ЎЎЎ 2. Уладзімер Вобручаў. Зямля Саньнікава або Апошнія анкілёны. Ч. 2. Койданава. "Кальвіна". 2016.

                                                            СЬВЯШЧЭННАЕ ВОЗЕРА

    Шаман заявіў Амнундаку, што па выпадку шчасьлівага вяртаньня чужакоў, не якія пакінулі анкілёнаў у дні бедзтва, павінна быць прынесена ахвяра багам у сьвяшчэннае возера. Вандроўцы, пазнаўшы з роспытаў, што ў гэта возера сьцякаюцца ўсе воды катлавіны, былі рады выпадку наведаць яго і высьветліць, куды ж сыходзіць гэта вада. Ахвяра была прызначана праз два дня пасьля іх вяртаньня.

    Ваяры ўсяго роду на чале з Амнундаком і вандроўцы выступілі рана раніцай на паўднёвы захад; у хвасьце атрада вялі белага ахвярнага аленя, па баках якога ішлі шаман і яго вучань, якія усю дарогу білі ў бубен і сьпявалі загаворы. Абмінуўшы шэраг палян і прамежкавых лясоў, гадзіны праз дзьве дашлі да невялікага возера, разьмешчанага ў самай ускраіны катлавіны. З двух бакоў яго берагі складаліся з буйных і дробных камякоў чорнай базальтавай лавы, пад якімі ўсюды чулася цурчаньне вады, якая цякла пад россыпам да возера; з двух другіх бакоў непасрэдна з возера строма паднімаліся базальтавыя сьцены ўскраіны на вышыню некалькіх сот мэтраў, адлюстраваныя ў люстэрку вады разам з кавалачкам сіняга неба. У гэты глыбокую паўстудню сонечныя прамяні пранікалі нават улетку толькі на працягу дзьвюх-трох раньніх гадзін, калі сонца знаходзілася на паўночным усходзе; пазьней возера ўвесь час ляжала ў глыбокім ценю. Чорныя сьцены, якія зыходзілі на галавакружную вышыню, чорныя камякі берагоў, чорная вада ў сукупнасьці выраблялі прыгнятальнае ўражаньне, і нездарма анкілёны прызналі возера сьвяшчэнным.

    Вялікая роўная пліта, якая трохі ўзвышалася над астатнімі ў самага краю вады, служыла ахвярнікам: на яе ўзышоў шаман з вучнем і ўвалок аленя. Амнундак, вандроўцы і ваяры разьмясьціліся паўколам вакол пліты. Падняўшы бубен, шаман пачаў павольна біць у яго, і дзякуючы шматразоваму адлюстраваньню гукавых хваль ад стромых скал па той бок возера атрымаўся цэлы хаос гучных гукаў. Не разумеючы, што такое рэха, анкілёны думалі, што духі адусюль адказваюць тымі ж гукамі. Памаліўшыся, шаман выняў з-за пояса кароткі, але востры нож з халцэдону, старанна вывастраны і насаджаны на касьцяную ручку, упрыгожаную разьбой; па форме нож быў падобным на кінжал і ўжываўся толькі для крывавай ахвяры. Вучань, схапіўшы аленя за рогі, прыхіліў яго галаву да зямлі, а шаман моцным ударам у патыліцу вырабіў сьмяротную рану. Над целам аленя, які паміраў аднавіліся ўдары ў бубен, а тым часам два анкілёны прынесьлі лёгкі плыт, выраблены з  сухога тонкага бярвеньня, і спусьцілі яго на ваду ля краю пліты. З дапамогай анкілёнаў вучань скінуў аленя на плыт і адапхнуў апошні ад берага. Шаман тым часам працягваў біць у бубен; вусны яго рухаліся, шэпчучы малітвы ці загаворы, але з іх не вылятала ніводнага гуку - казаць гучна на беразе сьвяшчэннага возера лічылася блюзьнерствам.

    Плыт павольна паплыў да сярэдзіны возера, падхоплены незаўважанай плыньню. Нарэшце ён даплыў амаль да падножжа абрыву і пачаў кружыцца на адным месцы.

    У глыбокім маўчаньні правадыр і ваяры сачылі за яго рухам. І раптам з чорнай вады прычуўся глухі шум, паверхня возера зьлёгку захвалявалася, і недалёка ад плыта пачала ўтварацца плоская варонка, нібы велізарная пачвара, што хавалася ў глыбіні, пачала ўсмоктваць у сябе ваду. Варонка паступова паглыблялася, шум узмацняўся, пачулася сапеньне, і плыт, схоплены вадой, якая зыходзіла ўглыб, зьнік у бездані; мільганулі канцы бярвеньня, рогі аленя, і варонка закрылася. Яшчэ хвіліна ці дзьве бачная была западзіна ў гэтым месцы, а затым люстэрка возера аднавілася і ляжала перад гледачамі такое ж спакойнае, як і перш.

    Як толькі плыт зьнік у чорнай бездані, шаман перастаў біць у бубен і абвясьціў глухім шэптам:

    - Сьвяшчэнная вада прыняла ахвяру!

    Пакланіўшыся возеру, ён спусьціўся з пліты, і ўвесь атрад рушыў зваротна. Вандроўцы маглі зараз абмяняцца сваімі ўражаньнямі. Возера навочна паказала ім, куды сыходзяць воды катлавіны: час ад часу, назапасіўшыся ў гэтым басэйне і пераадольваючы супраціў, яны ўсмоктваліся ў нейкі падземны канал, па якім і сьцякалі ў мора.

    - Чаму возера лічыцца ў вас сьвяшчэнным? - спытаў Гаруноў у Амнундака на зваротным шляху.

    - Так сказаў шаман, які прывёў нашых продкаў на гэту зямлю. Ён знайшоў возера, і на яго беразе духі гутарылі з ім і адкрывалі яму будучыню. Перад сьмерцю ён загадаў, каб яго цела пахавалі ў гэтай сьвяшчэннай вадзе. З тых часоў усіх шаманаў хаваюць тут.

    - Як жа гэта робіцца?

    - Памерлага шамана кладуць на такой жа плыт, як вы бачылі, з бубнам у руках; у нагах ставяць місу з дарункамі, у галовах - галаву ахвярнага аленя, а шкурай яго пакрываюць цела. Новы шаман стаіць на ахвярнай пліце і моліцца, ваяры ўсяго племя прысутнічаюць. Плыт носіцца па вадзе ўзад і наперад - шаман разьвітваецца са сваім народам. Потым вада схоплівае памерлага і зацягвае ўглыб, як вы бачылі.

    - І нічога не выкідвае назад? Няўжо не выплывае зваротна шкура, бервяно, бубен?

    - Не, усё зьнікае бясьсьледна. І калі б вада што-небудзь выкінула, гэта быў бы знак, што шаман чымсьці не дагадзіў духам ці зрабіў штосьці нядобрае на працягу свайго жыцьця.

    - Як жа робяць, калі шаман памрэ ўзімку? Возера ж замярзае?

    - Сьвяшчэннае возера не замярзае - сьнег ляжыць на камянях берагоў, але вада не пакрываецца лёдам.

    Гаруноў мог растлумачыць сабе гэтую зьява толькі пэрыядычным усмоктваньнем вады ў падземнае жарало, пры якім захопліваецца і тонкі лёд, пасьпелы ўтварыцца на паверхні.

    Вярнуўшыся на стойбішча, вандроўцы правялі амаль цэлы месяц у сваёй зямлянцы, бо Амнундак не згаджаўся больш адпускаць іх у далёкія экскурсіі. Яны абыходзілі толькі найблізкія паляны і лясы, заўсёды ў суправаджэньні некалькіх ваяроў, назіраючы жыцьцё жывёл і разьвіцьцё расьліннасьці, беручы ўдзел у невялікіх паляваньнях ці займаючыся рыбнай лоўляй на азёрах, каб пазнаёміцца з прадстаўнікамі гэтага клясу хрыбетнікаў. Зрэшты і надвор’е не спрыяла далёкім экскурсіям: гэты першы летні месяц быў на Зямлі Саньнікава самым дажджлівым; неба часта засьцілалася хмарамі, імжыў дробны непрыемны дожджык. Але і ў дажджлівыя дні нудзіцца не даводзілася: пяць маладых жанчын у зямлянцы клапаціліся пра гэта. Веды мовы анкілёнаў, увесь час ўдасканальваліся дзякуючы частым гутаркам з імі, дазваляла весьці больш вольна гутаркі і зьбіраць багатыя зьвесткі пра норавы, звычаі, ладзе жыцьця і павер’ях анкілёнаў.

    У гэтага племя не было пісьменнасьці, але шмат вусных паданьняў і казак можна было запісаць. Авалодаўшы досыць мовай, вандроўцы запрашалі да сябе старых з суседніх стойбішчаў ці самі наведвалі іх для гэтай мэты. Вандроўцаў цікавілі таксама рэлігійныя гледжаньні племя, і ў гэтым стаўленьні шаман, як захавальнік культу, мог бы ім паведаміць больш усяго; але ён катэгарычна адмовіўся ад гэтага і наогул ставіўся да чужаземцаў з утоенай варожасьцю. Анкілёны ж мелі ў гэтым стаўленьні даволі смутныя і нават супярэчлівыя ўяўленьні, якія зводзіліся, увогуле, да веры ў існаваньне добрых духоў на небе і наогул у паветры, у аблоках, на нябесных сьвяцілах, і злых - у вадзе і пад зямлёй.

    За гэты час адзін толькі раз двум вандроўцам атрымалася сыходзіць адведаць Нічыпарава, які працягваў жыць пустэльнікам з сабакамі сярод сьнягоў, займаючыся паляваньнем, вяленьнем мяса і запасячыся палівам на зіму. Каб мець магчымасьць у выпадку крайняй патрэбы хутка атрымаць ад яго вестка ці паслаць яму такую, да Нічыпарава адвялі Бялуху, а ад яго ўзялі Пярэстага, якія і маглі служыць паштарамі. У выпадку крайняй небясьпекі ён павінен быў разьвесьці вялікае вогнішча на ўступе над гурбай, дым і агонь якога лёгка маглі быць заўважаны са стойбішча.

    Зьбіраючыся зімаваць на Зямлі Саньникова, вандроўцы, натуральна, цікавіліся характарам зімы і распытвалі анкілёнаў. Па словах апошніх, з пачатку верасьня хутка настае восень: сонца асьвятляе катлавіну толькі на працягу шасьці-сямі гадзін, мала паднімаючыся над паўднёвай ускраінай. Лістота жоўкне і ападае. Анкілёны ўзмоцнена займаюцца тнарыхтоўкай паліва на зіму. Надвор’е часта псуецца, і часам ідзе сьнег. З пачатку кастрычніка сонца ўжо не пранікае ў катлавіну, але сярод дня некалькі гадзін яшчэ сьветла. Паўднёвыя вятры прыносяць сьнежныя віхуры, паўночныя - дождж і смугу. Анкілёны занятыя апошнім паляваньнем для зімовых запасаў. З паловы гэтага месяца дня ўжо няма, толькі гадзіну ці дзьве доўжацца зьмярканьне; пачашчаецца непагадзь, якая прымушае сядзець у зямлянках. З пачатку лістапада і да канца студзеня цягнецца палярная ноч, якая асьвятляецца толькі месяцам, калі неба яснае, і паўночным зьзяньнем, якое анкілёны прыпісваюць душам памерлых. Паўднёвыя вятры тым часам прыносяць холад і яснае надвор’е, заходнія і ўсходнія - завею, а паўночныя - адлігу і дождж. (Запісаўшы гэта, Гаруноў дадаў: ясна, што гэтае цяпло ўзімку абумоўлена кіпячымі азёрамі і фумароламі паўночнай часткі катлавіны.) Дзякуючы гэтаму сьнег не можа вельмі назапашвацца, і алені, а таксама дзікія жывёлы, знаходзяць сабе падножны корм на палянах. Усяго больш сьнегу назапашваецца на ўскраінах пад уцёсамі, дзе ён ляжыць да позьняй вясны. Гэтыя тры цёмных месяца для анкілёнаў самыя сумныя: і ў завею і ў дождж трэба сядзець у зямлянках. У месяцавыя ночы выходзяць на паляваньне, асабліва на ваўкоў, якія трывожаць аленяў. З пачатку лютага на поўдні зьяўляецца сьвятло, але сонца пачынае зазіраць у катлавіну толькі напачатку сакавіка; дзень хутка прыбывае, становіцца цяплей, і з канца гэтага месяца дружна пачынаецца вясна: сьнег зьнікае, зьяўляецца трава, прырода ажывае; да паловы красавіка лясы пачынаюць рунець.

                                            ПАЛЯВАНЬНЕ НА ЛЕННУЮ ПТУШКУ

    З пачатку ліпеня маладая птушка на азёрах ужо падрасла і пачаўся пэрыяд лінькі гусакоў і качак, калі яны губляюць здольнасьць лётаць і хаваюцца ў трысьнёгах азёр. Усе паўночныя тубыльцы карыстаюцца гэтым часам для масавай лоўлі птушкі, і анкілёны не складалі выключэньня. Кожнае стойбішча мела два ці тры азёры ў вылучным карыстаньні. Загадзя на берагах былі ўладкаваны загоны, якія ўяўлялі загарадзь з тонкіх жэрдак, уваткнутых у зямлю на такой адлегласьці адзін ад аднаго, каб качка не магла пралезьці паміж імі; дзьве сьцены загарадзі пачыналіся ў вады на адлегласьці сотні крокаў адна ад адной але затым хутка збліжаліся і ператвараліся ў вузкі калідор, што прыводзіў да пляцоўкі, абгароджанай больш трывала з усіх бакоў.

    У прызначаны дзень чальцы ўсяго роду, акрамя грудных і самых маленькіх дзяцей, узброіўшыся палкамі, атачылі рана раніцай возера і пачалі крыкам і грукам выганяць птушку, якая хавалася яшчэ ў траве.

    - Гэй, гусі, качкі! - крычаў адзін. - Выходзіце, пара купацца!

    - Вылазьце, гультаяватыя, у вадзе чарвякі і рыбкі чакаюць вас! - падхопліваў другі.

    - І нашы палачкі, каб пагладзіць вас па галоўцы! - галасіў трэці.

    Грук, крыкі, віск дзяцей, для якіх гэты дзень быў найвялікшай падзеяй, стаялі няўяўныя. Дзеці шнарылі па траве, як сабакі, б’ючы палкай направа і налева. Перапуджаная птушка з усіх бакоў імкнулася да вады, і наперадзе загоншчыкаў паўсюль відаць было гойданьне сьцяблоў травы і трысьнёгу, паміж якімі прабіраліся птушкі. Некаторыя спрабавалі ўзьляцець, успырхвалі над травой, але адразу зноў садзіліся, пляскаючы крыламі. Краканьне качак, рыпучае гагатаньне гусей зьліваліся з грукам, віскам і крыкам загоншчыкаў. Кулікі, бакасы, кнігаўкі, краншнэпы, турухтаны, лінялыя раней вадзяных птушак, узьляталі паасобку і зграйкамі ды насіліся з пранізьлівымі крыкамі над вадой і над палянай, праразаючы лёгкую смугу, якая вісела яшчэ над возерам. Апошняе хутка застракацела ад зграек гусей і качак, калі загоншчыкі дайшлі да самай вады. Толькі частка берага паміж абедзьвюма загарадзямі была вольная ад людзей. Бо берагі былі месцамі багністыя, загоншчыкі, набліжаючыся да іх, надзявалі шырокія лыжы са зьвярынай шкуры поўсьцю вонкі, нацягнутай на раму з гнуткіх дубцоў, якія служылі ім узімку, дапамагаючы хадзіць па гразкай глебе і ўспуджваньню птушак, што хаваліся ў траве.

    Атачыўшы возера, анкілёны выцягнулі ў канцы яго, процілеглым загону, прыгатаваныя раней чатыры чоўна, пашытых з бярозавай кары берасьцянкі; у кожную з іх селі па два чалавека: адзін з вяслом, другі з выбівачкай і рэменем у руках. Чаўны хутка аддаліліся адзін ад аднаго, але праз прамежкі паміж імі былі працягнуты рамяні, якія цягнуліся па вадзе. Людзі на корме паволі грэблі; людзі на носу ўвесь час падкідалі рамень, які пляскаў па вадзе, вырабляючы плёскат і пырскі, палохаючы птушку, якая плавала, якая з краканьнем і гагатаньнем паступова імкнулася па вадзе да загону. Па берагах возера працягваўся пякельны шум і грук загоншчыкаў; па вадзе рухалася сьцяна плёскату, якая суправаджаецца крыкамі лодачнікаў. Птушка пачала кідацца; асобныя асобіны, знайшоўшы момант, калі рамень апускаўся ў ваду, прарываліся зваротна; іншыя спрабавалі выбрацца на бераг, але, калі яны падплывалі заблізка, загоншчыкі пускалі стрэлы - і працятыя птушкі біліся на вадзе і павялічвалі замяшаньне.

    Так памаленьку сотні птушак былі сагнаны да канца возера. Па меры руху чаўноў і загоншчыкі перасоўваліся па беразе; пярэднія пераходзілі ўжо да загарадзі, але тут пераставалі шумець і хаваліся ў траву. Калі канец возера быў ужо блізка, лодачнікі падвоілі стараннасьць, бо ад іх спрыту зараз залежаў посьпех загону, - птушкі згрудзіліся на невялікім пляцы. Трэба было, каб рамень плюскаў бесьперапынна і моцна, інакш уся маса, знайшоўшы хвіліну, магла рынуцца назад і прыйшлася б пачынаць уся справа спачатку.

    Але вось пярэднія зграйкі, падплыўшы да берага, сталі вылазіць у траву, прабіраючыся наперад; за імі рушыла ўсьлед астатняя маса, і суцэльная ўсхваляваная рака гусей і качак пацягнулася ў глыб загону з краканьнем і гогатам. Як толькі апошнія выйшлі з вады, лодачнікі таксама выскачылі на бераг; да іх далучыліся найблізкія загоншчыкі і грукам і крыкам гналі птушку наперад. Нарэшце ўся зграя згрудзілася ў тупіку, дзе загарадзь была трывалей, а трава выдратаваная. Зараз загоншчыкі, якія акружылі загарадзь, а таксама што ўвайшлі ўсьлед за птушкай, пачалі бязьлітаснае зьбіваньне: з усіх бакоў дзесяткі палак білі па галовах няшчасных птушак; крыкі якія разьюшаных людзей, глухія ўдары палак, лопат крылаў, адчайныя краканьне і гагатаньне зьліліся ў няўяўны шум. У паветры бесьперапынку мільгалі скрываўленыя палкі; груды забітых і трапечучых расьлі на вачах. Асобным сьмельчакам атрымоўвалася прадрацца паміж нагамі загоншчыкаў ці праз праломы загарадзі назад да возера ці на паляну.

    Нарэшце ўсё перабіты, нешматлікія выратаваліся, тупік напоўнены кучамі птушкі. Шум адразу заціх. Людзі перакульваюць загарадзь і пачынаюць уборку здабычы: злучаючы папружкамі парамі ногі, перакідаюць птушак праз тыя ж палкі, якія служаць зараз насілкамі; два чалавека нясуць да стану дзьве палкі з трыццацьцю - сарака парамі качак ці ж пятнаццацьцю - дваццацьцю парамі гусей; дзеці таксама цягнуць на сваіх палках груз, але паменш.

    У стойбішчы ўсё звальваюць у кучу, і пачынаецца новая праца - аскубаньне пёраў і трыбушэньне; пух зьбіраецца ў скураныя мяшкі, трыбухі звальваюцца на пласьціны кары. Гараць вогнішчы, грэюцца камяні, прыгатаваны ўсе драўляныя пасудзіны - сёньня будзе багаты суп з трыбухоў. Шум, гаворка, віск дзяцей, якія рупліва дапамагаюць і што замінаюць усім, напаўняюць паветра. Вось вяртаюцца і лодачнікі і нясуць яшчэ бярэмі птушак - яны зьбіралі па возеры падбітых стрэламі загоншчыкаў з берага.

    Пасьля чысткі, ужо ўвечар, пачалося вэнджаньне птушкі на запас: адсутнасьць солі і посуду не дазваляла захаваць птушку доўга ў іншым выглядзе. Таму з кары ўладкоўвалі буданы; пад іх дахам на жэрдках падвешвалі вычышчаных птушак, а на зямлі разводзілі дымакур, які трэба было падтрымліваць некалькі дзён. Позна ўвечар скончыліся праца і ежа, а на наступную раніцу трэба было паўтарыць тое ж самае на іншым возеры, праз дзень - на трэцім.

    Марудзіць было нельга, бо махавыя пёры хутка адрастаюць і птушка пачынае, хоць і дрэнна, лётаць. Тады і загарадзь не дапамагае. Вандроўцы прынялі ўдзел у загонах, хоць і без адмысловага задавальненьня - ім таксама патрэбныя былі зімовыя запасы; жонкі іх, вядома, удзельнічалі вельмі ахвотна. Але тры дні гэтай здабычы вырабілі на чужакоў кашмарнае ўражаньне: мітусьня, шум, бязьлітаснае зьбіваньне безабаронных істот, горы бітай птушкі, вогнішчы, аб’ядзеньне ўсіх удзельнікаў і іх сквапнасьць, жаданьне вынішчыць пабольш зьліваліся ў непрыемнае гледзішча, і яны былі радыя, калі паляваньне скончылася.

    Пры гэтых загонах на буйнейшая дзічыну, якая траплялася часам не зважалі увагі – яе час быў наперадзе. У чаротах у кожнага возера жылі ў невялікай колькасьці кабаны; сьціснутыя загонам, яны зьбіраліся ў кучу са старым лютым самцом на чале і кідаліся напралом праз ланцуг. Ім давалі дарогу, і толькі якое-небудзь парася, якое адставала ад старэйшых ці ўцякач убаку, трапляў пад удар дзіды ці дубінкі. За кабанамі палявалі позьняй восеньню, калі яны былі таўсьцей і калі трысьнёгі бляклі і валіліся ад марозу, балоты замярзалі, а кабаны пакідалі гэтыя сховішчы і пасьвіліся на ўзьлесках палян і ў лесе. На іх уладкоўвалі аблавы і білі дзідамі і стрэламі з засады, якая бараніла ад іклоў. Халады дазвалялі захоўваць іх мяса падвешаным на дрэве ў замарожаным выглядзе. Яшчэ пазьней, ужо па першым сьнезе, палявалі аблавамі на зайцаў, якіх было шмат і на палянах і ў лясах.

                                                       ТРЫВОЖНЫЯ ПРЫКМЕТЫ

    З канца ліпеня сонца пачало заходзіць не толькі за грэбень паўночнай ускраіны катлавіны, але і за гарызонт; пачаліся цёмныя ночы, якія хутка даўжэлі. Зьявіліся і першыя прыкметы восені: беражанкі, якія гнездаваліся ў абрывах скал, зьбіраліся ў вялікія зграі; моладзь практыкавалася ў палётах, рыхтуючыся да далёкага вандраваньня. Ацалелыя гусі і качкі таксама зьбіраліся ў зграі і пераляталі з возера на возера. Начныя туманы сталі гусьцей і раніцай даўжэй віселі ў катлавіне.

    Вандроўцы яшчэ вызначана думалі пра зімоўку на Зямлі Саньнікава і здабывалі паляваньнем запасы на зіму, якія іх жонкі вэндзілі ці вялілі, а сала тапілі і зьбіралі ў мяшкі, пашытыя з тоўстых кішак. Але ў канцы першага тыдня жніўня адбылася падзея, якая зьявілася пачаткам цэлага шэрагу іншых, што мелі буйныя наступствы. У ноч на 8-е чысло вандроўцы былі пабуджаны моцным падземным ударам; спачатку спрасонку ім здалося, што хтосьці на ўсе сілы б’ецца ў дзьверы зямлянкі; потым яны ўчулі глухі гуд, нібы ад праходзячага цяжкага цягніка.

    - Ізноў землятрус! - здагадаўся Вордзін.

    Зямлянка была цьмяна асьветлена затухаючым вогнішчам; пры яго мітусьлівым сьвятле бачныя былі ўстрывожаныя твары мужчын і жанчын якія падняліся з пасьцеляў.

    Але вось удар паўтарыўся. Прычуўся трэск і рыпаньне бэлек, зьверху пасыпалася зямля. Агонь вогнішча ўздрыгваў; прадметы, якія віселі на калках стоек і пад навесамі, гайдаліся; з зямлі даносілася злавеснае шыпеньне.

    - Хоць наша зямлянка пабудавана трывалей за іншыя, усёткі трэба сыходзіць на волю! – сказаў Гаруноў, хапаючыся за адзежу.

    Жанчыны дрыготкімі рукамі зашпілілі свае паяскі і, схапіўшы адзежу ў бярэмя, кінуліся да дзьвярэй. Мужчыны, апранаючыся на ходу, рушылі ўсьлед за імі.

    Ноч супраць звычаю была цёплая і вельмі ясная дзякуючы значнаму паўночнаму ветру, які ўнёс смугу. Паляна была асьветлена месяцам, які вісела ўжо над заходняй ускраінай катлавіны. Нягледзячы на гуд ветру ў лістоце блізкага лесу, то справа, то зьлева, то сьпераду чутны быў грукат ад каменьня, якое валіліся з абрываў.

    З зямлянкі правадыра даносіліся крыкі жанчын, плач дзяцей, воклічы мужчын. Частка яе насельніцтва таксама выбегла ўжо на паветра і апраналася. Неўзабаве за імі рушылі ўсьлед і астатнія, і ўсе згрудзіліся зблізку выйсьця, з трывогай гледзячы на неба і абменьваючыся заўвагамі. Амнундак падышоў да вандроўцаў; ён быў моцна спалоханы.

    - Ізноў трасецца зямля, белыя людзі! - сказаў ён з дакорам. - Праўду сказаў вялікі шаман, што з прыходам белых людзей пачнуцца бедзтвы анкілёнаў. З тых часоў як вы прыйшлі, зямля трэслася два разы і вампу нападалі на нас.

    - Але вампу ваявалі з вамі заўсёды, і зямля трэслася раней таксама не адзін раз! – запярэчыў Гаруноў.

    - Не, ніколі яшчэ зямля не трэслася так моцна! І вось, глядзі, месяц які чырвоны! Гэта прадвесьціць вялікую бяду, - адказаў Амнундак.

    Новы моцны ўдар прымусіў яго пахіснуцца; многія, хто стаяў, пападалі. Пачуліся крыкі жанчын, плач дзяцей. На вачах ва ўсіх адзін з адхонаў зямлянкі Амнундака абрынуўся ўсёй масай, і слуп густога пылу ўзьвіўся ў паветра. Дрэвы загойдаліся.

    - Ці ўсё выйшлі з жыльля? - выклікнуў правадыр.

    - Усё, усё! - пачулася ў адказ.

    - Не, не ўсё! - паправіў жаночы голас. - Мая маці Мату, хворая, засталася ляжаць. Яна сказала што ёй усё адно дзе паміраць.

    - Ну, так яна памерла! - дадаў мужчына. - Навес абрынуўся на яе.

