яшчэ адну - для захоўваньня мяса, а другую - для сябе і намёт паставіць унутр апошняй, каб спаць спакойна, не асьцерагаючыся нападу. У пячору начны няпрошаны госьць мог пракрасьціся толькі з аднаго боку, а не з усіх, як у намёт, і досыць было пакласьці пару сабак ля ўваходу, каб пачувацца ў поўнай бясьпецы.

    Гэтыя працы занялі амаль цэлы дзень; пасьпелі толькі сыходзіць на ўзьлесак бліжэйшага лесу і насекчы дроў для начлегу.

                                                              ДЗІЎНЫЯ ЖЫВЁЛЫ

    Раніца, хоць і хмурная, але без дажджу і смугі, дазволіла пачаць дасьледаваньне катлавіны. Чацьвёра вандроўцаў з клункамі за сьпіной, са стрэльбамі на плячы рушылі на поўнач. Яны ўзялі з сабой найболей цямлівых сабак, важакоў запрэжак; адна была зусім чорная, другая амаль белая; першую клікалі Крот, другую - Бялуха. Нічыпараў з трэцім важаком - Пярэстым - выпраўляў таварышаў, каб здабыць сабе і сабакам пражытак на бліжэйшыя дні.

    Па меры аддаленьня ад сумётаў расьліннасьць станавілася больш багатай; мох зьмяніла трава, затым пайшлі кусты палярнай бярозы, вербы і алешыны, якія слаліся па зямлі. Сюды ненадоўга ўжо зазірала паўдзённае сонца, і расьліннасьць абуджалася да жыцьця. Чым далей, тым вышэй рабіліся кусты, і затым палярныя віды саступілі месца прадстаўнікам больш умеранай паласы - зьявілася лістоўніца, белая бяроза, алешына, а сярод травы стракацелі першыя кветкі. Дрэвы дасягалі трох - чатырох мэтраў вышыні, утвараючы невялікія гаі, перамежныя з палянамі. Пры праходзе праз адзін такі гай сабакі, якія былі на прывязі, выявілі турботу, сталі рвацца наперад і бурчэць. Прыгатаваўшы стрэльбы, вандроўцы асьцярожна падышлі да ўзьлеску і ўбачылі на паляне вялікі статак жывёл, які пасьвіліся. Бачны былі чорныя сьпіны з даволі вялікімі гарбамі і пухнатыя кароткія хвасты, якія нагадвалі вялікі пэндзаль. Калі адна з жывёл падняла галаву, то аказалася, што яна падобная на бычыную, але карацей ды страмчэй і ўвянчаная вялікімі, загнутымі наперад і ўгару рагамі. Жывёла ўжо пачула небясьпеку і выдала глухое мычаньне, які ўстрывожыў увесь статак.

    Марудзіць было нельга. Гаруноў стрэліў з вінчэстэра ў найблізкага быка, які прыскокнуў і зваліўся на калены. Астатнія ў зьдзіўленьні шарахнуліся ў розныя бакі, але не ўцяклі. У некаторых рогі былі карацей і танчэй; бачны былі і цяляты рознага ўзросту.

    Спусьціўшы сабак, паляўнічыя пабеглі да параненага быка. Статак пры выглядзе людзей пусьцілася наўцёкі, але сабакам атрымалася спыніць цяля, які і быў застрэлены Нічыпаравым.

    Паранены бык пры набліжэньні людзей падняўся і кінуўся ім насустрач з лютым ровам; нахіліўшы галаву і выставіўшы велізарныя рогі, ён нёсься наперад, пакідаючы крывавы сьлед. Але сабакі, якія падбеглі ўзбоч, зьвярнулі на сябе яго ўвагу; ён крута павярнуўся да іх і тым часам атрымаў яшчэ дзьве кулі, якія яго звалілі.

    Абступіўшы ахвяру, паляўнічыя са зьдзіўленьнем разглядалі яе.

    - Як хочаце, гэта не мускусны бык, як можна было думаць, - заявіў Касьцякоў. – У яго і поўсьць карацей, і галава і рогі іншыя.

    - Так, ён падобны на тыбэцкага дзікага яка, якога я бачыў у зоалягічным садзе, - сказаў Гаруноў.

    - Але тут, на Поўначы, адзіным прадстаўніком гэтага сямейства зьяўляецца мускусны бык, Ovibos moschatus, - заўважыў Вордзін, - ды і той водзіцца ў Паўночнай Амэрыцы, а не ў Азіі.

    - Вы правы, але толькі гэта не аўцабык, і гэта бясспрэчна.

    - Але як жа мог тыбэцкі як апынуцца тут, так далёка ад сваёй радзімы, за дзесяць тысяч кілямэтраў?

    - Гэта, відавочна, яшчэ адна з загадак Зямлі Саньнікава, якую яна задае нам, - заўважыў Касьцякоў. - Можа быць, анкілёны прывялі гэтых быкоў з сабой і мы парушым іх права ўласнасьці?

    - Не, быкі гэтыя дзікія, - заявіў Гарохаў. - У нашай зямлі ніколі такіх не было.

    - Для рашэньня загадкі нам прыйдзецца захаваць і павезьці з сабой хоць бы яго чэрап з рагамі, - сказаў Гаруноў. - Мне памятаецца, што ў яка рогі загнуты на канцах больш угару і наогул танчэй, а хвост карацей і гусьцей. Тым часам Нічыпараў прывалок здабытага ім цяля, які меў толькі два - тры тыдні ад роду.

    - Вось жа смачная смажаніна будзе! - заявіў ён. - Шмат гадоў я не еў цяляціны.

    - Вяртайцеся цяпер на стан, Капітон, - распарадзіўся Гаруноў, - і прывядзіце нарту, а мы пакуль разьбяром зьвяроў.

    Нічыпараў з Пярэстым пайшлі назад, арыентуючыся на сьнегавыя гурбы, якія выдатна вылучаліся на чорным абрыве ззаду нізкай паласы лесу. Астатнія сталі здымаць шкуры з быка і цяля, прычым Гаруноў абмераў жывёл і запісаў іх прыметы. Над палянай ужо кружылі некалькі буйных птушак, відаць грыфаў, якія разьлічвалі, што людзі пакінуць ім частку сваёй здабычы. Але іх надзеі былі марнымі, таму што Нічыпараў здагадаўся прывесьці ўсіх сабак, каб накарміць іх уволю на месцы і палегчыць груз мяса, які даводзілася везьці да стану. На разьвітаньне яму было загадана захоўваць чэрапы і шкуры ўсіх жывёл, якіх ён здабудзе, захоўваючы іх у ледзяной пячоры.

    Чатыры вандроўцы адправіліся далей. Па меры аддаленьня ад ускраіны катлавіны дрэвы станавіліся вышэй, трава гусьцей; зьявіліся таполі, асіна, чаромха, бружмель, шыпшыньнік і іншыя кусты; некаторыя ўжо пакрыліся сьвежай лістотай ці заквіталі. Гарохаў са зьдзіўленьнем разглядаў расьліннасьць, таму што ў навакольлях Казачага і па ўсім беразе нічога падобнага не было, а паўднёвей ён бываў толькі ў зімовы час. Астатніх таксама нямала зьдзівіла тое, што тут, пад 80° шыроты, растуць формы, якія ў Сыбіры не пераходзяць за Палярны круг. Па-ранейшаму чаргаваліся лугавыя паляны і палосы лесу, якія рабіліся гусьцейшымі; на двух палянах убачылі быкоў, якія пасьвіліся і з цікавасьцю назіралі іх. Але жывёлы пры набліжэньні людзей пусьціліся наўцёкі. Гэта даказвала, што ў катлавіне жывуць людзі, якія палююць на быкоў, але не маюць агнястрэльнай зброі, бо стральба жывёл не палохала. На адной з палянаў кілямэтрах за васем ад ускраіны катлавіны, акрамя чорных быкоў, заўважылі нейкіх бурых жывёлін таго ж росту. Калі адно з іх падняло галаву, Гарохаў выклікнуў:

    - Глядзіце, Мацьвей Іванавіч, гэта жа ж конь, мабыць!

    - Падобна на тое. Няўжо хатні?

    - Наўрад ці: усе яны адной масьці, бурыя, з чорнай паласой уздоўж хрыбта, рэдкім хвастом і рэдкай грывай, ды і вушы ў іх доўгія, - заявіў Вордзін, які разглядаў жывёл у бінокль.

    - Тады яны падобныя на дзікага каня, якога Пржавальскі адкрыў у глыбіні Цэнтральнай Азіі, - сказаў Гаруноў.

    - Але тут, сярод палярных ільдоў? Яшчэ адна загадка гэтай дзіўнай зямлі! – выклікнуў Касьцякоў.

    - Паспрабуем падысьці да іх бліжэй.

    Агінаючы паляну па ўзьлеску лесу, паляўнічыя трохі наблізіліся да коней. Яны пасьвіліся асобна ад быкоў. Адзін з коней, мабыць стары жарабец, важак табуна, увесь час паднімаў галаву, аглядаючы паляну, і, разьдзімаючы ноздры, нюхаў паветра. Раптам, заўважыўшы людзей, ён выдаў трывожнае ржаньне, збольшага нагадваючае асьліны роў, і ўвесь табун, штук дваццаць дарослых і дзесятак жарабят, панёсься прэч, узьняўшы галовы і выгнуўшы хвасты.

    - Эх, упусьцілі дзічыну! - уздыхнуў Гарохаў. - Жарабё б зварыць, смачныя яны.

    - Ну навошта? Мяса ў нас ёсьць на сёньня, а нагружацца нам не няма патрэбы. Ды і шкада забіваць дарма.

    - А для калекцый? - заўважыў Вордзін. - Хіба гэта не рэдкасьць - дзікі конь і, верагодна, адмысловай пароды?

    - Проста зьдзічэлыя коні, - выказаў здагадку Касьцякоў.

    - Не можа быць! Усе коні ў нас белыя, рэдка калі шэрыя ці ў яблыках, - заявіў Гарохаў.

    - І постаць зусім іншая, - дадаў Гаруноў. - Відавочна, дзякуючы нейкім не высьветленым яшчэ ўмовам на Зямлі Саньнікава захаваліся жывёлы папярэдняга геалягічнага пэрыяду, вымерлыя ў іншых краінах.

    - Вось як у Аўстраліі захаваліся дзікі сабака, кенгуру і іншыя дзіўныя сумчатыя жывёльныя, прымітыўныя млекакормячыя, бяскрылыя птушкі і таму падобныя жывыя закамянеласьці, як іх завуць, - растлумачыў Вордзін.

    - Вы, мабыць, скажаце, што тут пражывае мамант, даўгашэрсны насарог, пячорны мядзьведзь і іншыя сучасьнікі першабытнага чалавека! - засьмяяўся Касьцякоў.

    - Цалкам магчыма, калі толькі чалавек не вынішчыў іх, - адказаў Гаруноў.

    - І цікавасьць, якую ўяўляе Зямля Саньнікава па сваім становішчы і форме, яшчэ павялічыцца яе жывымі закамянеласьцямі, - дадаў Вордзін.

    - Падыдзем да азярца, якое я бачу вось там сярод паляны, - прапанаваў Касьцякоў. - Ці не ўбачым у вадзе бэгемота?

    - Бэгемот не жывая закамянеласьць, - паправіў Гаруноў, - а водзіцца ў вялікім ліку ў рэках Афрыкі, і тут мы яго не знойдзем.

    Але дабрацца да возера не атрымалася: па меры набліжэньня да яго глеба станавілася ўсё больш вязкай і нарэшце ператварылася ў багну, якая вагалася пад нагамі і парослую балотнымі расьлінамі. Відавочна, возера перш было значна большае, але паступова зарастала ад берагоў углыб. Таму ні паспрабаваць яго ваду, ні паглядзець, ці ёсьць у ім рыба і якая яна, не давялося. Пра бэгемота, вядома, і гаворкі быць не магло: яго грузная туша правалілася б у багну пры першых жа кроках. За гэтай палянай пачаўся гусьцейшы і высокі лес з такім густым падлескам з маладых дрэў і кустоў, што, не будзь сьцежак, пратаптаных жывёламі, рух быў бы вельмі цяжкім.

    Пасоўваючыся па такой сьцежцы, вандроўцы чулі гучны вясновы сьпеў розных птушак, буркаваньне турчыкаў; у аддаленьні нават прычуўся кліч зязюлі. Заўважаны былі сойкі, сарокі і каўкі, а ў вышыні парылі два арлы, выглядваючы здабычу на палянах.

    - Вельмі цудоўная краіна! - дзівіўся Гаруноў. - Можна падумаць, што мы знаходзімся дзе-небудзь у паўднёвай паласе Сыбіры, а не ў дзесяці градусах ад Паўночнага канцавосься.

    - Так, адно толькі нізкае становішча сонца, нягледзячы на паўдзённы час, паказвае, што мы на Крайняй Поўначы, - заўважыў Вордзін.

    - А мне гэтыя чорныя зубчастыя вяршыні ўскрайкавага абрыву з іх палосамі сьнегу нагадваюць маю радзіму - даліну Іркуту, уздоўж якой цягнуцца Тункінскія альпы такога ж выгляду, - сказаў Касьцякоў, - а расьліннасьць і птушкі павялічваюць ілюзію.

    На наступнай паляне, таксама з возерам пасярэдзіне, заўважылі быкоў і коней, якія пасьвіліся, і вырашылі спыніцца на ўзьлеску, каб панаглядаць за імі, і дарэчы сварыць абед. Ручаіна, якая выцякала з возера і перасякала паляну, давала магчымасьць набраць чыстай вады. Разьмясьціліся на самай сьцежцы, у выйсьця яе на паляну сярод кустоў, хутка разьвялі агонь, павесілі імбрык і кацёл для супу, нарэзалі шашлык з цяляціны і, нанізаўшы на дубчыкі, паставілі смажыцца. Самі ўселіся ў кустах поруч сьцежкі, адкуль праз прасьветы можна было бачыць жывёл, якія пасьвіліся. Раптам у глыбіні лесу пачуўся цяжкі тупат, які хутка набліжаўся. Зьдзіўленыя вандроўцы ледзь пасьпелі адскочыць у кусты, як па сьцежцы прамчалася велізарная цёмна-бурая жывёліна, якая выдавала глухі роў.

    - Гэта што такое было? Што за пачвара? - шаптаў перапуджаны Гарохаў.

    - Ці заўважылі вы велізарны рог у яго на носу? - спытаў Гаруноў, не меней зьдзіўлены.

    - І куртаты парсючыны хвосьцік? - дадаў Касьцякоў.

    - А вось яго сьлед, - сказаў Вордзін, паказваючы на адбітак нагі на мокрым месцы сьцежкі, дзе вылілі лішнюю ваду.

    Гэты сьлед меў амаль васемнаццаць сантымэтраў у дыямэтры і заканчваўся западзінамі, пакінутымі некалькімі капытамі.

    - Такім чынам, мы бачылі яшчэ адну жывую закамянеласьць - выкапнёвага даўгашэрснага насарога! - сказаў Вордзін.

    - А будзь яна праклятая за яе жвавасьць, гэта закамянеласьць! - выклікнуў Касьцякоў. – Яна ўвесь наш абед згадзіла.

    Сапраўды, насарог, які пранёсься па сьцежцы, нарабіў беды: кацёл з супам быў адкінуты ў кусты і, вядома, пусты, мяса валялася на траве, дубцы з шашлыком растаптаны, імбрык ляжаў на боку.

    - Пачынай спачатку, кухар! - усьміхнуўся Гарохаў, падбіраючы кацёл і імбрык, каб ісьці за вадой.

    - Гэтакая нязграбная пачвара! - бурчэў Касьцякоў, зьбіраючы раскіданыя кавалачкі мяса. - Мала яму было месца на сьцежцы!

    - У іншы раз будзем разумней, - сьмяяўся Гаруноў, - і разьмесьцімся ў старонцы ад зьвярынага гасьцінца!

    - Яшчэ хтосьці бяжыць! - крыкнуў Вордзін і скокнуў у кусты; астатнія рушылі ўсьлед за ім.

    Праз некалькі сэкунд па траве з такім жа глухім ровам прабеглі адзін за адным тры насарогі, якіх пасьпелі разгледзець лепш. Сьпераду быў самец з велізарным рогам на пысе, ззаду якога ўзвышаўся другі рог, значна карацейшы. За ім бегла самка з адным невялікім рогам, а ў хвасьце - дзіцяня, бязрогі, які ледзь пасьпяваў на сваіх кароткіх ножках за бацькамі. Усе трое былі пакрыты рэдкай, але даволі доўгай чорна-бурай поўсьцю.

    - Ну, хлопцы, беражыцеся! - папярэдзіў Гаруноў. - Верагодна, яны ад нейкага драпежніка ўцякаюць. Прыгатуйце стрэльбы!

    Не пасьпеў ён сказаць гэта, як на сьцежцы зьявіўся драпежнік, у якім няцяжка было пазнаць мядзьведзя, але велізарнай велічыні; ён бег, нізка апусьціўшы галаву і абнюхваючы зямлю, зьлёгку перавальваючыся з нагі на нагу. Заўважыўшы вогнішча, якое дагарала і дыміла ля сьцежцы, ён адразу спыніўся, падняў галаву, раскрыў пашчу, паказаўшы свае велізарныя іклы і чырвоны язык. Але тут яго ззаду атакавалі сабакі, і ён крута павярнуў і пабег назад, выдаючы незадаволенае бурчаньне.

    - Ну, таварышы, - абвясьціў Гаруноў, - перабяромся ж на паляну. Тут, відаць, зьвяры не дадуць нам не толькі што згатаваць абед, а нават зьесьці яго спакойна.

    - Мацёры мішка! За жыцьцё я такіх не бачыў… - сказаў Гарохаў, вылазячы з кустоў.

    - Велізарны, ды не вельмі адважны, сабак спалохаўся! - сьмяяўся Вордзін. - А ці ведаеце, я ўпэўнены, што гэта не проста вельмі буйны буры мядзьведзь, а выкапнёвы пячорны, сучасьнік насарога і маманта. Вы заўважылі, якія ў яго сківіцы?

    - Значыць, яшчэ адна жывая закамянеласьць! Наша калекцыя вельмі хутка павялічваецца і становіцца занадта непраўдападобнай, - сказаў Касьцякоў.

    - Так, прыйдзецца фатаграфаваць усіх гэтых выкапнёвых жывёл прама на ўлоньні прыроды, інакш нам ніхто не паверыць, - заўважыў Гаруноў. - Шкада, што мы мала фатаграфічных пласьцінак узялі. Але хто ж мог ведаць, што Зямля Саньнікава - зоалягічны, ці, дакладней, палеанталягічны, сад.

    - Зараз вы можаце, Мікіта, распавесьці вашым прыяцелям-каюрам, што бачылі самі на галаве насарога той рог, які яны лічаць кіпцюром птушкі эксекю.

    - Ды я ж бачыў гэтае стварэньне і раней.

    - Дзе ж гэта? Сёньня ўначы, ці што?

    - Не, даўно справа была. На рэчцы Ачадзе, што справа ў Яну ўпадае, у вясновую пару з берага такой жа зьвер вываліўся і ў вады ляжаў. Пясцы ўжо аб’елі ў яго пысу і выелі пуза, калі ён мне трапіўся. Тады наш спраўнік пра яго губэрнатару дакладваў, а той службоўца паслаў, каб зьвера прывезьлі. Ды толькі да яго прыезду нічога не засталося: пясцы мяса зьелі, а косткі рака пахавала.

    - Так заўсёды бывае з гэтымі знаходкамі, - растлумачыў Гаруноў. - Пакуль іх хто-небудзь выпадкова ўбачыць, пакуль паведаміць па начальстве, а апошнія - у Пецярбург, акадэміі, пакуль яна камандзіруе навукоўца для агляду - праходзяць шматлікія месяцы. А драпежнікі і рэкі не чакаюць. І колькі рэдкіх знаходак ужо зьнікла!

    - Ну, мы з вамі прывязём сёе-тое лепей! - сказаў Вордзін. - Шкуры, чэрапы і фатаграфіі не здохлых, а жывых выкапнёвых жывёл.

    - Фатаграфіі – мабыць так, але наконт чэрапаў і шкур прыйдзецца моцна эканоміць: яны вельмі цяжкія і аб’ёмістыя, а ў нас усяго тры нарты, - заўважыў Касьцякоў.

    - І ўжо ж чэрап і шкуру маманта не павязеш з нашымі сродкамі перасоўваньня! - засьмяяўся Гаруноў.

    - Вы, здаецца, разьлічваеце, што мы ўбачым і жывога маманта? - спытаў Касьцякоў кпліва.

    - Чаму ж не? Калі тут раскашуе і плодзіцца насарог, то можа жыць і мамант.

    - Ну, вашы анкілёны даўно вынішчылі яго, калі засьпелі тут.

    - А дзеля чаго? Біўні ім не патрэбныя - прадаваць іх няма каму; дзічыны і без мамантаў даволі, а здабываць гэту махіну без агнястрэльнай зброі нялёгка.

    - Але ж чалавек каменнага веку паляваў на маманта з яшчэ больш прымітыўнай зброяй.

    - А я мяркую, Мацьвей Іванавіч, - умяшаўся ў гутарку Гарохаў, - што, калі гэты самы мамант тут пражывае, яго тутэйшыя людзі ўшаноўваюць, як сьвятога зьвера, накшталт птушкі эксекю.

    - Цалкам магчыма, Мікіта. І таму я спадзяюся, што мы гэтага зьвера ўбачым.

    Сабраўшы пажыткі, перабраліся на край паляны поруч раўчука і зноў разьвялі агонь. Паляна аказалася пустой - верагодна, насарогі сваім тупатам і ровам спалохалі ўсіх жывёл.

    - І тут напаскудзілі! - заўважыў Вордзін. - А я спадзяваўся, пакуль варыцца абед, падкрасьціся па ўзьлеску і сфатаграфаваць быкоў і коней.

    - Так, засталіся толькі птушкі, якія цікавыя толькі як смажаніна, - сказаў Касьцякоў, паказваючы на зграю качак, якія лёталі над возерам.

                                                    АЗЁРЫ, ШТО ПУЗЫРАЦЦА

    Без далейшай перашкоды паабедалі, адпачылі і пайшлі далей, трымаючыся берагу ручаіны ў надзеі, што ён прывядзе да возера. Гэта надзея апраўдалася: хоць луг рабіўся ўсё больш багністым, але ўздоўж ручаю атрымалася прайсьці, і неўзабаве перад вачамі адкрыўся люстра вады да паўкілямэтра ў дыямэтры, аблямованае зелянінай чароту. Вялікія гарлачыкі расьсьцілалі па вадзе сваё лісьце ўперамешку з дробным лісьцем вадзянога гарэху (Trapa natans) - расьліны, амаль вымерлай на Зямлі, а тут існуючага ў багацьці. Дно возера, пакрытае багавіньнем, павольна сыходзіла ўглыб, і сярод падводнай зеляніны хадзілі жукі і плавалі зграйкі дробнай рыбінкі. Далей на возеры плавалі качкі, гусі і чайкі, а воплескі ў розных месцах выдавалі прысутнасьць буйнейшай рыбы. Паўдзённае сонца, прарываючыся праз хмары, асьвятляла касымі прамянямі гэтую мірную карціну багатага жыцьця, неверагодную для падобнай шыраты.

    - Раўчук жа ж цячэ не ў возера, а з возера, - заўважыў Гаруноў.

    - Што ж з гэтага вынікае?

    - А вынікае тое, што воды катлавіны павінны мець якое-небудзь выйсьце ў мора, гэта значыць кольца гор павінна быць дзе-небудзь разарвана дадолу.

    - Дапушчальна, што так.

    - Нам важна высьветліць гэтае. Сьнежныя гурбы, па якіх мы спусьціліся, за лета моцна панізяцца, і па іх ужо нельга будзе падняцца наверх. Такім чынам, толькі разрыў у горах дасьць нам магчымасьць выйсьці з катлавіны.

    - Але яго можа і не быць, - сказаў Вордзін. - Вада можа сьцякаць па падземным канале. У патоках лавы такія каналы бываюць нярэдка. Успомніце дэльфінаў Гавайскіх выспаў з курсу геалёгіі.

    - Гэта што такое? - спытаў Касьцякоў.

    - Гэта доўгія тунэлі ў патоках лавы, якія цягнуцца ад марскога берага ўглыб. Падчас прыліву вада запаўняе іх і выбіваецца фантанамі праз расколіны. Адгэтуль і назва.

     - Няправільнае, таму што дэльфіны не пускаюць фантанаў вады, як кіты, а толькі распырскваюць ваду, гуляючы, - заўважыў Гаруноў. - Але для нас адсутнасьць разрыву будзе непрыемным - прыйдзецца чакаць канца зімы, калі гурбы зноў нарастуць.

    - Ну што ж, зімоўка на Зямлі Саньнікава ўваходзіла ў нашы пляны, калі здасца магчымай. А зараз ясна, што зімаваць тут можна.

    Тым часам Гарохаў, які не спускаў вока з возера, перапыніў говорку ўсклікам:

    - Глядзіце ж, што там дзеецца! Нейкая пачвара з вады лезе!

    На сярэдзіне вада павольна ўспушвалася вялікім плоскім грудам ці бурбалкай. Раптам гэтая бурбалка лопнула, і з яе вырваўся клюб белай пары, які хутка расьсеяўся ў паветры. Па ўсім возеры ад гэтага месца разьбегліся кругавыя хвалі, і плаваючыя птушкі закалыхаліся на іх.

    - Ужо ці не кіт жыве ў глыбіні ці іншы буйны зьвер? - выказаў здагадку Гарохаў.

    - Кіты ў прэснай вадзе не жывуць, - заўважыў Гаруноў. - Але што за чыньнік гэтай зьявы?

    Тым часам Вордзін выняў з футарала тэрмомэтар і пагрузіў яго ў ваду. Гарохаў засьмяяўся - настолькі бессэнсоўным здаўся яму гэты спосаб пазнаць, хто жыве ў возеры.

    - Уявіце сабе, вада мае дваццаць пяць градусаў цяпла па Цэльсіі! – выклікнуў Вордзін.

    - Раньняй вясной пад гэтай шыратой - і дваццаць пяць градусаў! Гэта неспасьціжнае! - сказаў Касьцякоў. - Ці не памыліліся вы дзесяткі на два?

    - Зьмерыце самі, калі не верыце.

    - Але як жа растлумачыць гэта?

    - Відавочна, возера мае падземны прыток гарачай вады ці, хутчэй, нават пары, мяркуючы па тым, што мы толькі што бачылі. А гэта ўзгодзе з маёй здагадкай, што катлавіна - дно кратэру старога вулькана, у глыбіні якога яшчэ захавалася досыць цяпла, які вылучаецца час ад часу па расколінах.

     - Трэба пачакаць, ці не паўторыцца гэта зьява, - сказаў Гаруноў.

    - Пачакаем. А пакуль я скажу, што калі такіх азёр тут шмат, то адна з чыньнікаў цёплага клімату Зямлі Саньнікава знойдзена. Кругавыя хвалі супакоіліся, і возера зноў стала гладкім, як люстэрка. Усё з цікавасьцю глядзелі на яго ў чаканьні. Гаруноў трымаў у руцэ гадзіньнік. Праз трыццаць дзьве хвіліны пасьля першага ўздуцьця вада зноў пачала паднімацца бурбалкай, які дасягнуў прыкладна двух мэтраў вышыні, пасьля чаго лопнуў з вылучэньнем пары.

    - Ваша тлумачэньне, відавочна, правільнае! - сказаў Гаруноў. - Мы маем пэрыядычнае вылучэньне пары, ці гарачага паветра, з нетраў Зямлі, якое непасрэдна і праз ваду возера сагравае катлавіну.

    - А азёраў мы бачылі цэлы шэраг, разглядаючы катлавіну з вышыні яе ўскраін.

    - Я ўсё ж такі думаю, што гэта кіт пускае фантан, - заявіў Гарохаў, для якога зьявы вульканізму былі незразумелыя.

    - Ну як жа мог кіт прабрацца ў возера, Мікіта? Не мог жа ён пералезьці праз гэтыя горы.

    - А як патрапілі сюды насарогі, быкі і коні, якія не могуць лазіць па стромых цясьнінах? - спытаў Касьцякоў.

    - Вы дрэнна ведаеце геалягічную гісторыю Новасыбірскіх выспаў, - запярэчыў Вордзін. - Напачатку чацьвярцічнага пэрыяду яны складалі яшчэ частку мацерыка Сыбіры, і тады гэты вулькан, відавочна ўжо патухлы, мог быць заселены жывёламі; потым адбыліся разломы, і значныя абшары апусьціліся на дно мора, а астатнія ператварыліся ў выспы. Жывёлам шлях выратаваньня на мацярык быў адрэзаны і ў сувязі з пагаршэньнем клімату яны зьмерлі на ўсіх выспах, акрамя Зямлі Саньнікава, дзякуючы яе цёплай глебе.

    - Але гэта не тлумачыць, як спусьціліся буйныя жывёлы ў гэту яму!

    - Па-першае, у той час маглі існаваць глыбейшыя разрывы ў сьценках кратэра, якія пазьней заваліліся. Па-другое, мы бачылі толькі невялікую частку ўскраіны, і дзе-небудзь далей на поўначы можа быць больш ці меней зручны ўваход.

    - Я зараз не сумняваюся, што мы адкрыем тут яшчэ шмат нечаканага і цікавага, - сказаў Гаруноў. - І я вельмі рады, што грошы, якія стары акадэмік даў нам так даверліва, не патрачаны дарма і навука атрымае такі каштоўны падарунак – рассаднік вымерлых жывёл.

    - А можа быць, і людзей, - дадаў Вордзін.

    - Шкада толькі, што наша экспэдыцыя так мала падрыхтавана для навуковых назіраньняў. Мы не можам замяніць дасьведчаных навукоўцаў і, пэўна, шматлікае празяваем.

    - Што ж рабіць! Мы адкрылі гэту цудоўную зямлю і шлях да яе. Акадэмія, вядома, падрыхтуе вялікую экспэдыцыю з навукоўцаў розных спэцыяльнасьцяў, а мы будзем іх правадырамі.

    За час гутаркі пасярод азёра зноў падняўся вадзяны пузыр, і зьява паўтарылася ў дакладнасьці.

    - У гэты раз я зацёк дакладны час, - сказаў Вордзін. - Прамежак роўна трыццаць тры хвіліны.

    - Але як жа рыбы і птушкі жывуць у гарачай вадзе? - пацікавіўся Гарохаў.

    - А вы зьвярнулі ўвагу, што птушкі не падплываюць да сярэдзіны возера? Верагодна, вада становіцца занадта гарачэй паблізу месца вывяржэньня, і яны яе пазьбягаюць.

    - І рыба таксама не трымаецца там, а ўбаку ёй прасторы досыць.

    Налюбаваўшыся ўдосталь возерам, пайшлі далей, абмінуўшы паляну бліжэй да ўзьлеску. У адным месцы натыркнуліся на тую ж сямейку насарогаў, якая прамчалася праз іх стаянку; татка і матка, задраўшы галовы, аб’ядалі маладыя парасткі ў кустах, памахваючы ад задавальненьня хвосьцікамі, а дзіцяня то паскубваў траву, то гарэзаваў, робячы нязграбныя скачкі, на якія нельга было глядзець без сьмеху; здавалася, што гэта скача прыстойная бочка, да якой дзеля жарту прылеплены чатыры тоўстых слупка. Стаіўшыся за кустамі, вандроўцы доўга любаваліся на гэту сямейную ідылію і ўвекавечылі яе на фатаграфічнай пласьцінцы. Толькі Гарохаў зірнуў на сям’ю больш празаічнымі вачамі, хоць і сьмяяўся, гледзячы на скачкі насаражаня: ён цяміў, колькі пудоў сала можна было б здабыць з гэтай “бочачкі” і колькі добрых трывалых рамянёў для нартаў можна было б нарэзаць з яго скуры.

    Ён ужо схапіўся за стрэльбу, каб ажыцьцявіць свае гаспадарчыя задумы, і Гаруноў ледзь пасьпеў спыніць яго, шапнуўшы:

    - З глузду зьехаў, Мікіта! Старыя растопчуць нас, калі мы кранём іх дзіцяня! З гэтымі зьвярамі жарты кароткія.

    Асьцярожна абмінуўшы па лесе насарогаў, выйшлі на сьцежку, якая перасякала наступны лясны пляц; дрэвы паднімаліся тут ужо да дзесяці мэтраў, а густы падлесак не дазваляў пасоўвацца наперад без цяжкасьцяў і шуму. Сьцежка ўяўляла небясьпеку сустрэчы з якім-небудзь буйным зьверам і, навучаныя досьведам, вандроўцы трымалі стрэльбы напагатове, а наперад пусьцілі Крата, які абвык да бязьлеснай тундры поўначы Сыбіры і ў лесе не рашаўся шнарыць па гушчары і адлучацца ад людзей.

    У лесе было шмат жыцьця. Акрамя розных дробных птушак, бачылі рабчыкаў, якія пасьвіствалі на галінках; пярэстых соек, што пераклікаліся адна з другой; сорак, якія пераляталі з дрэва на дрэва і трашчалі без перапынку; чутныя былі галасы драздоў і іншых пявучых птушачак. Шоргат ў кустах выяўляў прысутнасьць нейкіх дробных сысуноў. За адным завароткам, калі сьцежка пайшла па прамой лініі, то наперадзе убачылі ўдалечыні цёмную масу нейкага буйнага драпежніка, відаць мядзьведзя, які павольна ішоў насустрач, абнюхваючы зямлю. Заўважыўшы людзей, ён рэзка завярнуў са сьцежкі і схаваўся ў гушчары.

    - Гэтых мішак тут, відаць, нямала боўтаецца, - заўважыў Гарохаў.

    - Але толькі як быццам баязьлівыя, - сказаў Касьцякоў.

    - На якога нападзеш! Калі галодны, палезе і на чалавека.

    - Трэба прыняць за правіла трымаць у палове нашых стрэльбаў патроны з разрыўной куляй на ўсякі выпадак, - заявіў Гаруноў. У гэты раз лес цягнуўся без перапынку кілямэтры са два; за ім ізноў аказалася паляна з раўчуком, абрамленым даволі буйнымі таполямі, вербамі, кустамі чаромхі, глогу, шыпшыньніку, з якіх раздаваўся шматгалосы птушыны хор. Уздоўж раўчука дабраліся да возера, якое было яшчэ большым і без гразкіх берагоў.

    - А што, гэта возера таксама пузырыцца, цікава б ведаць? - спытаў Вордзін.

    - Прысядзем, адпачнём і паглядзім.

    Так і зрабілі і пасядзелі з чвэрць гадзіны, назіраючы птушак у розных месцах; частыя воплескі выяўлялі багацьце рыбы.

    - Ну і мілата тут, а не жыцьцё! - захапляўся Гарохаў. - Дзічыны ўсякай, рыбы - колькі жадаеш, не тое што на нашай беднай тундры!

    - Зараз зразумела, чаму пералётныя птушкі імкнуцца сюды, не баючыся пералёту праз ільды і сьнягі акіяна: тут ім прывольле, - сказаў Гаруноў.

    - Дзіўна, што не ўсё зьлятаюцца сюды, а многія застаюцца па ўсёй паўночнай тундры.

    - Пры пералётах птушкі кіруюцца толькі інстынктам, якія перадаюцца з пакаленьня ў пакаленьне, - растлумачыў Гаруноў. - Сюды ляцяць толькі тыя, якія нарадзіліся тут, а тыя, якія нарадзіліся ў тундры, застаюцца там і не ляцяць далей на поўнач, хоць бачаць, што іншыя ляцяць.

    - Так, каб птушкі былі разумней, нам у тундры дрэнна стала б жыць. Пралётная птушка і ленныя гусі нас часта ратуюць ад галаданьня, калі ўлоў рыбы ці здабыча зьвера дрэнная, - сказаў Гарохаў.