    - Раскідайце зямлю і бярвеньне і вызваліце жанчыну хутчэй! - загадаў Амнундак. - Прынясіце агню і дроў, разьвядзіце вогнішча. Але анкілёны баяліся ўваходзіць у жыльлё; з навесу, які зваліўся, яны пачалі здымаць дзёран, небясьпечна паглядаючы на суседняе бярвеньне. Аннуір адважна ўвайшла ў сваю зямлянку і вынесла на дошцы кучу гарачых вуглёў. Вордін і Гаруноў прынесьлі дроў. І неўзабаве запалала вогнішча, якое ўнесла некаторае заспакаеньне, і ўвесь род сабраўся вакол яго, акрамя некалькіх ваяроў, што выраблялі раскопкі. Удары працягваліся, і пры кожным яны адбягалі ў бок, хоць на іх нічога не магло ўжо паваліцца. Зямля ўвесь час гула, дрэвы гайдаліся; усе людзі прыселі, таму што на нагах было цяжка стаяць. Грукат падаючых камянёў не заціхаў.

    - Вялікая бяда прыйшла да анкілёнаў!.. - шаптаў Амнундак, гледзячы на ўздрыгваючае пры ўдарах вогнішча.

    Вандроўцы заўважылі ўжо не адзін касы, варожы погляд, кінуты на іх тым ці іншым з ваяроў і асабліва жанчын.

    Аннуэн, якая сядзела поруч Вордзіна, у прамежку паміж ударамі ўстала і далучылася да жанчын, што сядзелі па іншы бок вогнішча; яе прыкладу рушылі ўсьлед выбраньніцы Гарунова і Касьцякова, і толькі Аннуір і Раку засталіся на месцы.

    - Мы як быццам становімся зачумленымі! - напаўголаса сказаў Гаруноў, зьвяртаючыся да таварышаў.

    - Нічога, сонца ўзыдзе - усё супакояцца і забудуцца начныя страхі! - бестурботна адказаў Касьцякоў.

    - А месяц стаў яшчэ чырваней, - заўважыў Вордзін. - Ад абвалаў, відавочна, падняўся моцны пыл.

    Асабліва моцны ўдар пракаціўся па катлавіне з гучным гудам; падкінула нават дровы ў вогнішчы, якія рассыпаліся ў бакі. Ізноў пачуліся крыкі жаху; некаторыя людзі, якія сядзелі на кукішках, пападалі. Сабакі жаласна завылі. Зямлянка правадыра з глухім трэскам павалілася ўся, акрамя цэнтральных слупоў, акружаных зараз воблакам пылу. Ваяры, што працавалі, пападалі, а ўскочыўшы, разьбегліся.

    - Мы гінем, зямля бурыцца, прыйшоў канец нашаму племю! - енчылі мужчыны і жанчыны; апошнія прыціскалі да грудзей дзяцей, якія плакалі; на ўсіх тварах з пашыранымі вачамі адбіўся жах.

    Калі заціх грукат абвалаў, жудасная цішыня апанавала паляну, таму што і вецер раптам спыніўся. Усе пачалі мімаволі прыслухоўвацца. І вось цішыню парушылі далёкія, але ясна адрозныя гукі бубна, якія магічна падзейнічалі на анкілёнаў.

    - Шаман наш жывы! Шаман заклікае духоў зямлі супакоіцца! - прычуліся воклічы радасьці.

    Гэты моцны ўдар сапраўды аказаўся апошнім, і пасьля яго на больш слабыя ўжо не зважалі. Людзі ля вогнішча пачалі драмаць. Іх абудзіў гуд ваеннага барабана суседняга стойбішча, то кароткія, то доўгія ўдары якога чаргаваліся адзін з адным і выдатна даносіліся ў начной цішыні; ім паўтаралі далейшыя іншых стойбішчаў. Усё схамянуліся і слухалі з напружанай увагай. Калі гэтая злавесная музыка заціхла, Амнундак сказаў Гарунову з дакорам:

    - Шмат нашага жыльля разбурана ў гэту ноч. Забіта некалькі жанчын і дзяцей, у многіх паламаны косткі, папсавана начыньне і зброя. Вялікая бяда спасьцігла нас, белыя людзі! Вы не захацелі адхіліць яе. Вось ваша жыльлё цэлае, а маё развалілася.

    - Таму што вы вельмі дрэнна будуеце сваё жыльлё! - адказаў Гаруноў злосна. – Вось зараз пабудуйце іх трывалей, і яны не будуць валіцца і душыць людзей.

    - Шмат пакаленьняў жыло ў нашым жыльлі, і ніколі не было, каб яны падалі! - запярэчыў правадыр. - Не, калі прыйшла бяда, нішто не дапаможа, - мы не ведзьмакі.

    Ён хацеў дадаць “як вы”, але ўстрымаўся. Вандроўцы, зрэшты, зразумелі яго цалкам.

    Тым часам паспакайнелыя ваяры нарэшце раскрылі навес зямлянкі, які абваліўся першым і выцягнулі старую Мату; яна, вядома, была мёртвая. Яе дачка і дзьве іншыя жанчыны разьвялі асобнае вогнішча ўбаку, паклалі яе поруч яго і пачалі аплакваньне па рытуале, услаўляючы яе прыжыцьцёвыя дабрадзейнасьці. Астатнія працягвалі спакойна драмаць ля вогнішча. Па загадзе Амнундака барабан разьнёс па стойбішчах вестка пра разбурэньне зямлянкі правадыра і сьмерці адной жанчыны.

    Набліжаўся сьвітанак, і ў вандроўцаў вочы пачалі зьліпацца. Землятрус, відавочна, скончылася, і слабыя ўдары адчуваліся ўсё радзей і радзей. Зямлянка вытрымала выпрабаваньне, і ў яе можна было вярнуцца. Калі вандроўцы, змовіўшыся, падняліся і накіраваліся да свайго жыльля, іх выпраўлялі зайздросныя і часткай варожыя погляды некаторых анкілёнаў, якія прачнуліся. Амнундак драмаў, уткнуўшы твар у калены. За белымі людзьмі рушылі ўсьлед толькі Аннуір і Раку, астатнія не зрушылі з месца, застаўшыся сярод іншых жанчын, а Аннуэн яшчэ раней далучылася да плакальшчыц. Гаруноў і Касьцякоў апынуліся ў ролі пакінутых.

    Пасьля трывожнай ночы ўсё прачнуліся позна; праз шчыліны дзьвярэй прабіваліся ўжо сонечныя прамяні. Ярка палаў агонь, і тры ўцёклыя жанчыны як звычайна клапаталі над сьняданкам. Падчас апошняга ў іх адбылося тлумачэньне з мужчынамі. Яны прызналіся, што, калі зямля пачала так моцна трэсьціся, яны спалохаліся і падумалі, што вось-вось зямля трэсьне і белыя людзі захопяць іх у падземнае царства. Таму яны перайшлі да сваіх. Гэта было дурное, але праўдападобнае, і Гарунову прыйшлося, у які ўжо раз, тлумачыць жанчынам, што белыя людзі не ведзьмакі і не падземныя духі. Але па тварах трох уцякачак відаць было, што яны не вераць яго словам. Яны паведамілі таксама, што рана раніцай прыходзіў шаман адведаць Амнундака і распавёў, што па дарозе ад яго зямлянкі лопнула зямля і што ён насілу пераскочыў праз расколіну. Яго жыльлё не разбурылася - добрыя духі ахоўвалі свайго служку.

    Гэта вестка заахвоціла вандроўцаў заняцца аглядам навакольляў; усе ваяры былі заняты раскопкамі і аднаўленьнем зямлянкі, і можна было абысьціся без дакучлівага канвою, асабліва непрыемнага зараз, пасьля начнога здарэньня. Захапіўшы стрэльбы і пакінуўшы Гарохава поруч зямлянкі для адводу вачэй, трое астатніх адправіліся першым чынам па сьцежцы да жыльля шамана і неўзабаве натыркнуліся на расколіну, якая працягнулася з усходу на захад і што дасягала амаль двух мэтраў шырыні; на дне яе віднелася аселая зямля з кустамі і цэлымі дрэвамі; месцамі, дзе расколіна праходзіла пад тоўстым дрэвам, апошняе было разарвана ад каранёў на некалькі мэтраў угару, і адна палова яго стаяла на адным боку расколіны, другая - на другім, а вышэй абедзьве паловы злучаліся, і дрэва прыпадабнялася чалавеку, які стаіць, расставіўшы ногі, над ровам. Месцамі зблізку расколіны глеба была пакрытая выкінутым з яе мокрым чорным пяском.

    Адгэтуль павярнулі на паўднёвы захад да сьвяшчэннага возера, каб агледзець яго без сьведак. Па шляху туды сустрэлі каля трыццаці расколін рознай шырыні; праз адны можна было перасягнуць, праз іншыя даводзілася скакаць з разьбегу. Адны былі неглыбокія, у іншых не відаць было дна, але ўглыб яны паступова звужваліся; кінутыя камяні паказалі, што на глыбіні некалькіх мэтраў у расколіне стаіць вада. Россып у падножжа ўскрайкавага абрыву катлавіны была ўсеяная буйнымі і дробнымі абломкамі, якія зваліся ўначы; у адным месцы знайшлі забітага барана, відавочна скінутага штуршком з вялікай вышыні. Яго, вядома, падабралі - ён павінен быў апраўдаць перад правадыром іх экскурсію без канвою. Падыдучы да берага сьвяшчэннага возера, вандроўцы спыніліся ў зьдзіўленьні - возера зьнікла. Замест яго бачная была вялікая западзіна накшталт вельмі плоскай і няправільнай варонкі, абсыпаная буйнымі і дробнымі абломкамі чорнай лавы, пакрытымі нейкай сьлізьзю; пад абломкамі месцамі цурчэла вада прытокаў возера, якія відавочна моцна скараціліся. Асьцярожна перабіраючыся па сьлізкіх плітах, дасьледнікі дабраліся да жарала, які знаходзіўся недалёка ад падножжа абрыву; яно мела два-тры мэтры ў дыямэтры і стромка сыходзіла накасяк пад абрыў; вада з-пад груд хутка сьцякала ў яго невялікім раўчуком.

    - Ну, што вы скажаце па гэтай нагодзе? - спытаў Касьцякоў, калі ўсе трое спыніліся на краю чорнага разяўленага жарала, які зыходзіў у таямнічую глыб.

    - Я думаю, - адказаў Вордзін, - што землятрус зьнішчыў тую перашкоду ў падземным канале, напрыклад які-небудзь каленападобны выгін, які дазваляў вадзе возера сьцякаць толькі пэрыядычна, па меры назапашваньня.

    - А ці не зьяўляецца моцнае памяншэньне прытоку ў возера галоўным чыньнікам яго зьнікненьня? - спытаў Гаруноў. - Успомніце, што сюды павінна сьцякаць вада ўсёй катлавіны, і ў мінулы раз мы бачылі рэчку, якая выходзіла з лесу і што хавалася пад россыпам. А зараз у жарало ўліваецца невялікі раўчук.

    - Верагодна, расколіны, якія ўтварыліся ў глебе катлавіны, перахапляюць ваду раўчукоў, перш што трапляла сюды, - адказаў Вордзін.

   - Калі гэтыя расколіны не бяздонныя, яны напоўняцца вадой, і потым могуць аднавіцца раўчукі, а такім чынам, і возера? - спытаў Гаруноў.

    - Магчыма, што так.

    - Гэта было б пажадана, і чым хутчэй, тым лепш, таму што, калі анкілёны даведаюцца што іх сьвяшчэннае возера зьнікла, яны будуць перапуджаны яшчэ больш і прыпішуць і гэта бедзтва белым ведзьмакам.

    - Мы ім, вядома, не раскажам!

    - Але гледзіце не прагаворыцеся жанчынам, дзе мы былі.

    - Зразумела! Нават Гарохаву не скажам. Хадзілі на паляваньне, здабылі барана, бачылі расколіну - і баста.

    Ад возера накіраваліся зваротна і ішлі некаторы час уздоўж ускраіны па ўзьлеску. У адным месцы вялікая куча белых груд і абломкаў, ляжалая ў падножжа абрыву, прыцягнула да сябе ўвагу. Калі падышлі да яе, апынулася, што ўсё гэта - лёд, які зваліўся ад штуршкоў з вяршыні абрыву; гэта паказвала, што наверсе месцамі ёсьць хоць бы невялікія леднікі. Але цікавейшае і важна было адкрыцьцё расколіны ў самага падножжа сьцяны; яна цягнулася ў абодва бакі, наколькі хапала вока, то звужваючыся, то пашыраючыся, і ў ёй на глыбіні пяці – шасьці мэтраў стаяла вада.

    На далейшым шляху ўздоўж ускраіны падыходзілі да абрыву яшчэ разы тры і ўсюды знаходзілі расколіну ў яго падножжа; відаць, на працягу кілямэтраў дзесяці, калі не больш, дно катлавіны аддзялілася ад яе заходняй ускрайкавай сьцяны.

    Дахаты вярнуліся толькі пасьля поўдня, і на стойбішчы была ўжо заўважана іх адсутнасьць. Але туша каменнага барана супакоіла падазронасьць анкілёнаў, і Амнундак пашкадаваў, што адарваў некалькіх ваяроў ад працы, паслаўшы іх на пошукі чужаземцаў. Разваліны зямлянкі былі ўжо разабраныя, месца вычышчанае, і анкілёны пачалі ставіць каркасы з таго жа бярвеньня. Паабедаўшы, вандроўцы зьявіліся са сваімі сякерамі з прапановай умацаваць драбы так, каб зямлянка не валілася пры кожным землятрусе на галовы сваіх насельнікаў. Але, да іх зьдзіўленьня, анкілёны рашуча адмовіліся ад дапамогі чужаземцаў.

    - Нашы продкі навучылі нас будаваць жыльлё, - сказаў Амнундак, - і мы жылі ў іх спакойна цэлымі пакаленьнямі. Мы не будзем будаваць іх інакш. Вось лепш зрабіце, белыя людзі, каб зямля больш не трэслася, тады і жыльлі нашы не будуць развальвацца!

    Ніякія ўгаворы не дапамаглі, і прыклад зямлянкі вандроўцаў не падзейнічаў.

    - Калі б у вашым жыльлі жылі не белыя ведзьмакі, а анкілёны, яно б таксама развалілася! - прычуўся голас з натоўпу будаўнікоў, якія стоўпіліся вакол чужаземцаў пры перамовах.

    І ўсе астатнія заківалі галовамі і закрычалі:

    - Так, так! Слушна!

    Прыйшлося вярнуцца ў сваю зямлянку, але абмеркаваць становішча тут не было магчымасьці - жанчыны ўжо досыць разумелі па-руску, і ў іх прысутнасьці нельга было казаць вольна, бо ўсё сказанае магло было стаць вядомым анкілёнам.

    Але каб паглядзець, на чый бок стануць іх выбраньніцы, вандроўцы распавялі пра сваю прапанову, пра атрыманую адмову і яго матывах.

    - Амнундак правільна разважыў! - выклікнула Аннуэн.

    Да яе далучыліся астатнія. Адна толькі Аннуір стала на бок вандроўцаў і прынялася даказваць астатнім на прыкладзе пабудовы іх зямлянкі, што дурное адмаўляцца ад дапамогі разумнейшых людзей.

    - Яны не разумней за нас з табой, а толькі ведзьмакі! - у прыкрасьці выклікнула Аннуэн. – Пакуль яны не прыйшлі ў нашу зямлю, наша жыльлё ніколі не развальваліся і зямля не трэслася так. І калі яны толькі захочуць, то зямля больш не будзе трэсьціся.

    Спрэчка жанчын упершыню з часу іх сумеснага жыцьця прыняла такі разьлютаваны характар і тры невуцкія і забабонныя суперніцы Аннуір, якія забыліся, пачалі казаць такія дурасьці, што мужчыны пашкадавалі, што задумалі гэту гутарку. Зрэшты, гэта мела і добрыя наступствы, як мы даведаемся далей.

    Каб супакоіць жанчын, Вордзін паклікаў Аннуір з сабой зьбіраць ягады ў лесе. Зараз жа і тры іншыя заявілі, што надышла пара запасіць ягады на зіму, і, захапіўшы туесы - цыліндрычныя пасудзіны з бяросты з вечкам, якая ўстаўляецца вельмі туга і мае ручку, за якую пасудзіну можна несьці, - таксама адправіліся ў лес, але ў іншы бок. Тры вандроўцы засталіся адны і скарысталіся выпадкам, каб пагаварыць свабодна.

    - Мне здаецца, - сказаў Гаруноў, - што нам не прыйдзецца зімаваць тут. Стаўленьне анкілёнаў робіцца відавочна непрыязным.

    - Так, - пацьвердзіў Касьцякоў, - і, калі адбудзецца яшчэ што-небудзь кепскае, напрыклад новы землятрус, ці бура, ці напад вампу, нам лепш сысьці неўзаметку і хутчэй.

    - Нічога, абыдзецца, таварышы! - заявіў Гарохаў. - Не ўсякі ж дзень зямля трасецца. І зімаваць будзем!

    - Мікіту тут вельмі падабаецца, - кпліва сказаў Касьцякоў.

    - Вядома, падабаецца! Чым тут не жыцьцё? Ежы ўволю, цеплыня! Хутка жэнімся, будуць жонкі добрыя.

    - Вось што такое!.. - працягнуў Гаруноў і замоўк.

    Зрабілася ясна, што Гарохаў у выпадку канфліктаў, мабыць, стане на бок анкілёнаў ці абярэ нэўтральную пазыцыю. Наступіла цяжкае маўчаньне. Неўзабаве Гарохаў устаў і выйшаў з зямлянкі.

    - Я баюся, - сказаў Гаруноў, - што, калі нам прыйдзецца бегчы адгэтуль сьпешна і ўпотай, Мікіта не захоча з намі ісьці і, можа быць, выдасьць нашы намеры.

    - Ну што вы! З чаго вы гэта ўзялі? - зьдзівіўся Касьцякоў. - Бо ён таксама вядзьмак, як і мы, і калі нам стане небясьпечна заставацца, то і яму таксама.

    - Не зусім так. Я заўважыў, што анкілёны адрозьніваюць яго ад нас. Скура ў яго смуглая, тып бліжэйшы да іх, кажа на іх мове. Белым яго назваць нельга, ці не так?

    - Мабыць! Але ўсёткі ён прыйшоў з намі, жыве з намі, мае тыя ж маланкі і грамы і іншыя дзіўныя рэчы.

    - І ўсёткі становішча яго некалькі іншае. Маю ўвагу зьвярнуў на гэта Вордзін, а яму сказала Аннуір. Ва ўсякім разе, нам варта быць не цалкам адкрытымі з Мікітам.

    - Вы правы! А вось што мне здаецца: сёньняшняя сварка жанчын паказала, што ў Аннуір мы маем саюзьніцу.

    - Так, яна вар’яцкі кахае Вордзіна, і праз яе мы можам пазнаваць пляны анкілёнаў. А гэта будзе, можа быць, вельмі карысна.

    - Цікава ведаць, у выпадку калі нам прыйдзецца бегчы, пойдзе яна з намі ці не? Адзін раз яна адмовілася. Памятаеце, там, на грэбні, калі мы глядзелі на мора?

    - Ну, гэта было спачатку. А зараз яна, мабыць, пойдзе за Вордзіным на край сьвету.

    Вяртаньне Гарохава прымусіла спыніць размовы. Гаруноў і Касьцякоў выйшлі за дзьверы паглядзець, як ідзе пабудова. Апынулася, што каркас ўжо пастаўлены, і жанчыны пачалі яго абкладваць дзёрнам, які часткай набралі з развалін, часткай наразалі сьвежы. Да ночы род, відавочна, мог ужо рабіць ўваходзіны. Да вечару вярнуліся чатыры жанчыны, якія набралі поўныя туесы дзікай маліны і чарніцы.

    Потым прыйшоў і Вордзін з Аннуір, у якой ягад было мала, а вочы заплаканыя. Пры выглядзе яе жаласнага збору астатнія захіхікалі і сталі пытаць, што ж яна рабіла ў лесе.

    - Я яе лаяў за тое, што яна сварылася з Аннуэн! - заявіў Вордзін.

    Аннуір у зьдзіўленьні ўскінула на яго вока і счырванела, наколькі гэта было магчыма пры яе смуглай скуры. Аннуэн, мабыць, была ўсьцешаная, і мір у зямлянцы ізноў запанаваў.

    Калі ўсе жанчыны ў зьмярканьне пайшлі даіць аленяў, Вордзін хацеў было завесьці гаворку пра падзеі дня, але Гаруноў пасьпеў яму шапнуць, каб ён пакуль устрымаўся, паказаўшы вачамі на Гарохава, які сядзеў на сваёй пасьцелі.

                                                   СТАНОВІШЧА ЎСКЛАДНЯЕЦЦА

    Раптам знадворку раздаўся знаёмы ўсім працяглы лямант анкілёнаў, паўтораны некалькі разоў, а затым загрукатаў ваенны барабан. Устрывожаныя вандроўцы выбеглі з зямлянкі і ўбачылі, што анкілёны памкнуліся ў жыльлё Амнундака разам з жонкамі і дзецьмі. Зьмярканьне і згушчаная смуга заміналі бачыць, што яны робяць, а злавесны гуд барабана - чуць што-небудзь. Яны пайшлі было туды, але натыркнуліся на Аннуір, якая бегла да іх, якая, задыхаючыся, прагаварыла:

    - Не ходзіце туды, вернемся ў наша жыльлё, пакуль жанчын няма.

    Яна пабегла наперад, вандроўцы за ёй. Калі яны ўвайшлі ў зямлянку, Аннуір распавяла, што ваяры, пасланыя на вышукі вандроўцаў, выявілі, што сьвяшчэннае возера зьнікла, і заўважылі таксама сьляды ног белых людзей на плітах абсохлага дну. Адбіткі ног на мяккім глеі, які пакрываў пліты, не маглі высьлізнуць ад увагі дасьведчаных сьледапытаў. Яны пасьпяшаліся назад і сказалі Амнундаку, што белыя ведзьмакі былі ў сьвяшчэннага возера і высушылі яго. Па гэтай нагодзе і быў лямант, а барабан перадае гэту страшную вестку па стойбішчах.

    - Дарма вы туды хадзілі без анкілёнаў! - дакорліва сказаў спалоханы Гарохаў. - Зараз яны не павераць, што не вы высушылі возера.

    - Што ж яны думаюць рабіць? - спытаў Вордзін.

    - Яны самі не ведаюць, што распачаць; яны перапуджаныя. Ваяры бачылі таксама, што ўся зямля палопалася, - адказала Аннуір. - Правадыр паслаў ужо за шаманам і загадаў прыгнаць ахвярнага аленя.

    - Значыць, будзе начное маленьне і запытаньне духоў! - сказаў Гаруноў.

    - І якое будзе выкліканьне, якое атрымае шаман ад духоў, невядома. Можа быць, ён скажа, што нас усіх трэба прынесьці ў ахвяру духам, каб уласкавіць іх?

    - Анкілёны не прыносяць у ахвяру людзей, - заявіў Гарохаў. - Гэтага нам баяцца няма чаго. Я думаю, шаман скажа, што мы павінны сыходзіць хутчэй адгэтуль.

    - Ну, гэта б яшчэ не бяды! Сысьці можна, хоць яшчэ не час ісьці праз ільды, мора выкрываецца ўсё шырэй, - сказаў Гаруноў.

    - Так, не час, і нікуды нам сыходзіць не варта, - дадаў Гарохаў. - Я з імі пагавару, можа, справа ўладзіцца як-небудзь.

    Ён выйшаў з зямлянкі. Аннуір, трохі памарудзіўшы, шаснула ўсьлед за ім, бо Вордзін шапнуў ёй штосьці на вуха.

    Карыстаючыся адсутнасьцю Гарохава і жанчын, Гаруноў перадаў Вордзіну зьмест дзённай размовы адносна Мікіты, а Вордзін распавёў, што ён сапраўды палаяў Аннуір за тое, што яна занадта горача стала на бок чужакоў і пасварылася з астатнімі жанчынамі. Ён даў ёй зразумець, што ў інтарэсах вандроўцаў ёй не варта сварыцца са сваім племем, інакш ад яе будуць усё хаваць; а тым часам ім з прычыны, як выявілася, варожага стаўленьня анкілёнаў неабходна мець свайго чалавека з іх асяродзьдзя, які мог бы выведваць своечасова іх намеры і пляны.

    Але плакала Аннуір не з-за гэтай вымовы, справядлівасьць якой яна выдатна зразумела, а з-за хуткага ў блізкай будучыні ўцёкаў чужакоў. Яна ўсё яшчэ вагалася, як ёй паступіць у гэтым выпадку: племянная сувязь была яшчэ моцная, а думка пра чужую краіну страшная.

    - Зараз яна добранька абдумае гэта пытаньне, - скончыў ён, - прызвычаіцца з думкай і пойдзе з намі. Яна мяне вельмі кахае, і я яе таксама, і расстацца з ёй было б мне вельмі цяжка.

    - А Гарохаў, таго і глядзі, сам застанецца тут! - дадаў Гаруноў. - Яму гэтае сытае і спакойнае жыцьцё вельмі падабаецца.

    - Ну, калі падзеі будуць разьвівацца далей так, як я мяркую, то пра спакойнае жыцьцё на гэтай зямлі казаць не прыйдзецца, - сказаў Вордзін.

    - Што ж вы мяркуеце?

    - Ведаеце, дзе мы былі з Аннуір? Мы дайшлі да наступнай паляны, дзе знаходзіцца адно з азёр, што пузырацца з пэрыядам у паўгадзіны. Мы праседзелі поруч яго больш гадзіны і не бачылі ні разу ўзьняцьця бурбалкі і выйсьця пары.

    - Вось яно што!

    - Супастаўляючы гэта са зьнікненьнем сьвяшчэннага возера і са шматлікімі расколінамі ў глебе няцяжка зрабіць выснову, што землятрус моцна парушыў падземны рэжым гэтай катлавіны. І мне становіцца жудасна…

    - Як анкілёнам! - перапыніў яго Касьцякоў са сьмехам. - Калі адно возера выцекла, а іншае перастала пузырыцца, то нам ад гэтага ні цяпло, ні холадна. Усё іншае ж засталося.

    - Пачакайце сьмяяцца. Нам можа зрабіцца вельмі холадна, - працягваў Вордзін сур’ёзна. - Чым абумоўлены цудоўны цёплы клімат гэтай катлавіны сярод палярных ільдоў? Выключна падземным жарам, які вылучаецца яшчэ з нетраў згаслага вулькану. Без гэтага цяпла катлавіна была б пахавана даверху пад масамі льдоў з паступова назапашаных сьнягоў.

    - А-а-а! - працягнуў Касьцякоў, і твар яго зрабіўся сур’ёзным.

    - Так! І землятрус, парушыўшы падземны рэжым, гэта значыць замкнуўшы расколіны, якія выводзяць цяпло з нетраў, можа абумовіць у найблізкім жа будучым рэзкую зьмена клімату катлавіны…

    - І згуба ўсіх жывёл, расьлін і людзей! - перапыніў яго Гаруноў.

    - Так, згуба ўсяго жывога ўжо на працягу хуткай зімы. Мы ведаем, якая мяккая была тут зіма, што дазваляла жывёлам здабываць корм з-пад сьнегу.

    - Але ж галоўны жар дае паўночная частка катлавіны, а не азёры, што пузырацца. Там, можа быць, усё засталося па-старому?

    - Сумняваюся. Першы землятрус мы выпрабавалі менавіта там. Магчыма, што яшчэ не ўсе расколіны, якія выводзілі кіпячую ваду і пару, зачыніліся. У такім разе зьмена клімату будзе не такой рэзкай. Але хто паручыцца, што наступны землятрус не дакончыць гэту працу?

    - Ведаеце, нам неабходна яшчэ раз наведаць даліну Тысячы Дымоў і высьветліць, што там адбылося.

    - Так, гэта было б карысна. Але я баюся, што Амнундак не пусьціць нас.

    - Чаму ж?

    - Таму што першы землятрус здарыўся як раз, калі мы былі там. Пры забабонах анкілёнаў…

    - Разумею. Ну, пойдзем употай - усё адно сяброўства ў нас сапсавана, горш не будзе.

    - Але без канвою страшнавата. Можам сустрэцца з вампу, - заявіў Касьцякоў.

    - Яны ўцякуць ад першага стрэлу, а ад засады і ўначы нас усьцерагуць сабакі. Калі ісьці ўлегцы, можна абвярнуцца ў два дні і начаваць у апошняй вады. Вельмі далёка залазіць у даліну Тысячы Дымоў і не прыйдзецца - адразу будзе відаць, ці працягваецца вылучэньне пары і кіпячай вады.

    - Правільна! - вырашыў Гаруноў. - Заўтра ж у шлях ды чым раней. Гарохава зноў пакінем тут і жанчын, вядома, таксама.

    - Не, Аннуір я жадаў бы ўзяць з сабой.

    - Навошта гэта? Яна абмяжуе нашу волю.

    - Ніколькі, хадок яна выдатны. І, акрамя таго, калі мы пойдзем адны, гэта ўзбудзіць падазрэньні анкілёнаў, праз стойбішчы якіх прыйдзецца ісьці. Аннуір будзе мець ролю канвою.

    - Баба ў якасьці канвою пры трох мужчынах! - засьмяяўся Касьцякоў.

    - Ну, павадыра, шпега анкілёнаў - як жадаеце. На тых стойбішчах яшчэ не ведаюць, што ў нас адносіны з Амнундаком сапсаваліся. Акрамя таго, яна добра ведае дарогу да апошняга стойбішча, адкуль яна родам, і сапраўды будзе павадыром, зьберажэ нам час.

    - Вы зноў правы! Значыць, вырашана: заўтра на досьвітку ў шлях! І загадаеце Аннуір паволі прыгатаваць нам правізіі на дарогу.

    - А Гарохаву ні слоўца! Прыгатуем цяпер нашы клункі і стрэльбы, пакуль нікога няма.

    Ледзь вандроўцы пасьпелі зрабіць гэта, як у зямлянку ўбегла задыханая Аннуір.

    - Мікіта шмат казаў Амнундаку і ваярам - сказала яна пасьпешліва, - казаў, што зямля больш не будзе трэсьціся і лопацца і што сьвяшчэннае возера вернецца назад і што ўсё будзе зноў добра. Анкілёны сярдуюць, навошта белыя людзі робяць гэта. “Мы ім усе далі: і жыльлё, і ежу, і маладых жонак, а яны не жадаюць зрабіць нам добрае”. А жанчыны крычаць: “Адніміце ў іх грамы і маланкі, і хай яны ідуць туды, адкуль прыйшлі. Без іх мы жылі спакойна”. І Мікіта зноў ім пачаў казаць, а яны паўтараюць сваё. Амнундак вырашыў - вось прыйдзе шаман, памоліцца; як скажа - так і зробім.

    - Мікіта неасьцярожна наабяцаў ім тое, што можа і не здарыцца, - сказаў Гаруноў.

    - І ўрэшце справу вырашыць шаман незалежна ад гэтых абяцаньняў Мікіты, - дадаў Касьцякоў.

    - Я думаю, што шаман таксама прыслухоўваецца да “голасу народа”, - заўважыў Вордзін. – Гэта хітры стары. Успомніце, калі ён вядзьмарыў у дзень нашага прыходу, ён заявіў ад імя духоў, што бедзтвы, можа быць, не пачнуцца, пакуль белыя людзі застаюцца ў анкілёнаў. Ён пакінуў сабе шчыліну і аказваецца меў рацыю.

    Увайшоў Гарохаў і сказаў:

    - Я іх трохі супакоіў, а спачатку яны вельмі сердавалі, а горш усяго бабы: “Гоніце іх, нас гэта значыць, у шыю! - крычаць. - Мы ім і жыльлё, і ежу, і посуд усякую далі, і лепшых дзяўчат сваіх не пашкадавалі, а яны вось што нам робяць!”. І галосяць і галосяць!.. Насілу іх Амнундак шаманам супакоіў: прыйдзе, маўляў, і разважыць, што рабіць з імі. Цяпер прыйшоў шаман, і мне загадалі сысьці.

    - А мы спадзяваліся, што будзем прысутнічаць пры маленьні, - сказаў Гаруноў.

    - Ніяк нельга, - адказаў Гарохаў. - Шаман, як падышоў, убачыў мяне і сказаў Амнундаку, каб белых людзей на маленьні не было.

    - Значыць, будзе суд у адсутнасьці падсудных! - усьміхнуўся Касьцякоў. - А жанчыны могуць пайсьці?

    - Яны ўжо ўсё там. Ад іх і пазнаём першым чынам, што скажа шаман.

    Гарохаў, відавочна, не заўважыў Аннуір, калі ўвайшоў у зямлянку, а яна за яго сьпіной паціху шаснула за дзьверы, як толькі пачула, што прыйшоў шаман, а яму загадалі сысьці.

    - А ці ведаеце, які холад на двары? - дадаў Гарохаў, прысаджваючыся да агню і працягваючы да яго рукі. - Я зусім акалеў, пакуль там размаўляў. Густы туман, і халодны, нібы ў нас у Казачым.

    Вордзін шматзначна пераглянуўся з Гаруновым, і абодва выйшлі на паветра.

    Іх ахапіў такі холад, якога яны даўно не выпрабоўвалі, - тэмпэратура, напэўна, была ледзь вышэй за нуль. І цемра была такая, што ў дзьвюх кроках нельга было адрозьніць адзін ад аднаго. Сьвятло ад вогнішча, які выходзіў з дымавой адтуліны зямлянкі, ледзь асьвятляў густую смугу, што вісела у паветры.

    З жыльля правадыра ўжо даносіўся грукат бубна і глухі голас шамана.

    Сабакі, пачуўшы гаспадароў, падбеглі і сталі віскатаць і прасіцца ў зямлянку.

    - Эге, і яны адвыклі ад холаду! - сказаў Вордзін. - Нічога, абвыкайце, хутка вернецеся на халодную радзіму.

    - Але заўтра мы ідзём на поўнач? - спытаў Гаруноў.

    - Вось даведаемся, што вымаліць шаман у багоў. Можа быць, прыйдзецца ў гэту ж ноч, карыстаючыся смугой, бегчы адгэтуль.

   - Ці ж мы знойдзем дарогу ўначы?

    - А гэтыя стварэньні на што? Яны павядуць нас, - адказаў Вордзін, лашчачы Крата, які круціўся ля яго ног.

    Калі яны вярнуліся ў зямлянку, Гарохаў укладваўся спаць ад няма чаго рабіць. Вычакаўшы, пакуль ён захроп, вандроўцы перамовіліся з Косьцяковым адносна магчымых уцёкаў уначы і адабралі пажыткі, якія трэба было ўзяць з сабой. Затым уселіся да агню ў цяжкім чаканьні вяртаньня жанчын з маленьня.

    Нарэшце зьявілася Аннуір, прысела да агню і, пільна гледзячы ў яго, сказала са сьлязьмі на вачах:

    - Ліха будзе анкілёнам, шаман кажа. Холад, вада, агонь. Спраўджваецца прадказаньне продкаў. Белыя людзі прыйшлі - бедзтвы пачаліся. Белыя людзі сыдуць - бедзтвы застануцца. Калі могуць - хай дапамогуць. Будзем маліцца, ахвяры прыносіць. Нядобра казаў, няскладна казаў. Тры разы пачынаў маленьне. Зараз ляжыць, як мёртвы. Анкілёны сядзяць, чакаюць, ці не скажа лепшага.

    Але вандроўцы засталіся задаволеныя вынікамі вядзьмарства. Іх, прынамсі, прама не назвалі вінаватымі бедзтваў, не патрабавалі, каб яны спынілі іх, не выганялі неадкладна са свайго асяродзьдзя. А калі бедзтвы дадуць перадышку на цэлыя тыдні ці нават месяцы, анкілёны супакояцца, і можна будзе мірна дажываць свой час і сысьці, калі гэта будзе зручна.

    - Аннуір, - сказаў Вордін, - заўтра рана-рана мы пойдзем у даліну Тысячы Дымоў, і ты пойдзеш з намі. Але іншым нічога не кажы.

    - Навошта вы зноў ідзяце ў гэта нядобрае месца?

    - Трэба паглядзець, што там робіцца, ці хутка скончацца бедзтвы анкілёнаў.

    - Як вы пазнаяце гэта? Шаман не ведае, а вы ведаеце!

    - Пойдзеш з намі - і ты пазнаеш, мы табе растлумачым. Пойдзем праз стаянку твайго роду. Ты ведаеш самую прамую дарогу?

    - Як не ведаць - колькі разоў хадзіла.

    - І ў смугу дарогу знойдзеш?

    - Паспрабую. Для цябе ўсё зраблю!

    - Ну, тады кладзіся спаць, уставаць трэба рана.

    Толькі што яны ўлегліся, як зьявіліся астатнія чатыры жанчыны. Пры выглядзе пустой зямлянкі яны спачатку спалохаліся, падумалі, што белыя людзі ўпотай зьбеглі, але зараз жа заўважылі сьпячых і, пагрэўшыся трохі ля агню, разышліся па сваіх месцах, адкуль неўзабаве прычулася ціхая гаворка. Вандроўцы раніцой пазналі, што шаман, ачуўшыся, сказаў, што белыя людзі не павінны сыходзіць, а то будзе горш. Таму і жанчыны вярнуліся да іх.

                                                            ЧОРНАЯ ПУСТЭЛЬНЯ

    На досьвітку тры дасьледнікі і Аннуір, апрануўшыся пацяплей і захапіўшы клункі і стрэльбы, адправіліся ў шлях. Гарохаву яны пакінулі цыдулку, што пайшлі на агляд азёр і вернуцца толькі на наступны дзень, а яго пакінулі анкілёнам у заклад свайго вяртаньня. Смуга была вельмі густой, але Аннуір хутка знайшла прамую сьцежку да далёкіх стойбішчаў і ўпэўнена вяла сваіх спадарожнікаў. Холад прымусіў іх ісьці хутка. На траве паўсюль ляжала шаць, і адно з азёр, міма якога прайшла сьцежка, аказалася пакрытым тонкім лёдам у берагоў.

    - Ніколі яшчэ ў нас не было так холадна гэткім часам! - заўважыла Аннуір пры выглядзе лёду.

    - Вось мы і ідзём у даліну Тысячы Дымоў, каб пазнаць, чаму стала так холадна, - растлумачыў ёй Вордзін.

    Смуга расьсеялася толькі ля поўдня, калі падарожнікі дайшлі да апошняга стойбішча, дзе зрабілі прывал для абеду. Яно таксама развалілася пры землятрусе, але было ўжо амаль адноўленае. Яго насельніцтва сустрэла белых людзей прыязна - да яго не дашлі яшчэ настроі і падазроны, якія разьвіліся напярэдадні ў родзе Амнундака. Яны ведалі пра зьнікненьне сьвяшчэннага возера і былі ўстрывожаны, але барабан не перадаў, што ў гэтым вінавацяць прышэльцаў.

    Прысутнасьць Аннуір, якую яе радня любіла, адхіліла усякія падазрэньні, што белыя людзі зьбеглі, а калі тры ваяры, пазнаўшы, куды ляжыць шлях, прапанавалі сябе ў канваіры і гэта не было адпрэчана, не засталося нават думкі пра адлучку без згоды правадыра.

    Адпачыўшы, адправіліся далей. Сонца ўжо прыгравала, але дзень вырабляў уражаньне восеньскага, а не летняга. Пайшлі найкароткім шляхам на поўнач і гадзіны праз тры дасягнулі пояса беднай расьліннасьці, а трохі пазьней уступілі ў пустэльную мясцовасьць. Якая адбылася ў ёй зьмена была прыкметная ўжо за некалькі кілямэтраў - не відаць было шматлікіх слупоў белай пары на гарызонце, і ўдалечыні выразна малявалася чорная сьцяна ўскраіны катлавіны. Калі ўступілі ў межы даліны Тысячы Дымоў, усе былі зьдзіўлены. Не засталося ніводнага з тысячы слупоў, якія ажыўлялі мясцовасьць сваімі клюбамі і вясёлкамі; у кіпячых азёрах вада ці зьнікла, ці стаяла спакойна, хоць была яшчэ гарачая. Паўсюль, наколькі ахопліваў позірк, расьсьцілалася голая, чорная, зьнежывелая пустэльня з лавы зь яе шлякаватай паверхняй, перасечанай у розных кірунках расколінамі; ад яе ішоў зараз сухі жар, і ветрык, які пранасіўся часам, быў падобны дыханьню з велізарнай пякарні ці мэталюргічнай печы, уздымаў чорны пыл і круціў яго віхраслупамі па мёртвай раўніне. Гарачае паветра струменілася па яе паверхні і рабілася непразрыстым, бо чорныя абрывы ўскраіны здаваліся плывучымі на паверхні шырокага возера і набывалі фантастычныя абрысы. Здавалася, што за возерам на самым беразе яго ўзвышаўся велізарны горад.

    Са зьдзіўленьнем усё сузіралі зьмену, якая адбылася. Анкілёны былі з тых, якія суправаджалі вандроўцаў у мінулы раз, і ім зрабілася жудасна. Яны доўга шапталіся паміж сабой і нарэшце спыталі:

    - Дзе ж тысячы дымоў, якія мы бачылі тут? Дзе азярцы, у якіх мы варылі мяса? Што гэта значыць, скажыце, белыя людзі? Чаму падземныя духі перасталі варыць і паліць там, у глыбіні? Памерлі яны, ці заснулі, ці сышлі ў іншае месца?

    Гаруноў растлумачыў ім пры дапамозе Аннуір, што ўсё гэта - наступствы землятрусу. Яны зразумелі толькі напалову і зрабілі выснову, нечаканую, але правільную:

    - Значыць, нам далёка, як мінулы раз, хадзіць не трэба?

    Сапраўды, пранікаць у глыб чорнай пустэльні не было патрэбы, ды і было б вельмі цяжка. У абвостраным паветры было цяжка дыхаць. У мінулы раз шматлікія слупы пары, выпараючыся ў атмасфэры, некалькі паніжалі тэмпэратуру; было горача, як у лазьні, але памяркоўна. Кінуўшы апошні погляд на мёртвую пустэльню і фантастычны горад, які маячыў удалечыні, павярнулі зваротна і на заходзе спыніліся на начлег у першага з азёр у паласе расьліннасьці. Тут было яшчэ цяпло - паўночны ветрык прыносіў жар з пустэльні. Разьмясьціўшыся ля вогнішча і падсмажваючы мяса, пачалі абмяркоўваць становішча. Аннуір гаварыла са сваімі сваякамі - і вандроўцы маглі казаць вольна; яны былі ўстрывожаны.

    - Якія высновы можна зрабіць з таго, што мы бачылі сёньня? - спытаў Гаруноў.

    - Мне здаецца, вельмі сур’ёзныя, - адказаў Вордзін. - Мая здагадка, што землятрус моцна зьмяніў падземны рэжым катлавіны, нажаль, апраўдалася цалкам, і грэлка Землі Саньнікава, як з поўнай падставай можна назваць даліну Тысячы Дымоў, сапсавалася. Глеба ў ёй яшчэ гарачая, але яна хутка астыне, і хуткім часам пачнецца замярзаньне катлавіны, і гэты аазіс сярод палярных ільдоў хутка зьнікне.

    - І нічога іншага чакаць нельга? Гэта адзіны магчымы вынік? – спытаў Касьцякоў.

    - Не, ён быў бы адзіным, калі б пасьлявульканічная дзейнасьць, якая выказвалася ў гэтых фумаролах, кіпячых і пузырачых азёрах, памірала натуральнай сьмерцю, паступова слабеючы. Але тады і згуба жыцьця ў катлавіне ішла б вельмі павольна - можа быць, цэлыя дзесяцігодзьдзі; зімы станавіліся б памаленьку суровей і даўжэй, жывёлы, расьліны і чалавек доўга змагаліся б з гэтым пагаршэньнем жыцьцёвых умоў.

    - А зараз яны асуджаны на згубу на працягу адной зімы?

    - Так, калі не здарыцца ў найблізкія ж тыдні ці месяцы аднаўленьня грэлкі.

    - Чаму ж яна можа аднавіцца?

    - Па-мойму, не можа, а павінна. Землятрус зачыніў расколіны, па якіх вылучэньні з патухлага ці заснулага - гэтага мы не ведаем - вулькану ў выглядзе пары і газаў, вельмі багатых, прарываліся на паверхню. Гэтыя вылучэньні не спыніліся - ім толькі адрэзаны шлях угару. У глыбіні яны назапашваюцца і рана ці позна павінны знайсьці сабе выйсьце; чым пазьней гэта здарыцца, тым катастрафічней будзе прарыў. Таму трэба пажадаць, каб хутчэй здарыўся яшчэ землятрус, які адкрые пары і газам старыя ці ж новыя шляхі ўгару; гэта будзе самы бязбольны спосаб вырашэньня крызысу, таму што, калі пара і газы, назапасіўшыся да крайняй напругі, пачнуць самі пракладаць сабе выйсьце, тое можа нават скончыцца аднаўленьнем вулькану, гэта значыць згубай насельніцтва, але ўжо не ад холаду, а ад агню.

    - Вось дык гісторыя! - выклікнуў Касьцякоў. - Няшчасныя анкілёны, ім усё адно гінуць - так ці інакш!

    - І адзінае выратаваньне - у новым землятрусе! - сказаў Гаруноў. - А яны моляць багоў, каб зямля больш не трэслася.

    - Так, у новым і найхутчэйшым. Бо калі яно здарыцца толькі будучай вясной, то ўжо мала дапаможа: большасьць жывёлаў не перажыве зіму з маразамі ў сорак-пяцьдзесят градусаў і шматдзённымі завеямі. Анкілёны ў зямлянках могуць яе перажыць - дроў тут досыць, але будучым летам яны пачнуць выміраць ад голаду, бо ўся буйная дзічына зьнікне.

    - А пералётныя птушкі, а вадзяныя арэхі, грыбы, ягады, карэньчыкі?.. Вы глядзіце занадта змрочна.

    - Ну, мабыць. Усёткі сілкавацца ім прыйдзецца менш і горш. Хіба што зоймуцца хлебаробствам, агародніцтвам, гадоўляй рыбы, жывёлагадоўляй. Але для гэтага ім трэба даставіць насеньне, прылады і навучыць іх.

    - Такім чынам, вярнуўшыся дахаты, мы павінны сказаць шаману і Амнундаку, што трэба маліць богаў пра найхутчэйшы землятрус? А калі ён створыць новыя шляхі ў паўднёвай частцы катлавіны?

    - Гэта, вядома, будзе горш, таму што загіне больш ці меней буйны ўчастак расьліннасьці, можа быць, аленевыя пашы, паляны, зямлянкі. Але ўсёткі гэта лепш, чым поўная згуба ад холаду.

    - А што рабіць нам? - спытаў Касьцякоў.

    - Нам трэба працягнуць час магчыма даўжэй і сыходзіць з катлавіны ў крайнім выпадку, - адказаў Вордзін.

    - Пажывём - пабачым, што будзе далей, як зьменіцца надвор’е, якім будзе настрой анкілёнаў. Застаючыся, мы рызыкуем менш, чым у выпадку заўчаснага сыходу, - пацьвердзіў Гаруноў. Стомленыя далёкім пераходам, падарожнікі хутка і спакойна заснулі.

    Анкілёны па чарзе вартавалі.

                                                       АХВЯРАПРЫНАШЭНЬНЕ

    На наступны дзень вандроўцы, абмінуўшы апошняе стойбішча, даволі рана вярнуліся дахаты. Вакол зямлянкі правадыра яны ўбачылі скупнасьць анкілёнаў, якія абкружылі ваяроў суседняга стойбішча, якія толькі што прывялі палоннага вампу.

    Яны распавядалі, што ў гэты дзень раніцай, адправіўшыся на паляваньне, яны натыркнуліся на пяць вампу, відаць выведнікаў, якія выглядвалі магчымасьць выкраданьня аленяў. Іх нагналі недалёка ад статка. Адбылася сутычка, падчас якой дзьвюх вампу забілі, два пасьпелі зьбегчы, а аднаго параненага ўзялі ў палон і прывялі ў падарунак чужаземцам. Ваяры ведалі, што апошнія зьбіраюць шкуры і чэрапы дзікіх жывёл; падчас апошняй экскурсіі ў даліну Тысячы Дымоў узялі чэрап і косьці вампу, зьедзенага ваўкамі, і вырашылі, што жывы вампу яшчэ лепш падыходзіць для той жа мэты. Палонны стаяў з моцна зьвязанымі назад рукамі, пакрыты крывёй з некалькіх ран ад дзідаў і стрэл, і, відаць, ледзь трымаўся на нагах. Яго абступілі суцэльным кольцам жанчыны і дзеці, якім даводзілася бачыць вампу вельмі рэдка. Зараз яны маглі ўволю нагледзецца на жывога вампу. Калі вандроўцы заявілі, што вампу цікавы для іх, пакуль ён жывой, Амнундак распарадзіўся, каб яго прывязалі да дрэва. Вандроўцы вырашылі пасьпяшацца зрабіць усе вымярэньні, якія іх цікавілі, зьняць фатаграфіі, а затым папрасіць правадыра адпусьціць вампу. Палонны быў яшчэ малады, мускулісты, як усе гэтыя першабытныя людзі. Вымярэньням чэрапа, вядома, замінала зблытаная грыва валасоў, напоўненых шматгадовым брудам, і Гаруноў вырашыў абстрыгчы яго. Калі ён падышоў да вампу з бліскучымі нажніцамі, апошні падумаў, што яго зьбіраюцца зарэзаць, і выпусьціў дзікі лямант. Апэрацыя стрыжкі выраблялася пад поглядамі цэлага натоўпу анкілёнаў, якая абкружыла дрэва, - ім ніколі яшчэ не даводзілася бачыць падобнае, і сама прылада была ім незнаёмая. Палонны прыняў гэта за прэлюдыю да якіх-небудзь катаваньняў і імкнуўся схапіць сваімі дужымі зубамі руку ката, так што прыйшлося завязаць яму рот. Бліскучыя прылады для вымярэньня чэрапа прывялі яго ў трапятаньне. Гэтыя вымярэньні, а таксама абмер цела ён, вядома, палічыў за нейкія вядзьмарскія маніпуляцыі, у выніку якіх з ім павінна было адбыцца штосьці вельмі кепскае. Нарэшце, калі прынесьлі і паставілі перад ім на бліскучым трыножніку нейкі чорны прадмет і раздаўся пстрык засаўкі, ён заплюшчыў вочы, уявіўшы, што цяпер яго ўразіць маланка. Таму, калі яго нарэшце пакінулі ў супакоі і з ім нічога не здарылася, ён, мабыць, быў зьдзіўлены. Анкілёны з велічэзнай цікавасьцю сачылі за ўсімі гэтымі апэрацыямі; вымярэньні галавы і цела былі ім ужо знаёмыя, бо спачатку жанчыны, а затым некаторыя ваяры і дзеці ўжо падвяргаліся ім, і заўсёды гэтыя вымярэньні скончваліся тым жа чорным прадметам на бліскучым трыножку, значэньня якога анкілёны не маглі зразумець.

    Калі ўсё было скончана, Гаруноў папытаў правадыра адпусьціць палоннага на волю, але атрымаў рашучую адмову.

    - Сёньня ўвечары у нас ізноў будзе маленьне, і шаман пазнае рашэньне духоў, ці павінен вампу памерці, - заявіў Амнундак. - Дагэтуль мы палонных не адпускалі ніколі.

    Ужо шарэла, і вандроўцы, стомленыя далёкай экскурсіяй і гісторыяй з палонным, былі рады вярнуцца ў сваю чыстую зямлянку і разьмясьціцца ля палаючага агню.

    Смуга ўжо згушчалася і зноў станавілася холадна. Ад Гарохава яны пазналі, што і напярэдадні, і ў гэты дзень смуга трымалася да поўдня, а потым, нягледзячы на тое што сонца было відаць, увесь час было холадна, “як у нас у Казачым у гэтую пару”. У гэты дзень быў заўважаны адлёт беражанак на поўдзень, а гусі і качкі таксама зьбіраліся да адлёту, падахвочваемыя наступам холаду. Пасьля дзьвюх марозных начэй трава на палянах зблякла і лягла, а лісьце на дрэвах, не жоўкнучы, пачалі валіцца. Анкілёны былі зьдзіўлены і казалі, што такія халады і туманы ў іх бывалі толькі цэлым месяцам пазьней, а птушкі ляцяць зараз таксама раней звычайнага часу. З нагоды холаду ў гэты вечар і было прызначана маленьне. Калі сьцямнела, Гарохаў пайшоў пазнаць, ці не прыйшоў шаман і ці могуць белыя людзі прысутнічаць на маленьні. Ён вярнуўся з весткай, што ў гэты раз маленьне будзе толькі ў прысутнасьці ваяроў і нават жанчыны і дзеці будуць выдалены з зямлянкі.

    З прычыны холаду Амнундак папрасіў белых людзей пусьціць жанчын з дзецьмі на гэты час у іх жыльлё.

    - Мне прыйшло ў галаву, што яны ладзяць штосьці ліхое! - сказаў Вордзін пры гэтай вестцы. - Яны выдаляюць усіх жанчын, каб мы не маглі пазнаць нічога праз іх.

    - Магчыма, - адказаў Гаруноў. - Але перашкодзіць ім мы не можам, і застаецца толькі быць напагатове. А вось спытаеце Аннуір, ці бываюць у іх маленьня падобнага роду.

    Аннуір паведаміла, што падобныя маленьні бываюць перад паходамі супраць вампу.