    - Заўважана, што месцамі птушкі не ляцяць па прамой лініі, а робяць вялікі крук толькі таму, што так лёталі іх продкі, агінаючы мясцовасьці, нязручныя для спуску на адпачынак, напрыклад пакрытыя леднікамі ці суцэльнымі лясамі, якія высечаны.

    Тым часам на сярэдзіне возера вада павольна пачала паднімацца пузыром, але не адным, а дзьвюма - на некаторай адлегласьці адзін ад аднаго. Абодва пузыры выпусьцілі па клюбу пары і аселі.

    - Трэба пачакаць наступнага вывяржэньня, каб вызначыць пэрыядычнасьць, - прапанаваў Вордзін.

    - Што ж, пачакаем, а пакуль згатуем гарбату.

    Абралі зручнае месца, разьвялі агонь і павесілі імбрык. Гарохаў, захапіўшы дубальтоўку, пачаў падкрадацца да зграйкі качак, якія плавалі па суседзтве ля берагу. Неўзабаве раздаўся стрэл, пасьля якога качкі ўзьляцелі, пакінуўшы дзьвюх на месцы. Але затым пачуўся другі стрэл і ўсьлед за ім крык Гарохава:

    - Хутчэй сюды, дапамажыце!

    Усе трое, схапіўшы стрэльбы, пабеглі да месца здарэньня, але трысьнёг і кусты затрымалі іх трохі, і калі яны дабраліся, то ўбачылі Гарохава, які ляжыць на пузе ля вады, па якой разыходзіліся вялікія кругі, нібы туды толькі што пагрузілася буйнае цела.

    - Што такое? Што такое?

    - Эх, спазьніліся, мілыя! - засмучана сказаў Гарохаў, паднімаючыся на ногі. - Яна сышла!

    - Хто яна? Рыба, ці што?

    - Нерпа, сапраўдная нерпа! - з уздыхам адказаў прамысловец.

    - Не можа быць! - заявіў Касьцякоў. - У прэснай вадзе нерпа не жыве. Гэта, верагодна, была рачная выдра.

    - Ну вось яшчэ што скажаце! - абурыўся якут. - Мала я здабыў нерпаў на сваім вяку!

    - Дзе ж яна была?

    - Вось тут, паміж купінамі. Калі я смальнуў у качак, яна прыпаднялася з травы і глядзіць на мяне, нібы ачумелая. Я не выцерпеў і качыным зарадам у яе бухнуў. Яна закруцілася - я да яе, наваліўся і зароў вам. Ды пакуль вы беглі, яна вырвалася з рук - сьлізкі зьвер жа, няма за што ўчапіцца.

    - Што ж, вялікая яна была?

    - Не, паменш нашых: можа быць, маладзенькая.

    - Як жа апынулася нерпа ў возеры? - зьдзіўляўся Касьцякоў. - Не верыцца мне ўсёткі.

    - Вы памыляецеся, Павел Мікалаевіч! - сказаў Вордзін. - Успомніце, што ў Байкале, таксама прэсным, водзіцца адмысловы від нерпы, Phoca sibirica. Кажуць, што яна жыве і ў возеры Арон, які складае пашырэньне ракі Віцім паміж двума яго парогамі. А тут, так блізка ад Ледавітага мора, яе прысутнасьць яшчэ больш зразумела.

    - Але як яна магла пракрасьціся ў гэта параўнальна маленькае возера?

    - Гэта даказвае што азёры Саньнікавай Землі сьпярша былі большыя і мелі больш вольнае злучэньне з морам. У той час нерпы і забраліся сюды; можа быць, уся гэта зямля ўяўляла марскі заліў і мела салёную ваду, а затым аддзялілася, і заліў, пераўтвораны ў возера, паступова апрэсьніўся, так што нерпы памаленьку, можа быць на працягу цэлых пакаленьняў, прыстасоўваліся да прэснай вады.

    Вярнуўшыся да імбрыка, які ўжо кіпеў, вандроўцы неўзабаве былі сьведкамі другаснага вывяржэньня пары ў цэнтры возера. Прамежак склаўся ў сорак хвілін.

    Пасьля гарбаты, агінаючы возера па самым беразе, вандроўцы пераканаліся ў праўдзівасьці слоў Гарохава.

    У адным месцы яны ўбачылі невялікага цюленя, які высунуў з вады галаву і глядзеў на людзей сваімі аксамітавымі круглымі вачамі. Але сабакі, пазнаўшы добра ім знаёмага зьвера, які ўяўляў прынадную здабычу, кінуліся з гучным брэхам да берага, і цюлень, пагардліва чмыхнуўшы, схаваўся.

    - Ваша праўда, Мікіта, гэта, вядома, нерпа! - прызнаўся Касьцякоў.

                                              ПЕРШЫЯ ПРЫКМЕТЫ ЧАЛАВЕКА

    За палянай ізноў пачаўся лес, у якім ізноў ішлі па зьвярынай сьцежцы, пусьціўшы сабак наперад.

    Сярод лесу раптам пачуўся адчайны брэх апошніх. Наблізіўшыся са стрэльбамі напагатове, вандроўцы ўбачылі, што сабакі спынілі цэлы табун коней, уцекачоў, відавочна, да возера на вадапой. Сабакі, падціснуўшы хвасты, брахалі і віскаталі, а коні глядзелі са зьдзіўленьнем на гэтых адважных карлікаў, якія адважыліся загарадзіць ім дарогу.

    Яны білі капытамі зямлю, храплі, але не вырашаліся рушыць наперад.

    - Ну што нам рабіць? - зьдзіўляўся Касьцякоў. - Шлях загароджаны.

    - Прыйдзецца страляць, - прапанаваў Гарохаў.

    - Але толькі не куляй! - заявіў Гаруноў. - Мяса ў нас дастаткова. Стаяць яны нязручна, і паранены важак кінецца на нас, а за ім увесь табун. Страляйце качыным дробам - яна пстрыкне па ўсіх найблізкіх і спалохае іх.

    Гром стрэлу, які пракаціўся па вузкім зялёным калідоры сьцежкі, і дробны дроб, што абсыпала пярэдніх коней, вырабілі дзіўны перапалох.

    Дзікае ржаньне агаласіла паветра, коні ўзьвяваліся на дыбы, паварочваючыся ў цеснаце, перакульваючы адзін аднаго і ломячы кусты і маладыя дрэўцы па баках сьцяжынкі. Згуртаванай масай табун нарэшце павярнуў і панёсься зваротна.

    - Зараз можна ісьці спакойна - нікога не сустрэнем у лесе, - сказаў Вордзін.

    Дзікае скаканьне табуна сапраўды распужала не толькі жывёл, але і птушак, якія на некаторы час замоўклі. Бесьперашкодна дашлі да наступнай паляны, на якой увагу неадкладна прыцягнуў да сябе сьнежна-белы ўзгорак, які ўзвышаўся ў цэнтры і рэзка вылучаўся на зялёным фоне сенажаці і лесу.

    - Вось жа ж, які вялікі сумёт! - выклікнуў Гарохаў.

    - Хутчэй наледзь, не пасьпеўшая растаць, - паправіў Гаруноў.

    - Хіба тарыны (наледзі) бываюць такія высокія? - спытаў Касьцякоў.

    - Не, не бываюць. Хіба што гэта наледзь вельмі моцнай крыніцы, якая ўтварылася вакол яе вусьця.

    - Тады што ж гэта такое?

    Абмінуўшы сенажаць, вандроўцы пераканаліся, што ўзгорак узвышаецца сярод невялікага возера, так што здагадка, што гэта наледзь ці сумёт, адпадала. Зблізку ўзгорак прадстаў ў выглядзе уступаў, якія ўздымаліся адзін над адным, і ў бінокль можна было разгледзець, што па іх струменьчыкамі сьцякае вада.

    Са зьдзіўленьнем усё разглядалі гэта дзіўнае ўзвышэньне, як раптам з яго вяршыні са сьвістам і шыпеньнем вырваўся фантан, які суправаджаўся клюбамі пары; ён падняўся мэтраў на дзесяць і рассыпаўся дажджом па ўступах. Цікавая зьява працягвалася не больш за адну хвіліну, па заканчэньні якой узгорак прыняў ранейшы выгляд і толькі зьлёгку дыміўся.

    - Зараз усё зразумела! Гэта гейзэр - гарачая пэрыядычная крыніца, якія часта бываюць у вульканічных абласьцях Зямлі, - сказаў Вордзін.

    - Вы правы, а ўзгорак - адклад крамяністага туфу, які асаджваецца з выкіданай вады, пакуль яна сьцякае па ўступах. Зьмералі тэмпэратуру вады ў возеры - яна апынулася 35 градусаў па Цэльсіі, і апушчанай руцэ здавалася гарачэй.

    - Вось чаму на возеры не відаць птушкі, - сказаў Касьцякоў.

    - Верагодна, няма і рыбы: воплескаў нідзе не відаць, - дадаў Вордзін.

    Але возера не было зусім зьнежывелым. На дне яго былі бачнае дзіўнае чырванаватае багавіньне, паміж якім хадзілі масамі дробныя ракападобныя, якія відавочна адчувалі сябе выдатна ў цёплай вадзе. Але вышэйшым жывёлам яна была не да спадобы - некалькі качак, якія селі на возера, са спалоханым краканьнем ізноў падняліся, ледзь толькі кранулі воды.

    - А ці не пара нам падумаць пра начлег? - спытаў Гаруноў.

    - Так, сонца ўжо зьбіраецца сесьці за горы, а ўражаньняў мы за дзень атрымалі даволі, - пагадзіўся Вордзін.

    - І трэба абраць зручнае месца, абароненае ад драпежнікаў, - дадаў Касьцякоў.

    - Такое месца мы не знойдзем, - хіба ўлезем на дрэва і будзем спаць, седзячы на галінках, як птушкі, што ледзь ці будзе прыемна.

    - Я думаю, што трэба спаць не ў лесе, а на адкрым месцы і па чарзе вартаваць, - заявіў Гарохаў.

    - Вядома, і ўвесь час падтрымліваць агонь, які палохае драпежных зьвяроў, - сказаў Гаруноў.

    Так як ля возера паліва не было, то прайшлі ўздоўж раўчука, які цёк з яго, да ўзьлеску лесу, зблізку якога разьмясьціліся пад самотнай таполяй. Завідна насеклі дроў на ўсю ноч і расклалі два вогнішча; у прамежку паміж вогнішчамі і ляглі пасьля вячэры, падзяліўшы час на двухгадзінныя дзяжурства. Ноч прайшла не зусім спакойна: часам то бліжэй, то далей раздаваліся розныя гукі - мыканьне быкоў, іржаньне коней, роў насарогаў, крыкі соў, а сабакі адклікаліся на іх бурчаньнем ці брэхам. З поўначы смуга пачала ахутваць паляну, і сьвятло месяца ўжо на ўшчэрбе ледзь прабівалася; смуга павольна паўзла на поўдзень, парой разьдзіраючыся, і месяц на некалькі хвілін ярка асьвятляў паляну, а белы ўзгорак сярод возера часам здаваўся плывучым у малочным моры. Яго вывяржэньні паўтараліся кожныя дваццаць хвілін і таксама парушалі цішыню лёгкім сьвістам і шумам падаючай вады.

    Досьвіткам падзьмуў даволі моцны сівер, і смуга хутка расьсеялася. Сонца, якое паднялося над усходняй ускраінай катлавіны, што мела выгляд чорнага востразубчатага хрыбта з палосамі сьнегу па ўступах і маршчынам, засьпела вандроўцаў ужо гатовымі да працы. У гэты дзень вырашылі ісьці на ўсход да ўскраіны катлавіны і ўздоўж яе вярнуцца на базу ля гурбаў, каб адведаць Нічыпарава, паведаміць яму пра існаваньне буйных мядзьведзяў і насарогаў ды параіць не паляваць на іх. Неўзабаве знайшлі вузкую сьцежку, якая вяла з паляны на ўсход праз лес, які цягнуўся некалькі кілямэтраў, паступова драбнеючы. Здабылі некалькі рабчыкаў і вялікага глушца, якога сабакі загналі на дрэва, адкуль ён са зьдзіўленьнем разглядаў дзіўных зьвяроў, пакуль стрэл не скінуў яго ўніз. Паляна, якая зьмяніла лес, аказалася вельмі мокрай, а сярэдзіна яе ўяўляла сапраўдную імшару, якая заняла, відавочна, месца ранейшага возера.

    Прыйшлося агінаць яе па ўзьлеску, дзе сабакі неўзабаве выгналі буйнага аленя.

    - Так і ёсьць, сахаты! - выклікнуў Гарохаў.

    Але гэта быў не сахаты, а алень таго ж росту, з ганарліва паднятай прыгожай галавой, увянчанай велізарнымі рагамі, якія злучалі ў сабе асаблівасьці рагоў як лася, так і ізюбра (высакароднага аленя); на рогі апошняга яны былі падобным сваімі памерамі, на рогі першага тым, што заканчваліся шырокай лапаткай з зубцамі. Гэта пышная дзічына разахвоціла паляўнічых і, спыненая сабакамі, якія напалі на яе, пала ахвярай разрыўной кулі.

    - На сахатага падобны і не падобны, - заявіў Гарохаў. - Што за зьвер, ці не ведаеце, Мацьвей Іванавіч?

    - Я думаю, - адказаў Гаруноў, разглядваючы жывёліну, - што гэта велічэзны выкапнёвы алень, Cervus euryceros, сучасьнік маманта.

    - Але не з буйных. Верагодна, малады экзэмпляр, - дадаў Вордзін.

    - Не, алень стары! - заявіў Гарохаў. - Лічыце, колькі атожылкаў на рагах. Па-мойму, яму гадоў пятнаццаць.

    - Відавочна, гэта драбнеючая парода, - выказаў здагадку Касьцякоў.

    - І рэдкая, іншых зьвяроў з жывых закамянеласьцяў мы бачылі шмат, а гэтага ўпершыню сустрэлі.

    - Такім чынам, трэба яго абмераць і захапіць з сабой чэрап і рогі, - заявіў Гаруноў.

    - Рогі занадта цяжкія, ды і захаваць іх нельга - гледзіце, яны вясновыя, мяккія, налітыя крывёй, - заўважыў Касьцякоў.

    - Шкада! Ну, фатаграфія хоць будзе. Я пасьпеў яго зьняць, пакуль ён адбіваўся ад сабак, - сказаў Вордзін.

    Не губляючы часу, вырабілі абмер, затым выразалі лепшыя часткі мяса, накармілі сабак уволю, адсеклі рогі і панесьлі галаву для прэпараваньня на базе.

    - Мозг і язык на вячэру! Гэта прынадная страва! - захапляўся Гарохаў, які выразаў таксама скуру са сьпіны для папраўкі абутку. За палянай ізноў пайшоў лес, які цягнуўся, паступова радзеючы і драбнеючы, амаль да падножжа ўскрайкавага абрыву. Уздоўж апошняга расьсьцілалася мэтраў на пяцьсот багатае мохавішча; зялёны пячоначны мох і бялёсы аленевы пакрывалі тоўстымі падушкамі няроўную глебу, хаваючы абломкі каменя, якія зваліліся з абрыву.

    - Эх, раскошнае месца для аленяў! Сюды б прыганяць іх на лета, - уздыхнуў Гарохаў.

    - А вы заўважылі, што на Зямлі Саньнікава, нягледзячы на багацьце азёр і багністых сенажацяў, амаль няма гнюсу? - спытаў Гаруноў.

    - Так, так! Ні сьляпнёў, ні аваднёў, ні мошкі і нават камароў зусім мала, - пацьвердзіў Вордзін.

    - Словам, рай зямной! Не тое што наша краіна, дзе ўлетку жыцьці не рады ад гнюсу, - дадаў Гарохаў.

     - А ўспомніце, Мікіта, што вы казалі нядаўна пра марыва і шайтанаў! – засьмяяўся Гаруноў.

   - Можа быць, усё, што мы бачым, толькі насланьне? - спытаў Касьцякоў.

    Гарохаў зьбянтэжана ўсьміхнуўся і пакруціў галавой. Усё, што ён бачыў за гэтыя два дні, было незвычайна, але на насланьне не падобнае.

    - А вось калі мы шчасьліва вернемся ў Казачае, тады я скажу, насланьне гэта ці не! - вывернуся хітры якут. На мохавішчы заўважылі паблізу некалькі паўночных аленяў, што пасьвіліся, якія, убачыўшы людзей, хутка схаваліся ў кустах. Бліжэй да падножжа абрыву натыкнуліся на статак каменных бараноў, якія былі схаваны велізарнай грудай, якая звалілася зьверху. Яны панесьліся спачатку ўздоўж абрыву, а потым з дзівосным спрытам пачалі паднімацца па вузкім карнізе, пераскокваючы праз шырокія прамежкі, што разьдзіралі яго на часткі. На вышыні мэтраў сто яны схаваліся на шырэйшым уступе. Абрыў у выглядзе змрочных чорных сьцен з бура-чырвонымі падцёкамі і плямамі лішаёў цягнуўся высокімі ўступамі ўгару; ён складаўся з базальту, які складаў, відавочна, усю ўскраіну гэтай выдатнай западзіны. У яго падножжа расьліннасьці не было; тут цягнуўся хаос абломкаў скал, пакрытых лішаямі; дзе-нідзе ў ямах паміж імі бялеў сьнег. Навіслая скала зьвярнула на сябе ўвагу вандроўцаў. Яна абараняла ад дажджу пляцоўку ў некалькі квадратных мэтраў, вольную ад абломкаў, але ўсю стаптаную і запаганеную каменнымі баранамі. У глыбіні яе было нешта накшталт натуральнай нішы, на сьценцы якой востры позірк Гарохава заўважыў налёт копаці.

    - Вой, тут былі людзі! - выклікнуў ён.

    - Тыя, якія пасьвілі каменных бараноў? - засьмяяўся Касьцякоў.

    Усё стоўпіліся вакол нішы; у глыбіні яе аказалася некалькі галавешак, вуглі, попел, абгарэлыя косткі. Агледзеўшы ўважліва пляцоўку, знайшлі некалькі вельмі груба абробленых крамнёвых прылад і аскепкі крэмню.

    - Людзі каменнага веку! - заявіў Вордзін. - І нават не нэаліту, а палеаліту, мяркуючы па прымітыўнасьці апрацоўкі.

    - Калі ж яны жылі тут? Можа быць, тысячу гадоў назад? - падхапіў Касьцякоў.

    - Не, вогнішча даволі сьвяжэе. Яно на самай паверхні, не пакрытае абломкамі скалы, а толькі пылам, які, верагодна, паднімаюць бараны, топчучыся тут.

    - Такім чынам, мы сустрэнем дзе-небудзь на Зямлі Саньнікава дзікуноў каменнага веку - можа быць, людаедаў? - спытаў Касьцякоў.

    - Абгарэлыя косткі як быццам чалавечыя, - пацьвердзіў Вордзін.

    - Няўжо гэта будуць вашы анкілёны? - зьвярнуўся Касьцякоў, нібы з папрокам, да Гарунова.

    - Анкілёны сышлі з Сыбіры некалькі сот гадоў назад. У той час паўночныя іншародцы не былі ўжо людзьмі каменнага веку - яны ведалі ўжываньне жалеза.

    - Так, нашы прадзеды ўжо здабывалі руду і кавалі жалезныя нажы, страмёны, кольцы, крукі, - пацьвердзіў Гарохаў.

    - Але побач з гэтым шырока ўжывалі вырабы з рога, косьці, каменя, выраб якіх ацалеў ва ўсіх тубыльцаў, адарваных ад найноўшай культуры і якія жывуць у нетрах, куды цяжкі жалезны тавар пранікае з цяжкасьцю. Але гэтыя вырабы параўнальныя па сваім аздабленьні з вырабамі нэаліту, а ніяк не палеаліту, - растлумачыў Гаруноў.

    - Такім чынам, гэта вогнішча не анкілёнаў?

    - Вядома, не! Відавочна, тут ацалелі людзі старажытнага каменнага веку, сучасьнікі маманта, пячорнага мядзьведзя і іншых жывёл канца ледніковага пэрыяду.

    - І калі ацалелі гэтыя жывёлы, як мы ўжо пераканаліся, то, натуральна, маглі ацалець і людзі, - дадаў Вордзін.

    - Калі толькі онкілёны, якія валодалі вышэйшай ступеньню культуры ў параўнаньні з гэтымі дзікунамі, не вынішчылі апошніх, - сказаў Гаруноў.

    - Вогнішча паказвае, што яны яшчэ існуюць ці існавалі вельмі нядаўна, можа быць, адзінкамі, - заўважыў Вордзін.

    - І ўбачыць дзікуноў каменнага веку будзе вельмі цікава, - дадаў Касьцякоў. - Яны жывуць, відавочна, у пячорах ускраін катлавіны, і трэба папярэдзіць Нічыпарава, таму што сустрэча з імі будзе небясьпечная, калі яны людаеды.

    Вярнуўшыся да ўзьлеску хмызьнякоў, вандроўцы накіраваліся ўздоўж яе на паўднёвы захад і да вечара наблізіліся да сваёй базы. Калі белыя гурбы былі ўжо недалёка, Гарохаў не ўтрымаўся і падстрэліў каменнага барана, які стаяў у зручным становішчы на ўступе. У адказ раздаўся стрэл на базе, і неўзабаве насустрач выйшаў Нічыпараў у суправаджэньні Пярэстага, які, весела матляючы хвастом, кінуўся абнюхваць Крата і Бялуху, якія адказвалі яму тым жа.

    Нічыпараў напярэдадні даставіў пасьпяхова тушу быка на стаянку, а ў гэты дзень здабыў каменнага барана і падвёз запас дроў. Ён ужо высек для сябе грот у гурбе, паставіў у ім намёт, абгарадзіў выйсьце сьцяной з кавалкаў лёду з вузкім праходам, які на ноч таксама закладваў грудамі, і ў таварыстве Пярэстага пачуваўся ў бясьпецы.

                                                      СУСТРЭЧА З АНКІЛЁНАМІ

    Ціхае надвор’е наступнага дня затрымала вандроўцаў да поўдня на стаянцы, бо толькі да гэтага часу расьсеялася густая смуга, відавочна якая  складала характэрную асаблівасьць клімату Зямлі Саньнікава, - увесну ва ўсякім разе. Гэта не было дзіўна: шматлікія цёплыя азёры і раўчукі давалі шмат вільгаці паветра, а шырокая плошча сьнягоў і льдоў, якая атачала зямлю, абумоўлівала згушчэньне гэтай вільгаці ў смугу пасьля заходу сонца.

    Волкі клімат тлумачыў таксама багацьце моху і лішаёў у лясах; ствалы ўсіх дрэў былі імшыстыя, а з галін спускаліся шматлікімі кудламі шэрыя лішаі.

    Тая ж смуга, відавочна, быў чыньнікам таго, што Зямлю Саньнікава, нягледзячы на вышыню яе гор, так рэдка было відаць з выспы Кацельнай; увесну туманы, верагодна, віселі амаль увесь час над ёй, а пазьней, калі ўскрывалася мора, туманы стаялі над апошнім ды засьцілалі зямлю густой завесай.

    Другую экскурсію ў глыб Землі Саньнікава зрабілі на паўночны захад. І ў гэтым кірунку лясы чаргаваліся з больш ці меней шырокімі палянамі; сярод апошніх большаю часткай былі азёры; бліжэйшыя ад поўдня ўжо зарасталі, ператвараючыся ў балоты, далейшыя яшчэ не падвяргаліся гэтай долі, але вывяржэньні пары былі заўважаны ў нешматлікіх, і толькі ў слабай ступені. Відаць, у гэтым боку вульканізм катлавіны ўжо згасаў. На палянах сустракалі быкоў і коней, але ў меншай колькасьці і больш асьцярожных, якія відавочна добра ведалі небясьпеку блізкасьці чалавека. Насарогаў бачылі толькі адзін раз здалёк. Затое тут было шмат кабаноў, якія засялялі чароты вакол азёр, і адзін з іх быў здабыты на вячэру.

    На начлег спыніліся на ўзьлеску вялікай паляны і, склаўшы клункі і стрэльбы на траву, адправіліся ў лес секчы дровы для вогнішчаў. Раптам сабакі, пакінутыя ў рэчаў, адчайна забрахалі. Гарохаў і Вордзін, якія былі паблізу, выбеглі на паляну і ўбачылі велізарнага мядзьведзя, які абнюхваў іх клункі, - пах сьвежага мяса, відавочна, раздражніў яго апэтыт. Сабакі з брэхам і віскам імкнуліся ўкусіць яго за заднія ногі, але ён спрытна адбіваўся імі і злосна бурчэў.

    Што было рабіць? Стрэльбы ляжалі поруч клункаў, якім пагражала небясьпека быць пашматанымі ў жмуты, нягледзячы на стараннасьць сабак. Вордзін, у якога ў руках была сякера, шапнуў Гарохаву:

    - Я падыду да яго ззаду і стукну сякерай. Калі ён павернецца да мяне - хапайце стрэльбы і страляйце.

    Тым часам мядзьведзь разадраў кіпцюрамі адзін з клункаў і засунуў у яе морду. Вордзін хутка падскокнуў ззаду і з усяго размаху ўсадзіла сякеру да самага абуха ў крыж мядзьведзя, а затым адскочыў у бок. Страшны роў агаласіў паляну; мядзьведзь устаў на дыбы, але зараз жа перакуліўся ніц, ледзь не прыціснуўшы Крата. У мядзьведзя быў перабіты хрыбетнік, і ён катаўся з ровам па траве, размахваючы пярэднімі лапамі. Сабакі ўчапіліся ў яго нерухомыя заднія ногі, а Гарохаў, падхапіўшы стрэльбу, усадзіў разрыўную кулю ў левы бок мядзьведзя. Праз некалькі хвілін велічэзная туша ляжала нерухома, акрашваючы траву струменямі крыві.

    Падышлі Гаруноў і Касьцякоў з бярэмямі дроў. Усё абступілі мядзьведзя, дзівячыся яго велічыні: ён быў разы ў паўтара больш знаёмага ім бурага мядзьведзя, а іклы яго мелі больш дзесяці сантымэтраў у даўжыню.

    - Мы танна абышліся ў гэты раз! - сказаў Гаруноў.

    - Адзін падраны клунак і паранены сабака, а магло быць горш.

     Сапраўды, мядзьведзь у агоніі ўчапіў лапай бок Бялухі, і ён счырванеў ад крыві. Сабака ўжо залізвала сваю рану, на шчасьце неглыбокую.

    - Надалей нам навука! Хто-небудзь павінен заставацца ў рэчаў са стрэльбай напагатове, - сказаў Вордзін. - Не кожны раз атрымаецца так спрытна ўсадзіць сякеру ў сьпіну велічэзнага зьвера.

    - Так, трапіся яму ў лапы - жывым не сыдзеш! - заўважыў Гарохаў, прымаючыся за люпленьне шкуры.

    Вордзін абмераў мядзьведзя; фатаграфаваць яго было позна - ужо шарэла.

    Прыйшлося перанесьці рэчы ў іншае месца, таму што туша выдавала непрыемны пах, што не перашкодзіла сабакам нажэрціся да горла. Ноч прайшла неспакойна. Сабакі ўвесь час бурчэлі, але густая смуга, якая зацягнуў паляну да паўночы, не дазваляў бачыць чыньнік іх турботы. Каля тушы, пакінутай у сотні крокаў убаку, чулася валтузьня, чмяканьне, храбусьценьне костак; нейкія начныя драпежнікі балявалі над парэшткамі. Досьвіткам Гарохаў знайшоў ужо абгрызены дачыста шкілет і бачыў двух буйных ваўкоў, якія хутка схаваліся пры яго набліжэньні.

    У гэты дзень смуга дзякуючы ветру расьсеялася раней, і вандроўцы працягвалі свой маршрут на паўночны захад. Мядзьведжую шкуру Гарохаў расьцягнуў паміж дрэвамі ўзьлеску, разьлічваючы захапіць яе на зваротным шляху. Абмінулі яшчэ дзьве паляны з азёрамі; у другім узвышаўся белы ўзгорак з туфу, але вывяржэньня, відавочна, даўно не было, бо туф пакрыўся лішаямі.

    Пры выйсьці на трэцюю паляну пачулі галасы людзей на процілеглай ускраіне. Але сабакі паднялі брэх - і галасы адразу замоўклі. Праз паляну ішла добра ўтаптаная сьцежка, якая агінала невялікае возера, зблізку якога на вільготнай глебе лёгка было распазнаць сьляды чалавечых ног, абутых у мяккія тарбасы.

    - Вось гэта ўжо не людзі каменнага веку! - выклікнуў Гаруноў. - Тыя, пэўна, ходзяць яшчэ басанож.

    - І раз людзі абуты падобна нашым паўночным тубыльцам, яны павінны быць падобны апошнім, і нам няма чаго асьцерагацца сустрэчы з імі, - дадаў Вордзін.

    Калі абмінулі возера, чароты якога закрывалі від на процілеглы край паляны, на апошнім выявіўся зялёны ўзгорак, з вяршыні якога віўся дымок. Поруч узгорка стаялі людзі, а адзін, узьлезшы на вяршыню яго, відавочна, аглядаў паляну. Заўважыўшы зьяўленьне вандроўцаў з-за возера, ён паведаміў пра гэта астатнім, якія замітусіліся, і неўзабаве насустрач рушыў атрад, чалавек трыццаць, які рассыпаўся ланцугом па сенажаці. Калі яны наблізіліся, можна было адрозьніць, што ўсё ўзброеныя; кожны трымаў у правай руцэ доўгую дзіду, а ў левай - лук; з-за пляча бачныя былі пёры стрэлаў.

    На адлегласьці сотні крокаў ад вандроўцаў ланцуг спыніўся, і адзін, які ішоў па сьцежцы - відавочна, правадыр, - падняў руку і штосьці крыкнуў.

    - Што ён кажа? На якой мове? - спытаў Гаруноў Гарохава.

    - Падобна на чукоцкую, - адказаў Мікіта. - Загадвае нам падняць абедзьве рукі, калі мы мірныя людзі.

    Вандроўцы паднялі рукі ўгару. Неадкладна ланцуг аднавіў рух, але, скараціўшы адлегласьць крокаў да трыццаці, ізноў спыніўся па знаку правадыра, які спытаў цяпер:

    - Што вы за людзі, адкуль і навошта прыйшлі на нашу зямлю?

    - Скажыце, што мы белыя людзі і прыйшлі з паўднёвага боку, з Вялікай зямлі, каб паглядзець гэту маленькую зямлю сярод ільдоў, - распарадзіўся Гаруноў.

    Гарохаў перавёў сказанае.

    - Набліжайцеся, белыя людзі, але ведайце, што нас шмат і што мы ўсё ўзброены, - сказаў правадыр атрада.

    Вандроўцы падышлі пад назіраньнем трыццаці пар вачэй, зорка якія сачылі за іх рухамі. Гаруноў, выступіўшы наперад, працягнуў правадыру руку. Апошні спачатку крануў сваёй правай рукой ілба, затым сэрца і толькі пасьля гэтага паціснуў руку прышэльцу. Той жа жэст ён паўтарыў з астатнімі. Ланцуг тым часам, заходзячы з флянгаў, стулілася і атачыў прышэльцаў кольцам; ваяры стаялі плячом да пляча са зброяй у руках і напаўголаса абменьваліся ўражаньнямі з нагоды адзежы, абутку, клункаў, сякер за поясам і бліскучых палак на сьпіне чужынцаў. Усе яны былі аголеныя да пояса, апранутыя ў мяккія скураныя порткі і абуты ў тарбасы з лёгкага футра. Твары, грудзі і перадплеччы былі пакрытыя татуіраваньнем у выглядзе хвалістых ліній, кругоў і кропак. На шыі ў кожнага віселі каралі з зубоў, відаць ваўчыных, сьпераду з адным, двума ці трыма буйнымі мядзьведжымі ікламі. Чорныя гладкія валасы былі скручаныя на цемені ў вузел, у які былі ўваткнуты адно, два ці тры арліных пяра. Цела было мускулістае, асмуглае, твары з мала выразнымі скуламі, чорнымі вачамі і прамымі насамі. Два верхніх сярэдніх разца былі пафарбаваны ў чырвоны колер, што рабіла ўсьмешку людзей дзіўнай - рот пры гэтым як быццам раздвойваўся на дзьве круглых адтуліны. Правадыр адрозьніваўся ад астатніх больш магутным целаскладам і высокім ростам, каралямі з мядзьведжых іклоў, чырвонай паласой уздоўж ілба і чырвонымі пёрамі ў валасах. Племя, відавочна, было адважнае і ўяўляла небясьпечных ворагаў, нягледзячы на прымітыўнасьць узбраеньня: наканечнікі дзід былі з празрыстага каменя, наканечнікі стрэл - з косьці; у шматлікіх за поясам засунутая была каменная сякерка з драўляным дзяржаньнем. На сьпіне, акрамя калчана са стрэламі, вісеў невялікі скураны шчыт.

    - Як клічуць ваш народ і гэту зямлю? - спытаў Гарохаў па даручэньні Гарунова.

    - Мой народ - анкілёны. І зямля гэта наша, заваяваная нашымі продкамі. Мяне клічуць Амнундак. Я правадыр анкілёноў. А як клічуць вас і вашу зямлю?

    Атрымаўшы адказ на гэты і яшчэ некалькі пытаньняў, якія перасьледавалі тую ж мэту - пазнаць, навошта і якім шляхам белыя людзі прыйшлі да іх, правадыр прамовіў:

    - Вы прыйшлі здалёку і ў малым ліку - будзьце гасьцямі анкілёнаў. Пойдзем у маё жыльлё.

    Ён павярнуўся і пайшоў назад па сьцежцы, вандроўцы ўсьлед за ім, а ваяры па баках і ззаду. Яны зьвярталіся да Гарохава з рознымі пытаньнямі, якія датычылі адзежы і зброі, шляхі праз ільды і жыцьцё на Вялікай зямлі, пра якую яны сёе-тое ведалі па паданьнях, што перадаваліся з роду ў род. Гарохаў ледзь пасьпяваў адказваць, тым больш што мова анкілёнаў, хоць блізкая чукоцкай, усё ж некалькі адрозьнівалася ад яе і суразмоўцы не заўсёды разумелі адзін аднаго.

    Зялёны ўзгорак апынуўся шырокай зямлянкай - жыльлём анкілёнаў. У яе ўваходу ў выглядзе дзьвярэй, завешанай шкурамі, правадыр спыніўся, падняў завесу і жэстам запрасіў госьцяў увайсьці. Усім прыйшлося сагнуцца, бо дзьверы былі нізкая. У цэнтральнай частцы зямлянкі гарэла вогнішча, над якім на ашэстку, падобнаму ражну, вісела некалькі кавалкаў маса, якое смажылася. Гэтая цэнтральная частка ўяўляла чатыры тоўстых слупа, пастаўленых па кутах квадрата па шэсьць мэтраў стараны; угары слупы былі злучаны тоўстымі жэрдкамі, па-над якімі ляжаў дах з больш тонкага бярвеньня з квадратнай адтулінай, якая служыла і акном і для выйсьця дыму. Да кожнай жэрдкі на верху квадрата было прыпёртае доўгае бярвеньне ў выглядзе пахілу, якія ўпіраліся ніжнім канцом у зямлю. Кожны пахіл з бакоў быў закрыты карацейшым і тонкім бярвеньнем, таксама пастаўленымі накасяк. Такім чынам, атрымалася жыльлё, якое мела ў пляне выгляд крыжа з акругленымі ўваходнымі кутамі. Тры галінкі крыжа служылі спальнямі, у чацьвёртай былі дзьверы і склад рознай маёмасьці; цэнтральны квадрат зьяўляўся кухняй, сталовай і прыёмнай. Знадворку ўсё збудаваньне было пакрытае тоўстым пластом зямлі, якая парасла травой. Увогуле атрымалася шырокае, цёплае, але цемнаватае жыльлё. Калі ўвайшлі ў зямлянку, правадыр павёў госьцяў на бок квадрата, процілеглы ўваходу, сеў, падціснуўшы ногі, на мядзьведжую шкуру і пасадзіў астатніх справа і зьлева ад сябе. Ваяры разьмясьціліся па іншых баках квадрата вакол агню. Калі вочы вандроўцаў асвоіліся з прыцемкам зямлянкі, яны заўважылі, што ў скошаных бакавых частках тоўпіліся жанчыны і дзеці, якія з цікаўнасьцю разглядалі прышэльцаў і паступова пасоўваліся да воінаў, якія сядзелі. Жанчыны былі амаль голыя; толькі вузкая, у далонь, павязка з цёмнай скуры, якая па колеры амаль не адрозьнівалася ад асмуглага цела, агінаючы сьцёгны, праходзіла па ніжняй частцы жывата. У маладых жанчын павязка была ўпрыгожаная гафтам з тоненькіх чорных, жоўтых і чырвоных раменьчыкаў. Акрамя гэтай павязкі, на іх былі каралі з дробных белых, шэрых, зялёных і чырванаватых камянёў і такія ж бранзалеты на перадплеччах і запясьцях. Галізна як бы прыглушвалася татуіраваньнем на грудзях, жываце, сьпіне, руках, нагах і твары ў выглядзе фантастычных кветак і лісьця, хвалістых ліній і кружкоў. Асаблівая ўвага прыцягвала маладая жонка правадыра, у якой татуіраваньне малявала дзьвюх зьмей, якія ўвіналі кольцамі яе ногі, выгіналіся па жываце і бакам і заканчваліся галоўкамі, зьвернутымі адзін да аднаго, паміж грудзьмі і ключыцамі; дзьве зьмяі паменш увіналі яе рукі і заканчваліся на абедзьвюх лапатках. На смуглым целе гэтыя чорна-сінія зьмеі выраблялі жудаснае ўражаньне.

    Рысы твараў жанчын былі мякчэй, чым у мужчын, і некаторых можна было назваць нават прыгожымі; целасклад іх было стройнае, і формы прапарцыйныя.

    Дзеці былі зусім голыя, а падлеткі абодвух полаў насілі такі ж паясок сарамлівасьці, як жанчыны, які ў дзяўчынак таксама быў гафтаваны. У апошніх валасы былі заплецены ў мелкія коскі, а ў хлопчыкаў закручаны ў вузел на цемені. У жанчын валасы былі заплецены ў дзьве касы, якія спускаліся на грудзі і ўпрыгожаныя каменьчыкамі; у дзяўчынак косак было чатыры: дзьве па баках галавы, што спускаліся на грудзі, і дзьве ззаду, якія падалі на сьпіну.

    Амнундак зрабіў знак жанчыне са зьмеямі, і яна дастала з куфэрка, абабітага скурай, невялікія драўляныя кубкі, напоўніла іх малаком з бурдзюка, які вісеў на слупе, і падала адну за адной правадыру, які перадаў іх гасьцям. Пакінуўшы апошнюю сабе, ён, падносячы яе да вуснаў, прыгожым жэстам прапанаваў рушыць усьлед яго прыкладу. У кубках апынулася густое аленевае малако, трохі кіслае, але смачнае, ва ўсякім разе для вандроўцаў, якія даўно ўжо не пілі яго. Кубкі былі напоўнены яшчэ раз, пасьля чаго жанчына зьняла з палкі мяса, якое падсмажылася, нарэзала яго касьцяным нажом на тоўстыя лусты і ў драўлянай начовачцы падала правадыру, які раздаў па лусьце кожнаму з госьцяў. Пакуль апошнія елі мяса, запіваючы малаком, Амнундак зьвярнуўся да насельніцтва зямлянкі з прамовай, сэнс якой Гарохаў не ўлавіў, бо правадыр казаў занадта хутка. Гаруноў папытаў правадыра растлумачыць, што ён сказаў. Амнундак павольна, каб Гарохаў мог перакладаць кожнае слова, распавёў наступнае:

    - Наш народ, анкілёны, шмат гадоў назад, змучаныя бесьперапыннымі войнамі з чукчамі з-за аленевых паш, вырашыў сысьці ад гэтых людзей далей. Спачатку перайшлі па лёдзе на блізкія выспы, вырылі зямлянкі і сталі жыць спакойна. Але зямля не спадабалася: улетку смуга, узімку смуга, увесну смуга, цэлы год смуга. Людзі сталі паміраць, алені сталі паміраць. І ўбачылі людзі, што птушкі ўвесну ляцяць далей, на поўнач, а да восені вяртаюцца тлустыя. Надумалі - пойдзем самі туды, куды птушкі ляцяць. Пайшлі раз - мора не пусьціла, пайшлі другі - мора зьмерзла дрэнна, завея паламала лёд, шмат народу і аленяў патанула. Дачакаліся самай халоднай зімы, наперад паслалі выведку. Лёд дужы быў. Усё прайшлі і знайшлі гэту зямлю. Нямнога засталося народа - чалавек пяцьдзесят ці было, ці не, не ведаю. Правадыром тым часам быў вялікі шаман, які вылечваў усе хваробы; ён паказаў народу шлях на гэту зямлю. Перад сьмерцю ён абвясьціў, што спакойна жыць на гэтай зямлі анкілёны будуць датуль, пакуль да іх не прыйдуць белыя людзі з Вялікай зямлі. І сказаў ён, што ў руках у белых людзей будуць громы і маланкі, як ва ўладароў неба, якія забіваюць здалёку. Калі мы ўбачылі вас, першых белых людзей, якія прыйшлі да нас з Вялікай зямлі, мы ўспомнілі словы старога шамана.

                                                               АХВЯРЫ І МАЛЕНЬНІ

    - Скажыце правадыру, - зьвярнуўся Гаруноў да Мікіты, - што мы самыя мірныя людзі і зла нікому не прычынім. І нас прывялі сюды птушкі, якія ляцяць на поўнач. Мы захацелі толькі паглядзець тую зямлю, дзе птушкі праводзяць лета. Мы паглядзім яе і сыдзем назад на нашу зямлю.

    Гарохаў пераклаў гэтыя словы.

    - А ёсьць у вас у руках грамы і маланкі, якія забіваюць здалёку? - спытаў Амнундак.

    Пры гэтым пытаньні вока ўсіх прысутных упіліся ў чужакоў у трывожным чаканьні. Гарохаў у зьдзіўленьні паглядзеў на Гарунова, а апошні сказаў:

    - А хіба нашы стрэльбы не грамы і маланкі, якія забіваюць здалёку? Анкілёны так ці інакш дазнаюцца пра іх. Так скарыстаем жа выпадак і аточым сябе яшчэ большай павагай, каб нас лічылі пасланцамі багоў і не рабілі нам зла.

    - Так, у нас ёсьць грамы і маланкі! - паведаміў Гарохаў правадыру.

    Трывожны шэпт прабег па натоўпе. Тыя, што сядзелі бліжэй да вандроўцаў мімаволі адхіснуліся. Правадыр сказаў:

    - Пакажыце іх нам, каб мы ведалі, што вы - менавіта тыя, каго паслала неба. Але прашу вас - не забівайце анкілёнаў!

    - Выйдзем з жыльля, каб маланка не паразіла людзей, - сказаў Гаруноў.

    Правадыр урачыста падняўся і накіраваўся да выйсьця; за ім - вандроўцы і ўсё насельніцтва, якое трымалася ад іх паважна на некаторай адлегласьці.

    - Прывядзіце ахвярнага аленя! - распарадзіўся Амнундак. - Хай белыя людзі заб’юць яго, каб прынесьці ў дарунак багам.

    Некалькі анкілёнаў пабеглі ў лес за зямлянкай і вывелі адтуль вялікага, амаль белага паўночнага аленя; жывёла, нібы прадчуваючы сваю долю, упіралася і раўло. Па ўказаньні Гарохава, яго прывязалі да калка ў двухстах кроках ад зямлянкі. Вандроўцы, замяніўшы ў вінтоўках разрыўныя кулі звычайнымі, далі залп - і алень зваліўся, нібы падкошаны. Пры громе стрэлаў усё анкілёны зваліліся на калені і схіліліся перад магутнымі чужакамі.

    Падняўшыся, Амнундак прамовіў гучным голасам, каб чулі ўсе прысутныя:

    - Мы ведаем цяпер, што вы - пасланцы неба, пра якіх казаў вялікі шаман. Будзьце нашымі гасьцямі; усё, што мы маем - жыльлё, ежа, адзежа, алені, - ваша, распараджайцеся ім! Сёньня ўвечар шаман зьвернецца да багоў і будзе маліць пашкадаваць анкілёнаў, якія прынялі пасланцоў неба як дарагіх госьцяў.

    Скончыўшы прамову, Амнундак прыклаў руку да лба, да сэрца і нізка пакланіўся гасьцям; усё анкілёны паўтарылі яго жэст. Тым часам прыцягнулі труп аленя і паклалі да ног правадыра, які, паказваючы на чатыры раны ў боку жывёлы, сказаў:

    - Усе чатыры маланкі паразілі ахвяру. Жанчыны, прыгатуйце мяса да вячэрняга маленьня!.. Ваяры, запросіце шамана ў наша жыльлё!

    Па вяртаньні ў зямлянку аднавіўся пачастунак малаком і вэнджанай аленінай, да якой падалі аладкі з мукі, прыгатаванай з пладоў вадзянога арэха, і печаныя цыбуліны саранкі. Ні хлеба, ні гарбаты, ні тытуню анкілёны не ведалі, і некалькі сухароў і кавалкаў цукру, якія вандроўцы дасталі з клункаў, пайшлі па руках, аглядаліся, абнюхваліся і спрабаваліся з вялікай цікавасьцю. Яшчэ большая ўвага ўзбудзілі люлькі, якія Гарохаў і Вордзін запалілі пасьля ежы. З некаторым жахам анкілёны глядзелі, як белыя людзі глытаюць дым, які выклікаў у суседзяў кашаль і чханьне. Вялікае захапленьне выклікаў медны імбрык, падвешаны над агнём; анкілёны мелі толькі драўляны і гліняны посуд і варылі ў ёй мяса, награваючы ваду распаленымі камянямі. Але гарбата без цукру, якога вандроўцы мелі занадта мала, каб частаваць усіх, нікому не спадабалася. Амнундак насілу выпіў прапанаваны яму кубак і заявіў, што напой анкілёнаў - ён паказаў на бурдзюк з малаком - смачней. Сякеры і паляўнічыя нажы таксама ўзбудзілі велізарную цікавасьць; іх аглядалі, гладзілі, спрабавалі і захапляліся бляскам, трываласьцю і дзеяньнем параўнальна з каменнымі сякерамі і касьцянымі нажамі анкілёнаў. Па знаку Амнундака жанчына са зьмеямі дастала з куфэрка жалезны ножык грубай работы, зьедзены іржой, які захоўваўся як рэліквія.

    Паказваючы яго гасьцям, правадыр сказаў:

    - Нашы продкі мелі такія нажы, сякеры, наканечнікі дзідаў ды стрэл, якія выменьвалі ў якутаў, але самі рабіць не ўмелі. І вось, калі яны прыйшлі сюды, гэтыя рэчы мала-памалу прыйшлі ў непрыдатнась, паламаліся, згубіліся, і анкілёны зноў пачаалі рабіць каменныя і касьцяныя. Крот і Бялуха, якія прытуліліся ў ног госьцяў, выклікалі ў анкілёнаў, якія ня мелі сабак, спачатку некаторы страх. Калі Гарохаў спытаў, чаму ў іх няма сабак, Амнундак распавёў наступнае:

    - З-за гэтых злых зьвяроў пачалася вайна нашых продкаў з чукчамі. Нашы продкі былі аленяводамі і сабак не трымалі, таму што сабакі нападаюць на аленяў. Нашы продкі жылі на беразе мора аленегадоўляй і лоўляй рыбы, цюленяў, маржоў; жыльлё будавалі з лесу, выкінутага морам. Але вось прыйшлі чукчы; у іх было шмат сабак, але не было аленяў. Яны пачалі адціскаць нас з рыбалоўных і зьвералоўных месцаў; калі ў іх бракавала рыбы для сабак, яны адымалі ў нас аленяў. З-за гэтага і пачалася вайна. Чукчаў было шмат, нас было мала. Вось і прыйшлося сысьці ад іх сюды.

    - А колькі анкілёнаў жыве тут? - спытаў Гарохаў. - Увесь ваш народ тут? – Ён абвёў рукой прысутных.

    Амнундак засьмяяўся:

    - Такога жытла ў нас дваццаць. У кожным жыве адзін род, чалавек дваццаць-трыццаць.

    - Дзе ж іншае жытло?

    - У розных месцах. Аленям патрэбныя мохавішчы. Нельга ўсім жыць блізка - цесна будзе і людзям і аленям.

    - У кожным жытле ёсьць такі правадыр, як ты?

    - Не, я галоўны правадыр усіх анкілёнаў! - ганарліва заявіў Амнундак. - Мой род самы вялікі. Але ў кожным жытле ёсьць свой начальнік, частка роду. Сапраўды, насельніцтва зямлянкі, лічачы жанчын і дзяцей, даходзіла да шасьцідзесяці чалавек. Гаруноў падлічыў, што, калі ў астатніх зямлянках жыве ў сярэднім па дваццаць пяць душ, усіх анкілёнаў на Зямлі Саньнікава павінна быць каля пяцісот трыццаці чалавек.

    У размовах і пачастунках час прайшоў да вечара. Да заходу сонца на паляну ля зямлянкі прыгналі статак аленяў, і вандроўцы назіралі сцэну даеньня матак, у якой прынялі ўдзел усе жанчыны і дзяўчынкі, якія хутка перабягалі з драўлянымі даёнкамі ад адной жывёлы да другой; статак складаўся з двухсот з лішнім галоў. На ноч яно заставалася на паляне і ахоўвалася па чарзе ваярамі ад нападу драпежнікаў. Калі наступіла зьмярканьне і ўсё вярнуліся ў зямлянку, зьявіўся шаман, які жыў асобна ў некалькіх кілямэтрах. Гэта быў высокі, хударлявы стары з запалымі шчокамі і праніклівымі вачамі, глыбока якія сядзелі пад навіслымі бровамі. Нягледзячы на параўнальна цёплае надвор’е, ён быў апрануты ў доўгае футра шэрсьцю наверх, з каўняра і пояса якой на папружках зьвешваліся медныя і жалезныя бляхі і палачкі дзіўнай формы, моцна пашараваныя, відавочна прынесеныя яшчэ з мацерыка і якія пераходзілі ад шамана да шамана. У руцэ ў яго быў невялікі бубен, упрыгожаны скуранымі чырвонымі і чорнымі стужкамі і жалезнымі бразготкамі. Востраканцовы капялюшык, накшталт скуф’і, з якога амаль павылазіла шэрстка, хаваў ягоныя валасы. Пакланіўшыся з годнасьцю правадыра і ўважліва агледзеўшы чужакоў і іх сабак, якія пры выглядзе дзіўна апранутага чалавека глуха загыркалі, шаман усеўся асобна ля вогнішча, якое ярка палала і, адклаўшы бубен, працягнуў да агню свае кашчавыя рукі, мармычучы нейкія словы. Па знаку правадыра жанчыны падалі шаману кубак з малаком, якое ён выпіў, папярэдне пырснуўшы некалькі кропель у агонь.

    Над вогнішчам на доўгіх палачках смажылася нарэзаная невялікімі кавалкамі аленіна. Побач варыўся суп, ці, дакладней, падліва, з аленіны і клубняў саранкі ў цыліндрычнай драўлянай пасудзіне, у якой кіпеньне вады падтрымлівалася пры дапамозе распаленых у агмені невялікіх камянёў. Адна жанчына раз-пораз вымала з агню распалены камень, карыстаючыся дзьвюма палачкамі з наканечнікамі з каменных плітак, апускала яго ў пасудзіну з супам, а другі камень, ужо астылы, выцягвала і клала ў вогнішча. Калі дробна нарэзанае мяса згатавалася, правадыру, шаману і гасьцям падалі па місе мяса, аблітага супам, і драўляныя відэльцы даволі вытанчанай працы. Але, паспрабаваўшы суп, вандроўцы пераканаліся ў поўнай адсутнасьці солі. Анкілёны, падобна чукчам, не ўжывалі яе ў ежу. Прыйшлося дастаць з клункаў сваю соль, каб пасаліць суп. Гэта рэчыва таксама пайшло па руках; яго сталі спрабаваць, мяркуючы, што гэта таксама салодкае, падобна цукру, але потым доўга адплёўваліся і выяўляючы зьдзіўленьне, навошта белыя людзі псуюць гэтай гадасьцю такі смачны суп і мяса.

    Пасьля супу падалі смажанае мяса і аладкі з вадзянога арэха; вячэра скончылася конаўкай малака. Калі посуд быў прыбраны, вогнішча, якое прагарэла, ссунулі зусім у бок, каб ачысьціць увесь цэнтральны квадрат для маленьня. У зямлянцы запанаваў прыцемак, азораны чырвоным сьвятлом ад тлеючых вуглёў.

    Падчас вячэры Амнундак распавёў шаману, як зьявіліся белыя людзі на зямлі анкілёнаў, хто яны, што рабілі, як забілі аленя. Шаман слухаў моўчкі, ківаючы галавой і зрэдку задаючы пытаньні. Пасьля вячэры, перад пачаткам маленьня, ён запатрабаваў, каб выдалілі сабак з жыльля. Калі гэта было выканана, ён усеўся сярод вычышчанай пляцоўкі, акружанай кольцам гледачоў, затым дастаў са скуранога мяшэчка, прывешанага да пояса, дробку бялёсага парашка, высыпаў яе на далонь і зьлізнуў языком. Гарохаў паведаміў вандроўцам, што гэта сушаны мухамор, які камчадалы, каракі і некаторыя іншыя народы ўжываюць у якасьці наркатычнага сродку, які выклікае своеасаблівае ап’яненьне.

    Пасядзеўшы некаторы час моўчкі, з позіркам, пільна накіраваным у  тлеючыя вуглі вогнішча, шаман узяў бубен, правёў па ім рукой - і адразу раздаліся ледзь чутныя гукі зьвінючай пад пальцамі туга нацягнутай скуры. Пад іх акампанэмэнт, які паступова ўзмацняўся, ён засьпяваў спачатку павольна і напаўголаса, гартаннымі гукамі, затым усё хутчэй, пакуль сьпеў і гудзеньне бубну не зьліліся ў суцэльны гуд, з якога вырываліся асобныя словы, нібы крыкі. Шаман спачатку сядзеў, разгойдваючыся ўзад і наперад, не спускаючы позірку з агню, але затым, прыйдучы ў ашалеласьць, ускочыў і стаў кружыцца на адным месцы ўсё хутчэй і хутчэй, працягваючы біць у бубен і скуголячы. Яго доўгае футра і папружкі з бляхамі і палачкамі пры гэтым кручэньні пачалі адыходзіць ад тулава і нарэшце ўтварылі тры конусы, насаджаных адзін на аднаго і ўвянчаных конусам яго шапкі. Рукі з бубнам былі паднятыя над шапкай і знаходзіліся ў бесьперапынным руху; бубен круціўся, гойдаўся, скакаў, выдаючы гучны гуд.

    Але вось песьня рэзка абарвалася дзікім лямантам, шаман апусьціўся на зямлю і, раскінуўшы рукі і выпусьціўшы бубен, запаў як быццам у непрытомнасьць, якую ніхто не адважыўся парушыць. Тонкі струменьчык пены сьцякаў з кута рота па запалай шчацэ. Усе гледачы захоўвалі маўчаньне, і ў зямлянцы, якая толькі што агалошвалася хаосам гукаў, запанавала жудасная цішыня. Нават сабакі, прывязаныя па-за зямлянкай, брэх якіх парою урываўся ў песьню шамана, замоўклі.

    Хвілін праз пяць шаман прыўстаў, выпіў паднесены яму кубак малака і потым ціхім голасам прамовіў некалькі слоў, якія выклікалі сярод слухачоў хваляваньне і перашэптваньне. Правадыр паўтарыў іх гучна, і Гарохаў перавёў:

    - Духі неба распавялі шаману, што народ анкілёнаў чакаюць вялікія беды.

    Амнундак падняў рукі да неба, але шаман спыніў яго жэстам і прамовіў яшчэ некалькі слоў. Радасны шэпт прабег па шэрагах гледачоў, і правадыр, апусьціўшы рукі, абвясьціў:

    - Шаман кажа, што беды, можа быць, не пачнуцца, пакуль чужаземцы будуць жыць на зямлі анкілёнаў. Так распавялі духі. Шаман павольна падняўся, адвесіў правадыру і вандроўцам агульны паклон і сышоў ў суправаджэньні двух узброеных воінаў. Пасьля ягонага выйсьця ў зямлянцы паднялася ажыўленая гаворка. Вандроўцы таксама шапталіся. Вынікі вядзьмарства былі для іх некалькі нечаканы. З аднаго боку, яны забясьпечвалі ім бясьпеку знаходжаньня сярод анкілёнаў і ўсялякую дапамогу, але затое злучалі іх з гэтым народам надоўга ў якасьці своеасаблівай страхоўкі ад бед. У іх пляны ўваходзіла зімоўка на Зямлі Саньнікава, але не далей пачатку наступнай вясны. Ці адпусьцяць іх тады анкілёны?

    - Няцяжка здагадацца, - прамовіў Гаруноў, - што хітры шаман прыдумаў гэту папраўку да свайго прадказаньня, які ўяўляе варыянт іх паданьня, нам ужо вядомага. Стары сьцяміў, што людзі, якія валодаюць громамі і маланкамі, будуць вельмі карысныя анкілёнам у якасьці іх сяброў, але могуць быць вельмі страшныя як ворагі.

    - І калі адпусьціць іх, - дадаў Вордзін, - яны, ведаючы дарогу ў гэту выдатную зямлю, вернуцца ў вялікай колькасьці і выцесьняць анкілёнаў, як некалі чукчы.

    - Вельмі слушна! - заўважыў Касьцякоў. - Бо гэтыя людзі, адарваныя стагоддзямі ад сьвету, не маюць паняцьця пра тое, што робіцца зараз, і жывуць успамінамі пра даўніну.

    - Ва ўсякім разе, мы пакуль не павінны заяўляць ім, што зьбіраемся сысьці ў недалёкай будучыні, - сказаў Гаруноў.

    - Так, яны могуць проста арыштаваць нас і трымаць пад замком, - дадаў Вордзін.

    - Ці, у лепшым выпадку, увесь час суправаджаць нас і сьцясьняць волю перасоўваньня, - заўважыў Касьцякоў.

    - Пажывём з імі, пазнаёмімся бліжэй і паступова пераканаем, што ўсе гэтыя прадказаньні глупства і што ім нічога не пагражае ў будучыні.

    Правадыр увесь час прыслухоўваўся да гаворкі чужынцаў і нарэшце ўстаў і прамовіў гучна, каб чулі ўсе жыхары, размовы якіх заціхлі адразу:

    - Анкілёны, ваяры і жанчыны! Вы чулі, што сказаў шаман, што распавялі яму нябесныя духі. Пакуль белыя прышэльцы з намі - бедаў не будзе. Так будзем прасіць іх застацца з намі!

    - Так, так, будзем прасіць! - раздаліся галасы з усіх бакоў.

    Правадыр павярнуўся да гасьцей і, схіліўшыся, прамовіў:

    - Белыя людзі, пасланцы богаў, народ анкілёнаў просіць вас застацца жыць з ім. Вы выратуеце анкілёнаў ад бед. Мы дамо вам усё, што вы жадаеце - лепшае жыльлё, ежу ў багацьці, цёплую адзежу, калі прыйдзе зіма, самых прыгожых жанчын, - каб вы не ведалі недахопу ні ў чым. Вы будзеце жыць як нашы правадыры.

    - Усё, усё дамо вам, толькі заставайцеся з намі! - паўтарыў хор мужчынскіх і жаночых галасоў, і з усіх бакоў да гасьцей пацягнуліся рукі ва ўмольным жэсьце.

    Гаруноў устаў і адказаў:

    - Добра, мы згодны застацца ў вас як вашы госьці, пакуль вы самі нас не адпусьціце. Але мы жадаем агледзець усю вашу зямлю, і вы павінны паказаць нам яе.

    Гарохаў пераклаў гэтыя словы, і крыкі радасьці агаласілі зямлянку. Правадыр паўторна схіліўся перад гасьцямі і паціснуў руку кожнаму з іх, папярэдне прыкладваючы сваю руку да лба і да сэрца, што азначала, як яны пазналі пазьней, “ад шчырага сэрца і без дурных думак”. Потым ён сказаў:

    - Хутка ў нас будзе вясновае сьвята, на які сыдуцца ўсе маладыя жанчыны і дзяўчыны племя, і вы зможаце, калі захочаце, абраць сабе жонак. Вы пакінулі сваіх жонак там, далёка, - ён махнуў рукой на поўдзень, - а жыць чалавеку без жанчыны сумна.

    - Вось мы і ў жаніхі патрапілі! - засьмяяўся Гарохаў.

    - Але гэта страшна абмяжуе нашу волю! - заўважыў Гаруноў.

    - Ну, там бачна будзе! - па-філязофску склаў Вордзін

                                                       СЬВЯШЧЭННЫ КАМЕНЬ

    Калі анкілёны, якія шумна выказвалі сваю радасьць з нагоды згоды чужынцаў застацца ў іх, некалькі супакоіліся, а жанчыны зноў распалілі вогнішча, Амнундак зьвярнуўся да гасьцей:

    - Вы сказалі, што жадаеце агледзець усю нашу зямлю. Але ці ведаеце вы, што гэта небясьпечна? У лясах жывуць розныя драпежныя зьверы.

    - Мы іх не баімося - нашы маланкі заб’юць кожнага драпежніка перш, чым ён нападзе на нас, - пачуў ён у адказ.

    - Акрамя драпежных зьвяроў, у лясах жывуць благія людзі, значна небясьпечней зьвяроў.

    - Гэта цікава! - сказаў Вордзін таварышам.

    А Гарохаў спытаў:

    - Што гэта, таксама анкілёны? Чаму яны небясьпечныя?

    - Не, гэта не анкілёны. Гэта дзікія людзі, і мы ўвесь час б’емся з імі. Яны вельмі моцныя, і сам-насам мы не можам змагацца з імі. Мы завём іх “вампу”, што значыць “голыя людзі”.

    - Дзе ж яны жывуць?

    - Яны жывуць далей, на ўсходзе нашай зямлі. Яны хаваюцца ў лясах, нападаюць часам на наша жыльлё, калі ваяры на паляваньні, і забіваюць старых і дзяцей, а жанчын уводзяць. Мы вельмі баімся іх. І вы з імі не зладзіцеся, калі яны нападуць на вас з засады з вялікімі дубінамі, дзідамі і нажамі.

    - Хіба іх так шмат?

    - Мы не ведаем, колькі. Калі нашы продкі прыйшлі ў гэту зямлю, яна ўся была заселеная гэтымі дзікімі людзьмі. З імі доўга ваявалі і выцесьнілі на ўсход.

    - У іх таксама ёсьць жыльлё?

    - Не, яны жывуць узімку ў пячорах, а ўлетку на дрэвах, як птушкі ў гнёздах…

    - Вось чые сьляды мы бачылі падчас мінулай экскурсіі! - заўважыў Гаруноў.

    - У іх ёсьць жывыя багі, велізарныя і вельмі злыя, - працягваў Амнундак.

    - Яны прыносяць ім ахвяры.

    - Якія такія багі?

    - Бачылі вы на нашай зямлі вялікага зьвера з рагамі на пысе?

    - А, насарога! Так, бачылі.

    - Іх багі яшчэ значна больш. Але замест рога ў іх на галаве пятая нага ці рука, доўгая і гнуткая. Гэтай нагой зьвер ломіць лес, схоплівае людзей, кідае іх на зямлю і топча астатнімі нагамі.

    - Вось дык зьвер! - зьдзівіўся Гарохаў.

    - У гэтага зьвера з пашчы тырчаць два доўгіх белых зубы, як іклы ў мядзьведзя, але значна даўжэй і таўсьцей.

    - Відавочна, гэта сланы! - здагадаўся Гаруноў.

    - Ужо ці не мамант? - выказаў здагадку Вордзін. - Сланам на поўначы не месца. Ці ёсьць у яго поўсьць? - зьвярнуўся ён праз Гарохава да правадыра.

    - Так, ён касматы, поўсьць на ім чырвоная.

    - Хіба ў маманта поўсьць была чырвоная? - зьдзіўляўся Касьцякоў. - Я думаў, мяркуючы па малюнках, што яна была чорная.

    - Гэта няслушна, - заўважыў Вордзін. - На трупах, знойдзеных у Сыбіры, поўсьць была чырвона-бурая ці рудая… Але няўжо вампу атрымалася прыручыць мамантаў?

    - Гэтымі зубамі, - працягваў правадыр, - зьвер капае зямлю і здабывае карані, якія зьядае, а ўзімку згортвае сьнег, каб знайсьці траву. Гэтыя зубы нам вельмі патрэбныя, мы робім з іх самыя лепшыя нажы, дзіды, стрэлы. Але нам рэдка атрымоўваецца забіць гэтага зьвера; дзікія людзі вельмі пільнуюць сваіх богаў.

    - Тым цікавей пазнаёміцца з вампу і з іх хатнімі мамантамі! - выклікнуў Гаруноў.

    - Я ўсё распавёў вам, - скончыў Амнундак. - Вы ведаеце зараз, што вам адным да дзікіх людзей ісьці нельга. Яны заб’юць і зьядуць вас, а для анкілёнаў пачнуцца беды. Мы будзем ахоўваць вас; усе ваяры пойдуць з вамі да дзікіх людзей. Мы пачнём вялікую вайну, каб іх зьнішчыць. Вашы маланкі дапамогуць нам забіваць вампу і іх богаў.

    - Карная экспэдыцыя, - засьмяяўся Вордзін, - і мы ў ролі катаў! Не асабліва пахвальна.

    Але анкілёнам словы правадыра вельмі прыйшліся па душы. Яны, відавочна, мелі важкія чыньнікі, каб так ненавідзець вампу. Такія лютыя суседзі, вядома, не маглі быць прыемныя мірнаму племю, які пайшоў з-за войнаў з мацерыка.

    Вычарпаўшы тэму пра вампу, Амнундак заявіў, што пара прыгатаваць гасьцям месца для начлегу. У займанай ім з сям’ёй скошанай частцы зямлянкі супраць уваходу жанчыны ачысьцілі палову, разаслалі на зямлі аленевыя і мядзьведжыя шкуры і паклалі нават падушкі – валікі са скуры, набітыя аленевай поўсьцю. Гэту палову адгарадзілі ад пакінутай для сям’і правадыра, расставіўшы ў шэраг куфэркі з хатнімі пажыткамі, і Амнундак прапанаваў гасьцям класьціся спаць. У дзьвюх астатніх, бакавых частках зямлянкі анкілёны ўжо ўкладваліся; мужчыны распраналіся дагала і складалі адзежу ў падгалоўе, а зброю поруч сябе. Адзін ваяр застаўся на варце ля ўваходу, а трое ляглі, не распранаючыся, ля вогнішча і ў праходзе, каб зьмяняць яго па чарзе. Вартавы падтрымліваў агонь, які саграваў зямлянку, і час ад часу выходзіў вонкі за дровамі. Зьмяняліся таксама ваяры, якія вартавалі аленевы статак на паляне ды пераклікаліся адзін з адным.

    Ноч прайшла спакойна. Анкілёны пачалі прачынацца досьвіткам. Раней за ўсіх падняліся жанчыны, узмацнілі агонь і сталі смажыць мяса і награваць камяні для варэньня супу; іншыя пабеглі даіць аленяў і для гэтага апраналіся, таму што на двары было прахалодна. Яны апраналі своеасаблівую скураную адзежу, у якой штаны былі злучаны з курткай у адно цэлае з вялікім разрэзам на грудзі. Жанчына спачатку прасоўвала ногі, а затым хутка паднімала адзежу на тулава і засоўвала рукі ў кароткія рукавы. Вярнуўшыся ў зямлянку, яна лёгкім рухам плячэй спускала куртку - і ўся адзежа сасьлізгвала да ног.

    Вандроўцы, лежучы на сваіх шкурах, з цікавасьцю назіралі, як хутка і лёгка апраналіся і распраналіся жанчыны і як амаль голыя клапаталі па гаспадарцы ля агню, што ярка асьвятляў іх смуглыя целы. Вандроўцы зьвярнулі ўвагу на тое, што маладыя жанчыны і дзяўчыны, якіх лёгка было адрозьніць ад першых па іх чатырох косках, пазіраюць часьцяком у іх бок, шэпчуцца і хіхікаюць. Лёгка было здагадацца, што прыгажунь займала пытаньне, на кім з іх спыніцца выбар магутных чужынцаў, калі яны пачнуць браць сабе жонак на вясновым сьвяце.

    Гарохаў падслухаў, што анкілёнак усяго больш цікавілі густыя вусы і бароды яго трох таварышаў і іх сьветлая скура. У анкілёнаў расьліннасьці на твары амаль не было, толькі ў старых вырасталі рэдкія вусы і худая бародка. Гарохаў, як якут, у гэтым стаўленьні быў падобны на анкілёнаў і меў такую ж смуглую скуру, так што ён анкілёнак не захапляў.

    Пакуль жанчыны клапаталі, мужчыны не сьпяшаючыся апраналіся, потым аглядалі сваю зброю. То з аднаго, то з іншага кута зямлянкі раздаваліся дзіцячыя галасы, часам плач немаўля, на які сьпяшалася тая ці іншая з жанчын, каб пакарміць яго грудзьмі.

    Мала-памалу ўсё падняліся. І пачаўся сьняданак з тым жа аднастайным мэню - смажаным і вараным мясам; толькі замест халоднага малака з бурдзюку дадалі гарачае, разьведзенае вадой і зьлёгку запраўленае мукой з вадзяных арэхаў, нешта накшталт супу, у якім плавалі маленькія кавалачкі падсмажанага сала. Суп аказаўся досыць смачным.

    За сьняданкам спыталі правадыра, колькі гадоў анкілёны жывуць на Зямлі Саньнікава. Вандроўцы ўжо пазналі, што ў гэтага народа няма ніякай пісьменнасьці і ўсе зьвесткі пра жыцьцё продкаў перадаюцца ў выглядзе паданьняў з пакаленьня ў пакаленьне, можа быць упрыгожаныя выдумкай. Але апынулася, што прымітыўны летапіс у анкілёнаў маецца.

    - Больш чатырохсот гадоў, - адказаў Амнундак, трохі падумаўшы. - Калі жадаеце ведаць дакладна, то пойдзем цяпер да шамана; поруч яго жытла ёсьць камень, на якім кожны год адзначаны.

    Пасьля сьняданку вандроўцы ў суправаджэньні правадыра і дзесятка ўзброеных ваяроў адправіліся па шырокай сьцежцы праз лес на захад. Па дарозе Амнундак паказаў гасьцям майстэрскі ўтоеную пастку на сьцежцы - квадратную яму глыбінёй больш за два мэтры, перакрытую тонкімі жэрдкамі, галінамі і старой лістотай. У такія пасткі зрэдку траплялі быкі, коні і нават насарогі, якіх анкілёны прыкончвалі дзідамі і стрэламі.

    - Такіх пастак даволі шмат на зьвярыных сьцежках нашай зямлі, і вы можаце таксама патрапіць у іх, калі будзеце хадзіць без павадыра, - папярэдзіў правадыр.

    - Наперадзе нас, - запярэчыў Гаруноў, - заўсёды бяжыць сабака, якая разумней насарога і быка; яна спыніцца перад пасткай і выявіць нам яе.

    - Анкілёнам сабакі былі б вельмі карысныя, - заўважыў Вордзін, - і для паляваньня, і для варты жыльля, і пры вайне з дзікімі людзьмі.