    Неўзабаве зямлянка напоўнілася жанчынамі і дзецьмі, якія прыйшлі бавіць час свайго выгнаньня ў вогнішча белых людзей. Яны і раней бывалі тут у гасьцях, асабліва падчас адлучак чужаземцаў; але зараз, зьявіўшыся цэлым родам, былі адважней, прынесьлі з сабой палачкі з мясам, аладкі і пачалі рыхтаваць вячэру; іх сьмех і жарты, вішчаньне дзяцей, плач немаўлятаў напоўнілі зямлянку. Пры поглядзе на гэтых вясёлых і бестурботных людзей, якія нядаўна яшчэ прапаноўвалі гнаць у шыю чужакоў і што вінавацілі іх у бедзтвах, прадказаных продкамі, а зараз якія балбаталі і жартавалі з тымі ж чужакамі, вандроўцы не маглі не падумаць пра тое, што бачылі напярэдадні ў чорнай пустэльні і што пагражала блізкай згубай гэтаму першабытнаму племю, калі становішча не зьменіцца.

    - Я ўсё думаю і не магу вырашыць… - сказаў Гаруноў Вордзіну, які адасобіўся з ім у куце зямлянкі, калі сьмех і жарты жанчын пачалі надакучаць, - не магу вырашыць, ці павінны мы сказаць анкілёнам пра пагражальную ім згубу і прапанаваць ім сыходзіць разам з намі на поўдзень.

    - Я таксама думаў пра гэта, - адказаў Вордзін, - але вырашыў, што гэта заўчасна. Цяпер мора адкрыта і ісьці ім, не маючы лодак, няма куды. Ды акрамя таго, невядома, ці апраўдаюцца і ў якім выглядзе мае асьцярогі. Калі адновіцца так ці інакш грэлка Землі Саньнікава, усё можа зьмяніцца да лепшага, можа быць, на цэлыя дзесяцігодзьдзі.

    - А калі грэлка не адновіцца і на нашых вачах пачне насоўвацца зіма?

   - І ўсёткі казаць ім нічога не прыйдзецца. Куды яны могуць ісьці праз ільды ў палярную ноч, без досыць цёплай адзежы, без паліва, без аленяў, якія загінуць ад голаду праз некалькі дзён шляху па льдах? Не, гэту зіму яны сяк-так перажывуць, а ўвесну, калі ўбачаць, што сьнягі не растаюць, што жывёлы загінулі, самі могуць дадумацца да неабходнасьці сысьці адгэтуль.

    - Слушна! А ўвесну мы можам вярнуцца сюды з вялікай экспэдыцыяй, якую пашле акадэмія, каб вывучыць зямлю і яе насельніцтва, перш чым сьнягі канчаткова запоўняць катлавіну. Тады лягчэй будзе ўладкаваць і зыход анкілёнаў - яны павераць у яго неабходнасьць.

    - А зараз яны будуць толькі патрабаваць ад нас, каб бедзтвы спыніліся!

    Пасьля вячэры жанчыны па просьбе Гарохава ўладкавалі скокі. Дзяцей са старымі парассаджвалі па кутах, а самі, распрануўшыся, зазвычай, дагала, узяўшыся за рукі, пайшлі карагодам вакол агню. Скокі складаліся ў падскокваньні, уздыманьні то правай, то левай нагі, у рухах рук, выгінах тулава ў розныя бакі пад акампанэмэнт прыпеву простай мэлёдыі. Такімі скокамі жанчыны забаўлялі сябе і мужчын у доўгую палярную ноч, калі надакучала аднастайнае сядзеньне ў зямлянцы. Спачатку прыпеў і рухі былі павольныя, нібы скакалі ня хочучы, але паступова сталі жывей, і нарэшце жанчыны закруціліся так хутка, што ў гледачоў зарабаціла ў вачах і зазьвінела ў вушах ад тупату ног, ляпаньня ў ладкі і вішчаньняў. Смуглыя целы выгіналіся ў шалёных скоках, косы раскідваліся, каралі падскоквалі на грудзях, запясьці мільгалі ўзад і наперад, вочы разгарэліся, вусны расчыніліся, выяўляючы бліскучыя белыя зубы. Нарэшце, дайшоўшы да зьнямогі, усё паваліліся на зямлю і расьцягнуліся ў розных паставах вакол агню, цяжка дыхаючы і папраўляючы свае паяскі. Чорна-сінія лініі татуяваньня вылучаліся зараз асабліва рэзка на пакрытых потам целах, і можна было бачыць пераборлівыя ўзоры, кветкі, лісьце, сонца, галовы жывёл, намаляваныя фантазіяй першабытных мастакоў – старых кабетаў, што займаліся гэтай справай на целах дзяўчат у доўгую палярную ноч і якія намагаліся перасягнуць адна адну ў мудрагелістасьці гэтых упрыгожваньняў. Мы ўжо апісалі татуяваньне жанчыны са зьмеямі - другой жонкі Амнундака. У Аннуір цела сьпераду было пакрытае лісьцем і кветкамі розных фасонаў, а ззаду паміж лапаткамі зьзяла сонца, прамяні якога разыходзіліся да шыі, плячэй і паясьніцы; ніжэй апошняй былі намаляваны два месяцы, зьвернутыя рагамі адзін да аднаго. Раку была пакрытая зыгзагападобнымі лініямі сьпераду і хвалістымі ззаду, прычым на лапатках і ніжэй паясьніцы гэтыя лініі закручваліся сьпіралямі. Дзяўчыны фарсілі адна перад адной мудрагелістасьцю ўзораў на сваім целе, і маладыя ваяры на вясновым сьвяце таксама ацэньвалі сваіх выбраньніц з гэтага пункта гледжаньня.

    Адпачыўшы, жанчыны ўселіся вялікім паўколам ззаду агню, супраць вандроўцаў, і задумалі гульню: тая якая сядзела на правым флянгу пляснула левай рукой суседку па сьпіне з воклічам “першая”; тая прарабіла тое ж са сваёй суседкай зьлева з воклічам “другая”; так хваля плясканьняў пракацілася далей да левага флянгу; калі якая-небудзь зьбівалася ў ліку, яе тузалі справа і зьлева пры агульным рогаце. З левага флянгу хваля плясканьняў, але іншай рукой, пайшла зваротна, ізноў з лікам пачынаньня з першай, але на палове паўкола скрыжавалася з новай хваляй, якая ішла справа; такім чынам лёгка было зьбіцца ў ліку, што давала нагоду да частае калатні да ўсеагульнага задавальненьня. Калі гэта забава надакучыла, перайшлі да іншай: жанчыны прыселі на кукішкі выцягнуўшы наперад рукі, адначасова працягвалі да агню правыя ногі, а затым, вельмі хутка падцягнуўшы іх назад, працягвалі левыя; калі якая-небудзь спазьнялася ці працягвала не тую нагу, суседкі пры агульным сьмеху перакульвалі яе на сьпіну, і абедзьве ногі яе мільгалі ў паветры. Гэта гульня так разахвоціла жанчын, што хутка яны пачалі перакульваць адзін аднаго без усякай нагоды, і скончылася тым, што ўсе яны ляжалі на зямлі, нагамі да вогнішча і рагаталі.

    - Гэтыя скокі і гульні, - заўважыў Гаруноў, - выдатная гімнастыка, каб расьцерці ацёклыя ад доўгага сядзеньня члены ў доўгую палярную ноч.

     - Так, мужчыны ходзяць на паляваньне, пільнуюць аленяў, сякуць дровы, а жанчыны асуджаны на хатнія працы ў зямлянцы, - пацьвердзіў Вордзін.

    - Першая гульня завецца ў іх “каралі”, а другая – “жабкі”; ёсьць яшчэ трэцяя, “выпрабаваньне”, яна спакойная, - сказаў Гарохаў і дадаў, зьвяртаючыся да жанчын: - Пакажыце нам “выпрабаваньне”!

    Жанчыны прыселі па месцах.

    - А хто ў нас з мінулай зімы застаўся цярплівай? - пачулася пытаньне. - Ты, Анну?

    - Я! - заявіла Аннуэн.

    - І я таксама ў сваім родзе! - заявіла Аннуір.

    - Ты тут чужая, і цябе трэба спачатку выпрабаваць, ці праўда, што ты цярплівая. Кладзіся першая, - вырашылі жанчыны. Прынесьлі шкуру, паклалі яе недалёка ад вогнішча пасярэдзіне паўкола, і Аннуір выцягнулася на ёй дагары. Аннуэн узяла кубак, напоўніла яе да краёў вадой і паставіла на жывот ляжалай, затым прысела ў яе ног і стала казытаць яе падэшвы. Астатнія жанчыны пачалі гучна лічыць. Выпрабаваньне складалася ў тым, што ляжалая, нягледзячы на казытаньне, павінна была ляжаць настолькі рахмана, стрымліваючы нават дыханьне, каб з кубка не пралілася ні кроплі вады, пакуль не скончыцца лік да дзесяці. Хоць у анкілёнаў падэшвы былі агрубелыя ад хады басанож, але выпрабаваньне, аднак, вытрымлівалі нешматлікія, тым больш што жанчыны знарок лічылі вельмі павольна. Вытрымалая атрымлівала тытул цярплівай і права казытаць падэшвы ўсіх нецярплівых.

    Аннуір у гэты раз не вытрымала - і на дзевяці зарагатала; праўда, яе суперніца ў каханьні казытала вельмі моцна.

     - Ну, вось ты зманіла! - заявіла апошняя зларадна. - Ніколі ты не была цярплівай!

    - Можа быць, і ты не была! - запальчыва запярэчыла Аннуір.

    - Іншыя ведаюць! А калі не верыш, можаш выпрабаваць мяне і нават вялікім цярпеньнем, - ганарліва заявіла Аннуэн.

    - Так, яна можа і гэта! - пацьвердзілі іншыя.

    - Ну-ка, пакажы, Аннуэн! - сказаў Вордзін.

    Аннуэн лягла на месца Аннуір, а апошняя, напоўніўшы кубак, паставіла яе вышэй жывата, пад грудзі, і пачала казытаць жывот поруч пупка - месца самае адчувальнае. Але Аннуэн ляжала як каменная і вытрымала выпрабаваньне.

    - Паспрабуй жа вытрымаць гэта! - сказала яна кпліва, паднімаючыся, і выплюхнула ваду з кубка прама ў твар Аннуір. Гэта быў прывілей вытрымалых вялікае выпрабаваньне; Аннуір толькі абцерлася моўчкі і адышла, прысаромленая.

    Адна за другой клаліся жанчыны, і Аннуэн усіх даводзіла да сьмеху: адных раней, другіх пазьней, і грунтоўна добра вадой перш, чым яны пасьпявалі падняцца, да агульнага задавальненьня астатніх. Не вытрымалыя выпрабаваньня потым сушыліся ў вогнішча і рагаталі, гледзячы, як з наступнымі адбывалася тое ж. Вытрымала толькі яшчэ адна з жанчын, і, калі ўсё прайшлі праз выпрабаваньне, Аннуір пажадала падвергнуцца яму паўторна, але з тым, каб яе выпрабоўвала новая цярплівая. Аннуэн пратэставала, але астатнія, ведаючы іх суперніцтва, знайшлі, што Аннуір мае права патрабаваць паўтору, раз яна перш была цярплівай. Аннуір пагадзілася нават на вялікае выпрабаваньне і адважна вытрымала яго, але не скарысталася сваім правам абліць вадой тую, якая яе казытала. Вось, калі б на месцы апошняй была Аннуэн! Гэта атрымала б поўную порцыю!

    - Ну, зараз у вас дзьве звышцярплівыя нявесты! - павіншаваў Вордзіна Гаруноў.

    - І абедзьве раўнівыя! - дадаў Касьцякоў.

    - У поўным парадку рэчаў, - засьмяяўся Вордзін, які быў задаволены, што Аннуір аднавіла сваю рэпутацыю. Пасядзелі яшчэ ў агню, балбочучы, але хутка зьявіўся стары з жыльля Амнундака і сказаў, што жанчыны могуць вярнуцца, бо маленьне скончана.

    - Што сказаў шаман? Што адкрылі яму багі? Што чакае нас? - пасыпаліся на яго пытаньні.

    - Заўтра даведаецеся, а зараз ідзіце спаць, - унікліва адказаў стары і выйшаў.

    Жанчыны апрануліся, паднялі дзяцей, якія спалі па кутах, і адна за адной пакінулі жыльлё белых людзей. Знадворку раздаліся іх воклічы: “Ізноў холадна! Вох, як холадна! Якая смуга! Трымаецеся адна адной, каб не заблудзіцца”.

    Аннуір пайшла з імі, каб паспрабаваць выведаць што-небудзь пра вынік маленьня, але вельмі хутка вярнулася і сказала:

    - Амнундак і ўсе ваяры кудысьці сышлі - выпраўляць шамана, ці што; у жыльлі нікога няма, акрамя двух старых, - адзін сьпіць, а другі мяне аблаяў за цікаўнасьць.

    - Відавочна, і нам самае лепшае легчы спаць. Да заўтра мы нічога не пазнаём, - сказаў Гаруноў.

    Калі б вандроўцы ведалі, што загадалі духі шаману і што анкілёны пачалі неадкладна прыводзіць у выкананьне, яны б не маглі легчы спакойна спаць.

    Адразу па канчатку маленьня ад жыльля правадыра, нягледзячы на смугу і холад, на паўднёвы захад адправіліся ўсе наяўныя ваяры; наперадзе ішлі некалькі чалавек з паходнямі, за імі Амнундак і шаман з вучнем, далей чатыры ваяра несьлі на насілках палоннага вампу, а астатнія анкілёны замыкалі шэсьце, усе ў поўным узбраеньні і глыбокім маўчаньні. Чуўся толькі лёгкі тупат ног, пастукваньне стрэл у калчанах і парыпваньне насілак. Упэўнена знаходзячы дарогу ў смузе, перадавыя з паходнямі вялі гэты дзіўны картэж праз лясы і паляны да сьвяшчэннага возера. На беразе апошняга палоннага, зьвязанага па руках і нагам, паклалі на ахвярную пліту, шаман стаў у яго галавы, вучань - у ног.

    Амнундак і ваяры атачылі пліту суцэльным паўколам, адкрытым да возера, у якім усё яшчэ не было вады. Усе ваяры зараз запалілі паходні і паднялі іх над галавой: шаман узяў бубен, і пачалося маленьне перад ахвярай. Шматлікія паходні кідалі мітусьлівае чырвонае сьвятло на чорную пліту, на распасьцёртага на ёй голага валасатага чалавека, на шамана ў яго дзіўным уборы, з высока паднятым бубнам, якія выдавалі глухі грукат, на паўкола ўзброеных людзей з арлінымі пёрамі ў валасах, з суровымі тварамі, паднятымі да шамана ў поўным глыбокай пашаны сузіраньні. Вакол вісела і калыхалася смуга, часамі разьдзіраючыся, і тады паказваліся чорныя абрывы, дно возера, пакрытае каменем, і цёмнае жарало. На анкілёнаў, ды і на ўсякага чалавека гэта начное маленьне ў такім становішчы не магло не вырабіць глыбокага ўражаньня. Палонны, відавочна які здагадаўся пра што чакала яго долю, дзіка круціў вачамі, і ўсё цела яго ўздрыгвала дробнай дрыготкай. Пасьля прэлюдыі на бубне, якая мела мэтай выклікаць духоў і зьвярнуць іх увагу на сябе, шаман злажыў рукі, падняў свой хударлявы твар, збаразьнёны маршчынамі, угару і, накіраваўшы позірк на хвалі смугі, глухім голасам пачаў маліць духоў.

    - Аммалён, Амнунгем, Іргані! - заклікаў ён шматкроць. - Уладары падземнага царства, заклікаю вас! Мы прынесьлі вам ахвяру - жывога чалавека, ахвяру чырвонай дымлівай крыві. Прыміце яе, не трасіце нашу зямлю, зачыніце шчыліны, вернеце воды гэтага возера! Аммалён, Амнунгем, Іргані! Слухайце, мы заклікаем вас!

    Называючы імёны духоў, шаман падвышаў голас да крыку, і гэтыя дзіўныя імёны некалькі разоў паўтараліся адлюстраваньнем ад абрываў, якія атачалі возера. Здавалася, што гэта адгукаліся падземныя духі, паўтараючы свае імёны. Пры апошнім воклічы шаман раптам выхапіў з-за пояса свой каменны ахвярны нож і, хутка нагнуўшыся, усадзіў яго ў грудзі вампу, які выпусьціў жудасны крык, таксама паўтораны абрывамі. Пакінуўшы нож у ране, шаман наступіў нагой на твар паміраючага палоннага і зноў забіў у бубен.

    Калі цела перастала ўздрыгваць, шаман выняў нож, выцер яго аб валасатую скуру вампу і сказаў:

    - Панясіце ахвяру і кіньце яе ў глыб уваходу ў падземнае царства!

    Шэсьць ваяроў асьцярожна паднялі труп і панесьлі яго, перабіраючыся па сьлізкіх і нахільных камянях да жарала, іншыя ваяры сьвяцілі ім сьпераду і ўзбоч. Калі яны падышлі да жарала, раздаўся зьдзіўлены і радасны крык:

    - Вада ідзе, вада паказалася!

    Сапраўды, жарало, толькі што зеўралае яшчэ сваёй чорнай пустой пашчай, якая зыходзіла ўглыб, да краёў запоўнілася бурлівай вадой.

    - Ахвяра наша прынятая падземнымі духамі! - абвясьціў шаман. - Вада вяртаецца ў сьвяшчэннае возера… Прывяжыце камень да ног ахвяры і кіньце яе хутчэй у жарало! - распарадзіўся ён.

    Апусьціўшы труп на камяні, ваяры разьвязалі яго рукі і прывязалі тым жа рамнём вялікі камень да ног. Потым паднялі труп, разгайдалі яго на руках і кінулі ў жарало, з якога вада вылівалася ўжо на дно возера. Чорныя хвалі з дрыготкімі чырвонымі водбліскамі ад паходняў стуліліся над галавой дзікуна.

    - Прывядзіце ахвярнага аленя! - абвясьціў шаман. - Прынясём ахвяру добрым духам неба!

    Рассоўваючы шэраг ваяроў з паходнямі, праціскаліся наперад два анкілёны, якія вялі за рогі белага аленя. Яго рогі былі ўпрыгожаны каляровымі скуранымі стужкамі, а поўсьць апырсканая плямамі чырвонай охры. Жывёла, спалоханае шматлікімі агнямі, упіралася і мукала. Яго падцягнулі да пліты, паднялі на яе і павалілі да ног шамана.

    Ізноў загуў бубен, і шаман пачаў заклікаць добрых духоў неба, просячы іх вярнуць анкілёнам цяпло, спыніць халады і захаваць аленевыя статкі. Ізноў бліснуў ахвярны нож, які працяў патыліцу аленя, - пунсовая кроў пырснула на белую поўсьць, і жывёла расьцягнулася без руху. Яго пакінулі на пліце, адрэзаўшы толькі галаву, якую заўсёды атрымліваў шаман. Вада ў возеры хутка паднімалася, ужо заліваючы глыбокую частку дна, калі шаман, пакланіўшыся сьвяшчэнным водам, вернутым з падземнага царства, спусьціўся з пліты. У ранейшым парадку, але з насілкамі, упрыгожанымі толькі галавой аленя, увесь атрад рушыў у зваротны шлях.

                                                  АПОШНІЯ ДНІ Ў АНКІЛЁНАЎ

    На наступную раніцу вандроўцы са зьдзіўленьнем даведаліся пра два факты: уначы быў землятрус і аднавілася сьвяшчэннае возера. Апошняе можна было растлумачыць першым, але чаму ж яны яго не адчулі? Па роспытах аказалася, што землятрус адчулі толькі тыя два старыя, якія засталіся ў зямлянцы Амнундака пасьля сыходу іншых; яны заснулі і былі пабуджаны даволі моцным ударам, выбеглі на паветра, але ж ўсё было спакойна, зямля толькі дрыжала, яны ад холаду хутка вярнуліся назад.

    - Чаму ж мы нічога не адчувалі? - зьдзівіўся Гаруноў. - Ці не прысьнілася гэта старым? Ні мы, ні нашы шматлікія госьці нічога не заўважылі.

    - Пастойце! - выклікнуў Вордзін. - Ці не здарылася гэта тады, калі наша зямлянка ўся дрыжала ад тупату скачучых жанчын?

    - Ну вядома, тады! Тым часам лёгка было не заўважыць удар, відавочна не занадта моцны.

    - Але які ўсёткі аднавіў папаўненьне сьвяшчэннага возера з… - Вордзін зьбянтэжыўся.

    - З чым аднавіў?

    - Я хацеў сказаць - з морам, але спахапіўся, што ж ранейшае возера сьцякала ў мора і высахла не таму, што гэта сувязь спынілася, а таму, што моцна скараціўся прыток вады з катлавіны.

    - Ведаеце, гэта трэба абсьледаваць. Гэта вельмі важнае пытаньне, чаму зьявілася вада. Па аповядах анкілёнаў, яна пачала паднімацца з жарала.

    - Калі мы пойдзем туды і апынецца, што вада зноў зьнікла, нас абвінавацяць у новай бядзе і ніякім апраўданьням не павераць. Не, лепш пачакаем і пойдзем разам з Амнундаком, - заявіў Касьцякоў. І яшчэ адзін факт, які здарыўся ўначы, пазналі вандроўцы. Палонны вампу здолеў разьвязаць вяроўку і ўцёк, скарыстаўшыся тым, што вартаваўшы яго ваяр задрамаў у вогнішча.

    Усе гэтыя весткі прынесла Аннуір, якая першая вярнулася з ранішняга даеньня аленяў.

    - Калі ж анкілёны пасьпелі пазнаць, што возера вярнулася і нават убачыць, як паднімалася вада? - зьдзівіўся Вордзін.

    - Уначы было маленьне ў сьвяшчэннага возера. Амнундак, шаман і ўсе ваяры хадзілі туды. Прынесьлі ахвяру - белага аленя, - і зараз жа вада пачала прыходзіць, - сказала Аннуір з радасным выглядам, відавочна цалкам верачы ў дзейснасьць маленьня і ахвяры.

    - Ахвяра была!.. - працягнуў Гаруноў і замоўк.

    Ён супаставіў таямнічае ахвярапрынашэньне ўначы, якому папярэднічала выдаленьне ўсіх жанчын і дзяцей з жыльля, і зьнікненьне палоннага і западозрыў ліхое.

    Пазьней, карыстаючыся адлучкай усіх жонак і Гарохава, ён паведаміў свае падазроны двум таварышам.

    - Абавязкова трэба даведацца, ці дакладныя маі падазрэньні, - скончыў ён. - Калі яны пачалі прыносіць у ахвяру людзей, то, пачаўшы з вампу, яны могуць перайсьці і да нас, калі бедзтвы не спыняцца.

    Але дазнацца што-небудзь пра гэты факт не было магчымасьці. Ваяры распавядалі ахвотна, што шаману на маленьне духі загадалі прынесьці апоўначы ахвяру, звычайную ахвяру - белага аленя, на беразе сьвяшчэннага возера, пасьля чаго вада пачала паступаць з жарала і заліла на іх вачах усё дно. Яны адмаўлялі, што быў землятрус у гэту ноч, відавочна не заўважылі яго на хадзе да возера ці падчас маленьня на беразе.

    Прайшло некалькі дзён; была толькі палова жніўня, але пахла глыбокай восеньню: кожную ноч былі маразы, смуга, шаць; лісьце на дрэвах, не пасьпеўшы пажоўкнуць, валіліся, трава на полі уся зблякла і палягла. Пералётныя птушкі зьніклі, і азёры спусьцелі; за ноч яны цяпер замярзалі цалкам і ледзь адтавалі да вечара. Сонца часта хавалася за густымі хмарамі і ледзь грэла. Жанчыны пачалі выцягваць з мяшкоў зімовыя адзеньні і сьпешна чыніць іх. Мужчыны ўзмоцнена заняліся нарыхтоўкай дроў. Вандроўцы зноў пачалі заўважаць непрыязныя погляды, якія кідалі на іх анкілёны пры сустрэчах, а жанчыны, акрамя Аннуір, ізноў пачалі часьцей адлучвацца і праводзіць час у зямлянцы Амнундака. Па парадзе Вордзіна, Аннуір таксама пачала сыходзіць разам з імі, каб не вылучацца сваёй адданасьцю чужаземцам і таму лягчэй пазнаваць задумы анкілёнаў.

    15 жніўня з раніцы падзьмуў сівер і пачалася сапраўдная завея - валіў сьнег пры тэмпэратуры ў некалькі градусаў ніжэй за нуль. Да поўдня сьнег спыніўся і, выйдучы з зямлянкі, вандроўцы маглі бачыць Зямлю Саньнікава ў поўным зімовым уборы: паляну, пакрытую тоўстым пластом сьнегу; аголены ліставы і ўпрыгожаны сьнегам іглічны лес. Анкілёныны таксама выйшлі з зямлянкі правадыра і аглядаліся; жанчыны зараз жа пабеглі да іх.

    У змярканьне да вандроўцаў прыйшоў Амнундак, што не здаралася ўжо даўно, з часу спрэчкі пасьля землятрусу, які разбурыў яго жыльлё. Ён прысеў да вогнішча і, грэючы рукі і ўтаропіўшыся позіркам у агонь, павёў такую гаворку:

    - Што ж гэта будзе з намі, белыя людзі? Зіма прыйшла на цэлы месяц раней часу. Дрэвы нават не жоўклі, а зьмерзьлі. Птушкі паляцелі, сонца не грэе. Калі сьнег будзе ўсё дадавацца, усе нашы алені загінуць. І быкі, коні, насарогі таксама загінуць. Чым анкілёны будуць харчавацца?

    Вандроўцы слухалі моўчкі гэтыя жальбы; яны ведалі чыньнік заўчасных халадоў і ведалі, што на паляпшэньне няма надзеі, пакуль не адновяцца падземныя шляхі, якія давалі катлавіне цяпло. Але хто мог сказаць, калі гэта здарыцца? І чым яны маглі абнадзеіць Амнундака? Не атрымліваючы адказу, апошні ўстаў і, падняўшы руку з пагрозьлівым жэстам, сказаў:

    - І ўсё гэтае зрабілі вы! Вы прыйшлі да нас з краіны сьнягоў і халадоў і прынесьлі сюды холад і сьнег, таму што вам яны прыемныя, вы любіце жыць на белай зямлі, белыя людзі! Холадам і сьнегам вы жадаеце загубіць анкілёнаў, каб заняць нашу зямлю. Чукчы выцесьнілі нашых продкаў сюды! Вы, магутныя белыя ведзьмакі, жадаеце загубіць нас зусім! Ён рэзка павярнуўся і выйшаў з зямлянкі. Вандроўцы абмяняліся ўстрывожанымі поглядамі, і, калі правадыр аддаліўся, Гаруноў сказаў:

    - Зараз, я думаю, марудзіць ужо няма чаго - трэба сыходзіць заўтра чым раней у шлях; дзьме сівер, азёры зьмерзьлі, смугі не будзе, сьнег яшчэ неглыбокі.

    - Так, калі ён яшчэ падваліць, нам без лыж цяжка будзе ісьці, - дадаў Касьцякоў.

    - І зімовай адзежы ў нас тут няма - усё на складзе, - заявіў Вордзін.

    - Вы як хочаце, - рашуча сказаў Гарохаў, - а я застануся ў анкілёнаў. Гэты холад хутка пройдзе, і мы зажывём па-ранейшаму. А вы ў ільдах зьнікнеце, не дабраўшыся да Кацельнай.