    - Вось вашы сабакі размножацца ў нас, і праз некалькі гадоў мы будзем мець вартаўнікоў! - сказаў Амнундак з такой упэўненасьцю, што суразмоўцам засталося толькі пераглянуцца з усьмешкай.

    Неўзабаве павярнулі з вялікай сьцежкі ў бок і выйшлі на невялікую паляну з жытлом шамана; яно было таго ж тыпу, як зямлянка правадыра, але значна менш, таму што шаман жыў толькі з адным вучнем і старой жанчынай, якая рыхтавала ежу.

    Шаман, відавочна ўжо папярэджаны пра наведваньне, чакаў госьцяў у парога зямлянкі і завёў іх на ганаровыя месцы супраць уваходу. Унутранасьць жыльля была падобнай на своеасаблівы анатамічны музэй: на чатырох слупах на ашэстках і пад адхонам бакавых сьцен бялелі чэрапы ахвярных аленяў, быкоў, коней, а над ганаровым месцам красаваўся чэрап насарога з велізарным рогам.

    Як толькі госьці ўселіся, старая падала пачастунак, які складаўся з варанага мозгу, языку і губ ахвярнага аленя, якога чужакі забілі напярэдадні сваімі маланкамі. Гэтыя прынадныя часткі ахвярных жывёл заўсёды даставаліся шаману, як служку бажаства.

    Даведаўшыся ад Амнундака жаданьне госьцяў паглядзець камень, на якім запісаны гады жыцьця анкілёнаў, шаман пасьля сьняданку павёў іх далей на захад. Сьцежка неўзабаве вывела на ўскраіну катлавіны. І тут узвышалася высокая, непрыступная сьцяна з таго ж чорнага базальту, вяршыня якой хавалася ў хмарах, якія нізка віселі ў гэты дзень над катлавінай. У падножжа абрыву, як і ў іншых месцах, ляжалі россыпы і груды пакрытых лішаямі камянёў, якія зваліся зьверху. Сярод іх вылучалася велізарная камлыга ў некалькі сот тон вагай. Прастора вакол яе было вычышчанае ад камянёў і выраўнавана ў выглядзе шырокага круга. Перад гэтай камлыгай зьдзяйсьнялі маленьні і прыносілі ахвяры. Косьці ахвярных жывёл ляжалі градкай уздоўж падножжа камлыгі, аблямоўваючы чорны камень злавеснай белай паласой.

    - Гэты камень, - растлумачыў Амнундак, - зваліўся з неба ў год прыходу нашых продкаў на гэту зямлю. Таму мы паважаем яго, як дарунак багоў. Кожны раз, калі пасьля зімовай ночы сонца ў першы раз паказваецца нам, тут зьдзяйсьняецца вялікае маленьне і прыносіцца ахвяра. Шаман адзначае гэту падзею рысай на камяні. Таму вы можаце зьлічыць, колькі гадоў мы ўжо жывём тут.

    Ён падвёў госьцяў да паўднёвага вельмі гладкага боку груды, на якой віднеліся высечаныя цьвёрдай прыладай невялікія вэртыкальныя рысачкі; кожная дзесятая была трохі даўжэй, так што лёгка было зьлічыць іх. Апынулася, што анкілёны правялі на Зямлі Саньнікава ўжо чатырыста дваццаць чатыры гады.

    - Калі Амнундак сказаў, што гэты камень зваліўся з неба, - заўважыў напаўголаса Вордзін, - я падумаў, што гэта велізарны мэтэарыт, і вельмі зацікавіўся ім. Але высьвятляецца, што гэта проста базальт і зваліўся ён, вядома, з гэтага абрыву.

    - Што ён кажа? - спытаў шаман.

    Гарохаў перавёў, што белы чалавек думае, што камень зваліўся з гары, а не з неба.

    Шаман дакорліва пакруціў галавой і сказаў:

    - Вялікі шаман, які прывёў нашых продкаў сюды, сам бачыў, як гэты камень падаў, і першы пакланіўся яму.

    - З гары валяцца толькі маленькія камяні, - дадаў Амнундак, - а гэты больш нашага жыльля. Пад ім ляжаць пяць аленяў, якіх ён прыціснуў як першую ахвяру багам ад прышэльцаў на гэту зямлю. З тых часоў і сталі прыносіць тут ахвяры. Гэта было знак звыш.

    Пакуль адбывалася гэта гутарка ў падножжа сьвятога каменя, Касьцякоў, адышоўшы ў бок, неўзаметку пасьпеў сфатаграфаваць яго разам з тымі, хто размаўляў.

    Потым Амнундак павёў госьцяў да падножжа абрыву і паказаў ім вялікую пячору, у якой раней жылі вампу. Напярэдадні падзеньня каменя ля падножжа была вялікая бойка анкілёнаў з вампу, і анкілёны атрымалі тут першую буйную перамогу, якая прымусіла вампу адступіць на ўсход. Гэта падзея таксама злучалася з каменем.

    У пячоры яшчэ валяліся напаўспарахнелыя дубіны, паламаныя дзіды з крамянёвымі наканечнікамі, гнілыя рэшткі зьвярыных шкур; бачныя былі вогнішчы і купкі абгарэлых ці расколатых костак.

    Увогуле, гэта пячора з косткамі, змрочная чорная сьцяна, якая гублялася ў хмарах, чорны велізарны камень, акружаны грудамі костак сярод голых россыпаў, выраблялі жудаснае ўражаньне, і вандроўцы былі рады вярнуцца ў зялёны лес, што ляжаў на шляху дахаты.

    На паляне ля жыльля Амнундака яны засьпелі пачатак кіпучай дзейнасьці - анкілёны прыступілі да збудаваньня зямлянкі для сваіх госьцяў-палонных. Ваяры і жанчыны былі занятыя працай: адны капалі ямы для чатырох слупоў каркасу, іншыя перасякалі і абчэсвалі бярвеньне, трэція прыносіла бярвеньне з лесу, дзе чуўся грук сякер дрывасекаў; жанчыны наразалі дзёран для даху. Але, нягледзячы на стараннасьць будаўнікоў, справа пасоўвалася павольна, таму што каменныя сякеры, касьцяныя нажы і крамнёвыя скрабкі насілу спраўляліся з дрэвам. Паглядзеўшы некаторы час, як павольна перасякалася тоўстае бервяно для слупа, Гаруноў прапанаваў таварышам:

    - А ну ж, пакажам анкілёнам, як працуюць белыя людзі!

    - І то справа, пакажам! - пагадзіўся Гарохаў.

    Усе чацьвёра прынесьлі свае сякеры і ўзяліся за працу; хутка паляцелі трэскі, з кожным ударам сякера ўразалася глыбей у дрэва, і то, на што анкілёну з каменнай прыладай трэба было паўдня, жалезная сякера рабіла ў чвэрць гадзіны. Калі сякеры белых людзей загрукалі па бярвеньні, анкілёны пакідалі сваю справу і стоўпіліся вакол іх, гледзячы з захапленьнем, прыцмокваючы і выяўляючы рознымі воклічамі сваё зьдзіўленьне шпаркасьці працы. Пакуль жанчыны пасьпелі вырыць чатыры неглыбокія ямы, калупаючы зямлю, да іх шчасьця мяккую, нажамі і выгортваючы яе рукамі, чатыры слупа былі адсечаны, абчасаны і перакладзіны да іх прыгатаваны.

     - Эх, шкада, няма сьвярдзёлку, каб прасьвідраваць дзірку і запусьціць добры клін для сувязі! - жаліўся Гарохаў.

    - Ці стамескі, каб пасадзіць перакладзіну на слуп шыпам, - дадаў Гаруноў.

    - Так, гэта б не замінала, таму што, калі здарыцца лёгкі землятрус, пакотнік адхонаў лёгка можа саскочыць з месца і прыціснуць нас, як у пастцы, - сказаў Вордзін.

    - Хіба тут можа быць землятрус? - пацікавіўся Касьцякоў.

    - І нават вельмі! Бо мы на дне кратэра старога вулькана, яшчэ не зусім згаслага, як даказваюць гарачыя крыніцы ў азёрах.

    - А ну ж, Мікіта, спытаеце, ці бывае, што зямля трасецца тут, - прапанаваў Гаруноў.

     Адказ атрымаўся сьцьвярджальны: анкілёны час ад часу адчувалі скланеньні зямлі, але большай часткай лёгкія, якія не прычынялі шкоды. Старыя ўзгадалі, што ў даўнія часы здарыўся даволі моцны землятрус, які выклікаў частковае разбурэньне амаль усіх жытлаў; пры гэтым было прыдушана чалавек дваццаць, не пасьпелых выбегчы вонкі.

    - Ну, мы на ўсякі выпадак падапром пакотнік яшчэ адной жэрдкай, каб не мог саскочыць! - прыдумаў Вордзін.

    Да абеду пасьпелі паставіць чатыры слупы і зьвязаць іх перакладзінамі. Пасьля абеду вандроўцы пайшлі з анкілёнамі у лес секчы тонкія дрэвы для пакотніка, таму што і гэта пасоўвалася марудна; над дрэвам у дзесяць-дванаццаць сантымэтраў у дыямэтры анкілён працаваў больш гадзіны, а пад жалезнай сякерай яно валілася праз пяць хвілін. Да вечару лес быў прыгатаваны і перанесены на паляну.

    За гэты дзень вестка пра зьяўленьне белых людзей з усімі падрабязнасьцямі пасьпелі распаўсюдзіцца па стойбішчах анкілёнаў, а да вечару пачалі прыбываць атрады ваяроў з найбліжэйшага жыльля, якія жадалі паглядзець на чужаземцаў. Апошнія адпачывалі пасьля працы ў зямлянцы, дзе хутка стала цесна ад гледачоў, якія набраліся. Але наведвальнікі паводзілі сябе з годнасьцю, распытвалі насельнікаў зямлянкі, разглядалі госьцяў і абменьваліся ўражаньнямі. Па просьбе Амнундака сякеры і нажы былі пушчаны па руках, бо гутарка ішла і пра хуткую працу прышэльцаў, дзякуючы якой збудаваньне новай зямлянкі, якое адымала ў анкілёнаў цэлы тыдзень, было амаль скончана ў адзін дзень.

    Толькі пасьля вячэры жыльлё вызвалілася ад госьцяў, якія разьмясьціліся на начлег вакол вогнішчаў на паляне. Амнундак вырашыў скарыстацца прыходам шматлікіх ваяроў, каб зладзіць на наступны дзень паляваньне загонам на насарогаў, спадзеючыся на маланкі белых людзей. У ямы насарогі траплялі вельмі рэдка; дзіды і стрэлы анкілёнаў не прабівалі іх тоўстую скуру.

    Апошняя вельмі шанавалася ваярамі як лепшы матэрыял для шчытоў, якія вытрымлівалі ўдары дубінаў вампу.

                                               ПАЛЯВАНЬНЕ НА НАСАРОГАЎ

    На наступную раніцу дзякуючы шматлікім прышэльцам у чвэрць гадзіны каркас новай зямлянкі быў скончаны.

    Даручыўшы жанчынам крыць яго дзёрнам і ўладкоўваць усярэдзіне, усе якія памкнуліся ваяры на чале з Амнундаком і чужаземцамі адправіліся на паляваньне за некалькі кілямэтраў на ўсход, дзе напярэдадні бачылі сям’ю насарогаў. Якія памкнуліся, у колькасьці больш за сто чалавек, хутка і без шуму прабіраючыся па ўзьлесках, ачапілі невялікую паляну, на якой пасьвіліся жывёлы. Правадыр і вандроўцы ўсталі зблізку сьцежкі, па якой іх павінны былі пагнаць.

    Калі ўсё занялі свае месцы, анкілёны па сыгнале Амнундака паднялі грук дубінкамі па дрэвах, акампануючы гучнымі крыкамі сваёй ваеннай песьні. Насарогі, засьпетыя зьнянацку, замітусіліся па паляне, але паўсюль сустракалі страшныя гукі, якія выдаюцца нябачным ворагам. Нарэшце яны апынуліся недалёка ад паста паляўнічых. Грымнулі чатыры стрэлы. Самец паваліўся на калені, ускочыў, прабег да ўзьлеску і зваліўся. Самка з дзіцянём панеслася ў процілеглы бок і сустрэлася з ланцугом анкілёнаў, якія выйшлі пасьля стрэлаў з лесу. Але зараз яна бачыла ворагаў і, не зважаючы на крыкі, дзіды і стрэлы якія паляцелі ў яе, прадрала ланцуг, падкінуўшы ўдарам галавы анкілёна, што трапіўся ёй у паветра, і схавалася ў лесе. Дзіцяня, якое відаць нядаўна нарадзіўся, адстала ад яе, і яго спынілі сабакі, што ўчапіліся ў зморшчыны скуры на яго баках. Але ім, верагодна, прыйшлося б дрэнна, калі б не падбеглі анкілёны, якія прыкончылі малога дзідамі.

    Усё паляваньне скончылася ў чвэрць гадзіны, але каштавала зламанай нагі ў падкінутага чалавека, што, зрэшты, ніколькі не паменшыла ўрачыстасьць паляўнічых. Параненага адразу ж панесьлі на хутка зьнятай з дзіцяня шкуры і дзьвюх жэрдках да шамана, які займаўся таксама і лекаваньнем. Астатнія заняліся тушаю старога насарога, ад якой праз паўгадзіны застаўся толькі шкілет і зьмесьціва страўніка і кішак; усё астатняе было зрэзана і панесена на стойбішча.

    Вярнуўшыся да абеду, вандроўцы засьпелі сваё новае жыльлё амаль гатовым; бракавала толькі шкур для пасьцеляў і гаспадынь. Першыя выдзеліў Амнундак са сваіх запасаў; другіх належала абраць у дзень вясновага сьвята, да якога заставалася яшчэ трое сутак. Вандроўцы вырашылі скарыстацца гэтым часам, каб схадзіць на сваю базу ля сумётаў - адведаць Нічыпарава і прынесьці некаторыя рэчы.

    Але спатрэбіліся даволі доўгія перамовы, каб пераканаць Амнундака адпусьціць іх без велізарнага канвою і абмежавацца двума ваярамі.

    На наступную раніцу вандроўцы адправіліся, абраўшы шлях уздоўж заходняй ускраіны катлавіны, каб пазнаёміцца з ёй бліжэй. Ішлі ўздоўж узьлеску з палярнай бярозы, па якой пралягалі шматлікія аленевыя сьцежкі. Тут пасьвіўся статак роду Амнундака пад наглядам пастухоў на мохавішчах, якія цягнуліся паласой паміж россыпамі каменя і хмызьнякамі. Паўночныя алені зьяўляліся адзінай хатняй скацінай анкілёнаў, якія дастаўлялі ім малако, мяса і шкуры. Паляваньне на зьвяроў і птушак, рыбная лоўля ў азёрах дапаўнялі прадукты статка, а вадзяныя арэхі і карані саранкі, якія вылоўлівалі з азёраў і выкопвалі жанчыны на палянах, давалі расьлінную ежу гэтаму, па сутнасьці, мірнаму племю, якое толькі суседзтва вампу зрабіла ваяўнічым. Вампу жылі толькі паляваньнем і нішчылі шмат дзікіх жывёл, тады як анкілёны бераглі іх; таму жывёлы трымаліся больш у паўднёвай частцы катлавіны, дзе іх менш перасьледавалі, а вампу рабілі паляўнічыя находы ў землі анкілёнаў і не літавалі таксама хатніх аленяў. У гэтым быў галоўны чыньнік варожасьці анкілёнаў да вампу, якая прымусіла іх выпрацаваць ваенны ўклад жыцьця. Акрамя таго, вампу пры аказіі выкрадалі маладых анкілёнак, якія хутка гінулі ад грубіянскага звароту і цяжкіх умоў першабытнага жыцьця, калі ім не атрымоўвалася зьбегчы з палону. Гэта акалічнасьць, вядома, не спрыяла міру паміж анкілёнамі і вампу, і вайна паміж імі не спынялася ніколі.

    Ускраіна катлавіны і з гэтага боку аказалася складзенай з базальту, што ўяўляла высокія ўступы, недасягальныя для чалавека. У абрывах чаргаваліся тоўшчы, то пузырыстыя ці нават шлякаватыя, то шчыльныя, разьбітыя на правільныя шасьцігранныя слупы размаітай у розных месцах таўшчыні і даўжыні; месцамі чарнелі адтуліны вялікіх пячор ці нішаў, якія служылі прытулкам каменным баранам. Відавочна, гіганцкі вулькан, які некалі займаў месца Землі Саньнікава, дзейнічаў вельмі доўга, праліваючы патокі лавы ва ўсе бакі, перш чым адбыўся калясальны правал яго цэнтральнай часткі, які стварыў катлавіну з яе гарачымі крыніцамі - апошнімі водгукамі згаслага вульканізму. Некаторыя патокі лавы мелі шмат міндалін халцэдону, агату, сердаліку і паўапалу, і анкілёны, якія суправаджалі чужаземцаў, паведамілі ім, што з гэтых патокаў здабываюць каляровыя камяні для жаночых упрыгожваньняў, а з буйнейшых міндалін робяць наканечнікі для стрэл і дзід, хоць аддаюць перавагу касьцяным, лягчэйшыя для апрацоўкі.

    Пасьля пакутлівага пераходу і толькі дзякуючы таму, што сонца заходзіла ўжо вельмі позна і дзень быў доўгі, вандроўцы дабраліся да сваёй базы ля сумётаў, дзе засьпелі Нічыпарава ў вогнішча, занятага падсмажваньнем мяса. Пустэльнік са зьдзіўленьнем разглядаў дзьвюх анкілёнаў, якія прыйшлі з яго таварышамі, а яны, у сваю чаргу, дзівіліся намёту, пастаўленым у сьнегавым гроце, і чалавеку, што аддае перавагу жыць сярод сьнегу замест зялёнага лесу. Іх зацікавілі таксама гроты для сабак, але нарты і байдару ім не паказалі, каб не выдаць сродкі свайго перасоўваньня праз ільды. Анкілёны засталіся ў перакананьні, што белыя людзі ўсё жыцьцё праводзяць сярод сьнегу, а сабак ужываюць у якасьці клуначных жывёл.

    На ноч анкілёны сышлі ў паласу лесу, далей ад сьнегу, а вандроўцы разьмясьціліся ў намёце. Перад сьвітанкам сабакі, якія спалі ва ўваходу знадворку, паднялі адчайны брэх. Нічыпараў, вызірнуўшы, убачыў сылюэт велізарнага мядзьведзя, які заднімі лапамі адмахваўся ад трох д сабак, якія дакучалі яму, а пярэднімі раскідваў груды лёду, якія зачынялі ўваход у суседнюю ледзяную камору, у якой захоўваліся шкуры, чэрапы і запасы мяса. Казак абудзіў таварышаў і выскачыў са стрэльбай. Густая смуга, зазвычай, ахутвала катлавіну, і прыйшлося адклікаць сабак, каб не патрапіць у іх. Але мядзьведзь, пачуўшы галасы людзей, устаў на дыбы і накіраваўся да іх. У змроку ночы і смугі ён здаваўся велізарным, значна вышэй чалавека. Усяго два - тры крокі адлучалі зьвера ад уваходу ў намёт, калі дзьве кулі паразілі яго ў грудзі. Мядзьведзь пахіснуўся, раўнуў і абрынуўся прама ля ўваходу грота. Нічыпараў ледзь пасьпеў адскочыць у бок, а Гаруноў адкінуўся ў глыб намёту, дзе Гарохаў і Вордзін у цемры шукалі свае стрэльбы. Груды лёду разьляталіся ў бакі пад ударамі лапаў зьвера, які біўся ў агоніі, сабакі вылі, і з гротаў ім паўтаралі трыццаць глотак. Становішча ў намёце станавілася крытычным: мядзьведзь, трохі прасунуўшыся наперад, мог ужо дастаць лапамі людзей, якія згрудзіліся ў глыбіні, якім няма куды было падацца. На шчасьце, Нічыпараў не страціў прысутнасьці духу: заклаўшы ў стрэльбу патрон з разрыўной куляй, ён знайшоў зручны момант і стрэліў амаль ва ўпор. Яшчэ некалькі сутаргавых рухаў - і туша замерла.

    Тым часам на стрэлы і шум, які ўзьняўся прыбеглі анкілёны з падпаленымі асмалкамі. Аб’яднанымі высілкамі атрымалася адцягнуць мядзьведзя ад уваходу ў грот. Зьвер аказаўся незвычайнай велічыні і ўзбудзіў зьдзіўленьне анкілёнаў. Апошнія палявалі на мядзьведзяў толькі вялікім атрадам, але такое паляваньне рэдка абыходзілася без згубы ці цяжкіх ран аднаго - дзьвюх чалавек. Таму мядзьведжыя іклы шанаваліся ў іх вельмі высока, і не шматлікія паляўнічыя мелі іх у сваіх каралях.

    Пачало ужо сьвітаць, сон быў сапсаваны, і ўсё заняліся лупленьнем шкуры і разьбіраньнем тушы. Нічыпараў атрымаў вялікі запас мяса для сабак, а шкурай вандроўцы вырашылі ўпрыгожыць сваё новае жыльлё. Таму яны ўгаварылі анкілёнаў несьці яе прама ў стойбішча правадыра, абяцаючы прыйсьці ўсьлед за імі. Яны прыдумалі гэты плян, каб пазбавіцца на дзень ад апекі і паспрабаваць пракрасьціся ў землі, занятыя вампу, каб панаглядаць апошніх не ў становішчы ваеннага паходу, які з гэтай мэтай прапанаваў ім Амнундак.

                                                 ПЕРШАЕ ЗНАЁМСТВА З ВАМПУ

    Пакінуўшы Нічыпарава сам-насам з чэрапам мядзьведзя, які ён павінен быў ачысьціць і схаваць у складзе, вандроўцы ўзялі кірунак на паўночны ўсход уздоўж ускраіны катлавіны. Абмінуўшы знаёмыя ўжо па першай экскурсіі месца, яны пасьля поўдня выйшлі на паляну, на вільготнай глебе якой зблізку возера заўважылі побач са сьлядамі капытоў быкоў і коней адбітак босай нагі чалавека. Гэта не мог быць сьлед анкілёна, бо апошнія хадзілі ў абутку; акрамя таго, сьлед зьвяртаў на сябе ўвагу велічынёй, моцным разьвіцьцём пальцаў, большай, параўнальна са звычайнай, адлегласьцю паміж вялікім і другім пальцам і даўжынёй апошняга.

    Накіраваўшы сабак па сьледзе, які ішоў на паўночны ўсход, вандроўцы абмінулі яшчэ дзьве паляны і набліжаліся да трэцяй, калі пачулі гуд галасоў. Сабакі былі ўзяты на прывязь, а людзі асьцярожна праняліся да ўзьлеску, з якога убачылі на паляне вампу. Чалавек з восем выконвалі танец вакол цёмнай масы, што ляжала на траве, - відавочна, здабытай імі буйнай жывёлы. Вампу былі зусім голыя, з вельмі смуглай скурай і пакрытыя валасамі. Зблытаныя кудлы валасоў зьвісалі на плечы, невялікія бароды аблямоўвалі твары. З кароткімі дзідамі ў адной руцэ, дубінкамі - у другой, яны танчылі, то падскокваючы на адным месцы, то выкідваючы ногі ўзад і наперад і размахваючы рукамі. У такт рухам раздаваліся крыкі: “Вой-го-го!”, “Ай-ду-ду!”, якія паўтараліся бясконца.

    Танец працягваўся хвілінаў дзесяць, пасьля чаго вампу сабраліся вакол ахвяры і пачалі лупіць з яе шкуру.

    Затым пачалося баляваньне: кожны адразаў сабе палоскі цёплага крывавага мяса і еў іх адну за адной. Здаволіўшы голад, вампу пачалі адразаць буйнейшыя часткі тулава і пласты мяса, ды, нагрузіўшыся імі і шкурай, сямёра пайшлі па паляне на ўсход, а восьмы застаўся ў здабычы, каб ахоўваць яе ад арлоў, дзьве пары якіх ужо кружылі над месцам паляваньня. Вартавы, седзячы на кукішках, працягваў насычацца і, пагружаны ў гэты занятак, ён не заўважыў, як чатыры чалавека і два сабакі паволі падышлі да яго ззаду. Бурчаньне Крата прымусіла яго азірнуцца. Ён хацеў ускочыць, але, зьдзіўлены зьяўленьнем нябачаных людзей, не падобных да анкілёнаў, з накіраванымі на яго бліскучымі палкамі і ў суправаджэньні двух зьвяроў, падобных на ваўкоў, ён выпусьціў нож і застаўся сядзець, дрыжучы ад страху, з кавалкам мяса ў руцэ.

    Над яго маленькімі, глыбока сядзячымі вачамі нізкі лоб выдаваўся дзьвюма масіўнымі дугамі; у разяўленым роце бачныя былі буйныя белыя зубы з ікламі, якія даволі высоўваліся, а вельмі кароткі падбародак надаваў твару дзікі выгляд. Нос быў пляскаты, з шырокімі ноздрамі, напаўсхаванымі доўгай белай палачкай; вушы вялікія, з устаўленымі ў мочкі круглымі пласьцінкамі белай косткі, якія адцягвалі іх амаль да плячэй. Вакол шыі спускаліся каралі з іклоў кабана і мядзьведзя. Тулава было пакрытае густымі чорнымі валасамі, але на плячах і грудзях скрозь іх прасьвечвала цёмная скура.

    Некалькі хвілін вампу і вандроўцы разглядалі адзін аднаго ў маўчаньні.

    Вампу раптам, з сілай адапхнуўшыся нагамі ад зямлі, зрабіў вялікі скачок праз напаўразабраную тушу быка ў бок, не загароджаную ворагамі, і, крута нахіліўшы корпус наперад, пабег па паляне.

    - Эх, выпусьцілі! - выклікнуў Касьцякоў. - Трэба было зьвязаць яму рукі і адвесьці з сабой.

    - Так бы ён і даўся! - засьмяяўся Гаруноў. - Вы бачылі, якія ў яго мускулы і якія зубы? Мы б учатырох з ім не зладзіліся! Ён згарнуў бы каму-небудзь з нас шыю ці пракусіў бы горла.

    - І што б мы сталі рабіць з ім? - спытаў Вордзін.

    - Трымаць у палоне і назіраць, паспрабаваць высьветліць яго мову, псыхалёгію; бо гэта ж вельмі цікава - псыхалёгія і мова чалавека старажытнакаменнага стагодзьдзя! Зірніце на яго зброю. Вампу пакінуў свае дзіды і дубіну на траве. Дзіда мела каля мэтра ў даўжыню і ўяўляла роўны ствол маладой бярозы, у канец якога, зьлёгку расшчэплены, быў устаўлены грубы абабіты доўгі аскепак крэмню; тонкая сырамятная папружка ахоплівала і сьцягвала дрэва, не дазваляючы крэмню вываліцца. Дубіна уяўляла ніжнюю частку ствала таўсьцейшага дрэва разам з пачаткам каранёвай часткі, якая разьдзімалася да велічыні кулака. Яна мела сантымэтраў семдзесят у даўжыню і ў мускулістай руцэ зьяўлялася страшнай зброяй для рукапашнай сутычкі; такой зброяй лёгка было раздрабніць чэрап чалавека і аглушыць каня ці быка. Другая дубіна, пакінутая адным з вампу, што пайшлі раней, адрозьнівалася яшчэ тым, што ў яе патоўшчаны канец узбоч быў устаўлены востры аскепак крэмню, якім з размаху можна было прабіць чэрап буйнай жывёлы.

    Туша быка была амаль ачышчаная ад мяса з аднаго боку, пярэдняя і задняя ногі былі адрэзаны. Але заставалася яшчэ палова, што ляжала на зямлі, і галава. Людзі, несумнеўна, павінны былі вярнуцца за сваёй здабычай.

    - Я думаю, яны не вернуцца сюды: уцякач, пэўна, напалохае іх сваім аповядам, - выказаў здагадку Гаруноў.

    - А можа быць, менавіта вернуцца, каб паглядзець на нас ці нават папаляваць за намі, - заўважыў Касьцякоў.

    - Схаваемся і пачакаем, а потым высачым іх стойбішча, - прапанаваў Вордзін.

    - А калі яны знойдуць нас па сьлядах? Яны, пэўна, дасьведчаныя сьледапыты, - сказаў Гаруноў.

    - Пройдзем прама на захад, каб пакінуць сьляды, а затым завернем па лесе і вернемся да паляны з іншага боку.

    Пакінуўшы некранутымі тушу і зброю, вандроўцы падпарадкаваліся гэтай парадзе і схаваліся паўторна на паўночным боку паляны. Стойбішча, відавочна, было недалёка, бо неўзабаве назіральнікі заўважылі, што на ўсходняй ускраіне паляны заварушыліся кусты і з іх асьцярожна вызірнула калматая галава выведніка. На тушы ўжо сядзелі і дзюбалі яе два арла, а два іншых працавалі над брушынай, што ляжала ўбаку. Гэта адразу паказала вампу, што на паляне людзей няма, і зараз жа з кустоў высыпала цэлая арда - чалавек трыццаць, у тым ліку і дзесятак жанчын, - і хуткім крокам накіравалася да тушы. Арлы адзін за адным узьляцелі і пачалі кружыць над палянай.

    Вампу абступілі тушу і, відаць, сталі сьмяяцца над уцекачом, паказваючы на некранутую тушу, на пакінутую зброю. Яны, верагодна, казалі, што ўсё яму здалося, таму што анкілёны не толькі не пакінулі б мяса, але прыкончылі б і вампу. Уцякач апраўдваўся, паказваючы, дзе стаялі дзіўныя людзі, рукой адзначаў рост сабак і пераймаў іх брэх. Тады некалькі чалавек сталі аглядаць зямлю зблізку тушы і, відавочна, знайшлі сьляды, пакінутыя вандроўцамі, бо накіраваліся па іх. Тым часам астатнія вампу зноў заняліся тушаю, зразалі мяса, выламалі тоўстыя мазгавыя косткі, апаражнілі брушыну. Жанчыны, цяжка нагрузіўшыся гэтым, пайшлі назад да стойбішча, а мужчыны пабеглі ўсьлед за тымі, што пайшлі па сьлядах, каб дагнаць дзіўных незнаёмцаў, што напалохалі іх таварыша. На паляне застаўся толькі хрыбетнік з рэбрамі, лапаткамі ды тазавымі косткамі, на якіх і арлу амаль няма чым было пажывіцца.

    - Вось і выдатна! - выклікнуў Касьцякоў. - Мужчыны сышлі, а мы зробім візыт жанчынам на стойбішча.

    - З рызыкай, што мужчыны хутка вернуцца і зададуць нам перцу? - спытаў Гаруноў.

    - Нам усё адно нельга ісьці наперад: яны пайшлі па дарозе, па якой і мы павінны ісьці да стаянкі анкілёнаў, і мы з імі павінны сустрэцца. Мы паглядзім стойбішча, а потым зробім крук на поўдзень. Жаданьне ўбачыць жыцьцё стойбішча пераадолела асьцярогі, і ўсе чацьвёра адправіліся па сьцежцы на ўсход. Кроплі крыві на зямлі выдавалі шлях жанчын. Неўзабаве наперадзе прычуліся крыкі і сьмех, і, асьцярожна наблізіўшыся, вандроўцы ўбачылі стойбішча сярод невялікай паляны. Яно было часавае ці летняе, у падножжа вялікай самотнай таполі. Тут гарэў агонь, вакол якога мясьціліся жанчыны і дзеці рознага ўзросту. Жанчыны былі некалькі ніжэй ростам, чым мужчыны, трохі зграбней і меней валасатыя, асабліва сьпераду. Затое валасы на галаве былі даўжэй, але таксама зблытаны ў кудлы; твары мелі б меней дзікі выраз, калі б не палачкі, устаўленыя ў ноздры, белыя кружкі, устаўленыя ў ніжнюю губу, адтапыраную наперад, і такія ж кружкі ў вушах; на смуглых шыях бялелі каралі. Пра якую-небудзь адзежу не было і памоўцы. Дзеці былі меней калматыя і валасатыя, чым сталыя.

    Уторкнуўшы кавалкі мяса на палачкі, вампу зьлёгку падсмажвалі іх на агні і елі. Зблізку вогнішча ляжаў вялікі камень, на якім жанчыны ўдарамі іншага каменя разьбівалі мазгавыя косткі і з шумам высмоктвалі з іх мозг. Раздаваліся крыкі, сьмех - арда атрымлівала асалоду ад ежы.

    Насыціўшыся, жанчыны павесілі пакінутае мяса на сук, а дзьве з іх, расьсьцяліўшы шкуру на зямлі, пачалі чысьціць яе крамнёвымі скрабкамі ад крыві і сала. Іншыя расьцягнуліся на траве каля вогнішча ў сытай дрымоце. Дзеці пачалі гарэзаваць, бегаючы адзін за адным; іншыя валяліся на траве і віскаталі; некаторыя з хуткасьцю малпаў палезьлі на дрэва, і ў яго лістоце чуліся іх галасы.

    - А калі б мы выйшлі да іх? - прапанаваў Касьцякоў. - Яны, пэўна, спалохаюцца і ўцякуць, а мы разгледзім іх стойбішча бліжэй і возьмем калекцыю зброі і хатняга начыньня.

    - А калі яны не ўцякуць і пачнуць абараняцца? Сталых жанчын больш дваццаці, а сілы ў кожнай пабольш, чым у любога з нас, - запярэчыў Гаруноў.

    - Стрэл у паветра, я думаю, прымусіць іх уцячы.

    Думка вырабіць гэты досьвед здалася павабнай, і вандроўцы са стрэльбамі напагатове выйшлі з кустоў і накіраваліся да стойбішча, а сабакі з брэхам кінуліся на дзяцей, што бегалі на карачках, прыняўшы іх за адмысловую пароду дзічыны. Уражаньне атрымалася велізарнае. Жанчыны ўскочылі і стоўпіліся вакол агню і дрэва, гледзячы з адкрытымі ратамі на дзіўных людзей, што падыходзілі, пра якіх ўжо чулі ад уцекача. Дзеці пусьціліся наўцёкі ад сабак і пахаваліся за жанчынамі, выдаючы крыкі жаху. Але жанчыны хутка ачуліся і сталі хапаць дзіды і дубінкі. Адна пабегла на дапамогу да малога, які ляжаў на зямлі паміж сабакамі, якія гыркалі і віскатаў ад страху. Гаруноў пасьпяшаўся адклікаць сабак перш, чым жанчына замахнулася на іх дзідай.

    - Як бачыце, яны не думаюць бегчы, а паднімаюць ужо дзіды, каб кінуць у нас, - папярэдзіў Вордзін.

    - Прыйдзецца страляць, пакуль не позна. Калі мы зараз павернем назад, яны падумаюць, што мы баімся, і нападуць на нас ззаду, - заявіў Касьцякоў.

    - Калі, задумалі гульню, дык трэба яе выйграць, - сказаў Гаруноў. - Два стрэлу па-над галовамі жанчын, а два будзем мець у запасе.

    Касьцякоў і Вордзін стрэлілі. Эфэкт атрымаўся нечаканы: жанчыны пры выглядзе агню і дыму з накіраваных на іх бліскучых палак, пры грукаце стрэлаў і сьвісьце куль папалохаліся, зваліліся на калені і, кінуўшы дзіды і дубінкі, з умольным жэстам працягнулі рукі і сталі кланяцца з крыкамі жаху; дзеці раўлі на ўсю моц.

    - Ну, вось чаго я не чакаў! - выклікнуў Касьцякоў. - Я думаў, яны ўцякуць і мы возьмем што трэба.

    - Застаецца падысьці да іх спакойна і разгуляць багоў, - прапанаваў Вордзін.

    - Якія выкрадаюць дубінкі і дзіды? Але перш зарадзім стрэльбы на ўсякі выпадак.

    Выканаўшы гэта, вандроўцы сталі спакойна падыходзіць да ўкленчаных жанчын. Але калі заставалася толькі крокаў дзесяць, дзеці ўладавалі паніку - з выцьцём яны пусьціліся праз паляну ў лес. Жанчыны адна за другой ускочылі і рушылі ўсьлед іх прыкладу, акрамя адной, якая ляжала, уткнуўшыся тварам у зямлю, і дрыжала ўсім целам. Наблізіўшыся да ёй, вандроўцы пачалі разглядаць яе ўважліва. Яе сьпіна была пакрытая кароткімі негустымі валасамі, падэшвы і далоні былі голыя, і на першых скура па сваёй цьвёрдасьці вырабляла ўражаньне рога; вялікі палец моцна адлучаўся ад астатніх; на руках і нагах валасы былі гусьцей, чым на сьпіне. Сьпераду яна апынулася меней валасатай, а грудзі і твар былі зусім чыстыя; але дзякуючы адсутнасьці барады невялікая вышыня падбародка кідалася ў вочы больш, чым у мужчын; затое надброўныя дугі менш вылучаліся, чым у апошніх. Але шырокія скулы, запалыя маленькія вочы, пляскаты нос з палачкай, адцягненая губа з белай косткай - усё гэта не спрыяла прыгажосьці яе твару. Валасы, якія не ведалі ні мыла, ні грабеньчыку, былі зблытаны ў кудлы, у якіх бачныя былі сьцяблы травы, лісьце і ўсякае сьмецьце. Але мускулістасьць цела прымушала разумець у жанчыне ладную сілу.

    Нарэшце небараку пакінулі ў супакоі, прычым заўважылі, што адна яе нага прывязана дужай папружкай да ўбітага ў зямлю калку. Гэтым тлумачылася тое, што яна не ўцякла разам з астатнімі; відавочна, яна была за нешта пакараная.

    Абраўшы пару тыповых дубінак з крэмнем і без яго, пару дзідаў, скрабкоў і грубы, буры ад крыві, драўляны кубак, які блішчэў ад тлушчу, зьнялі з жанчыны каралі і памкнуліся ўжо сыходзіць.

    - Ці ж ведаеце, мы, па сутнасьці, вырабілі форменнае рабаваньне, - сказаў Гаруноў. - Напалохалі жанчын да сьмерці, а затым бяром частку іх беднай маёмасьці.

    - Але ж гэта для навукі, а не з карысьлівай мэтай, - запярэчыў Касьцякоў.

    - Усё ж такі нядобра! Трэба пакінуць ім што-небудзь наўзамен.

    Парыліся ў клунках і знайшлі маленькае люстэрка, нітку шкляных караляў, зламаны сьцізорык і бляшаную скрыначку ад пілюль, дадалі дзьве медныя гільзы ад патронаў і паклалі ўсё гэта поруч рукі жанчыны, якая працягвала ляжаць з зачыненымі вачамі. Затым паціху сышлі і, схаваўшыся на ўзьлеску, сталі назіраць.

    Некаторы час усё было ціха. Потым жанчына падняла галаву, убачыла, што дзіўныя людзі сышлі і нічога не зрабілі з ёй, прысела, аглядаючыся вакол, і, паклаўшы два пальцы ў рот, выдала рэзкі, працяглы сьвіст. У адказ з лесу прычуліся сьвісткі і галасы, і неўзабаве зьявіліся адна за другой уцякачкі і дзеці. Пакуль яны набліжаліся, жанчына заўважыла рэчы, ляжалыя на зямлі і якія зьвярнулі яе ўвага сваім бляскам. Спачатку яна не рашалася крануць іх: то працягвала, то адцягвала руку, нібы баялася, што яны абпаляць ці ўкусяць яе. Нарэшце цікаўнасьць пераадолела страх, і яна пачала браць рэчы адну за адной, аглядаць, нюхаць выпускаючы крыкі зьдзіўленьня. Падбеглі астатнія, і рэчы сталі пераходзіць з рук у рукі, выклікаючы воклічы і спрэчкі. Нітку караляў жанчына надзела было на сваю шыю, якая страціла каралі, але дзьве іншыя схапіліся за яе, нітка лопнула, і каралі рассыпаліся па зямлі. Пачалася звалка, усе сталі падбіраць пацеркі і сабраныя хаваць у рот.

    - Нашы падарункі толькі беды наробяць – паб’юцца бабы паміж сабой! – засьмяяўся Гарохаў.

    Але вандроўцы не сталі чакаць канца сваркі і дзяльбы, а накіраваліся на паўднёвы ўсход, каб не сустрэцца з вампу. Ім прыйшлося начаваць на адной з палян, і толькі на наступны дзень да поўдня яны прыбылі ў стан Амнундака, які з раніцы ўжо разаслаў ваяроў на пошукі па розных кірунках, асьцерагаючыся, што белыя людзі ці заблудзіліся, ці зьмянілі свайму слову і схаваліся. Убачыўшы ў руках госьцяў дубінкі і дзіды вампу і пазнаўшы, што яны прарабілі, ён стаў папракаць іх за неасьцярожнасьць і заявіў, што анкілёны ніколі б не адважыліся хадзіць толькі ўчатырох па зямлі вампу.

    Вандроўцы ў гэты дзень начавалі яшчэ ў зямлянцы правадыра, хоць іх новае жылло было скончана за час іх адсутнасьці. Са сваёй базы яны ў гэты раз прынесьлі запас бялізны, гарбаты, цукру і посуд, каб уладкавацца трохі зручней і не жыць зусім па-анкілёнскі.

                                                         СЬВЯТА ВЫБАРУ ЖОНАК

    На наступны дзень павінна было адбыцца вясновае сьвята, якім анкілёны адзначалі поўны наступ вясны, прылёт пералётных птушак, цяленьне паўночных аленяў. З раньняй раніцы на паляну сталі прыбываць атрады анкілёнаў з усіх стойбішчаў, на якіх заставаліся толькі старыя і дзеці ды чарговыя аленевыя пастухі. Прыбылыя разьмяшчаліся па родах уздоўж узьлеску, распальвалі вогнішчы, жанчыны рыхтавалі абед, мужчыны аглядалі зброю, рыхтуючыся да змаганьняў, пераходзілі ад вогнішча да вогнішча, абменьваючыся навінамі.

    У зямлянку Амнундака па чарзе групамі прыходзілі ваяры паглядзець на чужаземцаў, якія валодалі грамамі і маланкамі і што пагадзіліся адтэрмінаваць сваёй прысутнасьцю беды, прадказаныя анкілёнам. Гаворка ішла зараз вальней, чым у першыя дні, бо Гарохаў узгадаў свае пазнаньні мовы чукчаў і папрактыкаваўся, а астатнія таксама ўжо сёе-тое разумелі і казалі. З зямлянкі было выдалена яе звычайнае насельніцтва, так што адразу зьяўляўся цэлы род на чале са сваім правадыром, месьцаваўся па трох баках цэнтральнага квадрата; мужчыны садзіліся сьпераду, жанчыны стаялі ззаду. Правадыр падносіў Амнундаку, шаману і чужаземцам, якія займалі ганаровыя месцы супраць уваходу, які-небудзь падарунак - шкурку лісіцы ці куніцы, зубы кабана ці мядзьведзя, міндаліны агату, сердаліку ці халцэдону, каменную сякерку - і атрымліваў наўзамен арлінае пяро, якое тут жа ўтыкаў у сваю прычоску. Па ліку пёраў можна было судзіць пра ўзрост кожнага з правадыроў. Некаторыя з іх былі ўжо сівыя, але, відаць, яшчэ поўныя сіл, і ў іх прычосцы можна было налічыць дваццаць - дваццаць пяць пёраў, якія ўтварылі цэлы веер.

    Вандроўцы пазналі з роспытаў, што званьне галавы роду не было спадчынным: род выбіраў галаву з ліку сваіх чальцоў за адвагу і посьпех у паляваньні і вайне пажыцьцёва ці да наступу лядашчасьці. Згрыбелы правадыр сам адмаўляўся і прызначаў выбары, застаючыся ганаровай асобай у сваёй зямлянцы без абавязкаў. У выпадку сьмерці правадыра род неадкладна выбіраў новага. Таксама званьне правадыра ўсіх анкілёнаў не было спадчынным: часткі родаў выбіралі яго са свайго асяродзьдзя. Зрэшты, гэта званьне хутчэй за ўсё было ганаровым; правадыр кіраваў сваім родам, як і іншыя галовы, і толькі разьбіраў спрэчкі паміж родамі і прызначаў агульныя для ўсіх родаў паляваньні ці войны з дзікунамі; спрэчкі былі вельмі рэдкія і адбываліся з-за аленевых паш і выкраданьня дзяўчынаў.

    Кожны род, які жыў сумесна ў зямлянцы, уяўляў невялікую камуну, у якой галоўная маёмасьць - жыльлё, алені і начыньне - было агульнае. Жанчыны разам рыхтавалі ежу, выраблялі шкуры, шылі адзежу, зьбіралі грыбы, ягады і карэньні, мужчыны пасьвілі і ахоўвалі статак, выраблялі зброю, дастаўлялі паліва, хадзілі на паляваньне, рыбную лоўлю ці на вайну з дзікунамі.

    Пасля таго як усе дзевятнаццаць родаў пабывалі ў зямлянцы правадыра і пазнаёміліся з чужаземцамі, апошнія з Амнундаком выйшлі на паляну, і шаман сваім бубнам падаў сыгнал пра пачатак сьвята. Жанчыны, дзяўчыны, падлеткі і нешматлікія старыя бліжэйшых стойбішчаў разьмясьціліся ўздоўж узьлеску па абодва бакі зямлянкі. Мужчыны выстраіліся атрадамі па родах убаку. Амнундак з гасьцямі і шаман сядзелі ля ўваходу ў зямлянку. Па другім сыгнале атрады прайшлі адзін за адным міма правадыра, выконваючы ваенны танец, з дзідамі, шчытамі і лукамі ў руках, калчанам стрэл на сьпіне. Танец складаўся са скачкоў, падкіданьні дзід угару і нацягваньні луку; рухі былі ўзгодненыя ва ўсіх атрадах, і карціна атрымалася даволі стройная. Вялікі барабан у выглядзе абцінка ствала тоўстай таполі даўжынёй у два мэтры, усярэдзіне выдзеўбанага і з абодвух канцоў абабітага скурай насарога, па якой білі выбівачкамі, складаў ваенную музыку; ён ляжаў на козлах і зьверху меў шэраг адтулін. Вандроўцы пазналі, што такія барабаны меліся ў кожнага роду і з дапамогай іх важныя і тэрміновыя весткі перадаваліся хутка па ўсім племі, нібы па тэлеграфе. Глухі гуд барабанаў быў чутны за некалькі кілямэтраў.

    Падчас гэтага танца вандроўцы маглі зьлічыць, што ваенная сіла анкілёнаў дасягала ад чатырохсот да чатырохсот пяцідзесяці чалавек, бо ў кожным родзе было ад дваццаці да трыццаці ваяроў. Далучаючы пастухоў, старых, жанчын і дзяцей, можна было вызначыць колькасьць племя ад тысячы двухсот да паўтары тысяч чалавек, гэта значыць значна больш, чым яны думалі спачатку, на падставе слоў Амнундака, што ў кожным родзе дваццаць - трыццаць чалавек; знаходзілася, што ён меў на ўвазе толькі ваяроў, а ліку астатніх нават прыблізна не ведаў. Пасьля танцу пачалося змаганьне ў кіданьні дзідаў і стральбе з луку; для першага нацягнулі доўгі скураны аркан на двух высокіх калах. Адзін род за іншым падыходзіў, выстройваўся ў шэраг на адлегласьці сарака крокаў ад аркана, і затым усе ваяры адразу кідалі па адной дзідзе, імкнучыся, каб яна пераляцела за аркан. Журы, якое складалася з трох галоваў родаў, лічыла ўсе пералёты і недалёты. Род, які атрымаў найвялікшы лік пералётаў, лічыўся пераможцам. Для змаганьня ў стральбе прынесьлі і павесілі на дзідах шкуру дзікага каня; цёмная паласа ўздоўж хрыбта зьяўлялася цэльлю для стрэл. Кожны род выстройваўся ў шэраг у пяцідзесяці кроках ад мішэні, і затым адзін ваяр за другім выпускаў па адной страле. Лічыліся толькі стрэлы, якія патрапілі ў цёмную паласу, і род, што даў найвялікшы лік патрапленьняў, аб’яўляўся пераможцам, якога вітаў барабан частымі ўдарамі, а гледачы - крыкамі.

     Далей ішла барацьба. Па чарзе два роды станавіліся сябар супраць сябра і вылучалі роўны лік барацьбітоў, вядома найдужэйшых; апошнія сыходзіліся парамі і на працягу часу, які вызначаўся пяцьцю - дзесяцьцю раўнамернымі ўдарамі барабана, павінны былі пакласьці адзін аднаго на зямлю. Ізноў жа род, які паклаў больш усяго супернікаў, аб’яўляўся пераможцам.

    Па заканчэньні барацьбы журы паведаміла Амнундаку імёны родаў, якія атрымалі перамогу па кожным са змаганьняў, і разам з ім і галовамі ўсіх родаў усталявалі пералік родаў у парадку выяўленых імі посьпехаў. Пасьля гэтага роды выстройваліся па крузе, унутр якога ўвайшоў Амнундак і абвясьціў гэты пералік; роды, якія занялі першыя дзесяць месцаў, віталі абвяшчэньнем іх імёнаў гучнымі крыкамі, тады як астатнія, прысаромленыя. маўчалі. Па вяртаньні правадыра на месца роды паўтарылі ваенны танец, але ідучы ўжо ў парадку пераліку: пераможцы на чале, пераможаныя ў хвасьце, і гледачы віталі першых. Пераможаныя маглі атрымаць рэванш толькі праз год, і гэтыя змаганьні прымушалі ваяроў увесь час займацца практыкаваньнямі цела і падтрымлівалі ў іх ваяўнічы дух.

    Пасьля танцу анкілёны разьмясьціліся абедаць у цені дрэў; жанчыны ўжо прыгатавалі смажанае мяса, суп, аладкі. Галовы родаў памкнуліся ў зямлянку Амнундака як яго госьці і падчас абеду ўсё яшчэ абмяркоўвалі вынікі змаганьняў, а пераможаныя тлумачылі чыньнік сваіх няўдач. Чужаземцаў папыталі паказаць анкілёнам пасьля абеду громы і маланкі. Праз дзьве гадзіны барабан ізноў загуў, заклікаючы зараз маладых халастых ваяроў на змаганьне за першынство ў выбары жонкі. Такіх ваяроў у кожным родзе было два ці тры, і яны змагаліся ўжо не па родах, а ўсё адразу. Спачатку паўтарылася кіданьне дзід, прычым кожны па чарзе кідаў па тры дзіды; потым змагаліся ў стральбе з луку, ізноў па тры стралы кожны. Журы старанна сачыла за парадкам і адзначала патрапленьні, пасьля чаго ўсталявала пералік сапернікаў па іх посьпехах; калі два, тры ці больш атрымлівалі адно і тое ж месца, то пытаньне вырашалася адзінаборствам паміж імі. Урэшце пералік быў складзены, і ваяры выбудаваліся ў шэраг у гэтым парадку - іх апынулася сорак сем.

    Затым па новым сыгнале барабана з шэрагаў гледачоў падняліся дзяўчыны, якія дасягнулі даросласьці і якія жадалі атрымаць мужа. Яны зьявіліся на сьвята, як і жанчыны, не ў тым мінімальным гарнітуры, які насілі ўсярэдзіне жытла, а ў лёгкіх скураных панталёнах, куртках і тарбасах, хораша гафтаваных тонкімі чырвонымі і чорнымі папружкамі. Свае косы яны ўпрыгожылі ўваткнутымі ў іх кветкамі і на галовы надзелі вянкі. Але зараз, выходзячы на агледзіны, яны скідалі з сябе адзежу, застаючыся толькі з пасам сарамлівасьці, каб паказаць іншым ваярам прыгажосьць свайго татуіраваньня і, несумнеўна, таксама прыгажосьць формаў свайго цела. Яны выстройваліся ў шэраг супраць жыльля правадыра, у якога занялі месца і галовы родаў. Тады Амнундак падняўся і, зьвяртаючыся да іх, сказаў:

    - Дзяўчыны! Вы чулі, што да нас зьявіліся белыя людзі, пасланцы багоў, якія валодаюць грамамі і маланкамі. Яны пагадзіліся жыць у нас, каб ахаваць анкілёнаў ад бедаў, прадказаных нашым продкам. Мы павінны даць ім жыльлё, ежу і жонак, каб яны ні ў чым не мелі патрэбу. Жонак яны самі абяруць сярод вас. І кожная, на якую ўпадзе выбар белага чалавека, павінна быць задаволена гэтым. Я сказаў.

    Дзяўчатаў гэтыя словы не ўразілі, таму што вестка пра гэтае хутка ўжо распаўсюдзілася па стойбішчах. І, зьявіўшыся на сьвята, усё з цікаўнасьцю разглядалі чужаземцаў, жонкамі якіх чатыром з іх даводзілася зрабіцца. Некаторыя з іх мелі, зрэшты, ужо ўмілаваных сярод маладых ваяроў і былі засмучаны, але спадзяваліся, што выбар упадзе не на іх. Таму ў адказ на словы Амнундака з шэрагу дзяўчатаў пачуўся аднадушны адказ:

    - Хай выбіраюць, мы ўсё згодныя!

    - Нечаканае ўскладненьне нашага знаходжаньня на гэтай высьпе! - выклікнуў Вордзін. - Прымацаваць сябе да анкілёнаў выбарам жонак. Што ж нам рабіць?

    - Я мяркую, - заўважыў Гаруноў, - што нам варта саступіць, каб не крыўдзіць анкілёнаў і захаваць з імі самыя прыязныя адносіны.

    - І сапраўды абраць сабе жонак? - спытаў Касьцякоў.

    - Мы зробім так, - прапанаваў Гаруноў. - Мы скажам, што ў нашай краіне мужчына, які жадае жаніцца, і дзяўчына, якая пагадзілася выйсьці за яго замуж, павінна бліжэй пазнаёміцца адзін з адным, каб не было памылкі; таму яны вызначаны тэрмін, напрыклад паўгода ці год, жывуць у адной хаце, блізка пазнаюць адзін аднаго і, калі па заканчэньні гэтага тэрміну агульнае жыцьцё ім спадабаецца, могуць жаніцца.

    - Выдатна! Гэта добрае выйсьце! - заявіў Вордзін. - Прапануем гэта правадыру і скажам, што мы абяром сабе сябровак паводле звычаяў нашай краіны. Гарохаў распавёў Амнундаку, што вырашылі вандроўцы, і той выказаў сваю згоду словамі:

    - Белыя людзі, я прапаную вам абраць сабе дзяўчат, якія вам падабаюцца як будучыя жонкі.

    Вандроўцы падняліся ў зразумелай зьбянтэжанасьці: перад імі выстраіліся пяцьдзесят дзяўчат, добра складзеных, у большасьці прыгожых, і выбар быў нялёгкі. У суправаджэньні Амнундака яны прайшлі ўздоўж шэрагу, і кожны з іх вагаўся амаль перад кожнай з прыгажэйшых; адзін толькі Гарохаў адразу азначыў сабе, яшчэ гледзячы здалёк, невысокую дзяўчыну. Падышоўшы да яе, ён сказаў, працягваючы ёй руку:

    - Я жадаю ўзяць гэту!

    Дзяўчына, закрыўшы твар рукой і хіхікаючы, выйшла з шэрагу і стала поруч Гарохова. Яна аказалася першай абранай, і барабан вітаў яе грукатам.

    Астатнія дашлі да канца шэрагу і не зрабілі выбару. Зьдзіўлены Амнундак спытаў:

    - Няўжо нашы жанчыны так благія, што толькі адна спадабалася вам, белыя людзі?

    - Наадварот, - запярэчыў Гаруноў, - сярод іх занадта шмат прыгожых - і выбіраць цяжка. Але, акрамя таго, мы баімся, што тыя, каго мы абяром, стануць нашымі жонкамі супраць свайго жаданьня, па тваім загадзе. У нас мужчына заўсёды атрымлівае згоду дзяўчыны, якую выбірае сабе ў жонкі.

    - А-а, так вы жадаеце, каб дзяўчыны выбіралі вас?.. Ну добра. Я выклічу ўсіх, якія згодны. Дзяўчыны, белыя людзі не могуць вырашыцца: усё вы занадта прыгожыя. Так хай выйдуць наперад тыя, якія самі жадаюць абраць сабе белых людзей у мужы.

    Па шэрагу прыгажунь прабеглі ўсьмешкі і сьмяшкі; некаторыя пераступалі з нагі на нагу, не рашаючыся высунуцца першымі.

    - Ну што ж! - выклікнуў Амнундак. - Няўжо ніхто з вас не жадае стаць жонкай нашых госьцяў? Яны могуць раззлавацца на нас і сысьці. А тады бедзтвы спасьцігнуць наш народ!

    Гэтыя словы падзейнічалі, і больш паловы дзяўчат дружна выступілі на крок наперад.

    Але падчас гэтага замяшаньня вандроўцы ўжо зрабілі свой выбар. Гаруноў і Вордзін паказалі дзяўчат з роду правадыра, да якіх пасьпелі прыгледзецца пры сумесным жыцьці ў зямлянцы, а Касьцякоў абраў маленькую стройную смуглянку, якая строіла яму вочкі.

    - Выбар зроблены! - выклікнуў Амнундак. - Зараз хай выбіраюць ваяры анкілёнаў.

    Разам з вандроўцамі, за якімі пайшлі іх выбраньніцы, ён адышоў да свайго месца. Дзяўчыны папыталі дазволу апрануцца і разьбегліся па сваіх родах, вітаныя воклічамі жанчын. Вельмі хутка яны вярнуліся, каб заняць ганаровыя месцы побач з чужаземцамі, якія іх абралі.

    Пакінутыя дзяўчыны стулілі свой шэраг. Барабан ізноў загуў. І з шэрагу маладых ваяроў, якія стаялі ўбаку, адлучыўся адзін, што аказаўся ў змаганьні першым, падышоў да дзяўчат і пачаў павольна праходзіць уздоўж іх шэрагу. Яго сустракалі жартамі і сьмяшкамі, і амаль кожная казала: “Вазьмі мяне, вазьмі мяне!”, таму што быць жонкай першага з маладых ваяроў было вельмі пахвальна, і дзяўчыны адкрыта дамагаліся гэтага. Але юнак адказваў ім таксама жартамі, хутка прыдумляючы для кожнай іншы чыньнік адмовы: “Ты занадта прыгожая” (брыдкай), “Ты гарбатая” (прамой, як страла), “Ты касая”, “Ты бяззубая” і гэтак далей, узбуджаючы пратэсты і сьмех. Калі ён прайшоў амаль увесь шэраг, то зьнянацку спыніўся супраць адной дзяўчыны, якая не прапаноўвала сябе і сьціпла стаяла апусьціўшы вочы. Ён стукнуў яе па плячы і выклікнуў: “Ты мне падабаесься!” Дзяўчына здрыганулася, выскачыла з шэрагу і панеслася, як страла, па паляне, а юнак за ёй.

    - Што гэта значыць? - спытаў Гаруноў у Амнундака. - Чаму жонка, якую ён абраў, уцякае ад яго? Яна не жадае яго?

    - Такі ў нас звычай. Ваяр, які абраў дзяўчыну, атрымае яе, толькі калі зловіць.

    - Новае змаганьне! - сказаў Вордзін.

    - Гэта звычай, - растлумачыў правадыр, - вельмі мудры: дзяўчына бяжыць голая - ёй бегчы лёгка, малады ваяр бяжыць у адзежы, з дзідай у руцэ. Нешматлікія змогуць дагнаць дзяўчыну, калі яна не жадае гэтага. Калі той, хто абраў яе ёй не да спадобы ці яна кахае іншага, яна не дасьць сябе дагнаць.

    - Карэктыў выдатны, - заўважыў Вордзін таварышам і, зьвяртаючыся да правадыра, спытаў: - Што ж, ваяр, які не дагнаў дзяўчыну, так і застаецца без жонкі?

    - Не, ён можа паўтарыць свой выбар, пакуль не зловіць якую-небудзь.

    - Колькі ж часу дзяўчына можа бегаць: цэлы дзень?

    - Не, толькі адзін раз па крузе, па крузе ваеннага танца. - Гледзіце, ён яе злавіў!

    Сапраўды, ваяр ужо вёў злоўленую дзяўчыну за касу; дзяўчына для выгляду ўпіралася і біла яго па руцэ. Жанчыны і астатнія дзяўчыны віталі яе насьмешкамі. Дайшоўшы да месца агледзін, ваяр і злоўленая спакойна сталі побач убаку.

    Барабан ізноў загрукатаў. І другі юнак падышоў да дзяўчат; і ён быў яшчэ жаданым для шматлікіх, як другі пераможца, і яго сустракалі, як першага. Але ён зацята маўчаў, павольна абыходзячы шэраг, прайшоў да канца і павярнуў зваротна, выклікаючы абураныя воклічы дзяўчат.

    - Колькі ж часу ён можа выбіраць? - пацікавіўся Касьцякоў.

    - Ён можа прайсьці тры разы, не больш, - адказаў Амнундак. - Гэта вельмі адважны паляўнічы, але ён жадае памучыць дзяўчат. Глядзі, як яны сярдуюць!

    Сапраўды, ваяр скончыў другі абыход і нікога не абраў. Дзяўчыны сердавалі, ужо не прапанавалі сябе, рабілі яму грымасы, крычалі: “Можаш зусім пайсьці! Ідзі да вампу, абяры сабе касматую жонку! Табе голыя не падабаюцца!” і г. д. Ваяр гэтак жа павольна і моўчкі прайшоў і трэці раз, не зважаючы на насьмешкі, і раптам, амаль дойдучы да канца шэрагу, рэзка павярнуўся і стукнуў па плячы адну з апошніх дзяўчын. Апошняя так разгубілася ад нечаканасьці, што, выскачыўшы з шэрагу на паляну, не разьвіла адразу дастатковую хуткасьць бяга, і ваяр злавіў яе ў дваццаці кроках.

    - Вось які хітры! - заўважыў Гарохаў. - Ён іх замарыў, каб не бегаць далёка.

    - Вось вам і карэктыў! - засьмяяўся Касьцякоў. - Гэтак можна злавіць і такую, якая не жадае.

    - Мабыць, яно так і ёсьць на гэты раз, - сказаў Вордзін. - Гледзіце, яна не супрацівіцца, як першая, для выгляду, але не радая. Дзяўчына ішла за ваяром, унурыўшы галаву, не адказваючы на насьмешкі астатніх.

    - Сама вінаватая - не пазяхай! - сказаў Гарохаў.

    Трэці ваяр хутка абраў адну з першых дзяўчат шэрагу, якая апынулася добрай бягункай, што далёка яго апярэдзіла. Але ў самым канцы круга яна спатыкнулася і расьцягнулася на траве, да ўсеагульнага задавальненьня гледачоў; перш чым яна ўскочыла на ногі, яе каса была ўжо ў руках даганялага, які з ганарлівацьцю пацягнуў яе за сабой. Гэтае падзеньне, без усякага сумневу, было наўмыснае - яно зьяўлялася адным з прыёмаў згоды. Чацьвёрты ваяр прайшоў хутка тры разы міма дзяўчат, нікога не абраўшы, затым падышоў да правадыра і моўчкі пакланіўся.

    - Ты не жадаеш мець жонку? - спытаў зьдзіўлены Амнундак.

    - Не, вялікі правадыр! Але ў суседнім з маім стойбішчы ёсьць маладая ўдава, якая мне падабаецца, і я прашу даць мне яе ў жонкі. Яна згодная. Галава роду гэтай удавы пацьвердзіў словы юнака, і Амнундак даў сваю згоду.

    Пятаму ваяру прыйшлося бегаць два разу, таму што першая, якую ён абраў, не дала сябе злавіць; другая, у пакараньне за тое, што ён абраў яе не першай, прымусіла яго прабегчы поўны круг і здалася толькі на апошнім кроку, сымулюючы стомленасьць. Шосты жаніх абраў тую, якая ўцякла ад пятага, і яна дала сябе злавіць ужо на палове круга. Калі ён вёў яе міма дзяўчат, ёй крычалі: “Як ты хутка стамілася, спрытная!” Так з рознымі варыяцыямі выбар працягваўся, і шэраг дзяўчат усё скарачаўся. Ні ім, ні гледачам гэта гульня, якая доўжылася гадзінамі, не надакучала. Дзяўчыны, нягледзячы на тое што стаялі так доўга на нагах, бегалі спрытна і рэдка здаваліся хутка. Некаторым ваярам прыйшлося бегаць па два разы, а аднаму нават тры. У канцы, калі засталося толькі некалькі дзяўчат, выбар станавіўся хутчэйшым.

    Апошняя дзяўчына, якая ўцякла ўжо ад трох абралых яе ваяроў, уцякла і ад апошняга, да агульнага зьдзіўленьня. Яе паклікалі да правадыра, які сказаў ёй:

    - Чаму ты не жадаеш атрымаць мужа? Кожная дзяўчына павінна быць жонкай, каб даваць племю новых ваяроў. Ты адпрэчыла ўжо чатырох! Што гэта значыць?

    - Добрыя ваяры мяне не выбіралі, а жонкай дрэнных я не жадаю быць, - ганарліва адказала дзяўчына.

    - Што ж, ты будзеш чакаць будучай вясны?

    - Я жадала б быць жонкай вось гэтага белага чалавека! - нечакана сказала ганарліўка, паказваючы на Вордзіна, зьдзіўленага здарэньнем.

    - Але ён ужо абраў! - запярэчыў Амнундак.

    - Ён вялікі правадыр - у яго могуць быць дзьве жонкі, - не сьцішалася дзяўчына. - Я яго абрала па тваім слове, але ён узяў іншую. Я буду ў яго другой жонкай.

    Гэтая настойлівасьць і ганарлівы выгляд дзяўчыны спадабаліся Вордзіну, і ён пагадзіўся, вельмі зьбянтэжаны. Дзяўчына хутка пабегла за сваёй адзежай і, вярнуўшыся, села побач з ім.

    Тым часам маладыя пары пры грукаце барабана прадэфілявалі міма Амнундака і родавых галоваў; дзяўчыны ўжо пасьпелі пераплесьці свае чатыры косы на дзьве ў знак замужжа.

    Апошні ваяр, пакінуты без жонкі, схаваўся сярод гледачоў; яму даводзілася чакаць цэлы год. Надышла чарга вандроўцаў паказаць анкілёнам свае громы і маланкі. За адсутнасьцю лепшай мішэні прынесьлі і расьцягнулі зноў конскую шкуру. Стралкі сталі, на зьдзіўленьне анкілёнаў, у двухстах кроках ад яе - у чатыры разы большы за палёту стралы. Анкілёны разьмясьціліся паўколам па баках, расьцягнуўшыся амаль да мішэні, і з напружанай увагай сачылі, як чужаземцы штосьці прарабілі са сваімі бліскучымі дубінамі, затым прыклалі іх да шчакі. Дымкі, што ўзьвіліся і грукат што пракаціўся прымусілі ўсіх гледачоў здрыгануцца. Затым усё натоўпам, пераганяючы адзін аднаго, кінуліся да мішэні і наперабой тыкалі пальцы ў дзіркі, пакінутыя кулямі. Шматлікія пыталі ў зьдзіўленьні, дзе ж самі маланкі, якія прабілі скуру, і кінуліся шукаць іх па паляне. Яшчэ большае зьдзіўленьне выклікаў Гаруноў, які падкінуў угару сваю шапку і на лёце працяў яе куляй. Вордзін тым часам заўважыў, што на поўдні над лесам паказаўся касяк гусей, якія ляцелі на поўнач. Ён хутка ўставіў патрон у стрэльбу. І перш чым анкілёны пасьпелі спытаць, у каго ён жадае кінуць маланку, раздаўся стрэл - і гусак пляснуўся прама на галовы гледачоў, якія прыйшлі ў дзікае захапленьне. Нарэшце Амнундак загадаў прывесьці аленя, якога не прывязалі, а адпусьцілі; спалоханая жывёла панеслася зваротна да лесу, але куля Гарохава паклала яго перш, чым ён адбег дваццаць крокаў.

    Гэтым скончылася дэманстрацыя магутнасьці чужаземцаў. Яны, у суправаджэньні усяго племя, прайшлі ў зямлянку Амнундака разам са сваімі выбраньніцамі, вельмі ганарлівымі сваёй блізкасьцю да белых людзей. На паляне ў розных месцах запалалі вогнішчы, і пачалася падрыхтоўка вячэры, у чаканьні якога мужчыны і дзяўчыны скакалі вакол вогнішчаў. Пасьля вячэры правадыр прапанаваў вандроўцам заняць сваё новае жыльлё:

    - Зараз у вас ёсьць сяброўкі, і там вам будзе прасторней і зручней, чым тут, дзе мы самі ледзь зьмяшчаемся.

    Жанчыны хутка пабеглі наперад, каб разьвесьці агонь і прыгатаваць ежу. Вандроўцы ў суправаджэньні правадыра трохі памарудзілі на паляне, дзе анкілёны, выставіўшы вартавых, ужо ўкладваліся спаць вакол вогнішчаў, кожны род асобна, на шкурах, раскладзеных на зямлі. Амнундак праводзіў госьцяў да ўваходу ў іх зямлянку.

    Увайшоўшы ў зямлянку, вандроўцы ўбачылі вялікі агонь, які ужо гарэў і асьвятляў невялікае, чыстае жыльлё, што моцна пахла смалой ад ствалоў лістоўніц, складаючых яго сьцены. Вакол агню сядзелі ўсе пяць дзяўчат, ужо ў сваім хатнім уборы, гэта значыць у паяску сарамлівасьці. Яны ажыўлена гутарылі, але замоўклі, калі ўвайшлі іх нарачоныя, неадкладна ўсталі і адышлі ў бок. Зямлянка мела ўжо цалкам жылы выгляд: на адным са слупоў віселі бурдзюк з малаком, імбрык і кацялок; на палічцы стаялі дарожныя конаўкі і драўляныя міскі; на зямлі стаялі дзьве драўляныя пасудзіны для гатаваньня супу і ляжала купка камянёў ды палачкі для пячэньня мяса. Пад адхонамі трох бакоў зямлянкі былі адгароджаны спальныя месцы, дзе паверх слоем сухога лісьця і сьвежых галінак лістоўніцы ляжалі мяккія аленевыя і мядзьведжыя шкуры, скураныя валікі, набітыя аленевай поўсьцю, і коўдры з аленевых шкур. Ля ўваходу быў складзены запас дробна насечаных дроў і стаяла пасудзіна з вадой. Пасьля перапоўненай людзьмі і абкуродымленай зямлянкі Амнундака вандроўцы вольна ўздыхнулі ў сваёй, прасторнай і чыстай, і ім захацелася пасядзець яшчэ ля агню і папаліць люльку перад сном. Разьмясьціўшыся, яны падклікалі дзяўчат і пасадзілі іх шэрагам. Нешматлікія слова, якія яны пасьпелі вывучыць, не дазвалялі весьці ажыўленую гаворку, і даводзілася больш зьвяртацца да жэстаў і міміцы.

    Першым чынам кожны даведаўся, як клічуць яго выбраньніцу; у Гарунова апынулася Мату, у Косьцякова - Папу, у Гарохава - Раку, а ў Вордзіна першая Анну і другая таксама Анну.

   - Вось жа раз! - выклікнуў Вордзін у зьбянтэжанасьці. - Навязалі дзьвюх дзяўчын ды яшчэ з адным і тым жа імем! Як жа я буду клікаць іх, каб абедзьве не адгукнуліся адразу?

   - Клічце іх Анну-першая і Анну-другая, - прыдумаў Гарохаў.

     - Як жа гэта будзе па-іхняму?

    - Анну-эннен і Анну-нгирэк, - адказаў Гарохаў.

    І абедзьве Анну заківалі галавой у знак згоды.