    Яго сталі пераконваць, але ён зацята паўтараў, што тут лепш, чым у Казачым: жыцьцё сытае, спакойнае, жонка добрая, зямлянка цёплая, - няма чаго на лёс наракаць.

    - А калі вас, Мікіта, зарэжуць, як зарэзалі вампу, прынясуць у ахвяру багам, каб холад скончыўся? - спытаў Гаруноў.

    - Дробязі кажаце! Вампу ўцёк. Анкілёны людзей не рэжуць. Калі б рэзалі, даўно б нас усіх прыкончылі, не сталі б размаўляць, як вось Амнундак цяпер прыходзіў. Прасіць будуць нас, а не рэзаць.

    Запанавала цяжкае маўчаньне.

    Трохі пачакаўшы Гарохаў падняўся і выйшаў, а праз хвіліну ўбегла Аннуір.

    - Цяпер Амнундак прыйшоў ад вас да сябе і сказаў нам: “Белым людзям больш жанчын не дамо. Пакуль яны не спыняць холад і сьнег, вы жывіце ў мяне, туды не ходзіце, а то вам ліха будзе”. А ўсе мужчыны і жанчыны закрычалі: “Даўно б так, хай яны пажывуць без жонак, без малака, без аладак!” Я толькі папрасіла адпусьціць мяне за маёй коўдрай. Ён сказаў: “Ідзі, але зараз жа вяртайся назад!”

    Аннуір узяла сваю футравую коўдру і сказала Вордзіну на вуха:

    - Уначы, калі там заснуць, я прыйду да цябе, распавяду, што пазнаю, - справа, здаецца, нядобрая.

    Яна пабегла, пакінуўшы вандроўцаў у прыгнечаным настроі - Так, заўтра сыходзім на досьвітку, - сказаў Касьцякоў. - Гэта, відавочна, першы крок у ланцугі рэпрэсій, якія чакаюць нас, каб прымусіць адмяніць раньнюю зіму.

    - І калі мы будзем марудзіць, то дачакаемся, што да нас паставяць у зямлянку варту, і тады сысьці будзе не так то лёгка, - дадаў Гаруноў.

    - Пакуль Гарохава няма, прыгатуем усё да адыходу, - заўважыў Вордзін. - Але цікава, куды ён пайшоў, - ці не да Амнундаку, выдаць нашы намеры?

    Гарохаў і жанчыны на працягу ўсяго вечара не вярталіся. Вандроўцы самі прыгатавалі сабе вячэру, згатавалі гарбату, паскладалі клункі, затым яшчэ доўга сядзелі, абмяркоўваючы становішча, нарэшце ляглі спаць. Гарохаў, відавочна, застаўся начаваць у Амнундака.

    Сярод ночы Вордзін быў пабуджаны Аннуір.

    - Сыходзіць трэба вам хутчэй, - сказала яна шэптам. - Ваяры кажуць: вось падземным духам прынесьлі ў ахвяру вампу - яны вярнулі ваду ў сьвяшчэннае возера; духам неба ахвяравалі толькі аленя - яны раззлаваліся і наслалі зіму. Трэба і ім ахвяру лепшую. Не кажуць, а я мяркую - на вас думаюць.

    - А Мікіта чуў гэта?

    - Не, гэта было раней. Пры ім не казалі. Ён прыйшоў і пачаў казаць, што жадае анкілёнам зрабіцца, ад вас сыдзе, будзе з намі жыць, ён ім не жадае беды рабіць. Так увесь вечар распавядаў, як ліха жыць у вашай зямлі. Зараз анкілёны зразумелі, чаму вы сюды прыйшлі: добрую зямлю для свайго племя шукаеце. А Амнундак і кажы: “Значыць, яны шпегі! Але мы іх адгэтуль не выпусьцім, а то яны вернуцца з вялікім атрадам ваяроў, ваяваць з намі пачнуць сваімі маланкамі - тут анкілёнам канец будзе!”

    - А Мікіта не сказаў, што мы заўтра жадаем сысьці?

    - Не, не казаў. Ён усё толькі пра сябе распавядаў. І Амнундак пахваліў яго і на ноч жонку яму вярнуў. Потым загадаў, каб заўтра паклікалі шамана - увечар маленьне будзе наконт вас, павінна быць, і сьнягу.

    - Ну, Аннуір, заўтра мы на досьвітку сыдзем. А ты як, пойдзеш са мной?

    - Пайду куды пажадаеш, калі я там, у вашай зямлі, буду ў цябе адной, першай жонкай, - адказала Аннуір.

    - Так, ты будзеш у мяне не першай, а толькі адной, адзінай.

    Яны яшчэ доўга прагаварылі, а потым, убачыўшы па гадзінах, што сьвітанак блізкі, абудзілі таварышаў і, сьпехам пасьнедаўшы, ледзь пачало сьвітаць, пакінулі сваю ўтульную зямлянку назаўжды. Гарохаву пакінулі цыдулку з просьбай паведаміць Амнундаку, што яны пайшлі за сваёй цёплай адзежай і вернуцца праз дзень. Калі ён жадае дагнаць іх, тое можа гэта яшчэ зрабіць: яны будуць чакаць яго двое сутак на ўскраіне катлавіны. Папярэджвалі яго, што Зямлі Саньнікава пагражае жудасная зіма і што тут будзе не лепш, чым у Казачым. Пісалі, што ён можа прыйсьці пазьней з анкілёнамі і ўзяць запасы мяса, нарыхтаванага Нічыпаравым на зіму, бо ім усяго не павезьці. У зямлянцы было пакінутае вогнішча, каб выходзячы з яе дым ды пара да часу паказваў анкілёнам, што яна жылая, пасьцелі свае заправілі так, каб здавалася, што ў іх сьпяць людзі; толькі Аннуір панесла з сабой сваю пасьцелю і ўсю адзежу, якая ў яе была.

    Ішоў невялікі сьнег, які хутка мог схаваць іх сьляды. Зрэшты, пагоню павінен быў прадухіліць Гарохаў, ва ўсякім разе да вечара. Яму пакінулі Пярэстага, замкнуўшы яго ў зямлянцы.

    Калі зрабілася сьветла, яны былі ўжо ў некалькіх кілямэтрах ад стойбішча, на суседняй паляне, якую насілу пазналі. Як зьмянілася ўсё за чатыры месяца! Тады была навізна ўражаньняў, цудоўная новаадкрытая зямля, поўная таямніц, якія чакалі адкрыцьцяў, вясновая прырода, маладая зеляніна. Зараз - аголеныя лясы, занесеныя сьнегам паляны; уцёкі ад невуцкага народа; наперадзе сумны, небясьпечны і доўгі шлях на мацярык; адсутнасьць аднаго таварыша, які дагэтуль дзяліў з імі ўсе цяжкасьці, а зараз здрадзіўшага; перажываньні за яго лёс, нарэшце пакінутыя жанчыны, да якіх пасьпелі прывязацца. Толькі Вордзін быў весялей за астатніх - побач з ім бадзёра крочыла па сьнезе Аннуір, якая дзеля яго кінула сваіх родных і звыклыя ўмовы жыцьця, пакідала радзіму і ішла насустрач чужому і страшнаму для яе новаму сьвету, не аглядваючыся з нудой назад. Да вечара дабраліся да сваёй базы і вельмі ўзрадавалі Нічыпарава, які даўно не меў ад іх вестак. У яго ўсё было ў парадку, на зіму ўжо нарыхтаваны вялікія запасы мяса і дроў; сабакі сытыя і здаровыя, бракавала толькі адной, задушанай на паляваньні мядзьведзем. Казак зьдзівіўся рашэньню неадкладна сыходзіць з гэтай раскошнай зямлі.

    - Зьніклі дарма ўсе мае працы! - сказаў ён з дакорам. - Для чаго я стараўся, страляў, вазіў, сушыў, вэндзіў? Для чаго змарнаваў гэтулькі стварэньняў? Для чаго дровы рыхтаваў? Усё застанецца адным мядзьведзям, будзь яны праклятыя!

    - Не гаруйце, Капітон, не мядзьведзі, а людзі зьядуць ваша мяса. Прыйдзе Гарохаў з анкілёнамі і забярэ ўсё да іх на стойбішча.

    - Як, а хіба Мікіта не едзе з намі дахаты? - выклікнуў у зьдзіўленьні казак.

    - Так, ён вырашыў застацца. Пакахаў тут жанчыну, кажа, тут лепш, чым у Казачым.

    - Так і вырашыў? Ах, ён свалата гэтакая. У Казачым жа ў яго жонка ёсьць, праўда, старая і злая баба.

    - А тут маладая і добрая. Ён тут накшталт князя будзе.

    - А хто ж гэта прыйшоў з вамі? Выпраўляе, ці што? - спытаў казак, паказваючы на Аннуір.

    - Не, гэта мая жонка, ідзе з намі на мацярык, - адказаў Вордзін.

    - Вось яно што! - працягнуў Нічыпараў, з цікаўнасьцю аглядаючы зьбянтэжаную жанчыну, якая недастаткова ведала па-руску, каб разумець хуткую гаворку, але зразумела, што кажуць пра яе.

    - Значыць, замест Мікіты з намі пойдзе баба тутэйшага племя! Не ведаю, як мы з сабакамі ўходзімся, - яна Мікіту не заменіць, нябось сабачак не бачыла нават, не тое што нартай кіраваць. Эх, засмучэньне! Доўга яшчэ Нічыпараў філязоўстваваў на гэту тэму ў вогнішча, вакол якога разьмясьціліся вандроўцы. Спрыт, з якой Аннуір спраўлялася з падрыхтоўкай вячэры, некалькі пагадніла яго з гэтай заменай, і ён у канцы вечара сказаў нават:

    - А жонка ў вас хвалебная, працавітая, Сямён Пятровіч! І моцна кахае вас, калі вырашылася ад сваіх у чужыя краі за мора ісьці… А вашыя, відаць, не пажадалі? - зьвярнуўся ён да астатніх дваіх.

    - Так, не пажадалі… - адказаў Гаруноў і сьцісла растлумачыў Нічыпараву, як склаліся акалічнасьці, якія прымусілі іх сьпешна сыходзіць з гэтай цікавай зямлі. - Увесну мы сюды вернемся, - скончыў ён, - калі ўсё будзе шчасна.

    Нічыпараў распавёў за вячэрай, што неадкладна сыходзіць з катлавіны нельга, бо сумёт за лета прыстойна панізіўся і ўжо не даходзіць да грэбня абрыву, а толькі да верхняга ўступа, над якім даводзілася яшчэ мэтраў пятнаццаць караскацца па скалах. Для ўздыму нартаў і грузу неабходна было расчысьціць шлях, зрабіць прыступкі. Сумёт таксама патрабаваў падрыхтоўкі: ён моцна зьледзянеў з паверхні, і трэба было высечы па ўсёй даўжыні прыступкі.

    - За дзень з усім гэтым, аднак, не зладзімся, - сказаў ён.

    - У нас ёсьць два дня, - сказаў Гаруноў. - Мы абяцалі Мікіце чакаць яго двое сутак. Ану ён перадумае і прыйдзе.

                                                                    ПАВОДКА

    Пераначаваўшы ў намёце казака, які ўсё яшчэ стаяў у ледзяным гроце, значна павялічаным за лета з прычыны раставаньня, вандроўцы з раніцы прыняліся за прасечку прыступак уздоўж грэбня сумёту.

    Усе пяцёра працавалі рупліва і перад вечарам апынуліся на пляцоўцы ўступа. Яна мела ад чатырох да дзесяці мэтраў шырыні і цягнулася ў абодва бакі ад гурбы мэтраў на сто; далей жа хутка звужвалася, пакідаючы месца толькі для праходу каменнага барана. Над ёй паднімалася сьцяна, якая мела ў самым нізкім месцы мэтраў дзесяць вышыні; яна не ўсюды была стромая, а распадалася на асобныя высокія і нізкія ўступы, па якіх дасьведчаны альпініст мог бы ўзьлезьці наверх. Але для сабак і для ўздыму грузу ўступы былі занадта высокія, і трэба было зрабіць прамежкавыя, што пры слаістасьці базальтавай лавы не ўяўляла непераадольнай задачы. Працы, ва ўсякім разе, хапала на дзень.

    Агледзеўшы пляцоўку, Гаруноў сказаў:

    - Як вы думаеце, ці не падняць нам увесь груз і нарты сёньня ж сюды?

    - А навошта гэта? - спытаў Касьцякоў. - Унізе начаваць зручней: тут можна спрасонку і зваліцца з абрыву.

    - Начаваць мы можам унізе, але ўвесь цяжар лепш падняць сёньня, і вось чаму. Сёньня ўвечар мы павінны былі вярнуцца на стойбішча, што, паводле нашай цыдулкі, Гарохаў павінен быў сказаць Амнундаку. Апошні, бачачы, што нас няма, можа паслаць увечар жа пагоню, - анкілёны дарогу ведаюць. Нагонка прыйдзе сюды заўтра рана раніцай, і, калі ўвесь груз будзе яшчэ ўнізе, нас захопяць - страляць у анкілёнаў мы, мабыць, не здолеем. Калі ж груз будзе ўжо наверсе, мы самі хутка паднімемся і можам разбурыць дарогу па сумёце, гэта значыць будзем у бясьпецы. Гледзіце, сьсекчы верхнюю вузенькую частку грэбня на працягу дзесятка мэтраў нядоўга, і тады ніхто не вырашыцца лезьці сюды.

    - Мабыць, вы правы! - пагадзіўся Касьцякоў.

    - Ну, а як жа сабакі? - спытаў Нічыпараў. - Ім на пляцоўцы будзе цесна.

    - Яны таксама могуць начаваць унізе ў сваіх гротах. Ім нядоўга ўзьбегчы паражняком наверх.

    Прыняўшы гэта рашэньне, прыступілі да ўздыму грузу, карыстаючыся рэшткай дня. Гэта апынулася не так лёгка. Паднімаць моцна гружаныя нарты па стромкім ухіле, нягледзячы на высечаныя прыступкі, сабакі адразу не маглі, і прыйшлося зрабіць гэта ў некалькі прыёмаў. Таму правозіліся да цемры, але ўрэшце ўвесь груз, запасы мяса, дроў і нарты былі складзены на пляцоўцы; унізе засталіся толькі спальныя мяшкі і посуд для вячэры і чаю. Багацьце дроў, нарыхтаваных на зіму, дазваляла не скупіцца ўначы на вогнішчы, каб адагнаць мядзьведзяў. Па словах Нічыпарава, яны наведвалі яго за лета некалькі раз, і толькі грот ратаваў яго ад абдымкаў клышаногіх, а мяса, якое прыцягвала драпежнікаў, - ад рабаваньня. Дзякуючы пільнасьці Бялухі ён своечасова прачынаўся і, стаіўшыся сярод крыгаў уваходу ў грот, страляў у начнога госьця, які спрабаваў разьвярнуць ледзяныя груды, што зачынялі мясны склад. За вячэрай ён распавёў таксама, што падчас двух землятрусаў яму было вельмі страшна: ён выбягаў з грота, асьцерагаючыся, што скляпеньне паваліцца. З абрываў па суседзтве камяні сыпаліся, нібы град, і ў зямлі ўтварыліся расколіны.

    Стомленыя працай, вандроўцы рана ляглі спаць на пляцоўцы паміж чатырма вогнішчамі і моцна заснулі пад аховай Крата і Бялухі. Але каля паўночы іх абудзіў моцны падземны ўдар. Прыпадняўшыся ў спалоху, яны сталі прыслухоўвацца; з-пад зямлі даносіўся выразны гуд, нібы там па няроўнай маставой каціліся цяжкія вазы; да яго вельмі хутка далучыўся грукат, які даносіўся ўжо па паветры, то блізкі, то далёкі, ад падзеньня каменьня, што зрываліся з абрываў ускраін; зямля пад ляжалымі дрыжала. Але ўсе гэтыя гукі хутка пакрыліся апантаным выцьцём сабак, замкнёных у ледзяных гротах.

    З-за тога што вандроўцы ляжалі пад голым небам і досыць далёка ад падножжа абрыву, то бегчы куды-небудзь ім не трэба было, і яны працягвалі напаўляжаць на спальных мяшках у зразумелай трывозе. Хутка рушыў усьлед яшчэ адзін удар, мацнейшы; ляжалыя адчулі, як іх зьлёгку падкінула ўгару; полымя вогнішчаў, што дагаралі падскоквала, галавешкі і вуглі рассыпаліся ў бакі. Дзесьці паблізу штосьці грукнула, і Гаруноў, які ляжаў супраць уваходу ў грот, у якім стаяў нядаўна намёт і ў якім правялі мінулую ноч, убачыў, што са скляпеньня вывалілася некалькі буйных ледзяных груд.

    - Наша шчасьце, што мы начуем тут, а не ў гроце! - выклікнуў ён. - Цяпер нас бы там прыціснула!

    - А ці не можа прыціснуць і сабак у іх сховішчах? - устрывожыўся Вордзін.

    - Наўрад ці. Іх гроты невялікія і разьмешчаны ў самай высокай і тоўстай частцы гурбы.

    - Калі іх выпусьціць, яны разьбягуцца, - заявіў Нічыпараў. - Прывязаць іх няма за што - нарты наверсе. Хай сядзяць.

    Але яшчэ некалькі моцных удараў, якія рушылі адзін за адным, прымусілі вандроўцаў зьмяніць сваё рашэньне. Сабакі паднялі такое адчайнае выцьцё, відавочна прадчуваючы небясьпеку, што Нічыпараў з сякерай у руках, пахістваючыся, нібы на палубе карабля падчас гайданкі, пабег да гротаў, вывярнуў ледзяныя груды, якімі зачыняў уваход, і выпусьціў жывёл. Апошнія вырваліся на волю, нібы ашалелыя, скачучы друг праз друга, але зараз жа перасталі выць і, адбегшы толькі некалькі крокаў, зьбіліся ў кучу і, памахваючы хвастамі, глядзелі на свайго каюра. Нічыпараў прынёс пацягі, прывязаў да іх сабак і разьвёў усе тры запрэжкі ў розныя месцы, недалёка ад вогнішчаў, паскладаўшы іх на зямлю. Потым ён зазірнуў ва ўсе тры гроты і, вярнуўшыся, сказаў:

    - Сабачкі нездарма турбаваліся - лёд трэснуў над іх галовамі, руку можна прасунуць у шчыліну. Таго і глядзі, груда вываліцца.

    - Ну, у гэту ноч усе зямлянкі анкілёнаў, пэўна, ізноў абрынуліся, - сказаў Гаруноў.

    - Зараз яны прыпішуць гэта новае бедзтва нашаму сыходу, - заўважыў Касьцякоў.

    - Ці таму, што адзін з нас застаўся ў іх, - дадаў Вордзін. - І Гарохаву цяжка будзе сысьці, калі ён зараз захоча.

    Аннуір слухала моўчкі, але са сьлязьмі на вачах. Новае бедзтва спасьцігла яе род і ўсё яе племя, і хоць яна ад яго сышла, але яго няшчасьці глыбока засмучалі яе.

    - Але, можа быць, гэты землятрус да лепшага, - паспрабаваў суцешыць яе Вордзін. – Калі ён адновіць падземныя шляхі гарачай вады і пары, тое вернецца цяпло, і жыцьцё анкілёнаў пойдзе па-ранейшаму, а зямлянкі няцяжка аднавіць.

    Аннуір ужо ведала, чаму наступілі раньнія халады, і здагадка Вордзіна супакоіла яе; яна ўдзячна зірнула яму ў вочы і паволі пагладзіла яго руку.

    - І чаму б ім не будаваць жыльлё так, як было пабудавана наша? Яно, пэўна, не завалілася, - сказала яна нарэшце.

    - Можа быць, пасьля нашага сыходу яны і пачнуць рабіць гэта. “Ведзьмакі” сышлі, а іх жыльлё стаіць і не валіцца, - заўважыў Гаруноў.

    - А ці не пачнецца зараз у паўночнай частцы вывяржэньне? - выказаў здагадку Касьцякоў.

    Усё мімаволі зірнулі на поўнач. Але неба, пакрытае густымі хмарамі, было чорнае, і нідзе не відаць было чырванаватага водбліску, які мог бы служыць указаньнем, што дзе-небудзь выступіла на паверхню лава. Удары час ад часу паўтараліся, але значна слабей. І нарэшце стомленасьць узяла сваё - усё задрамалі.

    Але сон быў трывожны, і то адзін, то другі прачынаўся, прыўздымаўся на сваім ложы і аглядаўся ў спалоху, а затым, пераканаўшыся, што ўсё спакойна, гурбы не валяцца, вогнішчы гараць, ізноў апускаў галаву. Нічыпараў часам уставаў і падкідаў дровы ў вогнішчы. Так праходзілі гадзіны гэтай жудаснай ночы. Але вось на ўсходзе хмары пасьвятлелі, затым зацягнуліся чырванаватым водбліскам прамянёў нябачнага яшчэ сонцы. На фоне хмар слаба вымалеваліся грэбень і вяршыні найбліжэйшай часткі сьцяны, і забялелі на іх паласы сьнегу. На поўначы выступілі абрысы паласы лесу; гурбы нібы вырасьлі і зьбялелі, сьвятло вогнішчаў пацьмянеў. Перадсьвітальны холад абудзіў сьпячых.

    - Ці не пара згатаваць гарбату, пакуль стане сьветла? - прапанаваў Гаруноў. - А потым наверх, за працу, пакуль не зьявілася нагонка.

    - І то праўда! - сказаў Нічыпараў, ускокваючы. - Сыходзіць, так сыходзіць своечасова!

    - Але калі аднавілася грэлка Землі Саньнікава, то, можа быць, і сыходзіць не трэба? - падумаў услых Вордзін.

    - А вось за дзень убачым: калі стане цяпло і сьнег сыдзе, ваша здагадка апынецца правільнай. Але шлях для сыходу пракласьці трэба, - вырашыў Гаруноў.

    Зрабілася яшчэ сьвятлей. Разарваныя хмары афарбаваліся на ўсходзе пышнымі фарбамі. На поўначы чорная паласа лесу бачная была ўжо рэзка. Абрывы катлавіны цягнуліся ў абодва бакі чорнай сьцяной і здаваліся такімі ж, як заўсёды, хоць за ноч з іх звалілася нямала грудоў.

    Нічыпараў, паправіўшы вогнішча, узяў імбрык і пайшоў да канца сумёту, з якога працякаў раўчук, які цёк ў маленькі басэйн, уладкаваны для чэрпаньня вады. Адразу ж адтуль пачуўся спалоханы вокліч казака:

    - Бацечкі, вада, вада ўсюды!

    Усё кінуліся да яго міма вогнішчаў, агні і дым якіх заміналі бачыць найбліжэйшую паласу зямлі. Падбеглі - і замерлі ў зьдзіўленьні. Там, дзе на сотню мэтраў ад канца сумётаў перш цягнуўся дробны каменны россып, напярэдадні запар пакрыты сьнегам, зараз расьсьцілалася гладкая паверхня каламутнай вады, якая сыходзіла да зоны хмызьняку, таксама залітых вадой. Гэта новае возера, якое ўзьнікла за ноч, цягнулася ў абодва бакі, наколькі хапаў позірк, - здавалася, да падножжа абрываў, і толькі паўднёвы кут катлавіны, дзе былі сумёты, не быў затоплены. Раўчук з-пад сумёту, кроках у дзесяці ад яго канца, упадаў, ціха цурчачы, у гэтае возера, якое адразала вандроўцаў ад астатняй катлавіны.

    - Вось жа на, замест лавы вада пасьля землятрусу! - парушыў маўчаньне Касьцякоў.

     - Але гледзіце, вада як быццам падбіраецца да нас! - выклікнуў Вордзін.

    - Яна прыбывае!

    Усё падышлі да берага і ўбачылі, што вада пасоўваецца наперад; на іх вачах сьнег, які засьцілаў зямлю, насычваўся вадой, абсоўваўся, распаўзаўся, і вада, напоўненая таючымі камякамі, займала яго месца.

    - Ну, таварышы, марудзіць няма чаго! - выклікнуў Гаруноў. - Забіраем рэчы і гайда наверх!

    Праз паўгадзіны нашу стаянку затопіць.

    - Але далей ходу нам яшчэ няма! - запярэчыў Касьцякоў. - Мы патрапім у пастку.

    - Няўжо вы баіцеся, што і ўступ затопіць? Пакуль гэта здарыцца, мы пасьпеем расчысьціць шлях далей - бо ўступ падняты мэтраў на сто над дном катлавіны.

    - Як добра, што ўчора завезьлі груз наверх. Зараз бы не пасьпелі, - заўважыў Вордзін.

    Вярнуліся да вогнішчаў, хутка сабралі рэчы і паднялі іх на паверхню сумёту. Потым узялі са склада, якому таксама пагражала затапленьне, прыстойны запас мяса на ўсякі выпадак, навалілі ўздоўж усходаў па гурбе пабольш дроў - усё гэта можна было паступова паднімаць наверх. Апошнія палены несьлі ўжо па вадзе, якая дайшла да канца сумёту.

    - Ну, павядзём зараз сабак! - сказаў Нічыпараў.

    Сабакі ўжо турбаваліся і парываліся ўскараскацца ўгару па стромкім боку сумёту, але сьлізгалі, валіліся і вылі. Нічыпараў, Вордзін і Касьцякоў узялі па адной запрэжцы і пагналі іх па ўсходах наверх. Гаруноў і Аннуір ішлі наперадзе з часткай рэчаў. Дабраўшыся да верху, яны спыніліся ў зьдзіўленьні. Напярэдадні яшчэ паверхня сьнегу была амаль на адным узроўні з пляцоўкай уступа; зараз іх падзяляў абрыў вышынёй амаль у мэтар. Відавочна, з прычыны землятрусу або ўся гурба распаўзлася і асела, або дно катлавіны апусьцілася. Даводзілася караскацца. Першая запрэжка сабак спынілася перад гэтым абрывам і пачала выць. Прыйшлося браць кожнага сабаку паасобку ў рукі і падсаджваць яго наверх. На пляцоўцы сабакі пачалі гарэзаваць, падбірацца да складзенага на нарце мясу, і Нічыпараву каштавала шмат працы пералавіць іх і прывязаць да пацягаў у адным куце. Астатнія мужчыны спусьціліся ўніз за паклажай, пакінутай ля сумёту, а Аннуір занялася гатаваньнем гарбаты; пляцоўка была пакрытая чыстым сьвежым сьнегам, які даваў запас вады.

    Калі ўсе рэчы былі дастаўлены наверх, вандроўцы ў чаканьні сьняданку мелі час агледзецца. З вышыні ўступа бачная была значная частка катлавіны; наколькі хапала вока - усюды стаяла вада, усе паляны ператварыліся ў азёры, а лясы цягнуліся паміж імі чорнымі выспамі і пярэсмыкамі. Пад праменямі сонца, якое праглянула паўсюль серабрылася вада, і карціна не ўяўляла нічога жудаснага, нават наадварот: у чорнай раме стромых абрываў, падпяразаных белымі стужкамі ўступаў і ўвянчаных сьнегавымі вяршынямі, расьсьцілалася велізарнае возера з сеткай цёмных выспаў і паўвыспаў.