    - Але гэта вельмі доўга, ці нельга скараціць? Я буду клікаць яе Аннуэн, - Вордзін паказаў на першую, якая кіўнула галавой, - і Аннуир, - ён узяў другую за руку, і тая таксама выказала згоду.

    - Вы можаце клікаць іх проста першая і другая, яны зразумеюць, - заўважыў Гаруноў.

    - Навошта ж, Анну - прыгожае імя, а нгирэк іншы раз не вымавіш, не спатыкнуўшыся.

    Гарохаў пераклаў гэтыя словы, і жанчыны былі ўсьцешаны тым, што Вордзін знайшоў іх імя прыгожым. Яны чула прыслухоўваліся да рускіх слоў, і відаць было, што яны ўжо сёе-тое разумелі, пра іншае здагадваліся. “Праз тыдзень-другі пры сталых зносінах узаемнае разуменьне будзе дасягнутае” - так падумаў кожны з рускіх.

    Нагаманіўшыся, сталі разьмяркоўваць спальныя месцы: навес супраць уваходу, шырэйшы, чым бакавыя, быў падзелены падоўжнай нізкай перагародкай з убітых у зямлю калоў на дзьве часткі - тут зьмясьціліся ўсе мужчыны; навесы зьлева і справа завесілі шкурамі і аддалі жанчынам. Крот і Бялуха, якія перавандравалі з гаспадарамі, згарнуліся ля ўваходу. Жанчыны падкінулі дроў у агонь, і ўсё разышліся па сваіх месцах.

    У зямлянцы запанавала цішыня.

                                                                    БОЙКА З ВАМПУ

    Рана раніцай вандроўцы былі пабуджаны моцным шумам, які паднялі анкілёны. Аннуір устрывожылася, падышла да ўваходу, высунула галаву вонкі, прыслухалася і потым закрычала жаласным голасам:

    - Вампу напалі ўначы на жыльлё майго роду! Правадыр абвясьціў паход на іх!

    - Ну, таварышы, рабіць няма чаго! Трэба апранацца: без нас паход, вядома, не абыдзецца, - заявіў Гаруноў, хапаючыся за адзежу.

    - Прама са змовін на вайну!.. - сьмяяўся Касьцякоў. - Папу, нясі мне шчыт і шлем, дастань маю кальчугу і не забудзься дзіду і меч булатны мой! Я еду на вайну, як рыцар маладой.

    Папу, вядома, нічога не зразумела з гэтай тырады і глядзела, напаўсонная, на свайго нарачонага ў зьдзіўленьні. Але, заўважыўшы, што ён сьмяецца, разрагаталася і спытала, перакручваючы рускія словы:

    - Агне палаць, еш варыць?

    - Зусім дакладна! - засьмяяўся Вордзін, высоўваючыся з-пад коўдры. - Яна выдатна разумее, што перад паходам трэба добра паесьці… Аннуэн, Аннуір! Агонь, мяса, малако!

    Аннуір сядзела ля парогу і плакала, закрыўшы твар рукамі. Пачуўшы голас Вордзіна, яна схамянулася і, сьцяміўшы, што такое, пачала разграбаць попел згаслага за ноч вогнішча, здабываючы гарачыя вугольчыкі; астатнія жанчыны таксама павылазілі з пасьцеляў, надзелі першым чынам свае паяскі сарамлівасьці і пачалі дапамагаць ёй разводзіць агонь.

    Агонь ужо палаў, і мяса на палачках смажылася; вандроўцы заканчвалі свой туалет, калі ў зямлянку ўвайшоў Амнундак, прывітаўся і, прысеўшы да агню, сказаў:

    - Белыя людзі, першая бяда ўжо спасьцігла наш народ! Гэтай ноччу вампу напалі на наша самае далёкае жыльлё, перабілі старых і пастухоў, зьнесьлі дзяцей, сагналі аленяў.

    Аннуір, пачуўшы гэтыя словы, прынялася выць. Яна была з гэтага стойбішча, і вампу забілі яе бацькоў, адвялі братоў і сясьцёр.

    - Хто ж прынёс гэту вестку так хутка? - спытаў Гаруноў.

    - Ваенны барабан. Адзін з пастухоў застаўся жывы і падаў нам вестку. Я абвясьціў паход на вампу. Усе ваяры тут, і мы жорстка пакараем вампу. Ваяры вельмі жадаюць, каб тыя якія валодаюць грамамі і маланкамі пайшлі з намі пакараць нашых ворагаў.

    - Ну вядома, мы ўсё пойдзем з вамі! - пасьпяшаўся пагадзіцца Гаруноў. - Вось толькі пасьнедаем сьпехам.

    Амнундак падняўся, вельмі ўзрадаваны, і, сыходзячы, сказаў:

    - Я цяпер скажу ваярам, што белыя людзі пагадзіліся, - яны будуць рады!

    Праз некалькі хвілін гэта вестка была перададзена анкілёнам, і паляна агаласілася гучнымі крыкамі радасьці. Жанчыны таксама, мабыць, былі задаволеныя. Аннуір перастала плакаць і, выціраючы вочы рукамі, сказала Вордзіну:

    - Я пайду з табой у паход.

    Пакуль смажылася мяса, вандроўцы пачысьцілі стрэльбы, напоўнілі патранташы, сабралі дарожныя рэчы ў клункі - паход мог працягнуцца некалькі дзён. Жанчыны з найвялікшай увагай сачылі за ўсімі іх дзеяньнямі, і з прычыны гэтага некалькі палачак з мясам папрыгаралі, за што Раку неадкладна атрымала вымову ад Гарохава. Нарэшце ўсё было гатова, сьняданак зьедзены, у клункі пакладзены запас аладак, смажанага мяса, і вандроўцы выйшлі з зямлянкі. Іх ахапіла густая смуга, навіслая, як заўсёды, над катлавінай. Скрозь смугу цьмяна бачныя былі агні вогнішчаў і постаці, якія рухаліся ўзад і ўперад. Здалёку даносіліся глухія ўдары барабана, якія працягвалі паведамляць падрабязнасьці няшчасьця, якое адбылося. Амнундак стаяў ужо ў поўным узбраеньні ля ўваходу ў сваё жыльлё і, убачыўшы, што белыя людзі гатовыя, махнуў рукой. Неадкладна загрымеў барабан, што стаяў паблізу, абвяшчаючы выступ і перадаючы гэтую вестка суседнім стойбішчам. Ля вогнішчаў людзі замітусіліся і пачалі строіцца па родах у калёны; наперадзе ваяры, ззаду жанчыны з ношай і падлеткі, якія вярталіся на свае стойбішчы. Жанчыны роду Амнундака, вядома, заставаліся дома; усе яны з дзецьмі выйшлі з зямлянкі паглядзець, можа быць у апошні раз, на сваіх мужоў і сыноў. Разьвітаньне было вельмі кароткае; жанчыны не плакалі, а, абняўшы мужчыну, церліся шчакой аб яго шчаку, што замяняла ў іх пацалунак. Пад грукат барабана калёна кранулася ў шлях на чале з Амнундаком і белымі людзьмі, якія суправаджаюцца абодвума сабакамі, якія маглі быць вельмі карысныя пры шпегаваньні вампу. Ішлі хуткім крокам прама да абрабаванага стойбішча, да якога было кілямэтраў дваццаць пяць. Лясы зьмянялі паляны, і час ад часу партыя жанчын, разьвітаўшыся са сваімі, адлучалася ад калёны, каб завярнуць да свайго жыльля. Смуга паступова расьсейвалася, выглядвала сонца і пачынала прыпякаць. Задаўга да поўдня дашлі да стойбішча, якое ўяўляў сумнае гледзішча. Зямлянка, падпаленая вампу, выгарэла ўсярэдзіне і абрынулася; з кучы дзёрну, які пабурэў, месцамі ішоў дым і вырываліся языкі полымя; чутны быў пах гарэлай скуры і поўсьці. Трава на паляне была стаптаная, месцамі залітая крывёй. У некалькіх месцах ляжалі трупы старых, якіх вампу не пажадалі павесьці з сабой, але адсеклі ім галавы ў якасьці трафэяў. Валяліся зламаныя дзіды, стрэлы, жмуты пашматанай адзежы і трэскі ад паламанага начыньня.

    Жанчыны роду гэтага стойбішча, убачыўшы карціну разбурэньня, агаласілі паляну крыкамі – у іх былі выкрадзены дзеці, забіты блізкія. Ваяры маўчалі, але па іх змрочных тварах і бліскаючым вачам відаць было, што яны будуць помсьціць бязьлітасна. Амнундак загадаў зрабіць кароткі прывал для адпачынку. З лесу зьявіўся ацалелы пастух аленяў з перавязанай галавой і распавёў падрабязнасьці нападу.

    Вампу, якія, відавочна, пазналі, што на стойбішча няма большай часткі мужчын, што пайшлі на сьвята, каля паўночы, атачыўшы паляну, нечакана напалі на пастухоў: дзьвюх забілі дубінкамі, трэцяга толькі аглушылі. Калі ён ачуўся, усё было скончана: зямлянка палала, алені сагнаны, на паляне засталіся толькі трупы. Раніцай пастух высачыў, у якім кірунку сышлі рабаўнікі. Ён выратаваўся таму, што стаяў поруч кустоў і зваліўся ў гушчар, - у цемры і смузе вампу не знайшлі яго.

    Пакінуўшы жанчын пацярпелага роду на папялішчы, калёна рушыла зноў наперад, зараз на паўночны ўсход, па сьледзе дзікуноў і аленяў. Сабакі былі пушчаны наперад, што дазволіла рухацца хутка, бо засада дзікуноў не магла быць прапушчаная разумнымі жывёламі. Зараз, не маючы жанчын з ношай у хвасьце, ваяры ішлі яшчэ хутчэй, час ад часу бегма; чутны быў толькі лёгкі тупат мяккага абутку і дыханьне людзей. Так прайшло яшчэ гадзіны дзьве, калі сабакі спыніліся каля вялікай таполі на краю паляны, якая адкрылася і сталі брахаць, падняўшы галовы.

    - На дрэве засада! - сказаў Амнундак і шэптам перадаў распараджэньне атачыць паляну па лесе.

    Тым часам Бялуха завішчаў - у яго патрапіў камень, пушчаны з дрэва з прашчы. Вандроўцы заўважылі рух лістоты, і неадкладна стральба агаласіла паляну, а стрэлы анкілёнаў пасыпаліся на таполю. У адказ з дрэва раздаўся гучны роў, і дзьве цёмныя масы, ломячы галіны, грукнуліся на зямлю.

    - Няўжо там было толькі двое? - спытаў Гаруноў, зараджаючы стрэльбу.

    - Не, - адказаў Амнундак, - у іх засадах менш пяці не бывае, вы цяпер убачыце.

    Ён аддаў нейкі загад, і некалькі ваяроў нырнулі ў гушчар. На дрэве ўсё было ціха. Вампу сьцямілі, што яны выдаюць сябе ворагам, робячы рухі. Таму на стрэлы, якімі частка ваяроў працягвала абсыпаць вяршыню дрэва, ніхто не рэагаваў – вампу пахаваліся за ствол і тоўстыя галіны. Але вось з найбліжэйшага да дрэва ўзьлеску выскачылі некалькі анкілёнаў з вялікімі пучкамі гальля; закрываючыся імі ад дзідаў дзікуноў, яны хутка падбеглі да дрэва, абклалі гальлём падножжа ствала і гэтак жа хутка схаваліся; у гальлё ўжо быў закладзены агонь, таму што кучы пачалі дыміцца. Вампу, якія хаваліся ў лістоце і назіралі за дзеяньнямі ворагаў, што стралялі ў іх з аднаго боку, не заўважылі падпальшчыкаў. Але калі з гальля паваліў густы дым, які ўздымаўся клюбамі ў лістоту, з дрэва зноў раздаўся роў і некалькі дзід паляцелі ў вогнішча. Яны толькі пагоршылі справу - разьвернутае гальлё запалала, і становішча на дрэве стала невыносным. Вампу сталі паднімацца на самую вяршыню, але тут лістота была радзей, скрозь яе паказаліся цёмныя постаці, і яшчэ адзін залп зваліў дваіх; адзін зваліўся на зямлю, другі павіс на галінах галавой уніз, зусім навідавоку; праз хвіліну ў ім сядзеў ужо дзесятак стрэл. Апошні вампу перабраўся на процілеглы бок, прапоўз на канец доўгага сука і, ухапіўшыся за яго рукамі, сагнуў яго і з вышыні чатырох мэтраў саскочыў на зямлю. Ён панёсься па паляне, але анкілёны, якія ужо абмінулі яе, сустрэлі яго стрэламі, і ён зваліўся, не дабегшы да ўзьлеску.

    Амнундак падаў сыгнал гукамі трубы, зробленай з рогу першабытнага быка, - і з узьлеску паляны з усіх бакоў выскачылі ваяры, зьбягаючыся да дрэва, да якога ўжо падышоў атрад з правадыром і белымі людзьмі. Тры вампу, якія зваліліся з дрэва, не рухаліся: у іх былі кулявыя раны, але анкілёны на ўсякі выпадак прыгваздалі іх дзідамі. Усе яны былі падобныя на таго, з якім вандроўцы сустрэліся пры экскурсіі: валасатыя, мускулістыя целы, зьвераватыя твары, кудлы валасоў. Але, відавочна, з-за выпадку ваенных дзеяньняў твару ва ўсіх былі вышмараваны чырвонай охрай, што надавала ім яшчэ больш непрыязны выгляд. Адзін анкілён злазіў яшчэ на дрэва, каб пераканацца, што на ім нікога не засталося. Ён скінуў адтуль дубіны і дзіды вампу, якія былі звалены ў вогнішча, якое дагарала. Першая бітва была выйграна без страт для анкілёнаш. І атрад рушыў далей па сьлядах, якія зараз вялі прама на ўсход, да ўскраіны катлавіны, дзе, відавочна, было стойбішча. Засад больш не сустрэлі; першая таксама хутчэй уяўляла наглядальны пункт, які павінен быў даць стойбішчу вестка пра набліжэньне ворагаў, але, выяўлены сабакамі, верагодна, не пасьпеў гэтага зрабіць.

    Хутка прайшлі яшчэ некалькі кілямэтраў. Нізкаросласьць лесу папярэдзіла пра блізкасьць ускраіны. Калі пачаліся кусты, атрад спыніўся і прыслухаўся - наперадзе былі чутныя крыкі і грук. Высланыя выведнікі падпаўзьлі да ўзьлеску і паведамілі, што стойбішча – у пячоры насупраць сьцежкі і вампу ўмацоўваюць яго, навальваючы груды каменя перад уваходам. Атрымаўшы гэтыя зьвесткі, Амнундак падзяліў анкілёнаў на тры часткі: адна, з Вордзіным на чале, пайшла на поўнач па кустах, другая, з Косьцяковым, - на поўдзень. Адышоўшы з паўкілямэтра, абодва атрада павінны былі хутка перабегчы бязьлесную паласу і затым рухацца з двух бакоў да стойбішча ўздоўж падножжа абрыву. Трэці атрад прайшоў па сьцежцы да ўзьлеску хмызьняку і тут, схаваўшыся, пачаў чакаць падыходу флянгавых, каб адразу напасьць на стойбішча з трох бакоў. Вампу рупліва працавалі, майструючы сьцяну з каменьня, якая апяразвала ўваход у пячору; паспадзяваўшыся на сваю засаду, яны не выставілі вартавых і не заўважылі набліжэньня ворагаў. Сьцяну ўзводзілі, відавочна, ужо з раніцы, яна даходзіла зараз да грудзей вампу. Чалавек дваццаць выбіралі сярод россыпу падыходныя плоскія камяні і цягалі іх да сьцяны, дзе іншыя іх укладвалі. Гэтыя носчыкі раптам заўважылі анкілёнаў флянгавых атрадаў, якія перабягалі ў аддаленьні праз бязьлесную паласу. Прычуліся трывожныя крыкі; носчыкі пасьпяшаліся са сваёй ношай да сьцяны.

    - Трэба страляць, пакуль яны навідавоку, - сказаў Гаруноў. - Гэта вырабіць паніку, і супраціў будзе меней разьлютаваным пры нападзе. Ад кустоў да вампу было каля чатырохсот крокаў. Гаруноў і Гарохаў стрэлілі. Вампу спыніліся, зьдзіўленыя, бо чулі толькі гром і не бачылі зблізку ворагаў; яны аглядаліся ва ўсе бакі і абменьваліся крыкамі са стаялымі за сьцяной. Іншыя ў жаху кінулі камяні і з дзікімі крыкамі пусьціліся бегчы ўрассыпную: адны да сьцяны, іншыя да кустоў. За сьцяной раздаўся зьвярыны роў жаху. Вампу, якія падбеглі да кустоў, траплялі пад стрэлы анкілёнаў; частка звалілася, астатнія павярнулі ўздоўж узьлеску. За імі пагналіся анкілёны.

    За сьцяной ніхто не паказваўся, і, заўважыўшы, што флянгавыя атрады блізка, Амнундак падаў сыгнал да нападу. Яго атрад рынуўся бегма, акрамя некалькіх, якія перасьледавалі ўцекачоў праз россыпы да стойбішча. Калі да сьцяны заставалася крокаў сарок, з-за апошняй зьявіліся плечы і галовы вампу, і ў нападаючых паляцелі дзіды і камяні; некалькі анкілёнаў зваліліся, але два выстралы з блізкай адлегласьці зноў уразілі жахам вампу, і яны схаваліся, разгубіўшыся. Тым часам абодва флянгавых атрада ўварваліся праз праходы, пакінутыя ў сьцяне ў падножжа абрыву, і ў стойбішчы завязаўся рукапашны бой; франтальны атрад, перабраўшыся праз сьцяну, далучыўся да яго. Вампу абараняліся слаба, таму што рэвальвэр Вордзіна ўвесь час аднаўляў паніку.

    У некалькі хвілін усё было скончана: мёртвыя і параненыя ўсеялі шырокую пляцоўку; дзесятак вампу, якія пераскочылі сьцяну і шукалі выратаваньне ва ўцёках, зваліліся пад стрэламі перасьледнікаў. У ліку абаронцаў палі і жанчыны, якія біліся побач з мужчынамі.

    Пракраўшыся ў пячору, вандроўцы ўбачылі ў глыбіні яе некалькіх старых і дзесятка тры дзяцей, якія зьбіліся ў кучу, дрыжалі ад страху і спускалі пранізьлівыя крыкі. Анкілёны пачалі развалакаць гэту кучу, каб выявіць сваіх выкрадзеных дзяцей, якіх лёгка было адрозьніць і па адсутнасьці валасоў на целе, і па больш сьветлай скуры, і па тварах; з кучы, што валтузілася і віскатала, выцягвалі дзяцей аднаго за другім, прычым дзеці вампу драпаліся і спрабавалі ўкусіць хапаўшыя іх рукі. Выкрадзеныя дзеці апынуліся ў самай сярэдзіне кучы, але ў жудасным выглядзе - з ранкамі, сінякамі, укусамі, якімі іх пачаставалі “гасьцінныя” гаспадары. Знайшлі толькі сем дзяўчынак і двух хлопчыкаў, а выкрадзена было трынаццаць - чатырох хлопчыкаў бракавала. Разьюшаныя анкілёны вывелі ўсіх хлопчыкаў вампу з пячоры і пакалолі іх; яны жадалі зрабіць то ж са старымі і дзяўчынкамі, але вандроўцы ўпрасілі Амнундака спыніць зьбіваньне.

    Аглядаючы ўсе куты пячоры, выявілі ў самым цёмным куце зьвязаную па рукам і нагам жанчыну, пакрытую кучай шкур. Калі яе выцягнулі на сьвятло, аказалася, што гэта анкілёнка, захопленая ў самым пачатку вясны вампу, няшчасная ледзь не задыхнулася пад шкурамі, усё цела яе было пакрытае сінякамі і кровападцёкамі ад удараў рамянямі і палкамі. Ачуняўшы, яна распавяла, што яе білі і катавалі ўвесь час, асабліва жанчыны, насьміхаючыся над яе голым, як у жабы, целам. Калі пачаўся напад на стойбішча, старыя яе зьвязалі і схавалі пад шкуры.

    У пячоры знайшлі таксама выкрадзеную ў анкілёнаў зброю, начыньне, адзежу і пасьцелі. Старых і дзяўчынак выгналі з пячоры, у якой склалі ў кучу сабраныя на полі бітвы дубіны і дзіды вампу, ды падпалілі. За гэты час выведнікі выявілі ў кустах паблізу ад пячоры статак выкрадзеных аленяў; вампу, не ўмеючы іх пасьвіць і не ў стане зьесьці ўсіх адразу, прывязалі ўсіх жывёлін рамянямі да кустоў; бракавала толькі некалькіх, якіх маглі згубіць па дарозе ці пасьпелі зьесьці. Ужо пад вечар анкілёны пакінулі пакаранае стойбішча, пакінуўшы трупы вампу там, дзе апошніх засьпела сьмерць; усе параненыя былі заколатыя зараз жа пасьля ўзяцьця стойбішча.

    Уносячы пецярых забітых і шасьцярых моцна параненых, атрад анкілёнаў рушыў у зваротны шлях; лёгка параненыя ішлі самі, у тым ліку Вордзін, які атрымаў удар дзідай у плячо. Яны ішлі ў сярэдзіне атрада, дзе гналі таксама аленяў, несьлі выратаваных дзяцей і вернутую маёмасьць, трупы і параненых на насілках. Рухаліся таму павольна і толькі да ночы вярнуліся на разрабаванае стойбішча, дзе жанчыны радасна сустрэлі выратаваных дзяцей. Аннуір, убачыўшы ў Вордзіна руку на перавязі, падбегла да яго са сьлязамі на вачах і стала яго абдымаць. Іншай з маладых гэтага стойбішча прыйшлося сустрэць свайго мужа мёртвым на насілках.

                                                               МОГІЛКІ АНКІЛЁНАЎ

    Ваяры, разьмясьціўшыся вакол вогнішчаў, перадавалі адзін аднаму і жанчынам уражаньні паходу і бітвы і абмяркоўвалі асобныя эпізоды, услаўляючы грамы і маланкі белых людзей, дзякуючы якім атрымалася вынішчыць цэлае стойбішча вампу з такімі невялікімі стратамі - па адным анкілёну на дзесяць вампу - і вярнуць амаль усё выкрадзенае. Пры ранейшых бойках суадносіны бывалі не такія - адзін анкілён на дзьвюх, у лепшым выпадку на трох вампу. Зараз апошнія доўга не асьмеляцца нападаць. Вандроўцы з Амнундаком, Аннуір і вызваленай жанчынай сядзелі ў асобнага вогнішча. Гарохаў распавядаў Аннуір пра паход.

    Гаруноў пацікавіўся даведацца сёе-тое пра жыцьцё вампу ў анкілёнкі, якая вывучылася трохі іх мове. Яна распавяла, што стойбішча складае як бы адну сям’ю, таму што трывалых сувязяў паміж асобнымі мужчынамі і жанчынамі няма: усе жанчыны прыналежаць усім мужчынам, а дзеці лічацца агульнымі. Часам мужчына ўцякае з жанчынай, якая яму спадабалася, у лес і жыве асобна; але астатнія не мірацца з гэтым, і справа канчаецца забойствам уцекача і вяртаньнем жанчыны ў пячору. Жыцьцё мужчынаў праходзіць у паляваньні, ежы і вырабе зброі - дубінаў, дзідаў, скрабкоў; жанчыны зьбіраюць дровы, скрабуць шкуры, робяць папружкі, але працы ў іх таксама нямнога; яны гадзінамі ляжаць ля агню ці на сонцы і дрэмлюць. Мяса ядуць звычайна сырым ці трохі падпечаным на агні і наядаюцца пасьля ўдалага паляваньня да горла; калі няма мяса - галадаюць па цэлых днях ці выкопваюць нейкія карэньчыкі, зьбіраюць сьлімакоў, буйных жукоў, жабаў. Сьпяць покатам вакол вогнішча, нагамі да агню, на шкурах ці прама на зямлі, паклаўшы пад галаву камень. Пасьля ўдалага паляваньня і сытнай ежы скачуць вакол вогнішча да зьнямогі ці да бойкі з-за якой-небудзь дробязі. Баяцца нейкіх каменных, лясных і вадзяных духоў і ўначы ні завошта нікуды не пойдуць у адзіночку. Ушаноўваюць мядзьведзя і якогасьці вялікага зьвера з пятай нагой на галаве і велізарнымі зубамі, для якога жанчыны зьбіраюць грыбы і карэньчыкі.

    Пасьля вячэры ваяры ляглі спаць, жанчыны пачалі абрад аплакваньня забітых; апошніх паскладалі побач ля вогнішча з дзідай і лукам у руках, шчытом на каленах. Жанчыны распусьцілі косы, зьнялі каралі і бранзалеты і, закрыўшы твар рукамі, сьпявалі тужлівыя песьні, у якіх услаўляліся доблесьці загінуўшых ваяроў; пры сьпеве яны калыхаліся ўзад і наперад, седзячы ў галовах нябожчыкаў. Крот і Бялуха замануліся было акампанаваць гэтаму сьпеву сваім выцьцём, чым нямала зьдзівілі анкілёнак, якія падумалі, што разумныя жывёлы выяўляюць людзям сваю спагаду. Суняўшы сабак, вандроўцы заснулі пад гукі гэтага тужлівага сьпеву.

     Дзень пачаўся, як заўсёды, у густой смузе, скрозь які цьмяна сьвяцілі вогнішчы. Жанчыны, скончыўшы адпяваньне, рыхтавалі сьняданак; каб накарміць шматлікае войска, прыйшлося закалоць цэлы дзесятак аленяў. Калі смуга стала расьсейвацца і праглянула сонца, прыйшоў шаман са сваім вучнем. Мёртвых паскладалі на насілкі, і ўвесь атрад пацягнуўся праз лес на захад у глыбокім маўчаньні; толькі барабан на паляне выпраўляў шэсьце рэдкімі працяглымі гукамі, перадаючы па стойбішчах вестка пра пахаваньні загінуўшых у баі. Жанчыны з дзецьмі ў шэсьці не ўдзельнічалі.

    У дзесяці кілямэтрах ад стойбішча дашлі да заходняй ускраіны катлавіны, дзе сярод каменнага россыпу знаходзіліся галоўныя могілкі анкілёнаў; яно ўяўляла шматлікія магільныя ўзгорачкі, складзеныя з камянёў; над кожным узвышалася дзіда, лязом угару. Больш даўнія ўзгорачкі ўжо аселі над спарахнелымі трупамі, дзіды пакрывіліся, іншыя зваліліся; на самых старых не было і гэтага знака, а камяні пакрыліся густымі лішаямі.

    Паклаўшы нябожчыкаў ва ўзьлеску, ваяры заняліся падрыхтоўкай магіл: выкідваючы камяні россыпу ў бакі, яны вырывалі даўгаватую яму не больш за мэтар глыбінёй. Калі магілы былі гатовыя, да кожнай паднесьлі нябожчыка і паклалі яго нагамі на поўдзень, з выцягнутымі па баках рукамі, з лукам з адной і калчанам стрэл з іншага боку; твары закрылі кавалкам скуры, дзіду паставілі ў галовах і затым заклалі магілы вынятымі з іх камянямі. Дзіцячыя чэрапы і косьці, сабраныя ў пячоры вампу, склалі ў адну магілу, нічым не ўпрыгожаную.

    Падчас гэтых дзеяньняў шаман, узьлезшы на вялікую камлыгу, што ляжала сярод могілак, біў у бубен і глухім голасам сьпяваў нейкія загаворы, відавочна адганяючы злых духоў ад сьвежых магіл, каб яны не парушылі супакой мёртвых. Ваяры, якія не ўдзельнічалі ў падрыхтоўцы магіл, стаялі вялікім кольцам вакол, абапіраючыся на дзіды. Калі магілы былі зарыты, усе ваяры, як адзін чалавек, паднялі рукі да неба, затым закрылі імі твар і выпусьцілі працяглы крык, добра знаёмы вандроўцам; але тут ён, які вырваўся з пяцісот глотак і затым паўтораны адбіцьцём ад сьцяны, вырабіў узрушаючае ўражаньне. Яго паўтарылі тры разы, пасьля чаго атрад адышоў да ўзьлеску і разьмясьціўся на адпачынак.

    Вандроўцы скарысталіся выпадкам і агледзелі ўскраіну катлавіны. Смуга расьсеялася, ранішняе сонца ярка асьвятляла чорныя скалы, якія стромка ўздымаліся ўступамі на галавакружную вышыню; наверсе бачныя былі востраканцовыя вяршыні, у расколінах якіх бялелі сьнягі; ад іх па ўступах месцамі скочваліся тонкімі струменьчыкамі вадаспады. Часам угары ад сьнежнага поля адрывалася гурба падталага сьнегу і, сьлізгаючы па абрывах, разьбіваючыся на камякі, мякка пляскалася ў падножжа сьцяны. У сіні неба павольна плавала пара арлоў, выглядваючы на ўступах неасьцярожнага ягня ці на россыпах цяля, які адстаў ад аленяў. У паветры панавала поўная цішыня, і гэтыя шматлікія ўзгорачкі сярод россыпу, пакрытай зялёнымі, жоўтымі і чырвонымі лішаямі, на грані паміж велізарнай чорнай сьцяной з белымі зубцамі і зялёнай паласой лесу пад бясхмарным небам выклікалі ўрачысты настрой. Мёртвыя сышлі з зеляніны лясоў і сенажацяў, дзе яны жылі, кахалі, ваявалі, у гэта сховішча на мяжы зямлі, пад шаты чорных скал, на якіх фантазія мімаволі малявала сабе надпіс агністымі літарамі: “Тут царства вечнага супакою”.

    У ніжняй частцы абрыву насупраць могілак вандроўцы заўважылі вялікую пячору, уваход у якую быў абаронены валам з камянёў. Амнундак распавёў, што ў пячоры перш жыла вялікая арда вампу і тут адбылася адна з буйных бітваў, у якой палегла шмат анкілёнаў. Арду вынішчылі да апошняга чалавека, а россып каля пячоры абралі пад могілкі, таму што застаўшыя ў жывых анкілёны маглі панесьці толькі сваіх параненых. З тых часоў усіх ваяроў, палеглых у бойцы з вампу, хаваюць на гэтых могілках.

    - Бачыце, белыя людзі, - скончыў Амнундак, паказваючы на шматлікія магільныя ўзгорачкі, - колькі адважных ваяроў нашага племя знайшлі сьмерць ад рукі вампу! Вы зразумееце зараз, чаму мы іх так ненавідзім. Мы не можам жыць спакойна, пакуль хоць адзін з іх застаецца ў жывых на нашай зямлі. У пячоры паўсюль валяліся напаўспарахнелыя чалавечыя косткі і чэрапы; мядзьведзі, ваўкі, арлы некалі ўладкавалі тут багатае баляваньне, калі анкілёны, атрымаўшы перамогу, сышлі, пакінуўшы трупы вампу ў пячоры. Мяркуючы па стане костак, гэта адбылося ўжо некалькі стагоддзяў таму назад; шматлікія косткі рассыпаліся ў прах пры дакрананьні. Але крамнёвыя наканечнікі дзід, скрабкі, нажы, якія валяліся ўсюды, добра захаваліся, і вандроўцы сабралі цэлую калекцыю гэтых вырабаў першабытнага чалавека. Такім чынам, гэтая пячора ўяўляла другія могілкі, але сумнае, у волкім прыцемку, пад навіслымі скляпеньнямі, абкуродымленымі шматгадовымі агнямі.

    Разглядаючы пячору, вандроўцы не маглі не падумаць, якое змрочнае было жыцьцё гэтых першабытных напаўлюдзей-напаўзьвяроў, якія змагаліся за сваё існаваньне самымі прымітыўнымі прыладамі, то трывалі голад, то аб’ядаліся багатай здабычай падобна драпежнікам; яны хаваліся ад холаду ў змрочных сховішчах, аспрэчваючы іх у лютага мядзьведзя ці пячорнай гіены; на працягу доўгай палярнай ночы яны дрыжалі пад цьвёрдымі, груба выштукаванымі шкурамі і бавілі час толькі ежай, сном і аббіваньнем крэмню для сваіх прыладаў. Кідалася ў вочы, наколькі вышэй стаялі, шчасьлівей і весялей жылі анкілёны, таксама людзі каменнага веку; але яны мелі адзежу, начыньне, родавыя абрады і сьвяты, жылі сярод зеляні лясоў і сенажацяў, у жыльлі больш сьветлых і цёплых; яны ўмелі разнастаіць сваю ежу, абрабляць косьць і скуру; у іх ужо былі статкі хатніх аленяў. Параўнаньне формаў цела анкілёнаў і вампу, асабліва чарапоў, навочна паказвала, як далёка чалавецтва сышло ў сваім разьвіцьці за дзесяткі тысяч гадоў, якія адлучалі палеалітычнае стагодзьдзе ад нэалітычнага.

    У гэтай адасобленай Зямлі Саньнікава, адрэзанай ільдамі ад астатняга сьвету, ацалелі дзякуючы гэтаму як жывёльныя, вымерлыя ці зьнішчаныя паўсюль, так і першабытны чалавек, які спыніўся ў сваім разьвіцьці на нізкай прыступцы з прычыны адарванасьці ад астатняй зямлі, дзе ўсё паступова зьмянялася і ўдасканальвалася. Умовы жыцьця вампу засталіся тыя ж, як і ў той аддалены час, калі гэта зямля адлучылася ад мацерыка і была абкружана поясам ільдоў; клімат застаўся той жа, ежы было даволі, і да прыходу анкілёнаў не было заахвочвальных чыньнікаў для выпрацоўкі больш дасканалага ладу жыцьця.

    Ад Амнундака вандроўцы пазналі, што вампу ўжо запазычалі сёе-тое ў анкілёнаў; раней яны не ведалі нават агню і праводзілі зіму поруч гарачых крыніц, дзе ўладкоўвалі сабе навесы са складзеных адзін на аднаго камянёў. Навучыўшыся здабываць агонь, яны пачалі праводзіць і зіму ў пячорах, якія лепш баранілі ад сьцюжы і сьнягі. Яны пачалі падсмажваць мяса, хоць працягвалі ёсьць яго і волкім; пачалі вырэзваць з дрэва грубыя кубкі і сшываць папружкамі са шкур коўдры і плашчы для халоднага часу; рабілі таксама з косткі наканечнікі дзід, хоць аддавалі перавагу ўсёткі крамнёвым, больш трывалым.

    На пытаньне Вордзіна, адкуль вампу бяруць крамень для сваіх прылад, Амнундак не мог даць адказу: анкілёнам гэта месца не было вядома; яны ўжывалі або косьць, ці аскепкі буйнейшых міндалін халцэдону, агату ці сердаліку, якія трапляліся ў базальце ўскраін катлавіны. Выраб наканечнікаў з гэтага матэрыялу патрабавала вельмі шмат часу і выраблялася яны толькі падчас вольных часоў доўгай палярнай ночы пры сьвятле вогнішча ў зямлянцы. Крэмню ў базальце не было, і прыйшлося выказаць здагадку, што дзесьці ў валадарствах вампу ў абрывах ускраіны знаходзяцца і іншыя пароды, напрыклад вапняк ці мел, які нярэдка ўтрымлівае крамень. Гэта падахвочвала зьдзейсьніць новую экскурсію, ужо ў глыб зямлі вампу.