     Але пры думцы, што на месцы гэтага возера напярэдадні яшчэ жыло цэлае племя людзей і шматлікія чатырохногія, рабілася жудасна. Няўжо ўсе яны ўжо патанулі? Людзі маглі яшчэ знайсьці часавае сховішча на дрэвах, але ці надоўга? Калі вада будзе яшчэ прыбываць, іх затопіць рана ці позна; але нават калі яна не паднімецца, людзі ўсё адно загінуць ад голаду і холаду. А жывёлам і дзявацца было няма куды - стромыя сьцены ўскраін даступныя толькі птушкам і каменным баранам. Зямля Саньнікава ператварылася ў гіганцкую пастку.

    Гэтыя думкі блукалі ў розуме назіральнікаў на ўступе, і пры дапамозе бінокля яны старанна агледзелі далеч у надзеі разглядзець дзе-небудзь людзей, якія атуліліся на дрэвах. Зблізку іх не было, а ўдалечыні палосы лесу ўжо закрывалі адзін аднаго, ды і адлегласьць была занадта вялікая.

    - Ведаеце што? - выклікнуў Вордзін. – У нас жа ёсьць байдара! Спусьцім яе на ваду і паедзем ратаваць Гарохава і каго можна з анкілёнаў. Ледзь ён пасьпеў сказаць гэта, як ззаду яго шыю абвіла мяккая рука, і Аннуір прыціснулася шчакой да яго шчакі і шапнула:

    - Так, так, едзьце ратаваць нашых, зараз яны вам нічога не зробяць худога.

    - Але як мы проймемся на байдары праз лясы? - спытаў Касьцякоў.

    - Па-першае, усюды ёсьць зьвярыныя сьцежкі, зараз пераўтвораныя ў каналы, а затым, гледзіце, уздоўж ускраін, дзе быў каменны россып, зараз шырокая паласа чыстай вады, - сказаў Гаруноў.

    Сьпехам пасьнедалі, затым зьнялі з нартаў байдару, злучылі яе часткі, склалі ў яе руль, бусак, вёслы, кучу вэнджанага мяса, бутэльку сьпірту, трохі сухароў са свайго беднага запасу, вяроўку, сякеру.

    - Ехаць усім, вядома, ня трэба! - сказаў Гаруноў. - Досыць дваіх, інакш мы мала каго выратуем. Адзін на руль, іншы на вёслы, будзем зьмяняцца. Хто жадае ехаць?

     Нічыпараў патрэбен быў для нагляду за сабакамі, Аннуір не ўмела грэбці, выбіраць даводзілася толькі з траіх. Вырашылі пакінуць яшчэ Касьцякова.

    - Тым хто застаецца таксама ёсьць праца - заявіў Вордзін. - Вы павінны за дзень пракласьці прыступкі з уступа наверх праз скалы.

    З дапамогай вяровак спусьцілі байдару па грэбні сумёту на ваду, глыбіня якой была ўжо каля мэтру. Гаруноў сеў на руль, Вордзін - на вёслы, і лёгкае судна паляцела па каламутных водах, якія пакрылі Зямлю Саньнікава.

                                                          ПЛАВАНЬНЕ ПА ЗЯМЛІ

    Лёгкая, хуткаходная, мала загружаная байдара магла разьвіць хуткасьць да дзесяці кілямэтраў у гадзіну, так што гадзіны праз тры можна было дабрацца да стойбішча Амнундака. Паехалі па чыстай вадзе ўскраіны катлавіны, але прытрымліваючыся ўзьлеску, а не падножжа абрыву, бо тут лёгка было напароцца з разьбегу на падводны камень і прабіць тонкае дно. Хутка сьлізгала байдара па каламутнай вадзе, па якой плавалі ў багацьці сухое лісьце, сьцеблы, галінкі, мёртвыя казуркі - усё шматгадовае сьмецьце, яке покрывала глебу і зараз усплыў наверх і замуціла ваду. Час ад часу Гаруноў мераў бусаком глыбіню вады – яна была ўжо больш за мэтар. З гэтага вынікала, што і буйнейшыя чатырохногія маглі ўжо загінуць, калі не пасьпелі выратавацца ў тыя часткі катлавіны, дзе вады было менш ці дзе яе зусім не было, мяркуючы, што такія часткі былі. Гэта пытаньне вельмі займала падарожнікаў.

    - Я ўсё ламлю сабе галаву: адкуль прыйшла такая маса вады? - сказаў Вордзін. – Няўжо часова затрыманы падземны прыток зараз адбіўся гэтай паводкай?

    - А ці не пракралася ў катлавіну вада з мора? Мора ж блізка, а паведамленьне ў выглядзе жарала сьвяшчэннага возера ёсьць, - выказаў здагадку Гаруноў.

    - Тады вада павінна быць салёная. Паспрабуйце ж.

    Гаруноў зачэрпнуў воды, глынуў і выплюнуў.

    - Вада горка-салёная, - сказаў ён, - але не такая, як у моры.

    - Гэта зразумела: яна зьмяшалася тут з вадой азёр і паглынула шмат сьнегу. Але зараз ясна, што ўсё дно катлавіны апусьцілася, калі вада з мора магла пракрасьціся сюды.

    - Але ў такім разе яна не можа падняцца высока. Мабыць, дасягнула ўжо вышэйшага ўзроўню.

    - Гэта залежыць ад таго, наколькі дно катлавіны апусьцілася і ад суадносін дыямэтру жарала і пляцу катлавіны: жарало ж вузкае, катлавіна велізарная, трэба шмат часу, каб вада паднялася тут да ўзроўню мора. А наколькі апусьцілася дно, мы не ведаем. Можна меркаваць, што дно асела суцэльнай масай, як аладка; хутчэй за ўсё, яно разьбілася на палосы, якія маглі апусьціцца на розную велічыню.

    - Такім чынам, некаторыя палосы маглі застацца на месцы і на іх выратаваліся людзі і жывёлы?

    - Будзем спадзявацца, што здарылася менавіта так, - гэта было б шчасьцем для насельніцтва Зямлі Саньнікава.

    Байдара сьлізгала скрозь аблямоўку кустоў, затопленых да вяршыні; справа яны, павялічваючыся, пераходзілі ў лес; зьлева расьсьцілалася гладкая паверхня вады да падножжа абрываў, дзе месцамі над ёй астраўкамі тырчалі буйнейшыя груды. На ўступах абрыву дзе-нідзе бачныя былі каменныя бараны, якія або стаялі спакойна, гледзячы ўніз на ваду, або кідаліся ўзад і наперад. Гэтым жывёлам пагражала галодная сьмерць, таму што іх корм - мохавішча і трава - быў затоплены, а на ўступах амаль нічога не расло. На грудах, якія тырчалі з вады, бачныя былі дробныя жывёлы, якія выратаваліся - пішчухі, што засялялі каменныя россыпы, пацукі, мышы; часам сярод іх волатам узвышаўся заяц. Цесна прыціснуўшыся адзін да аднаго, гэтыя зьвяркі сядзелі ў чаканьні галоднай сьмерці. Зблізку адной груды падарожнікі былі сьведкамі, як з вышыні каменем зваліўся арол, падхапіў зайца і панёс яго ўгару, прычым частка дробных жывёл, што прытуліліся, з перапуду пападала ў ваду. Іншыя драпежнікі таксама кружылі ў паветры, выглядваючы лёгкую здабычу на грудах. Але ці надоўга хопіць яе, а потым і ім пагражае галодная сьмерць. На буйнай грудзе заўважылі ваўкоў і лісіц, якія згрудзіліся; адны ляжалі, іншыя стаялі, выпраўляючы вачамі людзей, што праплывалі міма.

    Праз дзьве гадзіны паказалася характэрнае месца сьвяшчэннага возера, якое можна было пазнаць толькі па тым выемцы ў абрыве ў выглядзе паўкола, якая атачыла яго з двух бакоў. Набліжаючыся да гэтага месца, Гаруноў, які сядзеў зараз на вёслах, заўважыў, што стала цяжэй грэбці. Спыніўшы байдару, пераканаліся, што насустрач ідзе прыкметная плынь, і вада была болей горка-салёнай і чыстай. У самага возера плынь яшчэ больш ўзмацнілася, і над ранейшым жаралом вада паднімалася плоскім грудам.

    - Бачыце, прыток яшчэ ёсьць, і досыць моцны, - сказаў Вордзін. Ён апусьціў бусак у ваду і ледзь дастаў дно, а бусак меў тры мэтры ў даўжыню.

    - Не відаць нават ахвярнай пліты, - заўважыў Гаруноў, - а яна ўзвышалася мэтры на два над узроўнем возера.

    Праплыўшы яшчэ некаторы час уздоўж ускраіны, падарожнікі заўважылі вузкую паласу чыстай вады, якая зыходзіла ў глыб лесу ў патрэбным кірунку, і накіраваліся па ёй. Хутка канал павузіўся, і байдара пайшла паміж дрэвамі. Дзіўна было бачыць гэты затоплены лес: аголеныя ліставыя дрэвы, зялёныя елкі і піхты паднімаліся прама з вады, пакрытыя лісьцем, галінамі і ўсякім сьмецьцем; трапляліся мёртвыя птушачкі і дробныя жывёлы. На галінах дрэў месцамі перапырхвалі птушачкі з жаласным цвырканьнем; знайшоўшы прытулак на разьвілінах сукоў, сядзелі мышы, пацукі, тхары, ласкі, куніцы - драпежнікі побач з грызунамі, на якіх яны звычайна палявалі. Сонца, часта прарываючыся скрозь хмары, асьвятляла гэту незвычайную і жудасную карціну. Па лесе прыйшлося плыць асьцярожна, каб не натыркнуцца на які-небудзь карчак або востры сук. Але вось наперадзе зрабілася сьвятлей і паказалася адкрытая вада на месцы паляны. Выехаўшы на яе, падарожнікі сталі аглядацца - ці тая гэта, дзе было стойбішча. Абрысы лесу здаваліся незнаёмымі. Раптам іх увагу прыцягнула ўздуцьце вады сярод гэтага возера недалёка ад іх. Вада паднялася грудам, з якога вырваўся клюб пары.

    - Гэта не тая паляна, дзе мы жылі! - выклікнуў Гаруноў. - На той возера не пузырылася.

    - І я думаю, што не тая, а суседняя да поўдня, - сказаў Вордзін. - Але зараз ясна, што топіць не толькі мора, але і падземны прыток, які аднавіўся … А тут вада павінна быць прэсная, - дадаў ён і, жадаючы напіцца, пагрузіў руку. - Амаль прэсная і досыць гарачая, - заўважыў ён, сяк-так здаволіўшы смагу.

    - Ну, нашай байдары плаваньне па гарачай вадзе зусім не карыснае! - сказаў Гаруноў. – Яе абкітоўка і насычэньне могуць пацярпець - трэба трымацца далей ад бурбалак.

    Накіраваліся на поўнач па вузкім канале і неўзабаве выплылі на паляну, на якой было стойбішча; яе пазналі па разрэджаным парубкамі лесе.

    - А вось і наша зямлянка! - выклікнуў Вордзін.

    На процілеглым краю возера над вадой ледзь узвышалася вышэйшая, цэнтральная частка зямлянкі; на ёй ляжалі яшчэ рэшткі сьнегу, які таяў, і пласт кары, якім на ноч зачынялі частку дымавой адтуліны. Падплылі да яе. Вордзін улез на гэты астравок і, нахіліўшыся да адтуліны, ускрыкнуў:

    - Колькі тут дабра ўсплыло!

    Ён выцягнуў футравую коўдру, некалькі жаночых куртак са штанамі, падушку, драўляны кубак, чорныя асмалкі. Усё гэта ўсплыло ўгару ў пярэстай сумесі і прасякнутае вадой.

    - Падушку і коўдру захопім - спатрэбіцца для Аннуір, - сказаў ён. - Толькі трэба іх выціснуць.

    Выцягнуўшы рэчы, Вордзін вярнуўся ў байдару, і яны паплылі да месца, дзе была зямлянка правадыра. Тут над вадой віднеліся толькі чатыры цэнтральных слупа з часткай даху. Бусаком намацалі пад вадой кучу зямлі і прыціснутыя ёю бярвеньні.

    - Але нідзе ні прыкметы людзей! Мы можам не бачыць іх сярод дрэў, але яны ж павінны былі заўважыць нас і закрычаць, - сказаў Гаруноў. - Давайце пакрычым самі!

    Пачалі клікаць Амнундака, Мікіту, жанчын, імёны якіх ведалі. Але ніхто не адгукаўся.

    Мёртвая цішыня панавала вакол.

    - Не маглі ж усё патануць. Хто-небудзь выратаваўся б на дрэве, на даху нашай зямлянкі, - сказаў Вордзін.

    - Відавочна, пасьпелі сысьці адгэтуль. Трэба шукаць іх далей. Можа быць, вада прыбывала так павольна, што яны маглі спакойна адыходзіць, - выказаў здагадку Гаруноў.

    - Не зусім падобнае на гэта, - запярэчыў Вордзін. - Калі б сыходзілі не сьпяшаючыся, не пакінулі б адзежу і коўдры - рэчы самыя патрэбныя з прычыны зімы.

    Паплылі далей па канале, які вёў да наступнага стойбішча, які знаходзіўся кілямэтры за два. На паляне ўбачылі зямлянку, праўда напаўразваленую, але якая ўздымалася яшчэ на палову сваёй вышыні над вадой. Гаруноў зьмераў глыбіню, было мэтры паўтара.

    - Ну, тут ужо людзі патануць не маглі! - выклікнуў ён. - Відавочна, гэта частка катлавіны пагрузілася менш.

    Падплыўшы да зямлянкі, зазірнулі праз разбураны бок унутр: на вадзе плавалі толькі дробныя прадметы, рызьзё, асмалкі, сьмецьце, але адзежы не было відаць.

    - Тутэйшыя насельнікі пасьпелі ўсё каштоўнае панесьці, - сказаў Вордзін.

    Агледзелі найбліжэйшыя дрэвы, ізноў пакрычалі - ім адказала толькі карканьне зграі варон, якая згрудзілася на некалькіх дрэвах, верагодна, у чаканьні спаду вады.

    Абсьледавалі яшчэ дзьве наступныя паляны са стойбішчамі; зямлянкі былі разбураныя ці паўразбураныя, але людзей нідзе не было; глыбіня вады паменшылася ўжо да мэтру і менш; месцамі байдара натыкалася ў каналах на ствалы дрэў, якія зваліліся, і даводзілася плыць асьцярожна.

    - Я думаю, што мы можам спыніць нашы пошукі, - сказаў Гаруноў. - Усе анкілёны выратаваліся, пасьпелі адступіць у паўночную частку катлавіны, відавочна якая не пагрузілася.

    Такім чынам, падаваць дапамогу няма каму, а калі мы пад’едзем да сухой мясцовасьці і сустрэнем там анкілёнаў, то можам патрапіць у непрыемнае становішча.

    - А можа быць, далей глыбіня зноў пачне павялічвацца і мы там знойдзем людзей, засьпетых вадой падчас уцёкаў і якія патрабуюць дапамогі? - выказаў здагадку Вордзін. - Давядзём пошукі да канца, каб сумленьне не папракала нас.

    Гаруноў саступіў, і паплылі далей. Але на наступнай паляне байдара стала месцамі садзіцца на мелізну і з вады выдаваліся сьцяблы травы, чароту, трысьнёгу вакол ранейшага азярца. У канале за палянай глыбіня была ўсяго ў паўмэтра і менш, а наперадзе відаць было, што ён ледзь пакрыты вадой.

    - На наступнай паляне можам натыркнуцца на анкілёнаў, - заявіў Гаруноў.

    - Ваша праўда. Вось бачны нават дым вогнішчаў над лесам, а гэта даказвае, што яны на сухім месцы, - пацьвердзіў Вордзін. - Мабыць, пачуем і галасы.

    Ён перастаў грэбці і прыслухаўся: з таго боку, адкуль паднімаліся дымкі, сапраўды парой даносіліся чалавечыя галасы.

    - У выніку землятрусу і паводкі анкілёны перасяліліся ў паўночную палову катлавіны, дзе будуць працягваць свой ранейшы лад жыцьця, - сказаў Гаруноў.

    - А так як грэлка аднавілася, мяркуючы па двух азёрах, што пузырацца, якія мы бачылі, - дадаў Вордзін, - то нам турбавацца пра лёс анкілёнаў няма чаго. Але вярнуцца да іх і ў выпадку якіх-небудзь бедзтваў ізноў падвергнуцца падазрэньням і рызыцы зрабіцца палоннымі будзе неразважна… Калі мора будзе занадта адкрытае і не дазволіць нам пераправіцца, мы можам вярнуцца на ўступ і чакаць там халадоў, маючы зблізку паліва і корм для сабак, але ўдалечыні ад анкілёнаў, адлучаныя ад іх вадой. Толькі вось Гарохава пакідаем на волю лёсу; зараз ён, мабыць, зьмяніў сваё рашэньне.

    - Гарохаў, можа быць, ужо на ўступе, - запярэчыў Гаруноў. - Калі паводка пахіснула яго меркаваньне пра добрае жыцьцё тут, ён мог скарыстацца берасьцянкай і ў мітусьні паплыць да нас адзін ці з жонкай. Ён ведае, дзе берасьцянка схаваная на возеры, бо часта карыстаўся ёю для рыбнай лоўлі. Да заўтрашняй раніцы мы яго будзем чакаць, як было ўмоўлена.

    Падчас гэтай гутаркі адпачылі і паплылі зваротна, але для паскарэньня выбраліся зноў на ўскраіну катлавіны, каб не блытацца па палянах і каналам. Тым не менш зваротны шлях заняў чатыры гадзіны. Праплываючы міма былога сьвяшчэннага возера, пераканаліся, што прыток вады з жарала яшчэ працягваўся, але вельмі слаба, - відавочна, узроўні амаль выраўнаваліся. Глыбіня ў гэтым месцы была больш за тры мэтры, бусак не даставаў дна. Поруч гурбы падчас іх адсутнасьці вада моцна прыбыла, і глыбіня была тут больш за два мэтры.

    Пакінутыя на ўступе сустрэлі таварышаў у пачатку ледзяных усходаў, каб дапамагчы ім высаджваць выратаваных.

    - Вы нікога не прывезьлі? - выклікнуў Касьцякоў са зьдзіўленьнем.

    - Толькі дарма пракаціліся? - дадаў Нічыпараў.

    - Усе, усе патанулі? - прашаптала Аннуір, пабляднеўшы.

    Вордзін, вядома, супакоіў яе.

    - Вось адзіныя тапельцы, якіх мы знайшлі, - пажартаваў Гаруноў, выцягваючы з байдары жаночыя гарнітуры і перадаючы іх Аннуір.

    Аб’яднанымі высілкамі ўвалаклі байдару наверх: з уздымам яе на ўступ прыйшлося важдацца, бо за дзень абрыў над сумётам павялічыўся да дзьвюх з паловай мэтраў, ці таму, што сумёт, які амывала вада, пачала распаўзацца, ці таму, што дно катлавіны працягвала павольна апускацца. Для зручнейшага перасоўваньня казак уладкаваў ужо ўсходы з ледзяных грудоў.

    За абедам распавялі адзін аднаму падзеі дня. Трое пакінутых праклалі сьцежку-ўсходы на абрыў над уступам і пабывалі ўжо наверсе, бачылі даволі блізка адкрытае мора. Але нечакана, неўзабаве пасьля ад’езду сваіх таварышаў, на сумёт з усходамі вылезьлі з вады два велізарных мядзьведзя і сталі паднімацца наверх, відавочна разьлічваючы ратавацца ад паводкі разам з людзьмі на ўступе. Такое суседзтва, вядома, было вельмі непажаданае, і прыйшлося сустрэць клышаногіх стрэламі: адзін зваліўся на гурбе і скаціўся ў ваду, другога забілі ўжо на ўступе. Запас сьвежага мяса на дарогу апынуўся вельмі дарэчы.

    У коўдры і жаночай адзежы, вылаўленай Вордзіным з зямлянкі, Аннуір прызнала рэчы Аннуэн.

                                                                      КАТАСТРОФА

    Перад заходам сонца Гаруноў і Вордзін падняліся на абрыў паглядзець, што робіцца па-за катлавінай, сьцены якой сьцясьнялі іх далягляд на працягу ўсяго лета. Пакрыты суцэльна сьнягамі - нібы лета і не бывала - паўднёвы схіл Землі Саньнікава спускаўся паката да мора, усё яшчэ скаванаму льдамі кілямэтраў на пяць ад падножжа. Але далей відаць было шырокую да паўднёвага гарызонту, прастору адкрытай вады, па якой плавалі крыгі і цэлыя ледзяныя палі. Для пераезду ў байдары гэта мора было занадта шырокае; байдара не магла зьмясьціць усіх людзей, груз і сабак. Даводзілася або чакаць, пакуль восеньскія маразы скуюць мора і павузяць адкрытую ваду, або ісьці на ўсход у надзеі, што там ільды цягнуцца далей на поўдзень, а з другога боку трымаюцца зблізку выспы Кацельнай і дадуць магчымасьць зьдзейсьніць пераправу ў два прыёмы.

    - Мы зараз нібы пацярпелыя караблекрушэньне на высьпе, - сказаў Вордзін: - ззаду вада, сьпераду вада, а ў сярэдзіне агонь ды бяда; здаецца, так гаворыцца ў казцы.

     - Ну, пакуль яшчэ агню няма, але воды і беды досыць, - адказаў Гаруноў. – Азірніцеся назад.

    Зямля Саньнікава сапраўды мела выгляд велізарнага возера. У бінокль можна было адрозьніць фантаны гейзэраў, якія білі ў некалькіх месцах сярэдняй часткі катлавіны. Напярэдадні яшчэ тым часам перад вачамі ляжалі пакрытыя зімовым саванам паляны і лясы; зараз сьнег быў заменены вадой, а цёплы вецер, які цягнуў з поўначы, паказваў, што грэлка зямлі аднавілася.

    - Лепшая частка зямлі ўсёткі загінула, - сказаў Вордзін. - І ўсё насельніцтва яе, двухногае і чатырохногае, згрудзілася ў паўночнай частцы, палова якой бясплодная.

    - Так, ім будзем там цесна, асабліва людзям, - дадаў Гаруноў. - Анкілёны, пэўна, пачнуць зараз вайну з дзікунамі да поўнага зьнішчэньня апошніх, каб не мець такіх небясьпечных і блізкіх суседзяў.

    - І нашы грамы і маланкі вельмі спатрэбіліся б ім зараз. Яны пашкадуюць, што далі нам уцячы.

    - Ну, у Гарохова засталася яшчэ стрэльба.

    - Вось што: зараз я ўспомніў, што мы забыліся ў зямлянцы нашу запасную стрэльбу, якую жадалі пакінуць Амнундаку пры раставаньні. Гарохаў можа яе паднесьці правадыру ў якасьці падарунку, каб залагодзіць анкілёнаў.

    Калі сонца, спусьціўшыся да небакраю, схавалася, крывава-чырвонае, у паласе смугі, навіслай ўдалечыні над морам, назіральнікі вярнуліся на пляцоўку і доўга яшчэ сядзелі ў вогнішча. Усім было сумна: яны палюбілі Зямлю Саньнікава і праводзілі зараз апошні вечар у яе межах. Нехаця ўспамінаўся той вечар, калі яны ўпершыню ўбачылі гэту таямнічую зямлю з вышыні ўскрайкавых гор, чулі гукі, якія даносіліся зьнізу, варажылі пра тое, што яны на ёй убачаць. Бачылі яны значна больш, чым чакалі, адкрылі шмат цудоўнага, знайшлі цэлы своеасаблівы сьвецік вымерлых жывёлін і першабытных людзей, замкнёных ў гэтай дзіўнай цёплай катлавіне сярод палярных ільдоў. Вынікі экспэдыцыі былі велізарныя, усе ўдзельнікі цэлыя і здаровыя, але замест радасьці і задавальненьня яны выпрабоўвалі трывогу, вытлумачальную хіба толькі падзеямі апошніх дзён, якія пагражалі гэтай цудоўнай зямлі і яе насельніцтву заўчаснай згубай. Ноч была даволі цёплая - і, шкадуючы дровы, не пакінулі на ноч вогнішча, пачуваючыся ў бясьпецы на гэтым высокім уступе, куды не маглі забрацца неўзаметку ні драпежнікі, ні вампу, ні анкілёны, адрэзаныя велізарным пляцам вады. Яшчэ днём адна нарта была зусім накладзена, пакрытая шкурамі і завязана; яна ўтрымоўвала ўсе вынікі экспэдыцыі: калекцыі натуральныя гістарычныя і этнаграфічныя, фатаграфіі, дзёньнікі; яна была няцяжкая, але аб’ёмістая і стаяла наводдаль ад іншых, недалёка ад краю ўступа. Поруч яе ўлёгся Касьцякоў, каб ахаваць ад замахаў сабак сьвежае мяса, раскладзенае на ёй на ноч. Астатнія дзьве нарты, загружаныя толькі збольшага, стаялі бліжэй да сабак, папярок пляцоўкі, і поруч іх у сваіх спальных мяшках улегліся астатнія.

    Гаруноў прачнуўся ўжо за поўнач ад лёгкага штуршку ў бок. Яму здалося, што яго будзяць, - ён адкрыўшы вочы, убачыў, што нікога няма, і жадаў ізноў задрамаць, калі яго вуха ўлавіла як быццам аддалены гром. “Ну, дождж для нас зараз зусім недарэчы, намёт на голым камяні не ўмацаваць!” - падумаў ён, падняў галаву і агледзеўся. Неба было чыстае, месяц падняўся высока і асьвятляў усю катлавіну. Ён апусьціў галаву і зараз выразна ўчуў глухі гуд пад сабой.

    “Няўжо падземная катастрофа яшчэ не скончылася? - падумаў ён. - Днём усё было ціха, здавалася, што землятрус скончыўся сьсяданьнем дна катлавіны і прарывам вады. Ці гэта была толькі прэлюдыя?” Рэзкі ўдар падкінуў Гарунова на ложы і перапыніў яго думкі.

    - Ізноў трасе! - пачуўся сонны голас Вордзіна.

    Гаруноў прысеў на мяшку і пачаў глядзець на возера, выгляд якога моцна зьмяніўся: вада, устрывожаная падземным ударам, паднялася хвалямі, якія разьбягаліся кругамі, пенячыся і перакульваючыся; схілы хваль, зьвернутыя да месяца, зіхацелі доўгімі дугамі, нібы бліскучая бягучая ртуць. Чуўся шум прыбою ўздоўж абрываў і воплескі грудоў, якія валіліся зьверху.

    Яшчэ некалькі моцных удараў рушылі ўсьлед адзін за адным. І раптам Гаруноў пачуў рэзкі трэск, нібы стрэл, які раздаўся побач з ім, і ўбачыў, камянеючы ад жаху, не будучы ў стане зрушыць ніводным членам, як у некалькіх кроках ад яго расчынілася чорная шчыліна і частка пляцоўкі ўступа, на якой ляжаў Касьцякоў поруч нарты, зьлёгку нахілілася, потым хутка павярнулася страмчэй і павалілася ўніз. Адчайны крык зьмяшаўся з плёскатам вады, грукатам груд, якія ламаліся адна аб адну; слуп пылу ўзьвіўся ў паветра. Усё гэта было справай некалькіх сэкунд. Яшчэ некаторы час чутны быў паступова заміраючы плёскат хваль, паднятых падзеньнем велізарнай масы.