    Скончыўшы агляд пячоры, вандроўцы і Амнундак вярнуліся да атрада. Ваяры былі распушчаны па хатах, і частка разышлася па сьцежках; але частка, якая жыла паўднёвей, разам з Амнундаком пайшла па дарозе ўздоўж ускраіны катлавіны. Вандроўцы скарысталіся выпадкам, каб пазнаёміцца з новымі месцамі. Пры агульнай аднастайнасьці дарога ўяўляла ў розных частках вядомыя асаблівасьці: то абрыў спускаўся з галавакружнай вышыні амаль стромай сьцяной, у падножжа якой ляжалі кучы сьнегу, што таяў, які час ад часу ўзнаўляўся падаючым зьверху невялікімі лявінамі; то абрыў распадаўся на ўступы рознай вышыні, уяўляючы сховішча для каменных бараноў, бурыя постаці якіх можна быў назіраць час ад часу; то вузкая расколіна, змрочны калідор паміж навісаючымі сьценамі, вострымі выступамі і скаламі, парэзанымі вадой і ветрам і нагадваючымі фантастычныя постаці людзей і жывёл, цягнуліся зьнізу ўгару. Але такая расколіна была даступная толькі каменным баранам, а не людзям, і падняцца па ёй наверх было немагчыма. Месцамі, высоўваючыся наперад, навісалі велізарныя каменныя тоўшчы падобна выпнутаму пузу нейкай пачвары, па якім асобнымі струменьчыкамі скочвалася вада. У адным месцы, на вышыні сотні мэтраў, з адтуліны ў стромай сьцяне вырываўся серабрыстай дугой вадаспад, што сілкуецца сьнягамі вяршыняў, і, рассыпаючыся ў вадзяны пыл, падаў на камяні россыпаў. Паўсюль бачны быў той жа базальт – то амаль шчыльны, то пузырысты у выглядзе лавы, то шлякавы, то усыпаны прыгожымі міндалінамі рознага колеру, якія так шанаваліся анкілёнамі для жаночых упрыгожваньняў і для прылад.

    У адным месцы на вышыні двухсот мэтраў Гарохаў заўважыў каменнага барана, які стаяў на вузкім уступе, рэзка вылучаючыся на чорным фоне сьцяны; жывёла пачувалася ў поўнай бясьпецы ад двухногіх, поўзаючых глыбока ўнізе.

    - Хто з вашых ваяроў зможа працяць стралой гэтага барана? - спытаў Гарохаў.

    Амнундак пакруціў галавой і сказаў:

    - Нашы стрэлы не даляцяць да яго.

    - А нашы маланкі даляцяць, і мы здабудзем сабе бараніну на вячэру.

    Амнундак зьмераў вачамі адлегласьць і зноў пакруціў галавой.

    - Ну, Мікіта, пахваліўся, так не ў гразь лясьніся перад анкілёнамі! – сказаў Гаруноў.

    Гарохаў зарадзіў сваю бярданку, прыпаў на калена і для пэўнасьці паклаў ствол на разьвіліну куста; баран здаваўся невялікай бурай плямай, у якое патрапіць было нялёгка. Амнундак і ваяры ў чаканьні стоўпіліся вакол стралка. Доўга цаляў якут, нарэшце грымнуў стрэл, паўтораны ўцёсамі некалькі разоў. Бурая пляма пахіснулася, кінулася наперад і сарвалася з уступа. Баран ляцеў уніз, удараючыся рагамі аб выступы скал і адскокваючы ад іх падобна мячу; велізарныя рогі і падціснутыя ногі мільгалі ў паветры; нарэшце маса ўпала ў падножжа сьцяны. Анкілёны закрычалі і пабеглі за здабычай.

    - Далёка б’е маланка белых людзей, ніхто не можа выратавацца ад яе! – сказаў Амнундак. - Калі б у анкілёнаў было дзесяць такіх маланак, то, перш чым сонца схаваецца на зіму, не засталося б ніводнага вампу на нашай зямлі.

    Па дарозе паступова адзін атрад ваяроў за другім аддзяляўся, заварочваючы ў лес да сваіх стойбішчаў; нарэшце завярнулі і апошнія, і, абмінуўшы зямлянку шамана, якому паднесьлі галаву барана, вандроўцы выйшлі на паляну да свайго жыльля. Аннуір увесь час суправаджала іх, але на паляне панеслася наперад, каб сустрэць мужа на парозе зямлянкі разам з астатнімі жанчынамі, як належала па звычаі племя.

                                                  ПАЛЯВАНЬНЕ НА ПАЛЯЎНІЧЫХ

    Вандроўцы правялі больш тыдню ў сваёй зямлянцы, адпачываючы ад экспэдыцыі да вампу і навучаючыся мове анкілёнаў; у балбатні з жанчынамі гэта было няцяжка, і ўрокі вакол палаючага вогнішча са шклянкай гарбаты ў руках ці люлькай у зубах ператвараліся ў гадзіны весялосьці з жартамі і сьмехам; жанчыны, у сваю чаргу, вучыліся гаварыць па-руску, і да канца тыдня абодва бакі ўжо досыць разумелі адзін аднаго. На прывабны сьмех, якія даносіліся з зямлянкі, Амнундак нярэдка заходзіў да белых людзей, але пры ім жанчыны паводзілі сябе паважна, а вандроўцы таксама імкнуліся не ўраніць сваю добрую годнасьць.

    Быў ўжо пачатак чэрвеня, і сонца не сыходзіла з небакраю; але, апускаючыся да паловы ночы да паўночнай ускраіны катлавіны, яно ўвесь час хавалася гадзіны на два за нейкай завесай з белых хмар ці густой смугі, і наставала зьмярканьне. Вандроўцы звычайна ўжо спалі тым часам, але неяк раз Гаруноў, выйшаўшы з зямлянкі, заўважыў гэту зьяву і паклікаў сваіх таварышаў.

    Распытаўшы жанчын, яны пазналі, што гэта назіраецца заўсёды, таму што ў гэтым боку “з зямлі ідзе вялікая пара, як з посуду, у якой кіпіць суп, ці як з імбрыка”, растлумачылі яны. Гэта, вядома, вельмі зацікавіла вандроўцаў, і яны вырашылі абавязкова пракрасьціся ў зямлю вампу і высьветліць, у чым справа.

    Але спачатку трэба было адведаць базу і Нічыпарава. Гэтую экскурсію зьдзейсьнілі ўсё, акрамя Аннуэн, пакінутай пры зямлянцы. Нічыпараў не нудзіўся ў адзіноце: акрамя клопатаў пра сабак і іх пракорме, ён быў заняты нарыхтоўкай паліва і мяса на зіму і ў сонечныя гадзіны вяліў мяса, разрэзанае на палосы і панавешанае на раменных арканах. Але даводзілася ахоўваць гэта мяса як ад сабак, якіх ён днём адпускаў на волю, так і ад драпежных птушак. Казак нярэдка бавіўся тым, што падстрэльваў занадта дзёрзкага арла, які хапаў мяса, і птушка потым трапляла на той жа аркан, бо падыходзіла ў якасьці сабачага корму. Сьнегавыя гурбы прыкметна абсоўваліся і з паверхні зьледзянелі, так што падняцца наверх нельга было, не высекшы ў лёдзе прыступкі. Казак не заленаваўся зрабіць гэта і час ад часу лазіў на грэбень назіраць стан мора. Апошняе моцна зьмянілася за месяц, праведзены вандроўцамі на Зямлі Саньнікава: адкрытая вада пашырэла і прысунулася так блізка, што яе добра было відаць. Над ёй часта вісела смуга, але ў іншыя ясныя і ветраныя дні апошняя расьсейвалася, і ўдалечыні на гарызонце ледзь паказвалася выспа Кацельная, на якой усё яшчэ ляжаў сьнег і толькі дзе-нідзе чарнелі праталіны.

    Жанчыны, якія ніколі не бачылі навакольляў зямлі, на якой жылі, падняўшыся наверх, прыйшлі ў жах ад ледзяной і сьнежнай пустэльні, якая паўстала перад імі ва ўсёй сваёй гнятлівай велічы, і шкадавалі белых людзей, якія жывуць сярод сьнягоў вялікую частку года.

    - Таму вы такія белыя, - вырашылі яны.

    - Ну як, Аннуір, ты пойдзеш са мной туды, на поўдзень, калі я сыду з вашай зямлі? - спытаў Вордзін.

    Аннуір энэргічна патрэсла галавой:

    - Не, там занадта холадна, сьнег і лёд, і больш нічога. Глядзі, там у нас лета, цяпло, а тут зіма.

    - Тады я сыду без цябе, і ты застанесься ўдавой.

    - Не, ты таксама не сыдзеш! Вы ўсе застаняцеся з намі, так сказаў Амнундак. І вы абяцалі…

    Наверсе прабылі нядоўга; даволі рэзкі ветрык, які веяў з ледзяных палёў, здаваўся лёгка апранутым жанчынам вельмі лядоўням. І яны былі радыя, калі апынуліся ўнізе ў вогнішча, вакол якога правялі і ноч. За гэту экскурсію да сьнягоў жанчыны былі ўзнагароджаны каралямі і люстэркамі, якія вандроўцы адшукалі ў сваёй паклажы, пакінутай на базе.

    У гэты раз забралі з яе і ўсе падобныя рэчы, узятыя на выпадак сустрэчы з анкілёнамі, каб раздарыць іх на стойбішчы Амнундака; каралі, люстэркі, іголкі, бліскучыя гузікі, яркія стужкі, медныя кольцы і завушніцы з фальшывымі камянямі і каралавыя каралі для жонкі правадыра павінны былі ўзбудзіць захапленьне анкілёнак, а некалькі нажоў, сякера і ручная піла - задаволіць мужчын і заахвоціць Амнундака даць надзейны канвой для экскурсіі ў глыб зямлі вампу.

    Вярнуўшыся ў стойбішча, пражылі яшчэ дня тры і пераканалі Амнундака пасьля доўгіх размоў пагадзіцца на іх экскурсію ў паўночную частку катлавіны.

    - Хоць вашы маланкі забіваюць напэўна і птушак, і зьвяроў, і людзей, - сказаў ён, - але вампу вельмі хітрыя і могуць напасьці на вас з засады ці ўначы сярод смугі. Таму я дам вам у спадарожнікі дванаццаць лепшых маладых ваяроў, якія будуць ахоўваць ваш сон, несьці вашы рэчы і выведваць бясьпечную дарогу.

    На наступны дзень атрад з семнаццаці чалавек, добра ўзброеных, адправіўся ў шлях. Аннуір упрасіла Вордзіна ўзяць і яе з сабой і таксама ўзброілася дзідай і лукам са стрэламі, нягледзячы на насьмешкі анкілёнаў і запалохваньне жанчын. Але ёй жадалася бачыць новыя мясцовасьці, а Вордзін думаў прызвычаіць яе да вандраваньняў, каб потым павезьці з сабой на мацярык; яна яму вельмі падабалася і са свайго боку горача пакахала яго. У першы дзень дашлі да спустошанага вампу стойбішча. Зямлянка была ўжо адноўлена, і жыцьцё брала сваё: жанчыны клапаталі, дзеці сваволілі і гарэзавалі, не відаць было толькі старых, зьнішчаных вампу. Пераначаваўшы ў стойбішча, пайшлі далей прама на поўнач. Паляны з азёрамі чаргаваліся з лясамі, але апошнія паступова станавіліся меней густымі, а дзікіх жывёл сустракалі менш. На начлег спыніліся на паляне на беразе возера, якое ў цэнтры ўскіпала пузыром праз кожныя дзесяць хвілін і мела такую цёплую ваду, што вандроўцам захацелася добра памыцца. Пакуль ваяры разводзілі вогнішча і рэзалі мяса для вячэры, вандроўцы адышлі трохі ад лягера, хутка распрануліся і кінуліся ў ваду. Плёскат вады зьвярнуў на сябе ўвагу ваяроў, якія ўскочылі ў жаху. Хоць яны не мелі такой агіды да вады, як, напрыклад, манголы, якія не мыліся ніколі, але, падобна іншым народам Поўначы, дзе вада занадта халодная, яны не ведалі купаньня. Таму яны падумалі, што белыя ведзьмакі, даручаныя іх апецы, жадаюць схавацца з зямлі анкілёнаў, ператварыўшыся ў рыб ці цюленяў.

    - Анну, глядзі, твой муж і іншыя ведзьмакі цяпер зьнікнуць - яны сышлі ў возера! - ускрыкнуў адзін.

    Аннуір, занятая таксама гатаваньнем, ускочыла і пабегла да берага, за ёй - усё анкілёны. Вандроўцы былі ўжо ў вадзе і плавалі, бачныя былі толькі іх галовы.

    - Вось яны ўжо ператварыліся ў нерпу! Гледзіце, гледзіце! - крычалі тыя, хто сабраўся на беразе.

    Але Аннуір, якая ужо трохі цывілізавалася і сёе-тое ведала, пасьля першага спалоху супакоілася - яна пазнала твар Вордзіна і пачала сьмяяцца над анкілёнами. Зрэшты, апошнім прыйшлося зьдзівіцца яшчэ больш. Калі вандроўцы вылезьлі на бераг і, расьціраючы сабе цела і галаву, сталі пакрывацца чымсьці белым, падобным на сьнег, ваяры, якія не мелі паняцьця пра мыла, былі зьдзіўленыя.

    - Вось гледзіце, на гэтых ведзьмаках вада замярзае і пераходзіць у сьнег! - казалі яны адзін аднаму.

    Ізноў Аннуір, якая ўжо пазнала ўжываньне мыла, растлумачыла анкілёнам, у чым справа. Але яны супакоіліся, толькі калі белыя людзі апрануліся і вярнуліся да вогнішча, дзе ўсе ваяры ўпотайку ўважліва аглядалі іх - ці няма якой зьмены.

    Пакуль усё вячэралі, Аннуір, захапіўшы мыла, таксама пабегла купацца, адышоўшыся далей ад лягера. Не ўмеючы плаваць, яна не пайшла далёка ў ваду і мылілася ў самага берага. Калі яна вярнулася, усе ваяры паднялі яе на сьмех.

    - Ты нацерлася сьнегам, каб стаць белай, як твой муж! Не пабаялася палезьці ў ваду, дзе вадзяны дух мог схапіць цябе за ногі і пацягнуць у глыбіню. Але ты засталася такой жа чорнай, як была! - так падсьмейваліся яе супляменьнікі.

    Аннуір потым прызналася Вордзіну, што ў вадзе ёй было вельмі жудасна: ёй увесь час здавалася, што вось-вось хтосьці схопіць яе за ногі і пацягне. Як усё анкілёны, яна верыла ў існаваньне злых духоў, якія жывуць у вадзе, у лясах, у пячорах, у духоў смугі і завеі. І толькі жаданьне ва ўсім пераймаць яму прымусіла яе палезьці ў ваду.

    - У іншы раз я пайду ў возера разам з табой. Але ты павінен мне паказаць, як ты робіш, каб плаваць як нерпа, - заявіла яна.

    Падчас начлегу два ваяра па чарзе трымалі варту разам з Кратом і Бялухай, якія ўжо пасябравалі з анкілёнамі, атрымліваючы ад іх напалоў абгрызеныя косьці і абразаньні мяса. Пільнасьць сабак пачала шанавацца ваярамі, якія выяўлялі шкадаваньне, што іх продкі не захапілі з сабой некалькі падобных жывёл.

    - З-за чаго б ім не злавіць і прыручыць ваўчанят? - спытаў Гарохаў.

    - Воўк ніколі не становіцца ручным, - растлумачыў яму Гаруноў. - Хіба што злавіць ваўчыцу і скрыжаваць яе з нашымі сабакамі. У нас, на жаль, у зграі няма сук.

    Анкілёны паставіліся з недаверам да гэтай прапановы, але сказалі, што злавіць ваўка не так цяжка.

    Яшчэ дзень прайшоў у шляху на поўнач. Лясы станавіліся ўсё ніжэй і радзелі, трава на палянах была меней густая; быкі і коні трапляліся не часта і былі вельмі асьцярожныя - відавочна, перасьледы вампу прывучылі іх не давяраць чалавеку. Затое часьцей трапляліся насарогі, якія самі наводзілі жах на вампу і не баяліся дзід і дубінаў.

    Пад вечар перад выйсьцем на адну паляну выведнікі, якія ішлі з сабакамі наперадзе, спынілі атрад весткай, што зьявіліся вампу. Схаваўшыся ў кустах узьлеску, сталі назіраць.

    На паляне пасьвілася некалькі быкоў; адзін стаяў трохі наводдаль і, відавочна, драмаў, перажоўваючы жуйку.

    Ззаду па траве да яго павольна паўзьлі пяць ці шэсьць вампу. Падпоўзшы крокаў на дваццаць да быка, пярэдні вампу хутка падняўся і пусьціў адну за адной дзьве дзіды; астатнія, ускочыўшы, забягалі з бакоў, падняўшы дзіды і рыхтуючыся да нападу. Адна з дзід патрапіла ў крыж і ўрэзалася ў скуру; бык зароў ад спалоху і болі і, заўважыўшы ворагаў, кінуўся на іх, апусьціўшы галаву і выставіўшы наперад свае велічэзныя рогі; вампу пасьпелі своечасова адскочыць, і жывёла пранеслася міма, атрымаўшы яшчэ па адным удары дзідай у кожны бок; але крамнёвыя наканечнікі, відавочна, недалёка пранікалі скрозь тоўстую шкуру, бо дзіды зараз жа выпадалі. Разьюшаны бык павярнуў вакол, нечакана нагнаў аднаго з паляўнічых і ўзмахам галавы падкінуў яго даволі высока; але іншыя вампу зноў кінулі дзіды і адцягнулі ўвагу быка ад чалавека, які зваліўся.

    Убачыўшы, што на яго нападаюць з розных бакоў, бык аддаў перавагу шукаць выратаваньні ва ўцёках і панёсься па паляне ўсьлед за астатнімі. Вампу пусьціліся за ім, але, нягледзячы на шпаркасьць сваіх ног, адразу сталі адставаць. Некалькі кінутых усьлед дзід не вырабіла ўражаньне на жывёліну, якое імчалася што духу.

    - Не атрымалася ім паляваньне! - сказаў Гаруноў. - Зараз падстрэлім быка ў іх на вачах, але, вядома, не для іх.

    Бык бег зараз кроках у двухстах ад назіральнікаў, а чатыры вампу - кроках у трыццаці ззаду: пяты застаўся на месцы свайго падзеньня. Вампу беглі велізарнымі крокамі, моцна нахіліўшы корпус наперад; іх кудлы разьдзімаліся па ветры; у кожнага ў руках засталася толькі адна дзіда. Яны спадзяваліся, што ад страты крыві бык саслабее і дасьць сябе дагнаць. І раптам ён на поўнай ходзе паваліўся на зямлю.

    У запале пагоні вампу або не чулі стрэлу, або не зразумелі, у чым справа. Выдаючы роў задавальненьня, яны падбеглі да жывёлы і прыняліся выконваць вакол яе свой танец перамогі.

    - Прыйдзецца папалохаць іх, - сказаў Вордзін. - Інакш мяса нам не відаць.

    - Ды і наогул трэба ачысьціць сабе дарогу далей на поўнач і прымусіць іх уцякаць да пячор.

    Гарохаў падняў бярданку і стрэліў. Вампу спачатку здранцвелі на месцы, але потым, выпускаючы крыкі жаху, панесьліся зваротна па паляне; падняўся і пакамечаны быком і, кульгаючы, паплёўся ўсьлед за імі. Анкілёны неадкладна выскачылі на паляну і пракрычалі свой ваенны кліч, каб стрэл ва ўяўленьні вампу злучыўся з гэтым клічам у адну падзею.

    - Будзем начаваць тут! - заявіў Гаруноў. - Вячэра гатовая, вампу не асьмеляцца вярнуцца.

    Пакуль онкілёны трыбушылі быка, вандроўцы адшукалі сярод паляны азярцо, падобнае копанку, якое не мела сьцёку, з ледзь цёплай вадой; яго берагі строма сыходзілі ўглыб, і яно здавалася вельмі глыбокім. Поруч яго разьмясьціліся на начлег, прынесьлі да яго пласты мяса, пакінуўшы лішняе на спажыву арлам і ваўкам. Запалала вогнішча, і ўсё заняліся падрыхтоўкай вячэры. Вордзін пайшоў з кацялком да азярца; каб зачэрпнуць воды, яму прыйшлося легчы на зямлю - такі нізкі быў узровень азярца. І вось, апускаючы руку з кацялком, ён заўважыў, што вада як быццам паднімаецца насустрач; ён стаў павольна паднімаць кацялок - вада ішла за ім, нібы прыцягвалася магнітам.

    Вышэй і вышэй паднімалася вада і нарэшце зраўнялася з паверхняй берагу.

    - Вада выступае з возера! - выклікнуў Вордзін, ускокваючы на ногі.

    На гэты вокліч усё зьбегліся да берага і са зьдзіўленьнем глядзелі на перапоўненае да краёў азярцо.

    - Трэба зьбіраць рэчы і сыходзіць далей, - заявіў Касьцякоў.

    Анкілёны пачалі шаптацца і з забабонным жахам глядзелі на ваду ў чаканьні, што з яе здасца галава якой-небудзь пачвары. На твары Аннуір адлюстроўваўся напераменку жах і сьмех, бо, паглядваючы на Вордзіна, яна заўважыла, што ён усьміхаецца. Яна ўжо засвоіла думку, што белыя людзі ўсё ведаюць, усё могуць і нічога не баяцца.

    Але перш чым анкілёны прынялі рашэньне бегчы, вада ў азярцу стала павольна паніжацца і праз некалькі хвілін заняла свой першапачатковы ўзровень. Гарохаў палегчана ўздыхнуў.

    - Сышоў, сышоў зваротна ўглыб, спалохаўся, відаць! - прамовіў ён.

    Вордзін, Гаруноў і Касьцякоў засьмяяліся - яны здагадаліся, што гэта быў новы від азёр з падземным сілкаваньнем: на дне яго, відавочна, было жарало, якое зыходзіла далёка ўглыб і запоўненае вадой; час ад часу пары і газы паднімалі ваду ўгару, а затым знаходзілі сабе выйсьце па якой-небудзь бакавой расколіне, не вырываючыся з вады, як у іншых азёрах; у выніку вада паніжалася. Заставалася прасачыць пэрыядычнасьць гэтай зьявы, каб пераканацца ў правільнасьці тлумачэньня. Вордзін выняў гадзіньнік.

    - Зараз я разумею, як жывёлы карыстаюцца гэтым возерам для вадапою, - сказаў Гаруноў. - Яны чакаюць, пакуль вада не паднімецца да краёў.

    - Так, а я зьдзіўляўся пры выглядзе абрывістых берагоў і адсутнасьці спускаў да вады, выдратаваных жывёламі, - пацьвердзіў Вордзін.

    - А іншы зьвер, мабыць, не пасьпее напіцца, зірк - вада ў яго з-пад носа сышла! Зноў чакай, пакуль яна паднімецца. Чакаць сапраўды прыйшлося доўга: пасьпелі сварыць і сьпячы вячэру і зьесьці яе, калі вада зноў паступова стала паднімацца; прамежак апынуўся роўным амаль гадзіне.

    Ледзь сонца пасьпела схавацца за завесу пары паўночнай часткі катлавіны, як адтуль насунулася густая смуга, і адразу зрабілася амаль цёмна. Але на ноч дровы былі назапашаны, і ля вогнішча было сьветла і цяпло. Гутарылі пра азёры гэтай дзіўнай зямлі з іх пэрыядычнымі вывяржэньнямі, якія анкілёны тлумачылі гульнёй вадзяных духоў. Яны паведамілі, што ў паўночным боку ёсьць даліна Тысячы Дымоў, дзе з зямлі паўсюль ідзе дым і дзе зямля такая гарачая, што паліць ногі праз абутак. Яны самі не бывалі там, але чулі пра гэта ад старых, якія ў маладосьці ўдзельнічалі ў вялікім нападу на вампу, які вырабіў дзед Амнундака. У гэтай даліне вампу перш праводзілі зіму.

    Гаворка была перапыненая працяглым выцьцём, якое данеслася з лесу; сабакі адказалі на яго лютым брэхам.

    - Ваўкі блізка - пачулі падлу, - сказаў Гарохаў.

    - А вось і выпадак злавіць ваўчыцу ці дзьвюх, - прапанаваў Гаруноў.

    Анкілёны заявілі, што гэта няцяжка, што яны ў зімовыя ночы палююць на ваўкоў, якія трывожаць аленевыя статкі, аблавай з агнём. Для злову ваўчыцы ў іх аказалася сетка, сплеценая з тонкіх папружак і ўжытная для лоўлі ленных гусакоў. Сталі рыхтавацца да аблавы. З кучы паліва, нарыхтаванага на ноч, абралі смалістыя ствалы сухіх маладых лістоўніц, разламалі іх на кавалкі ў паўмэтра даўжынёй і прывязалі да дзід; такія паходні вырабілі для ўсіх удзельнікаў і паклалі на вогнішча. За гэты час ваўкі сабраліся ля парэшткаў быка, адкуль даносілася бурчаньне, віск, храбусьценьне костак, - зграя драпежнікаў балявала, карыстаючыся імгой.

    Калі паходні разгарэліся, анкілёны і вандроўцы з паходнямі ў адной руцэ, дзідай ці стрэльбай у другой бегма атачылі месца балю і затым, нахіліўшы паходні наперад, амаль да зямлі, і размахваючы імі направа і налева, сталі сыходзіцца да цэнтра, дзе былі ваўкі, акружаныя агністым рухомым кругам. Неўзабаве скрозь смугу можна было разглядзець кучу шэрых драпежнікаў, якія стоўпіліся ля трупа; падціснуўшы хвасты, выскаліўшы зубы, яны стаялі, разгубіўшыся, не бачачы шчыліны для ўцёкаў у вагальным і ўсё надыходзячым страшным кольцы. Зьвяры завылі, пачалі кідацца, скачучы адзін на аднаго, і, нарэшце, ашалеўшы, кінуліся па два і па тры ў розныя бакі.

    Але сысьці атрымалася нямногім: анкілёны спрытна падколвалі іх дзідамі ці, стукнуўшы паходняй па мордзе, адганялі назад. Ваяр, які меў сетку, накрыў ёю ваўчыцу, што спрабавала прадрацца, - яна адразу заблыталася і павалілася. Пакінутыя ў жывых ваўкі вярнуліся да трупа і, дрыжучы, прыціснуўшыся адзін да аднаго, ляскаючы зубамі, ужо не спрабавалі бегчы; некалькі стрэлаў скончылі з імі. Падняўшы паходні, анкілёны зараз дабівалі ваўкоў, ляжалых у розных месцах; сярод параненых знайшлі яшчэ ваўчыцу, накрылі ёй галаву адзежай і, зьвязаўшы ўсе чатыры ногі разам, панесьлі, падвесіўшы на дзіду. Падабраўшы ўсіх ваўкоў, якіх аказалася адзінаццаць, вярнуліся да вогнішча і заняліся здыманьнем шкур.

    Для кожнай са злоўленых ваўчыц убілі ў зямлю тры калка, да дзьвюх прыцягнулі рамянямі пярэднія і заднія ногі, да трэцяга шыю, так што жывёла не магла дастаць зубамі ніводны рамень. Пасьля гэтага арыгінальнага паляваньня ўлегліся спаць вакол вогнішча, пакінуўшы, зазвычай, вартавых, якія павінны былі прыглядаць за ваўчыцамі і ахоўваць іх ад Крата і Бялухі; апошнія доўга не маглі супакоіцца, выяўляючы жаданьне расправіцца са сваімі бездапаможнымі ворагамі.

                                                     ДАЛІНА ТЫСЯЧЫ ДЫМОЎ

    За ранішняй ежай сярод густой смугі абмяркоўвалі пытаньне, як адвесьці з сабой ваўчыц: адны прапанавалі несьці іх па чарзе на плячах, іншыя - у насілках, зробленых са шкуры забітага быка. Усяго прасьцей было прымусіць іх бегчы на ўласных нагах, але не было ні ланцугу, ні дроту, каб зрабіць повад, які быў бы недаступны іх вострым зубам.

    Нарэшце здагадаліся: зрабілі шырокія скураныя нашыйнікі і наморднікі; нашыйнікі прывязалі да канцоў шомпала ад бярданкі Гарохава. Такім чынам ваўчыцы ішлі побач, як быкі ў ярме; адзін анкілён вёў іх за рамень, другі падганяў ззаду. Спачатку зьвяры ўпіраліся ўсімі чатырма лапамі, клаліся; але пасьля таго як на іх пусьцілі сабак, якія сталі пакусваць іх ззаду, яны зьмірыліся і папляліся, падціснуўшы хвасты, за людзьмі.

    Як толькі смуга зрадзела, пайшлі на поўнач. Расьліннасьць станавілася ўсё больш чэзлай, трапляліся цэлыя палосы засохлага нізкарослага, але старога лесу; на палянах пляцоўкі рэдкай травы перамяжоўваліся з зусім голымі, глеба якіх уяўляла базальт, які выветраў. Праз некалькі кілямэтраў сустрэлі расколіну ў глебе, над якой паднімаўся лёгкі дымок.

    Вордзін, нахіліўшыся, прыклаў руку да расколіны, але хутка адшмаргнуў яе - такое гарачае было паветра, якое выходзіла з глыбіні. Чым далей, тым больш сустракалася такіх расколін і паветра станавілася гарачэй; вандроўцам здавалася, што яны патрапілі ў добра напаленую лазьню, тым больш што пара засьцілала ўсё навакольле падобна лёгкай смузе. Анкілёны даўно ўжо скінулі свае курткі і ішлі аголеныя да пояса; не вытрымалі і вандроўцы ды рушылі ўсьлед іх прыкладу. Нарэшце і Аннуір спусьціла з сябе кофту-штаны і засталася ў адным паяску, заявіўшы з некаторай зьбянтэжанасьцю, што горача, як у жыльлі, калі гарыць добры агонь. Участак гусьцейшай смугі прыцягнуў да сябе ўвагу: аказалася, што сярод яго з некалькіх адтулін вырываюцца клюбы пары з лёгкім сьвістам або цяжкім дыханьнем.

    - Вось ужо сапраўдныя фумаролы! - выклікнуў Вордзін.

    Чым далей, тым больш станавілася гэтых адтулін, безуважлівых сярод голай камякаватай паверхні чорнай лавы. Здавалася, што ўся зямля цьмее ў глыбіні і дыміць; цеплыня глебы адчувалася ўжо праз абутак. Калі прайшлі кілямэтар, другі па такой мясцовасьці і спыніліся перадыхнуць ды азірнуцца, то нельга было не зьдзівіцца карціне, якая прадставілася. З усіх бакоў то тут, то там з глебы вырываліся клюбы пары, якія ўздымаліся ў спакойным паветры кучаравымі калёнамі ўгару, дзе пад касымі праменямі сонца гралі зрыўкі вясёлак. Можна было падумаць, што дымяць незьлічоныя коміны нябачнага горада ў ясны і ціхі марозны дзень. У прамежках паміж белымі калёнамі на захадзе, поўначы і ўсходзе чарнелі высокія абрывы ўскраін катлавіны, якія стаялі тут ужо толькі ў пяці – шасьці кілямэтрах. То тут, то там паказваліся абрысы вострых вяршыняў з палосамі ці плямамі сьнегу, якія ярка бліскацелі пад праменямі сонца. Гэтыя белыя сьнягі і белыя слупы з аднаго боку, чорныя абрывы і чорная глеба - з іншага уяўлялі рэдкае спалучэньне дзьвюх процілеглых колераў.

    Цішыня парушалася нярэдка то рэзкім сьвістам, то гудзеньнем якой-небудзь адтуліны.

    - Чорная дымлівая пустэльня! - выклікнуў Гаруноў.

    - Вось яна, даліна Тысячы Дымоў! - сказаў Вордзін.

    - Месцазнаходжаньне злых духоў, - заявіў старэйшы з анкілёнаў. - Гэта дымяцца іх вогнішчы ў падземных пячорах.

    З рознымі пачуцьцямі сузіралі гэту рэдкую карціну людзі атрада: белыя - з цікавасьцю, смуглыя - з забабоннай трывогай. Шырэйшы слуп пары наперадзе прыцягнуў увагу. Калі наблізіліся да яго, аказалася, што ён паднімаўся з азярца дыямэтрам усяго мэтраў у шэсьць, у якім вада булькатала, нібы ў вялікім катле.

    Гаруноў дастаў з клунку кавалак волкага мяса, прывязаў яго да канца папружкі і спусьціў у ваду. Мяса, падкіданае бруямі кіпячай вады, круцілася, нырала і ў некалькі хвілін зварылася.

    - Выдатнае месца для начлегу! - заўважыў Вордзін. - Няма дроў, але ёсьць гатовы кацёл, у якім можна згатаваць вячэру і ўзяць кіпеню для гарбаты.

    На далейшым шляху на поўнач сустрэлі яшчэ некалькі кіпячых азёр рознай, але невялікай велічыні. Самыя маленькія - у адзін - два мэтры ў дыямэтры - кіпелі спакойна, вылучаючы шмат дробных бурбалак; вялікія кіпелі бурна, і ўся паверхня іх хвалявалася, уздымаючыся крыніцамі то тут, то там. Зьвярнулі ўвагу, што стромыя сьценкі над паверхняй вады і глеба вакол азёр дзе-нідзе былі пакрыты белым налётам, нібы сьнегам. Апошні поруч кіпячай вады здаваўся бяссэнсіцай. Наскрэблі пробу гэтага налёту, і апынулася, што гэта нейкая соль, вельмі зьедлівая і непрыемная на смак.

    - Але калі вылучаецца соль, вада таксама павінна быць салёнай і не прыдатнай для гарбаты, - заўважыў Гаруноў.

    Паспрабавалі ваду - яна апынулася не зусім прэснай, але ўсёткі прыдатнай для пітва.

    Прабіраючыся паміж кіпячымі азёркамі і дымячымі расколінамі, ужо недалёка ад ускраіны катлавіны натыкнуліся на вялікую плоскую западзіну, дыямэтрам сотні ў дзьве крокаў і глыбінёй мэтраў у пятнаццаць - дваццаць.

    Дно плаўна выгіналася, так што нагадвала вялікую місу, але вады не было. Узіраючыся праз лёгкую смугу, якая слалася па дне, заўважылі, што ў расколінах глебы то тут, то там успыхваюць сінія агеньчыкі. Вордзін захацеў агледзець іх бліжэй і спусьціўся ўніз, але праз некалькі крокаў хутка павярнуў зваротна, заціскаючы нос і рот. Ён сказаў, што пачаў затыхацца ад пар серы і хлёру, якія напаўнялі гарачае, як у печцы, паветра.

    У бінокль можна было адрозьніць, што на чорнай глебе дна паўсюль жоўкнуць і бялеюць палосамі і плямамі густыя налёты, відавочна, серы і нашатыру.

    - Ну, Павел Мікалаевіч, - сказаў Вордзін Касьцякову, калі адсопся, - зараз і вы не будзеце адмаўляць, што Зямля Саньнікава - кратэр калясальнага вулькана, яшчэ не цалкам патухлага.

    - Вядома. Гэтыя базальтавыя абрывы з усіх бакоў, гейзэры і азёры з бурбалкамі - на поўдні, кіпячыя азёры і фумаролы - на поўначы, гэта атрутная яма - усё гэта не пакідае ні наймалога сумневу, - пацьвердзіў Гаруноў.

    - Але ж анкілёны жывуць тут чатырыста гадоў, а вампу і жывёлы значна даўжэй. У паўднёвай палове густая расьліннасьць - такім чынам, вулькан даўно ўжо не дзейнічаў, - запярэчыў Касьцякоў.

    - Несумнеўна; але ясна таксама, што ён спыняў сваю дзейнасьць паступова з поўдня да поўначы, таму што прыкметы тут значна ярчэй. Можа быць, у той час, калі вампу ўжо засялялі паўднёвую частку, у паўночнай яшчэ вылівалася лава.

    - Анкілёны гэтага ўжо не засьпелі, - пацьвердзіў Вордзін. - Яны ведаюць толькі пра дым “падземных духоў”.

    - А ці не можа вулькан аднаго дню прачнуцца ад сваёй доўгай сьпячкі і нарабіць беды? - спытаў Гаруноў.

    - Цалкам магчыма. Патухлымі ў поўным сэнсе слова можна лічыць толькі вульканы, што не дзейнічалі цэлыя геалягічныя пэрыяды і ўжо больш ці меней разбураныя. За ўсе іншыя паручыцца нельга, і іх правільней зваць заснулымі, таму што яны могуць прачнуцца. Мы ведаем прыклады, калі вульканы, якія лічыліся патухлымі, раптам пачыналі дзейнічаць.

    Успомніце Вэзувій, у кратэры якога, які пазарастаў густым лесам, ратаваўся Спартак, правадыр паўсталых рабоў. Ніхто не лічыў гэту гару вульканам, пра яе дзейнасьць не захавалася нават паданьняў. І раптам у семдзесят дзевятым годзе нашай эры яна прачнулася і зьнішчыла Геркуланум і Пампею і з тых часоў дзейнічае да нашых дзён.

    - А Лысая гара на Марцініцы, - успомніў Гаруноў. - Да паловы васемнаццатага стагодзьдзя яна спала, і тубыльцы нічога не ведалі пра яе мінулую дзейнасьць. Потым пачала прачынацца, але прачыналася паўтараста гадоў, ледзь падаючы прыкметы жыцьця, і толькі напачатку дваццатага стагодзьдзя вырабіла страшнае вывяржэньне, у некалькі хвілін якое загубіла цэлы горад Сен-П’ер і трыццаць тысяч жыцьцяў.

    - І такіх прыкладаў можна прывесьці яшчэ шмат з абедзьвюх Амэрыкаў, Зондзкіх выспаў, Камчаткі, - дадаў Вордзін.

    - Абуджэньне гэтага вулькана было б бедзтвам для анкілёнаў, - заўважыў Касьцякоў.

    - Гледзячы па тым, як і дзе адновіцца дзейнасьць. Калі яна абмяжуецца паўночнай часткай катлавіны, якая і зараз бясплодная і не населена, і калі будзе не моцная, анкілёны будуць спакойна існаваць недалёка ад вулькана. Але калі вывяржэньні пачнуцца ў паўднёвай частцы, можна чакаць самага горшага.

    - Мне здаецца, - адказаў Вордзін, - што гэта багацьце фумаролаў, кіпячых азёр, гейзэраў у катлавіне паказвае, што вульканічная дзейнасьць можа аднавіцца не сёньня-заўтра - словам, у любы час, хоць такі стан катлавіны цягнецца ўжо сотні гадоў, па словах анкілёнаў. Але ж яны вельмі рэдка наведваюць гэту мясцовасьць, і сьведчаньні іх ненадзейныя. Тут трэба правільнае назіраньне.

    - Ну, будзем спадзявацца, што пры нас нічога не здарыцца і Зямля Саньнікава з яе жывымі закамянеласьцямі праіснуе яшчэ стагодзьдзі, - пажадаў Гаруноў.

    Абмінуўшы задушлівую западзіну, падарожнікі неўзабаве дашлі да паўночнай ускраіны катлавіны, якая ўяўляла той жа стромы ці ўступісты абрыў з базальту, як і ў іншых месцах; ён паднімаўся, на погляд, не менш чым на тысячу мэтраў. З прычыны поўнай адсутнасьці расьліннасьці, нават лішаёў, гэты край вырабляў яшчэ больш змрочнае ўражаньне. Але, агледзеўшыся вакол, назіральнік аказваўся перад яшчэ больш дзіўнай карцінай: на невялікай адлегласьці ад падножжа чорнай сьцяны цягнулася белая сьцяна даліны Тысячы Дымоў, у якую зьліваліся здалёк слупы пары; гэта сьцяна не была нерухомая, а зьлёгку хвалявалася, клубілася, і пад праменямі нізкага сонца на яе хвалістым грэбні то тут, то там пераліваліся вясёлкі, перасоўваючыся з месца на месца.

    У адным месцы доўгая белая паласа ў падножжа чорнай сьцяны прыцягнула да сябе ўвагу падарожнікаў.

    - Дзіўна, няўжо гэта сьнег, які зваліўся зьверху? - выказаў здагадку Гаруноў.

    - Не, гэта не сьнег, а выйсьце нейкай белай горнай пароды, - сказаў Вордзін, зірнуўшы ў бінокль. - І яна ўся скапаная ямамі, нібы яе грызьлі. Ужо ці не тут вампу здабываюць сабе крэмень?

    Пасьпяшаліся да гэтага месца. І апынулася, што тут базальт ляжыць на сьнежна-белым друзлым мармуры, які выступаў на тры - чатыры мэтры над дном катлавіны на працягу дзьвюх – трох сотняў мэтраў. У мармуры былі расьсеяныя то паасобку, то гнёздамі і праслойкамі чорныя, шэрыя і брудна-белыя крэмні; апошнія і здабываліся вампу, якія наканечнікамі дзід або скрабкамі стачылі ўвесь абрыў мармуру.

    - Ну вось і адкрыцьцё, якое было трэба нам, каб вызначыць час утварэньня вулькана, - сказаў Вордзін, абсьледаваўшы белую сьцяну. - Я знайшоў некалькі, хоць і дрэнных, закамянеласьцяў, якія паказваюць, што гэта верхне-крэйдавая тоўшча. Такім чынам, вулькан утварыўся не раней трацічнага пэрыяду, калі на поўначы Сыбіры ў розных месцах выліваліся тыя ж базальты. Трэба пашукаць яшчэ - ці не знойдуцца лепшыя. З гэтымі словамі Вордзін залез у адну з глыбейшых ніш абрыву і пачаў працаваць малатком; астатнія капаліся ў кучах белага пяску, насыпаных у падножжа; нават анкілёны прынялі ўдзел у пошуках, калі ім паказалі адну са знойдзеных ракавін і растлумачылі, што гэта такое. Але вось малаток перастаў стукаць, і неўзабаве Вордзін вылез з нішы і сказаў:

    - А ведаеце, у глыбіні тут ідзе вялікая праца. Захоўвайце цішыню і, прыклаўшы вуха да абрыву, слухайце. Усяго лепш, вядома, у глыбіні нішы, дзе я быў.

    Гаруноў і Касьцякоў палезьлі ў нішу і прыціснуліся вухам да сьценкі. Яны пачулі як даносіліся з глыбіні зямлі то кароткія, то больш працяглыя ўдары, нібы там, дзесьці далёка, ішла праца велізарных кавальняў; здавалася, што цяжкімі молатамі б’юць па цьвёрдым мэталю. Парода зьлёгку дрыжала, і можна было бачыць, як ад белай сьцяны часам адрываліся асобныя крышталі вапнавага шпату, які складаў мармур.

    - Выдатна працуюць там унізе! - сказаў Гаруноў, вылезшы з нішы.

    - Ці не пара нам уцякаць адгэтуль пакуль цэлыя? - спытаў Касьцякоў з трывогай у голасе.

    - Вы думаеце, што гэта прыкмета хуткага абуджэньня вулькана? - засьмяяўся Вордзін. – Калі б мы бывалі тут раней і гэтых гукаў не чулі, гэта сапраўды было б прыкметай узмацненьня падземнай дзейнасьці. Але нават і ў такім разе баяцца няма чаго – абуджэньне можа працягвацца дні, тыдні, месяцы і гады.

    - І нават стагодзьдзі, як у Лысай гары! - дадаў Гаруноў.

    Анкілёны, пазнаўшы, пра што кажуць чужаземцы, палезьлі адзін за адным у нішу і выходзілі адтуль устрывожаныя. Зараз яны былі перакананы больш за калі-небудзь, што тут, пад зямлёю, насяляюць злыя духі. Гэтыя ўдары, уздрыг сьцяны, агеньчыкі ў западзіне, тысячы дымоў, кіпячыя азёры, поўная адсутнасьць расьліннасьці - усё ў сукупнасьці да таго пудзіла іх, што яны сталі настойліва прасіць, каб да ночы сысьці з гэтай страшнай мясцовасьці. Было ўжо позна, сонца схавалася за высокім паўночным абрывам, і густы цень лёг на гэту частку катлавіны. Акрамя таго, з захаду насоўвалася вялікая чорная хмара, а смуга павінна была стаць тут асабліва густой. У смузе і зьмярканьні лёгка было страціць дарогу і патрапіць у расколіну ці ў кіпячае возера.

    Сапраўды, ледзь пасьпелі адысьці на кілямэтар ад абрыву, як усё неба нахмарылася і пайшоў дробны дождж; уся мясцовасьць ахінулася смугой ад шматлікіх выпарэньняў, якія ахалоджваў дождж; стала зусім цёмна, і воляй-няволяй прыйшлося спыніцца па суседзтве са злавеснай западзінай і поруч кіпячага азярца, які даваў магчымасьць згатаваць хоць вячэру і гарбату, бо паліва ніякага не было. Спакой чужаземцаў падзейнічаў і на анкілёнаў, і ўсе, лежучы на беразе возера, спускалі на папружках ці канцах дзід кавалкі мяса ў ваду, але казалі толькі шэптам. Гарохаў здагадаўся нават сварыць суп; ён паклаў мяса ў кацялок, дадаў солі і крупы, зачэрпаў воды і пагрузіў кацялок да паловы ў азярцо. Навар атрымаўся неблагі, і, галоўнае, мяса сварылася ў салёнай вадзе і было смачней, чым кавалкі, якія варыліся прама ў азярцу. Гарбата таксама атрымалася досыць смачнай.

    Пасьля вячэры анкілёны, зьбіўшыся ў цесную кучу і затуліўшыся ад дажджу шчытамі, заснулі, выставіўшы варту. Для чужаземцаў яны ўладкавалі будан з бычынай шкуры і дзід. Але апошнім захацелася паглядзець уначы на агні западзіны, і яны паволі, не будзячы нікога, накіраваліся да яе. Дзякуючы цяплу, які зыходзіў з глыбіні, над западзінай не было смугі, і яна ўяўляла чорную яму, дно якой было збаразьнёнае ў розных кірунках лініямі сініх агеньчыкаў, месцамі што перабягалі з месца на месца, якія то патухалі, то загараліся і ўяўлялі вельмі дзіўнае і займальнае гледзішча.

    Каб лепш бачыць, усе чацьвёра прыляглі на зямлю ля краю западзіны і раптам адчулі рэзкія ўдары - зямля, задрыжала пад імі.

    - Землятрус! - выклікнуў Касьцякоў, ускокваючы.

    Але яму прыйшлося зноў легчы, бо выстаяць на нагах не было магчымасьці – глеба вагалася занадта моцна. Чуўся глухі гуд, а ў западзіне агні дрыжалі і то патухалі зусім, то зноў успыхвалі. З боку ўскраіны катлавіны даносіўся грукат: у розных месцах адрываліся і валіліся груды каменя. Усе гэтыя гукі ў цемры і смузе выраблялі жудаснае ўражаньне.

    З боку лягера, які знаходзіўся у якой-небудзь сотні крокаў, прычуліся крыкі жаху, крыкі Аннуір, што прачнулася і якая заўважыла, што Вордзін і іншыя белыя людзі зьніклі. Анкілёны падумалі, што белыя ведзьмакі кінулі іх у краіне жаху і схаваліся назаўжды. Сабакі і ваўчыцы паднялі выцьцё, акампануючы людзям, і канцэрт атрымаўся пякельны. Забабонныя людзі зусім разгубіліся і не ведалі, што распачаць.

    Калі ваганьні глебы саслабелі і можна было ўстаць на ногі, вандроўцы пасьпяшаліся да лягера, які лёгка было знайсьці нават у абсалютнай цемры па крыках, якія даносіліся. Зьяўленьне белых адразу супакоіла ўсіх, і, калі Гаруноў растлумачыў, куды яны хадзілі, анкілёнам зрабілася нават трохі сорамна. Аннуір павісла на шыі Вордзіна і схавала заплаканы твар на яго грудзі. Гэта здарэньне разагнала ва ўсіх сон. І Гаруноўв скарыстаўся выпадкам, каб распытаць анкілёнаў, ці бывалі землятрусы раней. Апынулася, што гэта зьява ім знаёма; часам, звычайна ў зімовы час, яны заўважалі, што зямля зьлёгку дрыжыць, бярвеньне зямлянак паскрыпваюць і на галовы праз шчыліны сыплецца зямля.

    - Ну вось і цяпер тое ж самае! - сказаў Гаруноў.

    - Не, не тое ж самае! - запярэчылі анкілёны. - Ніколі не было таго, каб зямля так качалася, што нельга выстаяць на нагах. Таму мы так спалохаліся, а калі ўбачылі, што вы зьніклі, мы падумалі, што вы нас кінулі ў гэтым жудасным месцы і што падземныя духі, якія вагаюць зямлю, цяпер выскачаць з расколін і захопяць нас у падземнае царства. Ваганьні глебы больш не паўтарыліся, і вандроўцы вярнуліся ў свой шацёр, які прыйшлося аднавіць. Ад першага ж штуршку дзіды пахіліліся і шкура звалілася на Аннуір, абудзіла і напалохала яе. Анкілёны ж не рашыліся класьціся спаць; адсутнасьць вогнішча ўзмацняла іх забабонны страх, акрамя таго, над паўднёвай часткай катлавіны зачалася навальніца - вельмі рэдкая зьява на Зямлі Саньнікава; там асьляпляльна зіхацелі маланкі, грукатаў гром, шматкроць паўтораны рэхам ад высокіх абрываў. Зьбіўшыся ў кучу, адважныя ваяры мармыталі загаворы, пакуль не зрабілася зусім сьветла дзякуючы небу, якое ачысьцілася і ветру, што разагнаў смугу. Толькі тады яны заснулі.

                                                                   БАГІ ВАМПУ

    Адсутнасьць смугі ў гэту раніцу, даволі прахалоднае пасьля дажджу і з прычыны ветру, дазволіла пусьціцца ў зваротны шлях раней, чаму анкілёны былі асабліва радыя. Але перад тым прыйшлося яшчэ раз скарыстацца кіпячым возерам, каб зварыць мяса і падмацавацца на далёкую дарогу. Перад тым як сысьці, анкілёны кінулі некалькі кавалкаў мяса ў возера і тры разы пакланіліся яму.

    - Ваяры дзякуюць падземных духоў за тое, што яны ўначы толькі папалохалі, але не прычынілі зла, - растлумачыла Аннуір.

    Не спыняючыся ў знаёмых ужо азёр і расколін, атрад да поўдня абмінуў даліну Тысячы Дымоў, і, калі пачалася першая расьліннасьць, твары анкілёнаў зусім зьмяніліся, сталі такімі ж ветлымі і вясёлымі, якімі былі заўсёды. Відаць было, што, суправаджаючы чужакоў, па загадзе правадыра, у страшную даліну, яны прынесьлі вялікую ахвяру і чакалі самага горшага. Але ім прыйшлося прынесьці і іншую ахвяру: зайшоўшы ў паласу лесу, гэтыя чужакі замануліся скарыстацца выпадкам і пракрасьціся яшчэ раз у краіну вампу, каб паглядзець тых дзіўных жывёл “з пятай нагой на галаве”, якіх вампу ўшаноўвалі. Па роспытах, гэтыя жывёлы насялялі дзесьці паблізу ад страшнай даліны.

    Воляй-няволяй атрад павярнуў на паўднёвы ўсход; выслалі наперад трох выведнікаў з сабакамі. Ізноў пацягнуліся знаёмыя карціны: паляны з азёрамі і больш ці меней шырокія палосы лесу, які станавіўся зноў вышэй і гусьцей. Кілямэтраў праз шэсьць выведнікі спынілі атрад паведамленьнем, што на найблізкай паляне пасьвяцца “багі”. Прабіраючыся асьцярожна па ўзьлеску, падышлі да месца, найблізкаму да жывёл. У сотні крокаў ад краю лесу бачныя былі чатыры буйных зьвера, у якіх няцяжка было пазнаць прадстаўнікоў роду сланоў. Пад праменямі пасьляабедзеннага сонца яны, наеўшыся, аддаваліся адпачынку, стоячы нерухома, апусьціўшы хобаты і зрэдку толькі ўзмахваючы кароткімі хвастамі ці паварушваючы вялікімі вушамі. Іх целы былі пакрытые даволі доўгай, але рэдкай поўсьцю чырванавата-бурага колеру. Два былі пабольш, два паменш; апошнія асабліва адрозьніваліся памерамі біўняў, якія былі кароткія і тырчалі прама, тады як у дарослых моцна загіналіся канцамі ўгару і затым унутр.

    - Няма сумневу, што гэта маманты, - сказаў Гаруноў.

    - Хацелася б паглядзець, як бегаюць гэтыя пачвары на волі, - сказаў Касьцякоў. – Усе мы бачылі сланоў толькі ў цеснай загародцы зоалягічнага саду, дзе бегаць няма дзе.

    - Гэта, вядома, цікава! Але як прымусіць іх бегаць?

    - Я думаю, што яны спалохаюцца стрэлаў.

    - Сумніўна, таму што яны не знаёмыя з дзеяньнем агнястрэльнай зброі. І, акрамя таго, мы можам прыцягнуць увагу вартаўнікоў, якія жывуць дзе-небудзь паблізу.

    - Ну, вампу спалохаюцца стрэлаў больш, чым маманты, таму што яны ўжо знаёмыя з іх дзеяньнем.

    - Цішэй, лёгкія на ўспаміне! - сказаў Гаруноў, паказваючы на процілеглы ўзьлесак.

    Адтуль выйшлі на паляну двое высокіх вампу і адзін хлопчык з нейкай ношай за плячамі. Наблізіўшыся да мамантаў, яны апусьцілі ношу на зямлю, затым сталі самі на калені і некалькі разоў пакланіліся жывёлам да зямлі. Маманты пры іх набліжэньні ачуліся ад дрымоты, падышлі да вампу і пачалі размахваць хобатамі і выдаваць гукі, якія нагадвалі гучнае рохканьне. Скончыўшы паклоны, вампу разгарнулі сваю ношу, якая апынулася шкурамі, напоўненымі нейкімі карэньчыкамі; яны расклалі іх на траве перад мамантамі, якія неадкладна пачалі схопліваць хобатамі па два і па тры карэньчыка адразу і адпраўляць іх у сваю пашчу. Аказалася, што адзін з вампу - жанчына; яна разгарнула сваю ношу перад двума маладымі мамантамі, тады як мужчына і хлопчык частавалі старых. Жывёлы хутка скончылі з карэньчыкамі і гучным рохканьнем патрабавалі яшчэ, працягваючы хобаты да вампу; апошнія аднавілі свае паклоны і раптам, захапіўшы шкуры, пусьціліся бегчы ва ўсю моц да ўзьлеску. Тут Касьцякову атрымалася ўбачыць тое, што ён жадаў: маманты цяжкай рысьсю пабеглі ўсьлед за вампу, выцягнуўшы і загарнуўшы хобаты гаплікам наверх, растапырыўшы вушы і падняўшы хвосьцікі. Але гэта, відаць, была проста падзяка за пачастунак, таму што яны маглі б дагнаць і растаптаць вампу, калі б захацелі; тым часам яны праводзілі апошніх толькі да ўзьлеску, а затым павольна павярнулі назад, выдаючы трубныя гукі.

    Увесь атрад з цікавасьцю сачыў за гэтай сцэнай кармленьня і пакланеньня. Але калі вампу схаваліся, анкілёны пачалі прасіць вандроўцаў застрэліць аднаго з мамантаў, тоўстая шкура якога высока шанавалася імі як лепшы матэрыял для шчытоў, а біўні - як такі ж матэрыял для наканечнікаў дзід і стрэлаў ды для нажоў. Здабываць маманта ім здаралася вельмі рэдка: вампу ахоўвалі сваіх багоў, таму ўладкаваць паляваньне на апошніх атрымоўвалася толькі падчас вялікіх войнаў з вампу, ды і ў гэтым выпадку старыя жывёльны былі мала ўразьлівыя для дзід і стрэлаў і пасьпявалі ўцякаць. Зараз можна было скарыстацца выпадкам - у руках чужаземцаў былі страшныя, сьмяротныя маланкі.

    Вордзін падтрымаў просьбу анкілёнаў - яму жадалася разгледзець жывёліну зблізку і вымераць яго.

    Касьцякоў успомніў прачытаныя ў дзяцінстве зьвесткі, што хобат слана вельмі прынадная страва, і таксама далучыўся да просячых.

    - Але вампу будуць помсьціць нам за забойства бога, - запярэчыў Гаруноў. – Вартаўнікі зьбяруць усю арду, якая нападзе на нас.

    - Я думаю, што яны, пачуўшы стрэлы, уцякуць далей. Але дзеля навукі і каб дагадзіць нашым верным спадарожнікам, можна нават рызыкнуць, - адказаў Вордзін.

    - Гэтага калоса разрыўной куляй не зваліш, а паранены, ён разьюшыцца, і нам прыйдзецца дрэнна.

    - Пусьцім у яго дзьве ці тры кулі - за гэтым справа не стане!

    Гаруноў з бачнай неахвотай пагадзіўся на гэта забойства рэдкай і амаль ручной жывёліны, але сам не стаў страляць. Анкілёны вельмі ўзрадаваліся і з велічэзнай цікавасьцю пачалі сачыць за дзеяньнем маланак белых людзей на бога вампу. Вордзін і Касьцякоў стрэлілі адначасова ў найбліжэйшага старога маманта, які стаяў бокам і зноў зьбіраўся драмаць. Жывёліна пахіснулася, рынулася наперад, потым кінулася ў бок і, выпусьціўшы глухі роў, звалілася на калены і затым павалілася ўсёй масай на бок. Астатнія тры маманта, спалоханыя стрэламі, адбеглі трохі ў бок, спыніліся і павярнуліся назад, чакаючы, што таварыш, які чамусьці зваліўся, паднімецца і далучыцца да іх; яны заклікалі яго гучнымі трубнымі гукамі.

    Паляўнічыя і анкілёны падышлі да параненага маманта, які яшчэ варушыў сутаргава хобатам і нагамі; пры выглядзе людзей, якія надышлі ён трохі прыпадняў галаву, але адразу нямогла апусьціў яе, выпусьціўшы цяжкі ўздых. У яго маленькіх чорных вачах як быццам сьвяціўся дакор забойцам. Але хутка яны спыніліся, і жывёла заціхла. Вордзін выняў рулетку і стаў вымяраць маманта. Касьцякоў дапамагаў і запісваў, а анкілёны, атачыўшы труп, са зьдзіўленьнем сачылі за гэтымі маніпуляцыямі, у якіх яны падазравалі загаворы, што вырабляліся белымі людзьмі над забітым богам з мэтай уласкавіць яго дух. Сабакі, не губляючы часу, прыняліся хлябтаць кроў, якая выцякала з вялікай раны і зьбегала па пузе на траву.

    Занятыя працай, а таксама гледачы, не заўважылі, што астатнія маманты паступова наблізіліся да іх крокаў на сорак і спыніліся, разглядаючы дзіўных двухногіх, якія атачылі іх таварыша, які не жадаў устаць. Сабакі першыя пачулі іх блізкасьць і з гучным брэхам кінуліся да іх. Людзі азірнуліся і замерлі ў нерашучасьці - ці бегчы да ўзьлеску, не чакаючы напады мамантаў, ці пачаць наступ. Сабакі, не дабегшы крокаў дзесяці да жывёл, надрываліся ад брэху і віску, хоць падціснулі хвасты і не сьмелі наблізіцца. Зьвяры са зьдзіўленьнем разглядалі гэтых дзёрзкіх карлікаў, якія адважваліся надакучаць ім сваімі гукамі. Нарэшце ім, мабыць, надакучыла слухаць брэх, і яны, павярнуўшыся, велічна адышлі да іншага краю паляны, дзе пачалі карміцца, абрываючы галінкі дрэў.

    Анкілёны супакоіліся і, калі Вордзін скончыў апісаньне і вымярэньне маманта, прыступілі да лупленьня шкуры і зразаньню мяса. Тым часам выведнікі, пасланыя неадкладна пасьля стрэлу па сьлядах вампу, вярнуліся і паведамілі, што на суседняй паляне яны знайшлі толькі што кінутае стойбішча. Гарунову захацелася агледзець яго, і ён паклікаў з сабой Гарохава і аднаго з выведнікаў, пакінуўшы астатніх вырабляць працу мясьнікоў.

    Стойбішча апынулася ў падножжа вялікай купчастай таполі, якая расла пасярод невялікай паляны. Трава вакол дрэва была выдратаваная, на зямлі ляжалі некалькі зьвярыных шкур, груба выразаныя драўляныя кубкі, дзьве цяжкія дубінкі і некалькі дзідаў. Вогнішча яшчэ не зусім патухла, і над ім схіліліся палачкі з напаў абгарэлымі кавалкамі мяса. Спалоханыя стрэламі, вампу кінулі сваю недакончаную вячэру; паўсюль валяліся абгрызеныя косткі, а на суку вісела задняя нага каня, мяркуючы па сьвежай шкуры, разасланай на траве.

    Агледзеўшы стаянку, Гаруноў зьбіраўся ўжо сыходзіць, захапіўшы адзін з кубкаў у якасьці ўзору вырабаў вампу, калі анкілён зьвярнуў яго ўвагу на тое, што на дрэве знаходзіцца “гняздо” вампу, у якім, можа быць, схаваліся вартаўнікі богаў. Але гэта здагадка была слабая - вампу не пакінулі б унізе сваю зброю і палачкі з мясам. Іх паветранае жыльлё было, вядома, пустое. Таму Гаруноў захацеў агледзець яго, і ўсе трое палезьлі наверх, што было не цяжка, бо дрэва было купчастае. Гняздо апынулася амаль на вяршыні, дзе галоўны ствол падзяляўся на некалькі тоўстых сукоў, што паката разыходзіліся ў бакі; на сукі было пакладзенае тонкае бярвеньне, а па-над ім зроблена насьцілка з жэрдак, якая ўяўляла грубы памост; частка апошняга была абароненая ад дажджу навесам, сплеценым з галінаў і трысьнёгу. Пад ім ляжалі шкуры - пасьцеля і коўдры вампу. Пара дубінак, скураная прашча і куча галышоў для кіданьня, некалькі дзід складалі ўбогі інвэнтар прытулку, у якім першабытныя людзі хаваліся ад начных драпежнікаў. Некалькі прасьветаў, праробленых у лістоце ў розныя бакі, служылі для назіраньня за навакольлем, у тым ліку і за палянай, на якой пасьвіліся маманты; частка яе была бачная, і Гаруноў мог адрозьніць групу анкілёнаў; якія кешкаліся вакол здабычы.

    Пакуль наведвальнікі аглядалі гняздо і навакольлі, на ўзьлесак паляны з кустоў выйшаў вампу, агледзеўся і замахаў рукой, выклікаючы сваіх супляменнікаў, якія пахаваліся. Адразу ж па суседзтве вылезьлі жанчына і двое дзяцей, і ўсе чацьвёра накіраваліся да дрэва. Тым часам іх заўважыў Гарохаў і прашаптаў некалькі спалохана:

    - Вартаўнікі багоў вяртаюцца! Што нам рабіць? Страляць у іх?

    Анкілён ужо дастаў з калчана стралу і зьбіраўся нацягнуць цеціву лука, калі Гаруноў спыніў яго рухам рукі.

    - Пасядзім рахмана і панаглядаем, што будуць рабіць вампу, - сказаў ён Гарохаву.

    - А калі яны палезуць наверх?

    - Днём ім тут рабіць няма чаго, а ўнізе іх ежа.

    - Але як жа мы сыдзем адгэтуль?

   - Спалохаем іх стрэлам! Ах, каб іх чорт узяў, мая стрэльба засталася ўнізе.

    - Вось жа раз! Яны яе знойдуць і сапсуюць.

    - Не дамо, ваша стрэльба ж тут. А мая засталася па той бок ствала - яны могуць і не заўважыць.

    Падчас гутаркі засьпетыя на дрэве ўлегліся на шкуры вакол лаза ў памосьце, з якога бачная была пляцоўка стойбішча ў падножжа. Сям’я вампу, падышоўшы да дрэва, уселася на кукішках вакол вогнішча; у жанчыны на руках было немаўля; хлопчык гадоў дванаццаці меў ужо ўпрыгожваньне ў выглядзе палачкі ў носе, а дзяўчынка гадоў шасьці яшчэ не была зьнявечаная. Убачыўшы асмаленае мяса, мужчына выдаў некалькі адрывістых гукаў, мала падобных на чалавечую гаворку, але зразумелых хлопчыкам, які пабег да ўзьлеску і вярнуўся з бярэмем гальля. Тым часам жанчына адгрэбла попел, вызваліла тлеючыя яшчэ вуглі і, пакрыўшы іх гальлём, успушыла агонь. Дзяўчынка ўзяла палачку з мясам і пачала адкалупваць згарэлую скарынку і есьці ацалелае. Мужчына знайшоў сярод костак, якія валяліся, кавалак крэмню, што служыў нажом, устаў і пачаў адразаць ад конскай нагі кавалкі мяса, якія кідаў жанчыне; невялікія абразаньні ён еў волкімі. Жанчына нанізвала мяса на палачкі, адкусваючы час ад часу кавалачкі, а хлопчык утыкаў палачкі ля агню і сачыў за імі. Раптам немаўля, што ляжала на зямлі, запішчала; жанчына падняла яго, заціснула паміж каленамі і сунула яму ў рот чорны сасок сваіх абвіслых грудзей, пасьля чаго працягвала займацца мясам.

    Мужчына раптам спыніў працу і пачаў прыслухоўвацца, потым прабурчаў штосьці, паказаўшы пальцам у бок паляны мамантаў; жанчына падняла галаву, мабыць устрывожаная, дзеці ўскочылі. Відавочна, вампу пачулі крыкі анкілёнаў, якія даносіліся з паляны. Мужчына кінуў крамень і абмінуў дрэва, намерваючыся ўлезьці наверх і паглядзець, што робіцца на паляне. Тут ён убачыў стрэльбу Гарунова, якое вісела на сучку. Ён выдаў гучны крык зьдзіўленьня, жанчына і дзеці падбеглі: усё са зьдзіўленьнем глядзелі на гэтую дзіўную бліскучую дубіну, якая нейкім цудам павісла на іх дрэве. Бачачы, што прадмет не зьмяя, застаецца нерухомым і не выдае ніякіх гукаў, мужчына пасьмялеў і працягнуў да яго руку, але жанчына ў спалоху ўтрымала яе, завязалася спрэчка; нарэшце вампу груба адапхнуў жонку, дрыготкімі рукамі зьняў стрэльбу з суку і, трымаючы далёка ад сябе, панёс да вогнішча, прысеў на кукішкі і стаў разглядаць. Жанчына і дзеці, пераканаўшыся, што дзіўны прадмет не кусаецца і ляжыць спакойна на каленах, наблізіліся. Паступова вампу пасьмялеў, пачаў гладзіць пальцамі бліскучы ствол, прыклад, зазірнуў у рулю, нават дунуў у яго, потым стаў кратаць курок ды сабачку - і раптам грымнуў стрэл.

    Жанчына з лямантам адкінулася на сьпіну, немаўля пакацілася па зямлі, патрапіў ручкай у вогнішча і загаласіў; дзеці адскочылі ў бок; мужчына адшпурнуў стрэльбу. Яшчэ імгненьне – і дзеці пусьціліся бегчы; жанчына, падабраўшы дзіця і трымаючыся рукой за галаву, верагодна кантужаная, накіравалася за імі, скуголячы. Вампу адбег у бок на некалькі крокаў і спыніўся.

    Усё было ціха, агонь спакойна гарэў, прадмет, які так спалохаў іх, ляжаў нерухома на зямлі ў некалькіх кроках ад дрэва. Крок за крокам вампу пачаў вяртацца назад - яго вячэра зноў быў перапыненая і мяса гарэла на агні. Ён падышоў да вогнішча і працягнуў руку, каб прыбраць палачкі з мясам, як раптам над сто галавой прабразгаў гром, штосьці стукнула ў вогнішча, вуглі і галавешкі раскідала ў бакі.

    Цяпер і мужчына збаяўся не на жарт - з дзікімі крыкамі ён пабег да ўзьлеску, дзе жанчына і дзеці спыніліся і не ведалі, што рабіць. Пры выглядзе ўцёкаў мужчыны яны таксама схаваліся ў кустах.

    - Ну, зараз яны доўга не вернуцца, - сказаў Гарохаў, які пусьціў разрыўную кулю ў вогнішча. - Зараз дрэва ў іх будзе зачараванае назаўжды.

    Анкілён рагатаў да сьлёз. Гаруноў таксама сьмяяўся. Усе трое зьлезьлі з дрэва, падабралі стрэльбу; анкілён папярэдне падпаліў гняздо, а ўнізе кінуў дубіны і дзіды ў вогнішча; Гарохаў уторкнуў палачкі з мясам у кару дрэва высока над зямлёй і, знойдучы сярод костак чалавечы чэрап, паклаў яго на конскую нагу, якую зьняў з дрэва і прыхінуў да ствала, на цемя паклаў крамень, якім вампу рэзаў мяса, а ў вачніцы засунуў па вугольчыку.

    - Калі яны адважацца прыйсьці сюды неўзабаве, - сказаў ён, - то прыпішуць усе гэтыя штукі вядзьмарскай сіле і яшчэ больш будуць баяцца нашых стрэлаў.

    Вяртаючыся на паляну мамантаў, жартаўнікі сустрэліся з астатнім атрадам, які ужо сьпяшаўся да іх на дапамогу. Пачуўшы стрэл, потым другі і роў вампу, Вордзін і Касьцякоў падумалі, што тыя, якія пайшлі трапілі пад напад вампу, і адарвалі анкілёнаў ад разьбіраньня. Даведаўшыся, у чым была справа, усё шмат сьмяяліся здарэньню са стрэльбай.

    На паляне ўжо былі разьведзеныя вогнішчы, і Аннуір рыхтавала вячэру; хобат маманта апынуўся найсмачнейшай стравай, але біфштэксы з паляндвіцы былі трохі цьвёрдыя, можа быць таму, што ім не далі вылежацца. Але мяса было гэтулькі, што можна было паўтарыць досьвед і пазьней. Цяжка нагружаныя шкурай, біўнямі і мясам, на наступны дзень паляўнічыя накіраваліся ўжо прама да стаянкі Амнундака, якой дасягнулі толькі ўвечар.

    Правадыр анкілёнаў ужо рыхтаваў вялікую экспэдыцыю для пошукаў зьніклых чужаземцаў. Землятрус моцна напалохаў анкілёнаў, на памяці якіх падобнага яшчэ не было. У некаторых зямлянках бярвёны навесаў выскачылі з гнёздаў і, зваліўшыся разам з дзёрнам на людзей, якія прачыналіся, шматлікіх выцялі і некалькі дзяцей забілі. Выскачыўшы з жыльля, перапуджаныя анкілёны бачылі, як гойдаліся дрэвы, і чулі, як з грукатам валіліся груды каменя з абрываў; падземныя ўдары валілі іх з ног. Потым надарылася навальніца, якой не помнілі старыя, а струмені дажджу залівалі людзей, якія не рашаліся вярнуцца ў зямлянкі; дзьверы на апошніх размыла, і вада падмачыла пасьцелі і адзежу.

    Супастаўляючы гэта бедзтва з нядаўнім нападам вампу, анкілёны пачалі думаць, што няшчасьці, прадказаныя іх продкам у сувязі з прыходам белых людзей, сапраўды пачаліся, а гэтыя людзі як раз схаваліся, і невядома, ці вернуцца яшчэ ці зьнікнуць гэтак жа таямніча, як зьявіліся. Атрад, пасланы па сыгнале барабанаў з крайняга стойбішча на пошукі ў даліну Тысячы Дымоў, не знайшоў там нікога, і Амнундак быў моцна ўстрывожаны; даводзілася шукаць зьніклых у валадарствах вампу і для гэтага сабраць усіх ваяроў. Вяртаньне тых, якія згубіліся супакоіла трывогу, а шкура, біўні і мяса маманта павялічылі радасьць племя.

    Зямлянка вандроўцаў дзякуючы лепшай канструкцыі амаль не пацярпела ад землятрусу, і ў ёй жыла два дні частка роду правадыра, пакуль чынілі яго паўразбуранае жыльлё.
                                                           СЬВЯШЧЭННАЕ ВОЗЕРА