    Гаруноў насілу, дрыжучы ўсім целам, вылез з мяшка. Голас адмаўляўся яму служыць - толькі дрыготкія гукі выляталі з горла. У дзьвюх кроках ад яго чарнела сьвежая ламаная лінія адрыву, і на месцы ўсходняй часткі пляцоўкі зеўрала чорная бездань. Ён падпоўз да краю і зірнуў уніз - сярод воды, якая хвалявалася яшчэ чарнела маса грудоў абвалу; на гурбе з усходамі зеўраў шырокі пралом, відавочна выбіты адной з груд, што адскочыла ў бок.

    - Што такое, што здарылася? - раздаўся голас Вордзіна, які спаў так дужа, што толькі трэск і грукат абвалу апрытомнілі яго.

    - Пра… пра… вал… Касьцякоў… нарта… зваліліся! - насілу прагаварыў Гаруноў, працягваючы глядзець уніз.

    Гэтая страшная вестка адразу падняла Вордзіна на ногі.

    - Так трэба ж шукаць, дапамагчы, выцягнуць! Хутчэй! - ускрыкнуў ён, вызваляючыся з мяшка. - Гэй, Нічыпараў, уставай, сюды! Дзе байдара?

    - Немагчыма! - сказаў Гаруноў з роспаччу ў голасе. - Спусьціць байдару нельга - сумёт зьнесены абвалам. А Касьцякова прыціснула.

    - Ды адкуль вы ведаеце?

    - Ён у мяшку і нарта сасьлізнулі ўніз, як толькі пляцоўка нахілілася, і зваліліся ў ваду раней, чым уся гэта маса павалілася; абвал зваліўся прама на іх.

    Вордзін падышоў да краю абрыву і пачаў глядзець уніз.

    - Нічога не відаць, акрамя вады і груд абвалу. Касьцякоў у спальным мяшку ўсплыў бы наверх, як бурбалка, калі б яго не прыціснула.

    - Які жах! - праенчыў Вордзін. - На вачах загінуў чалавек, і нічым дапамагчы нельга!..

    Адзін погляд на гурбу паказаў яму, што спуск без доўгай падрыхтоўчай працы немагчымы, - у грэбні зеўраў пралом мэтраў у пятнаццаць шырыні і дзесяць глыбіні.

    - Ці нельга спусьціцца на вяроўцы прама з абрыву да вады? - прапанаваў ён.

    - Досыць трывалых вяровак у нас набярэцца ледзь на палову вышыні - бо тут больш васьмідзесяці мэтраў, - адказаў Гаруноў.

    - І не ўтрымаць нам удваіх аднаго чалавека гэтулькі часу, - дадаў Нічыпар,  які падышоў.

    - Але, бо акрамя Касьцякова, загінулі ўсе вынікі нашай экспэдыцыі! – ускрыкнуў Вордзін.

    - Так, загінулі! - прамовіў Гаруноў безнадзейным голасам.

    - Трэба хоць асьвятліць месца абвалу - яно ў цені і дрэнна відаць. Можа быць, Касьцякова адкінула ў бок і ён ляжыць без сьвядомасьці!

    Нічыпараў прынёс з запасу дроў вялікі пук гальля, абвязаў яго кавалкам вяроўкі, падпаліў і, начапіўшы на бусак ад байдары, працягнуў над безданьню. Вордзін і Гаруноў прыляглі на краю, каб сьвятло не біла ім у вочы, і пачалі ўзірацца ўглыб. Гальлё хутка разгарэлася і асьвятліла месца абвалу. Там, у прамежку паміж гурбай з усходамі і суседнім, ніжэйшым, бачная была толькі каламутная вада, якая яшчэ хвалявалася і з яе ўздымалася куча нагрувашчаных адзін на аднаго базальтавых груд. Ні на іх, ні на вадзе ніякіх прыкмет чалавека, абломкаў нарты, рэчаў. Абвал пахаваў усё пад сабой. Вяроўка ў круку перагарэла, і палаючы пук паляцеў уніз, зваліўся на кучу грудоў і на некалькі хвілін, дагараючы, асьвятліў яшчэ лепш усё месца, але нічога новага не паказаў.

    Новы падземны ўдар прымусіў тых, хто ляжаш ускочыць на ногі; на іх вачах ад краю абрыву адвалілася яшчэ некалькі невялікіх грудоў і паваліліся ўніз.

    - Адсунем нарты далей адгэтуль! - распарадзіўся Гаруноў. - Як бы не паўтарылася няшчасьце!

    Усе трое з дапамогай Аннуір, моўчкі прысутнічаўшай пры апісанай сцэне, перацягнулі нарты, а затым і свае пасьцелі далей ад новага краю абрыву, да месца спуску на сумёт.

    Апошні сваёй ледзяной масай усёткі падтрымліваў стромую сьцяну базальту, і здавалася, што тут больш надзейна. У глыбіні пляцоўкі, у падножжа верхняга ўступа, таксама было небясьпечна - адтуль ужо звалілася некалькі камянёў.

    Аддалены грукат патрос паветра і прымусіў усіх зірнуць на поўнач. Там, над паўночнай часткай катлавіны, клубіліся слупы дыму ці пары, месцамі азораныя злавесным чырвоным сьвятлом: чуліся частыя і моцныя выбухі, якія рэха ўскраін паўтарала без канца. Пры кожным выбуху глеба ўступу зьлёгку ўздрыгвала пад нагамі.

    - Вулькан прачынаецца! - прагаварыў Вордзін.

    - А людзі, няшчасныя людзі, якія выратаваліся туды ад паводкі! Што з імі будзе? - ускрыкнуў Гаруноў. - Наш таварыш толькі што загінуў тут, другі загіне там, і зноў мы нічым не можам дапамагчы!

    Аннуір прыціснулася да Вордзіну і глядзела ўдалячынь; сьлёзы цяклі з яе вачэй, і яна ўздрыгвала ад стрыманых рыданьняў.

    - Аднак прыйшоў канец гэтай зямельцы? - зьдзіўлена спытаў Нічыпараў. - Што там толькі дзеецца: дым, агонь з зямлі, гледзіце ж!

    Там, на поўначы, не слуп, а цэлая калёна слупоў чорнага дыму і белай пары, якія зьмяшаліся адзін з адным, паднялася шмат вышэй ускраін катлавіны, гэта значыць тысячы на тры мэтраў; то тут, то там яе прарэзвалі агністымі дугамі, нібы ракеты, высока падлятаючыя распаленыя камяні. Часам хмара пары, якая суправаджаецца шэрагам выбухаў, нібы артылерыйскімі залпамі, вырывалася ў якім-небудзь месцы і шырылася, вырастаючы ўгару. Зарава на хмарах калянады разгаралася ярчэй - відавочна, дзесьці ўжо прадралася распаленая лава. Сумны месяц, паступова схіляючыся да заходу, асьвятляў па-ранейшаму катлавіну і серабрыў воды возера, якія ўвесь час хваляваліся.

    - Так, відаць, канец Зямлі Саньнікава! - прамовіў Вордзін. - Мы яе адкрылі, і на нашых вачах яна гіне!

   - Калі зробіцца сьветла, паглядзім, ці нельга спусьціць як-небудзь байдару і паехаць на дапамогу гінучым, - сказаў Гаруноў.

    Седзячы на сваіх мяшках, яны абодва і Аннуір, якая ціснулася ўвесь час да Вордзну, правялі час да раніцы, назіраючы разьвіцьцё вывяржэньня і абменьваючыся заўвагамі пра яго і пра загінуўшага таварыша. Нічыпараў, паглядзеўшы некаторы час, лёг ізноў спаць.

    Нарэшце жудасная ноч скончылася, запунсавеў усход, станавілася ўсё сьвятлей і сьвятлей. Аннуір развяла агонь і пачала гатаваць гарбату. Вордзін і Гаруноў маглі зараз разгледзець, што здарылася з іх пляцоўкай уначы. Уся ўсходняя частка яе зьнікла, і замест яе зеўраў стромкім клінам, зьвернутым лязом уніз, адрыў абвалу. Апошні, відавочна, адрываўся па расколінах, якія існавалі раней, і штуршок землятрусу даў толькі імпульс, што пераадолеў інэрцыю масы, якая і перакулілася часткай на гурбу, часткай у ваду, распаўшыся пры падзеньні на груды. У велічэзнай выбоіне гурбы лёд быў пакрыты чорным пылам, аскепкамі і грудамі; унізе, над вадой, паднімаўся хаос груд. За ноч каламута ў вадзе асела, і з вышыні відаць было дно; у бінокль можна было агледзець яго паўсюль, але нічога, акрамя чорных груд, не было прыкметна. Яны пахавалі назаўжды і чалавека, і ўсе дасягненьні экспэдыцыі.

    Агляд выбоіны ў гурбе паказаў, што для таго, каб перабрацца праз яе, трэба высечы ў лёдзе стромай сьцяны прыступкі ўніз і з іншага боку ўгару.

   - Ну, да абеду мы гэта выканаем, - сказаў Гаруноў. - Абедзьве часткі байдары спусьцім на вяроўцы ўніз і там увалачом наверх. Давайце паядзім - і за справу!

    На поўначы катлавіны вывяржэньне працягвала разгульвацца, утойваючы ў хмарах пару і дым, але выдаючы сябе выбухамі, ад якіх уздрыгвала скала пляцоўкі. Завеса пары і дыму хавала ад гледачоў катастрофу. Пры дзённым сьвятле відаць было толькі, што гэта завеса працягнулася папярок усёй катлавіны. Раптам у адным месцы, наперадзе гэтай завесы, зьявіўся агонь і хутка пачаў распаўсюджвацца ў абодва бакі. У бінокль можна было разглядзець, што гэта гарыць паласа лесу.

    - Здаецца, справы анкілёнаў безнадзейныя! - сказаў Вордзін. - Зараз ясна, што вывяржэньне пачалося не ў паўночным канцы катлавіны, а ў сярэдняй частцы яе, прыблізна там, дакуль мы ўчора даяжджалі, гэта значыць там, куды людзі выратаваліся ад вады. Можа быць, яно захапіла і ўсю паўночную частку.

    Абодва вярнуліся да нартаў; гарбата была гатовай. Нічыпараў панёс сабакам, прывязаным з заходнім куце пляцоўкі, бярэмя вяленага мяса - і раптам спыніўся.

   - Падыдзіце ж сюды! - крыкнуў ён. - Тут справа няладная!

    Гаруноў, Вордзін і Аннуір, якія паселі ўжо поруч імбрыка, ускочылі і пабеглі да казака.

    Ён стаяў поруч расколіны шырынёй з далонь, якая ішла праз пляцоўку накасяк ад задняга краю начнога адрыву да заходняга канца. Нарты і людзі знаходзіліся паміж гэтай расколінай і вонкавым краем пляцоўкі, сабакі - па іншы бок.

    - Учора гэтай шчыліны не было, - сказаў Нічыпараў.

    - Ну, справа дрэнь! Падрыхтаваны другі абвал, - заявіў Гаруноў.

    - І досыць яшчэ аднаго добрага падземнага штуршку, каб ён паваліўся, - дадаў Вордзін. - Яго, відавочна, падпірае гурба, інакш ён зваліўся б ужо ўначы з намі.

    - Відаць, прыйдзецца ўцякаць адгэтуль, як гэта ні сумна! - прамовіў Гаруноў. – Інакш мы апынёмся там жа, дзе ляжыць Касьцякоў.

    - Давайце перацягнем рэчы за расколіну!

    Сказана - зроблена. Уселіся нарэшце за сьняданак, але ўвесь час паглядалі з турботай на расколіну, што чарнела ў трох кроках ад іх, чакаючы, што вось-вось яна пачне пашырацца і зноў паваліцца маса каменя, у гэты раз прама на гурбу.

    Паеўшы, хутка прынялася за працу: двое падняліся па прыступках на верх сьцяны, захапіўшы вяроўкі, двое засталіся ўнізе; адну за адной увалаклі абедзьве нарты, байдару, рэчы; затым адвязалі і пагналі наверх сабак, акрамя адной, якую ўначы забіла каменем, які зваліўся.

    Гаруноў, сыходзячы апошнім са злапомнай пляцоўкі, падышоў яшчэ раз да краю, зірнуў і прашаптаў разьвітальныя словы загінуламу таварышу.

                                                           ПРЫГОДЫ МІКІТЫ

    У дзень сыходу таварышаў Гарохаў прачнуўся даволі позна; яго абудзілі галасы жанчын:

    - Дзе Аннуір? Яна, відаць, зьбегла ўначы да свайго мужа, белага ведзьмака! Не паслухалася забароны!..

    - Ідзіце і прывядзіце яе сюды! - раздаўся голас Амнундака.

    - Цягнеце яе за валасы, калі не пойдзе! - дадаў жаночы голас.

    Тут Гарохаў успомніў, што яго таварышы зьбіраліся сысьці ў гэту ноч, і яму стала цяжка.

    Ён хутка пачаў апранацца, каб пазнаць, ці сышлі яны. Але раней чым ён скончыў, вярнулася Аннуэн і дзьве іншыя жанчыны, пасланыя за Аннуір, і заявілі засмучаным тонам:

   - Жыльлё пустое, няма Аннуір, няма белых ведзьмакоў, адзін сабака застаўся!

    - Ці добра вы глядзелі? Яны, мусіць, закапаліся ў коўдры і сьпяць, - сказаў Гарохаў.

    - Мы хацелі ўвайсьці, але сабака пачаў бурчэць на нас. Мы пакрычалі - ніхто не адклікаўся. Хіба памерлі?

    - Ну, я пагляджу сам, - заявіў Гарохаў, накіроўваючыся да выйсьця.

    - Прывядзі Аннуір сюды! - крыкнуў яму правадыр.

    Гарохаў, ідучы да зямлянкі, ужо не сумняваўся, што таварышы сышлі. Але ён спадзяваўся, што яны пакінулі яму якое-небудзь указаньне, як растлумачыць анкілёнам іх учынак; ва ўсякім разе, ён жадаў абдумаць спакойна, што сказаць Амнундаку, каб не пагоршыць свайго становішча. У зямлянцы яго сустрэў ласкавым віскам Пярэсты, якога, тыя што сыходзілі, замкнулі, каб ён не ўвязаўся за Кратом і за імі. Яго погляд адразу ўпаў на паперу, прышпіленую да аднаго са слупоў. Ён прачытаў яе па складах некалькі разоў, каб лепш запомніць, і вярнуўся ў зямлянку Амнундака.

    - А дзе Аннуір? - накінулася на яго адразу ж Аннуэн.

    - Пастой! Дай сказаць! Белыя людзі пайшлі на сваё стойбішча за цёплай адзежай. Бачыш - сьнег, холадна, а ў іх адзежа там. І мне абяцалі прынесьці. Заўтра да вечара вернуцца.

    - Адкуль ты ўсё гэта ведаеш, калі яны сышлі? - закрычаў Амнундак.

    - А вось тут напісана, яны мне пакінулі ліст. На, прачытай! - сказаў Гарохаў, здушыўшы сьмех і працягваючы паперу. Амнундак пакруціў яе ў руках, убачыў на ёй нейкія чорныя знакі і заявіў:

    - Пашлю гэта шаману - ён пазнае, ці праўда, што ты сказаў.

    - А навошта Аннуір пайшла з імі? У яе цёплая адзежа тут! - не сьцішалася раўнівая Аннуэн.

    - Значыць, яна мацней кахае, чым ты! - адрэзаў Гарохаў.

    - Правадыр забараніў мне кахаць яго - я слухаюся загада правадыра.

    - Праўда што, а яна не слухаецца, таму што больш кахае яго.

    - Яна толькі другая жонка, сама навязалася…

    - Даволі, жанчына! - перапыніў Амнундак.

    Ён сядзеў яшчэ з паперай у руках і не ведаў, што яму рабіць: ці паслаць неадкладна нагонку за тымі, якія пайшлі ці паверыць словам Гарохава і пачакаць. У руках у яго яшчэ застаўся адзін з прышэльцаў, і яму здавалася, што яны не сыдуць без свайго таварыша.

    І раптам у яго мільганула думка: а ці не пайшлі белыя ведзьмакі да сьвяшчэннага возера, каб высушыць яго, як у мінулы раз, калі яны Гарохава таксама пакінулі ў жытле?

    Ён апрануўся, выйшаў з зямлянкі, паклікаўшы з сабой трох ваяроў, і загадаў ім сыходзіць да сьвяшчэннага возера і паглядзець, ці не там белыя людзі або ці не былі там. Вярнуўшыся, ён сказаў Гарохаву:

    - Ты заставайся тут, у маім жыльлі, пакуль не вернуцца іншыя.

    Да абеду пасланыя вярнуліся і заявілі Амнундаку:

    - Белых людзей на сьвяшчэнным возеры няма, але яны былі там - мы бачылі іх сьляды на сьнегу: тры вялікіх сьледа і адзін меншы.

    - Вось бачыш, ты зманіў мне ці яны зманілі табе ў сваім лісьце!.. – ускрыкнуў Амнундак, зьвяртаючыся да Гарохаву, а потым спытаў ваяроў: - А сьвяшчэннае возера зноў высахла?

    - Не, вялікі правадыр, яно не высахла - яно стала нават больш, вада выйшла з берагоў, і да ахвярнага каменя нельга падысьці.

    Амнундак нахмурыўся: ён не ведаў, ці добры гэта ці худая прыкмета, што возера выйшла з берагоў. І, як заўсёды ў цяжкіх выпадках, паспадзяваўся на шамана.

    - Ідзіце і распавядзіце шаману, што вы бачылі… Пастойце!.. Як вы пазналі, што сьляды на сьнегу пакінулі белыя людзі? Вы ведаеце іх абутак?

    - Сьляды, уласна, былі мядзьведжыя, - адказаў старэйшы з ваяроў, - але мы думаем, што белыя ведзьмакі маглі ператварыцца ў мядзьведзяў, каб мы не пазналі па сьледзе, куды яны хадзілі.

    Гарохаў разрагатаўся. Анкілёны са зьдзіўленьнем паглядзелі на яго, а Амнундак спытаў злосна:

    - Чаму табе так весела?

    Гарохаў спахапіўся, што для яго невыгодна разупэўніваць анкілёнаў у магутнасьці белых, і адказаў:

    - Мне зрабілася сьмешна, што яны і Аннуір ператварылі ў мядзьведзіцу: бо іх трое, а сьлядоў ваяры бачылі чатыры.

    - Так, так, чацьвёрты сьлед меншы - відаць, жаночы! - пацьвердзілі ваяры.

    - Добра, ідзіце да шамана, - вырашыў Амнундак.

    ...Вярнуўшыся, пасланыя паведамілі, што шаман сам жадае пайсьці да сьвяшчэннага возера, а потым прыйдзе сюды на маленьне, і загадаў прыгатаваць ахвярнага аленя.

    Гарохаў, за кожным крокам якога, па распараджэньні Амнундака, сачылі ваяры, ляжаў на сваёй пасьцелі і думаў, ці добра ён зрабіў, што застаўся адзін у анкілёнаў. Калі здарацца зноў якія-небудзь няшчасьці, анкілёны пачнуць іх прыпісваць яму, ці сыходу яго таварышаў, ці і таму і другому. Могуць запатрабаваць ад яго тое, што ён зрабіць не зможа, пачнуць пагражаць… Ці мала што могуць прыдумаць гэтыя людзі!

    Ці не сысьці таксама? Таварышы абяцалі чакаць яго двое сутак. Толькі зараз яго вартуюць, і сысьці нялёгка. А што яшчэ намоліць увечар шаман? Ён зусім было засумаваў, і толькі яго жонка Раку, якая падсела да яго, пацешыла сваёй балбатнёй.

    У зьмярканьне зьявіўся шаман, пашаптаўся з Амнундаком, потым сеў да агню пагрэць свае кашчавыя рукі; ён глядзеў зацята на полымя, і вусны яго бязгучна рухаліся. Потым падняў галаву і сказаў:

    - Час надышоў!

    - Жанчыны, бярыце дзяцей і ідзіце ў жыльлё белых людзей - яно пустое. Сядзіце там, пакуль вас не паклічуць! - распарадзіўся правадыр. Гарохаву зрабілася страшна. У апошні раз жанчын гэтак жа выслалі з жыльля на час маленьня, пасьля якога рушыла ўсьлед крывавая начная ахвяра на беразе сьвяшчэннага возера. Пра яе ён пазнаў упершыню сёньня ад сваёй жонкі, якая выпадкова прабрахалася.

    Ці не задумаў шаман і ў гэты раз увесьці возера ў берагі з дапамогай ахвяры? І гэтай ахвярай будзе ён! Ён пахаладзеў, і душа самлела ў грудзях.

    - Ідзі і ты з жанчынамі ў сваё жыльлё!.. - зьвярнуўся да яго Амнундак. - Жанчыны, гледзіце, каб ён нікуды не сыходзіў, - вы адказваеце за яго!

    Гэта трохі супакоіла Гарохава. Калі б яго жадалі прынесьці ў ахвяру, то няма чаго было адпускаць яго з жыльля з аднымі жанчынамі.

    Калі б ён ведаў, што Амнундак пасьля яго сыходу загадае двум ваярам вартаваць зямлянку знадворку, ён не быў бы такі спакойны.

    Жанчыны напоўнілі спусьцелую зямлянку сьмехам і балбатнёй, жвава разьвялі агонь і расьселіся вакол яго. Гарохаў улёгся на сваю пасьцелю і зараз жа працягнуў руку да стрэльбы, якая заўсёды ляжала побач, у сьценкі. Стрэльбы не аказалася. Хто яе зьнёс? Няўжо таварышы? Наўрад ці яны аднялі ў яго гэтую магутная зброя. Яны б тады ўзялі б і патроны; Гарохаў памацаў у клунку і знайшоў цэлы пачак. Відавочна, анкілёны па загадзе Амнундака сёньня абмацалі яго пасьцелю і зьнесьлі гэту страшную палку, якая выкідвае громы і маланкі, каб пазбавіць яго магчымасьці абараняцца. Справа зусім дрэнь; яны, несумнеўна, задумалі ліхое.

    Гарохаў падклікаў да сябе Раку і пад сьмех і балбатню жанчын пачаў яе распытваць намёкамі пра намер анкілёнаў. Але яна не магла паведаміць яму нічога вызначанага, толькі розныя дурныя жаночыя чуткі пра магутнасьць і згубным уплыве белых ведзьмакоў.

    Раптам Гарохаў успомніў, што ў апошні раз, калі яны хадзілі на сваю базу, яны прынесьлі запасную стрэльбу, зусім новую, якую жадалі на разьвітаньне падараваць Амнундаку. Ці не забыліся яе таварышы? Вось было б шчасьце! Яно ляжала ў разабраным і запакаваным выглядзе ў галовах пасьцелі Гарунова, і анкілёны наўрад ці здагадаліся, што гэты скрутак - таксама палка з маланкамі. Гарохаву захацелася зараз жа пераканацца ў гэтым. Бо пасьля маленьня стрэльба можа вельмі спатрэбіцца, каб абараняць сваё жыцьцё. Ён адпусьціў Раку да астатніх, а сам трохі пачакаўшы перайшоў на пасьцелю Гарунова, растлумачыўшы, што тут ганаровае месца і весялей, чым у яго куце. Ён прылёг ды пачаў асьцярожна мацаць і ў глыбіні падгалоўя пад шкурамі ды пластом сена намацаў скрутак. Але як яго разгарнуць і сабраць стрэльбу, не зьвярнуўшы на сябе ўвагі жанчын? Чым бы заняць іх? А ці не прарабіць усё ў іх на вачах у выглядзе фокусу, які вырабіць уражаньне? Мабыць, гэта будзе самае лепшае - яны ўбачаць, што з паперы і кавалкаў вырастае страшная палка.

    Выцягнуўшы скрутак, ён сеў на край пасьцелі, але не побач з жанчынамі, і сказаў, што пакажа цяпер ператварэньне “вось гэтай дубінкі, узятай у людаедаў, у палку, якая выкідвае грамы і маланкі”. Некаторыя жанчыны закрычалі: “Вой, не трэба!”, але цікаўнасьць большасьці перамагло. Гарохаў пачаў разьвязваць скрутак, спакаваны яшчэ ў краме ў сталіцы; разьвязаўшы аборкі, ён перадаў іх жанчынам, ніколі яшчэ не якія не бачылі падобнага. Аборкі пайшлі па руках, і іх разглядалі ўважліва. Потым ён разгарнуў вялікія лісты абгортачнай паперы, таксама ніколі не бачанай анкілёнамі; і яны пайшлі па руках; жанчыны дзівіліся “тонкай жоўтай скуры”. Калі адзін ліст, паднесены заблізка да агню, успыхнуў яркім полымем, раздаліся крыкі жаху і зьдзіўленьня - скура так не гарэла. Пакуль усе позіркі былі скіраваны на ліст, які палаў, Гарохаў хутка сабраў стрэльбу - гэта была дубальтоўка цэнтральнага бою, з адным наразным ствалом для кулі, - узяў яе на прыцэл і выклікнуў:

    - Вось і палка гатовая!

    Бліжэйшыя да яго жанчыны адхіснуліся і завішчалі, уяўляючы, што зараз жа з бліскучай палкі вылеціць маланка. Але Гарохаў засьмяяўся і сказаў:

    - Не бойцеся, маланка вылеціць толькі ў таго, хто захоча зрабіць мне благое, а вы ўсе добрыя жанчыны.

    Фокус вырабіў моцнае ўражаньне: некаторыя жанчыны ведалі, што ў “напаўбелага” ведзьмака - так клікалі Гарохава анкілёны паміж сабой з прычыны яго смуглай скуры, у адрозьненьне ад трох астатніх, - сёньня зьнесьлі страшную палку, каб зрабіць яго безабаронным. І вось ён у іх на вачах ператварыў нейкую дубінку ў новую палку. Гэта трэба абавязкова распавесьці мужчынам.

    Пачак патронаў, якая была пры стрэльбе, Гарохаў схаваў у кішэнь, каб зарадзіць, калі спатрэбіцца. Уладаньне стрэльбай супакоіла яго. Да яго вярнуўся добры настрой, і, трымаючы стрэльба ў руках, ён сказаў:

    - А зараз, жанчыны, патанчыце, як у мінулы раз, калі вы былі ў нас у гасьцях! Я вам дарую вось гэтыя папружкі і гэту скуру, а вы патанчыце, пакуль там шаман заклікае духоў.

    Даводзілася падпарадкоўвацца ведзьмаку, які валодаў палкай. Але жанчыны наогул скакалі ахвотна, асабліва ў доўгую зімовую ноч, а цяпер жа была ўжо зіма - сьнег ляжаў і не раставаў. І тыя, якія яшчэ не распрануліся, увайшоўшы ў зямлянку, зрабілі гэта зараз. Пачаўся танец, апісаны ўжо раней, вакол весела палаючаг вогнішча, а Гарохаў, лежачы на пасьцелі Гарунова, са стрэльбай у руках, пакурваючы люльку, глядзеў як скачуць жанчын. Але ў гэты раз жанчыны не пасьпелі даскакаць да зьнямогі - зьявіўся ваяр і сказаў, што маленьне скончылася і можна вярнуцца ў сваё жыльлё.

    - Раку застанецца тут, у мяне… - заявіў Гарохаў. - Раку, чуеш!

    - Амнундак сказаў, каб і ты прыйшоў у яго жыльлё, - адказаў ваяр.

    - Скажы Амнундаку, што я буду спаць у сваім жыльлі і Раку застанецца са мной! - рашуча заявіў Гарохаў.

    - Амнундак загадаў… - пачаў ізноў ваяр.

    - Я не анкілён і не падуладны Амнундаку, - перапыніў яго Гарохаў. - Ён не можа мне загадваць… Раку, ідзі сюды!

    Жанчыны, якія апраналіся задзіўлена пераглядаліся і шапталіся; ваяр быў зьдзіўлены. Дагэтуль белыя ведзьмакі ні разу не казалі такіх слоў і імкнуліся дагаджаць правадыру, хоць употай шкодзілі і стваралі бедзтвы. А тут гэты напаўбелы застаўся адзін і завёў такую гаворку. Раку не ведала, што ёй рабіць: ці сыходзіць з іншымі жанчынамі ці застацца з Гарохавым.

    - Раку, табе кажу, не апранайся, а ідзі сюды, да мяне! - крыкнуў Гарохаў.

    Гэты рашучы тон падзейнічаў, і Раку падышла да яго.

    - Садзіся тут, Раку! Калі ўсё сыдуць, мы будзем вячэраць.

    Жанчыны, забраўшы дзяцей, адна за адной выйшлі з зямлянкі; ваяр пастаяў у нерашучасьці і нарэшце сышоў. Раку села і сказала:

    - Амнундак будзе вельмі злосны. Ён мяне пакарае за тое, што я засталася тут.

    - Не бойся, ён не асьмеліцца нічога зрабіць табе. Вось убачыш! А зараз гатуй гарбату.

    Спакой Гарохова падзейнічаў на жанчыну, і яна вярнулася да сваіх гаспадарскіх абавязкаў. Яны спакойна павячэралі і зьбіраліся ўжо легчы спаць, калі дзьверы адчыніліся і ўвайшлі чатыры ўзброеных ваяра. Старэйшы з іх заявіў:

    - Амнундак сказаў: ты не жадаеш быць госьцем у яго жыльлі - заставайся тут. Але ён загадаў нам прайсьці да цябе, каб ты не заставаўся адзін без абароны. Мы будзем тут спаць, месца ёсьць.

    “Бач, як вывернуўся, мудрэц!” - падумаў Гарохаў і сказаў гучна:

    - Вельмі добра прыдумаў Амнундак! Кладзяцеся двое там, - ён паказаў на пасьцелю Вордзіна, - і двое тут, - ён паказаў на сваё ранейшае месца. - А я буду на ганаровым месцы, пакуль не вернуцца іншыя белыя людзі. Тры ваяры ляглі, не распранаючыся, а чацьвёрты ўсеўся ля агню.

    - Яны прыйшлі вартаваць цябе, каб ты не ўцёк употай, як іншыя белыя людзі, - прашаптала Раку спалохана.

    - Яны прыйшлі абараняць нас ад вампу, мядзьведзяў і падземных духоў, дурная! – спакойна заявіў Гарохаў, які вядома цалкам зразумеў намеры Амнундака.

    Але на ноч ён прыняў некаторыя засьцярогі: сам лёг да сьцяны і стрэльбу паклаў за сабой у сьцяны, зарадзіўшы адну рулю куляй, другую - карцеччу. Пярэстага паклаў у нагах пасьцелі. Гарохаў ведаў, што сабака не пусьціць нікога да сьпячага гаспадара.

    Ноч прайшла спакойна. Ваяр, які сядзеў ля вогнішча, час ад часу зьмяняўся адным з тых што спалі; ён падтрымліваў агонь і драмаў, прыхінуўшыся да слупа і трымаючы ў руках сваю дзіду. Гарохаў спаў дужа, але Раку ўсю ноч вярцелася з боку на бок: яе ўсёткі трывожыла думка, што зробіць заўтра Амнундак.

    Калі надышла раніца, ваяры сышлі, але ім на зьмену адразу ж зьявіліся Аннуэн і дзьве іншыя жанчыны. Гарохаў яшчэ спаў, але Раку зараз жа вылезла да іх і пачала распытваць, што распавялі духі шаману, як паставіўся правадыр да адмовы Гарохава і яе непадпарадкаваньню. Але жанчыны, якія відавочна атрымалі інструкцыі, адказалі:

    - Што распавялі духі, мы не ведаем. Амнундак выслухаў ваяра і сказаў тое, што перадалі пасланыя ў ваша жыльлё; а пра цябе нічога не сказаў.

    Раку супакоілася, але Гарохаў, прачнуўшыся і пазнаўшы вынікі яе роспытаў, не задаволіўся імі - яму важна было пазнаць, што начараваў шаман. І на працягу дня, які ён правёў у сваім жыльлі і поруч яго на паветры, Раку некалькі разоў хадзіла па яго даручэньні ў зямлянку правадыра на выведку, але нічога не дамаглася. У першы раз яна пайшла з трапятаньнем, думаючы, што яе жанчыны зараз жа схопяць, распрануць і высекуць па загадзе Амнундака: так звычайна каралі за сваркі, ляноту, непаслушэнства. Але Амнундак нават не зьвярнуў увагі на яе зьяўленьне.

    Увечар Амнундак прыйшоў да Гарохава, усеўся ля агню і сказаў:

    - Ты не жадаў быць госьцем у мяне, а я вось прыйшоў да цябе… Вось ты ўчора сказаў, што сёньня белыя людзі вернуцца. Ноч ужо прыйшла, а іх няма. Што скажаш яшчэ?

    Гарохаў, які ужо абдумаў за дзень, што яму рабіць, адказаў спакойна:

    - Бачыш сьнег на зямлі - ісьці цяжка, лыж у іх няма, таму і запазьніліся. Прыйдуць уначы ці раніцай.

    - З-за чаго не ўзялі лыжы ў анкілёнаў? - спытаў Амнундак і, памаўчаўшы, дадаў: - Пачакаю да раніцы. Калі не прыйдуць, пашлю ваяроў шукаць іх - ці не здарылася што-небудзь з імі.

    Ён пасядзеў яшчэ трохі, пажаліўся, што сьнег ляжыць і не растае, зіма наступіла на цэлы месяц раней часу, чым анкілёны ўстрывожаны. Потым падняўся і сышоў. Усьлед за ім памкнуліся сыходзіць і жонкі тых хто адсутнічаў, што правялі ўвесь дзень у зямлянцы. Сыходзячы, яны сказалі:

    - Раку, ідзі вазьмі там сваё малако і аладкі.

    Раку, захапіўшы посуд, адправілася з імі, але не вярнулася. Замест яе зноў зьявіліся чатыры ваяры на начлег. Гарохаў доўга чакаў Раку і вырашыў, што яе не пусьцілі. Абдумаўшы за дзень сваё становішча, ён знайшоў яго рызыкоўным і зразумеў, што ў адзіноце яму не атрымаецца доўга пярэчыць Амнундаку, што сілай ці хітрасьцю ў яго аднімуць стрэльбу і тады зробяць з ім усё, што загадае шаман. Ён мог яшчэ дагнаць таварышаў, якія абяцалі чакаць яго двое сутак, - тэрмін мінаў заўтра ўвечар. І ён вырашыў бегчы ў гэту ноч.

                                                                       УЦЁКІ

    Яшчэ ў зьмярканьні Гарохаў зрэзаў дзёран з вонкавага боку зямлянкі, супраць падгалоўя сваёй пасьцелі, і гэты пралом засыпаў сьнегам. Зараз было няцяжка без шуму выняць некалькі тонкіх кароткіх бярвенцаў, ледзь закапаных адным канцом у зямлю, а іншым прыпёртых да доўгага бярвеньня адхону і што складалі бакі апошняга. У гэту дзюру можна было перад сьвітанкам, калі сон асільвае больш за ўсё і вартавы будзе драмаць, вылезьці паціху вонкі. Гарохаў спадзяваўся, што Раку пойдзе з ім, перакананая прыкладам Аннуір. Клунак быў прыгатаваны. Раку ўжо хадзіла ў зімовай адзежы. Уцёкі заўважаць толькі раніцай, таму што пасьцеля застанецца на месцы. Пярэсты таксама, - ён потым прыбяжыць па сьледзе; дзюру знадворку закладуць. Перш чым спахопяцца, яны пасьпеюць адмахаць дзесятак кілямэтраў; дзьве пары жаночых лыж былі таксама прыгатаваны - закапаны ў зьмярканьні ў сьнегу.

    Невяртаньне Раку засмуціла Гарохава – ён прывязаўся да яе і з-за яе галоўным чынам застаўся ў анкілёнаў. Але зараз даводзілася сыходзіць, і без яе. Зрэшты, яна, можа быць, і не пайшла б і нават падняла б трывогу.

    Мабыць, да лепшага, што яе няма.

    Гарохаў рана лёг спаць і паклаў Пярэстага да сябе на пасьцелю; зараз яго можна было ўзяць адразу ж з сабой. Укладваючыся, ён гучна сказаў, каб чулі ваяры, якія сядзелі яшчэ ля агню:

    - Раку не прыйшла. Сабака заўтра мяне абудзіць і прыгатуе ежу.

    Каля паўночы моцны падземны ўдар абудзіў і вартавога, які драмаў,  і Гарохава.

    Зарыпалі бэлькі зямлянкі, пасыпалася зямля праз шчыліны. Ваяры, якія спалі ўскочылі з пасьцеляў, прысеў і Гарохаў, - апошні ў моцнай трывозе. Калі ўдар паўторыцца, усё насельніцтва зямлянкі Амнундака выбежыць і будзе начаваць ля вогнішча пад голым небам; тады сысьці неўзаметку не атрымаецца. Трэба сыходзіць раней, падчас мітусьні. Пакуль ён цяміў, што рабіць, пракаціўся другі ўдар, і ўся зямлянка зарыпала; адно бервяно з даху цэнтральнай часткі сарвалася з месца і звалілася на вогнішча разам з кучай дзёрану. Гарохаў пачаў пасьпешна апранаць цёплую куртку; ваяры з крыкам жаху выскачылі за дзьверы. Але калі хваля скланеньня прайшла і зямлянка засталася стаяць, адзін з іх вярнуўся і ўзяў некалькі асмалкаў з вогнішча; яны, відавочна, жадалі разьвесьці агонь паблізу дзьвярэй, каб працягваць свае абавязкі вартавых.

    - Ты б лепш выйшаў з жыльля, - зьвярнуўся гэты ваяр да Гарохава, які сядзеў на сваёй пасьцелі, - цябе можа прыціснуць, - палова жыльля Амнундака ўжо развалілася.

    - Не, я застануся тут і буду спакойна спаць, - адказаў Гарохаў. - Мой кут не разваліцца.

    Ваяр пакруціў галавой і выйшаў. Гэта толькі і трэба было якуту. Ён адразу ж узяў з суседняга аддзяленьня коўдру Касьцякова, згарнуў яго ў трубку і паклаў замест сябе пад сваю коўдру, так што пры першым поглядзе здавалася, што пад ім сьпіць чалавек. Затым хутка разабраў сьценку ля сваёй пасьцелі, выставіў вонкі клунак і стрэльбу, вылез сам, крыкнуў Пярэстага, заклаў адтуліну, засынаў яе знадворку сьнегам і асьцярожна, пад сховам ценю ад зямлянкі, якая засланяла яго ад вогнішча ваяроў, накіраваўся да бліжэйшага дрэва на ўскраіне паляны, што стаяла крокаў за дваццаць. Гэта была старая купчастая таполя, якую пашкадавалі анкілёны, бо яна не падыходзіла ні на дровы, ні на пабудову. Схаваўшы Пярэстага і клунак у дупло, Гарохаў палез наверх і прысеў, прыціснуўшыся да ствала, на тоўсты сук. Адгэтуль яму было відаць усё, што рабілася на паляне, а сам ён быў утоены сукамі і галінамі, хоць ужо пазбаўленымі лістоты. Ён сьцяміў, што пераходзіць цяпер праз паляну нельга: яна была асьветлена вогнішчамі анкілёнаў і на белым фоне сьнегу яго чорную постаць зараз жа заўважылі б людзі, якія не сьпяць. Трэба было вычакаць, пакуль яны задрэмлюць ля вогнішчаў. Агінаць жа ўсю паляну па лесе было занадта доўга, і, акрамя таго, Гарохаў баяўся, што з-за цемры патрапіць не на тую сьцежку, якая ішла да базы, і заблудзіцца.

    Са свайго наглядальнага пункту ён бачыў, што частка зямлянкі Амнундака ўжо развалілася; жанчыны мітусіліся яшчэ вакол вогнішчаў і выцягнутых рэчаў і дзяцей, ваяры пасьпешліва выносілі астатняя маёмасьць. Неўзабаве пасьля таго, як ён усеўся, па катлавіне пракаціўся новы ўдар; ён адчуў, як здрыганулася і загайдалася таполя; у зямлянцы Амнундака паваліўся яшчэ адзін адхон, вакол вогнішчаў людзі захісталіся і некаторыя зваліліся; ізноў раздаліся крыкі і лямант, а з ускраіны катлавіны - грукат абвалаў. І адразу ж ён пачуў дзесьці паблізу сярод паляны моцны трэск. Зірнуўшы ў гэты бок, ён убачыў сярод белай сьнежнай заслоны вялікую цёмную пляму, якая ледзь вылучалася на чорным фоне лесу, на якім хутка мільгалі белыя плямы.

    “Лёд разламала на возеры! - падумаў ён. - Нельга будзе ісьці прама. Вось жа напасьць!”

    Калі гудзеньне зямлі і грукат абвалаў заціхлі, Гарохаў учуў шоргат і плёскат, якія даносіліся з чорнай плямы, якая хутка павялічвалася.

    - Мабыць вада з берагоў выходзіць? Ці ж не затопіць нас тут? Вось бяда якая: вогнішчы заліе, людзі ў цемры застануцца! Мне ж лепш будзе бегчы ад іх. А вось калі на іншых палянах вада таксама выступіла, як жа ісьці ж? Ах ты, няшчасьце! І навошта я толькі тут застаўся? Вось калі б лодка была.

    І тут ён успомніў, што, калі возера пачало замярзаць, анкілёны выцягнулі дзьве берасьцянкі, якія былі на вадзе, з якіх ён не раз лавіў рыбу, і закапалі іх у сьнег на заднім адхоне яго зямлянкі, засьцерагаючы ад аленяў, якія маглі прабіць дно, калі пакінуць гэтыя далікатныя лодкі на зямлі. Гэта супакоіла яго - лодка зусім блізка, толькі б анкілёны не захапілі раней, чым ён да яе дабярэцца.

    Тым часам чорная пляма хутка расла, і край яе быў ужо кроках у трыццаці ад вогнішчаў; вада, якая разьлівалася, пажырала сьнег і наступала ўсё далей і далей. Тут яе заўважылі і анкілёны. Адзін падбег да краю плямы, пераканаўся, што яна рухаецца, і закрычаў:

    - Ратуйцеся, вада ідзе, вада топіць!

    Паднялася суцэльная мітусьня, крыкі, плач, лямант. Адны крычалі: “На дрэвы, на дрэвы!” Другія: “Дзе лодкі?” Трэція: “Выратуемся ў зямлянцы ў ведзьмакоў!” Ваяры хапалі рэчы, жанчыны - дзяцей.

    Амнундак падбег да вартавых ваяроў ля вогнішча перад зямлянкай чужакоў і крыкнуў:

    - Дзе белы вядзьмак? Вядзіце яго! Хай ён спыніць ваду - ці мы яго заколем тут жа!

    Але тут аднекуль з вышыні раздаўся працяглы крык:

    - Анкілёны, бяжыце хутчэй на поўнач - там воды няма! Ратуйцеся на поўнач, на поўнач! Я кажу вам - дух неба!

    І адразу перапуджаныя людзі падхапілі гэта закліканьне, паўтараючы:

    - На поўнач, бяжым на поўнач, хутчэй!

    Натоўп ваяроў, цяжка нагружаных рэчамі, і жанчын з дзецьмі ўперамешку са статкам аленяў бязладна рушыла да ўзьлеску. Вада ўжо гасіла бліжэйшыя да яе вогнішчы, з іх валіў зьедлівы дым, шыпячы чарнелі асмалкі і згасала сьвятло.

    Амнундак яшчэ стаяў паблізу зямлянкі чужакоў. Ваяры, якія пасьпяшаліся ўнутр, каб вывесьці Гарохава, вярнуліся спалоханыя:

    - Белы вядзьмак зьнік разам з сабакам, вылецеў у дымавую адтуліну, жыльлё пустое!

    Так даклалі яны. І Амнундак, пляснуўшы рукамі, пабег усьлед за сваімі паддадзенымі да паўночнага ўзьлеску ў суправаджэньні вартавых. Калі паляна спусьцела, Гарохаў спусьціўся з дрэва, падбег да зямлянкі, сьцягнуў з адхону адну з берасьцянак разам з прывязаным да яе вяслом, вытрас сьнег і перанёс берасьцянку да таполі, пасадзіў у насавую частку Пярэстага, у сярэдзіну склаў свой клунак і стрэльбу, сам сеў да кармы, узяў вясло і стаў чакаць. Крыкі анкілёнаў ужо заміралі ўдалечыні, апошнія вогнішчы згасалі, вада падступала да дзьвярэй зямлянкі.

    “Эх, - падумаў Гарохаў, - у лодцы можна яшчэ сёе-тое павезьці, ну хоць бы футравую коўдру! Магчыма, таварышы аддалі мой спальны мяшок Аннуір, ды і плыць уначы холадна будзе”.

    Ён пабег да зямлянкі, убачыў, што ўваход у яе ўжо заліты, хутка вярнуўся да сваёй заладжанай дзюры, раскідаў бярвенчыкі, выцягнуў коўдру і, перасьледваемы па пятах вадой, вярнуўся да берасьцянкі.

    “Вось так лепш будзе”, - падумаў ён, усаджваючыся на адну палову коўдры і закрываючы ногі іншай.

    Вада ўжо шыпела, пажыраючы сьнег вакол берасьцянкі; вакол станавілася цямней, толькі зямлянка вылучалася белай масай на чорным фоне. Вось берасьцянка ўсплыла, і Гарохаў зарабіў вяслом, адплываючы ў бок возера.

    - Бывай, наша жыльлё! - сказаў ён, праплываючы міма зямлянкі. - Не давялося нам у табе зімаваць, ды і ніхто не будзе - усё папсуе вада!

    Мерна веславала распашное вясло то справа, то зьлева, і лёгкая пасудзіна сьлізгала па чорнай вадзе; вочы абвыкалі да цемры і адрозьнівалі ўжо сьцяну лесу, якая адыходзіла назад, з двума белымі гарбамі зямлянак, а наперадзе - прастора, адкуль з напорам імкнулася вада. Сярод гэтага абшару Гарохаў хутка адрозьніў плоскі груд і адчуў, што пачало цяжэй грэбці. Ён здагадаўся, што гэта вада паднімаецца бурбалкай сярод возера, і пачаў аб’яжджаць яе бокам, змагаючыся з плыньню. Калі ён яе абмінуў, плынь пачала дапамагаць яму. І хутка ён апынуўся ў процілеглага ўзьлеску. Зараз трэба было знайсьці сьцежку, якая вядзе на поўдзень; бялеючыя на фоне лесу зямлянкі дапамаглі яму арыентавацца; ён памятаў, у якім кірунку ад іх павінна быць сьцежка.

    Вось ён знайшоў яе і паплыў па вузкім канале паміж дзьвюх сьцен лесу; зрабілася цямней, і трэба было плыць вельмі асьцярожна, каб не прапароць тонкае дно берасьцянкі якім-небудзь сучком, якія тырчаць. Гарохаў перастаў грэбці і даў плыні несьці лёгкую пасудзіну. Але хутка плынь саслабела, а потым пачалося зваротнае, і прыйшлося зноў узяцца за вясло: зьмераўшы глыбіню, Гарохаў знайшоў, што яна не вышэй калена.

    Ледзь ён пачаў веславаць, як наперадзе прычуўся моцны шум, плёскат, пырханьне і мыканьне - відавочна, па сьцежцы рухаліся дзікія быкі, і сустрэча з імі ўяўляла страшную небясьпеку. Гарохаў нядоўга думаючы засунуў берасьцянку ў сьцяну лесу, у гушчар, у дзьвюх-трох кроках ад сьцежкі, абхапіў адной рукой ствол дрэва, другой з вяслом упёрся ў дно і пачаў чакаць. Плёскат і шум хутка набліжаліся, і вось па сьцежцы-канале міма яго сховішча, пыхкаючы, сапучы, пырхаючы, пачала рухацца цёмная маса буйных жывёл, напіраючых адна на адну ў сваіх пасьпешных уцёках ад паводкі на поўнач; яны беглі цяжкай рысьсю, амаль па пуза ў вадзе, раскідваючы фантаны пырскаў і вырабляючы хвалі, якія разыходзіліся ў глыб лесу. Калі б Гарохаў не трымаўся за дрэва і не ўпёрся вяслом у дно, берасьцянку немінуча перакуліла б; якут правёў некалькі непрыемных хвілін, пакуль статак не прабег міма і вада не супакоілася.

    Не пасьпеў ён пасьля гэтага праплысьці і сотні мэтраў, як ізноў прычуўся шум і плёскат, якія хутка набліжаліся; ізноў прыйшлося хавацца ў гушчары. Гэтым разам прамчалася некалькі насарогаў, якія паднялі такую хвалю, што Гарохаў насілу ўтрымаў раўнавагу лодкі: яго абліло цэлым фантанам вады.

     - Праклятыя будзьце, нязграбныя стварэньні, уядала вас, праклятыя! - бурчэў ён, абціраючы твар. - Гэтак далёка не зьедзеш, а ваду адліваць няма чым, ды і цёмна.

    Не пасьпела ўлегчыся хваляваньне, паднятае насарогамі, як насунуўся табун каней, які яшчэ больш ўсхваляваў ваду; яны беглі хутчэй, чым быкі, уставалі на дыбкі, імкнучыся абагнаць адзін аднаго, пырхалі і ржалі.

    Не даяжджаючы наступнай паляны, Гарохаву прыйшлося хавацца яшчэ раз: зараз беглі ўперамешку быкі і коні, а ўсьлед за імі яшчэ дзесятак мядзьведзяў. Нарэшце ён выплыў на паляну-возера і пачаў яго перасякаць, агінаючы сярэднюю частку, дзе вада паднімалася грудам; калі ён выплыў амаль на сярэдзіну, вада раптам запенілася, паднялася, хвалямі яго ледзь не перавярнула. Грукат і плёскат, якія данесьліся з ускраін, паказалі, што пракаціўся новы ўдар землятрусу. Змагаючыся з хвалямі, Гарохаў дабраўся нарэшце да наступнага ўзьлеску, знайшоў канал і паплыў далей, але вельмі хутка спыніўся ў зьдзіўленьні: канал падзяляўся на тры адгалінаваньні, і ўначы не было ніякай магчымасьці абраць належны кірунак – ускраіны катлавіны неадметныя, компасу не было, зорак не відаць.

    “Нічога не паробіш, прыйдзецца чакаць сьвітанку, - вырашыў Гарохаў. - Трэба быць, ужо нядоўга: колькі часу я матаюся па вадзе, а затрэсла пасьля паловы ночы”.

                                                АПОШНЯЯ ПРАМОВА ШАМАНА

    Гарохаў павярнуў з канала далей у гушчар, куды хвалі з паляны і з канала маглі даходзіць ужо вельмі саслабленыя; прывязаўшы берасьцянку да дрэва, расьцягнуўся на дне яе, загарнуўшыся ў коўдру, і заснуў, зьлёгку калышучыся на хвалях.

    Прачнуўся ён позна ад выцьця Пярэстага. Раскрыўшы вочы, ён убачыў, што вада, якая паднялася за ноч, прыціснула берасьцянку да галін дрэва. Сабаку так моцна сьціснула, што яна не магла варушыцца. Каб вызваліць яе, прыйшлося зьвярнуцца да нажа і зразаць шэраг галінак. Гарохаў паспрабаваў зьмераць глыбіню і не змог дастаць дна, а вясло разам з рукой было больш за два мэтры.

    “Ну і паводка ж! - падумаў якут. - Зараз ужо зьверыны па шляху не сустрэнеш: якія не пасьпелі ўцячы – патанулі”.

    Пярэсты, вызвалены з палону, абнюхваў клунак, віляючы хвастом і лісьліва паглядаў на гаспадара.

    - Прагаладаўся, небарака! - здагадаўся апошні. - І сапраўды пара паесьці, толькі ежы ж ў нас нямнога і гарбату гатаваць нельга. А дзічыны ўжо няма! Ён дастаў з клунку аладку і вэнджанага гусака, захопленага з багатага запасу, які быў падвешаны пад дахам зямлянкі; пачаў есьці, аддаючы сабаку абгрызеныя косткі і абразаньні.

    - Эх, апошняга гусака ямо, Пярэсты! - зьвярнуўся ён да сабакі. - Бо наш запас ужо затапіла - ніхто не выратаваў, жаласьць якая!

    Гэты запас нагадаў яму пра Раку, яе клопаты пра яго, і яму зрабілася сумна. Успомніў ён Казачае і сваю старую, сварлівую жонку, з-за якой ён часта сыходзіў з хаты да суседзяў ці наймаўся каюрам да купцоў на доўгія дарогі. І ён падумаў, што можна яшчэ паспрабаваць павезьці Раку, - анкілёны, пэўна, спыніліся на першай сухой паляне, сьпяць пасьля начной трывогі і ўцёкаў. Можна падплысьці да іх, прабрацца на ўзьлесак і вычакаць, калі Раку зьявіцца дзе-небудзь паблізу, паклікаць яе, забраць - і ў лодку. Па вадзе анкілёны не дагоняць. Яго таварышы сёньня да вечару павінны яшчэ чакаць, а калі нават сышлі, то ў першы дзень далёка не пройдуць, па сьледзе іх можна хутка дагнаць. Гарохаў сьцяміў, што за ноч ён адплыў толькі да наступнай паляны, гэта значыць кілямэтры тры - чатыры, не больш, - значыць, вяртацца недалёка.

    Прыняўшы гэта рашэньне падчас сьняданку, якут адвязаў берасьцянку і паплыў на поўнач. Сонца ўжо даўно ўзышло і часамі зьяўлялася паміж хмарамі і прыгравала. Пры дзённым сьвятле карціна паводкі не вырабляла такога жудаснага ўражаньня, як уначы. Вада зіхацела, струменілася, сьцяна лесу адлюстроўвалася ў люстэрку возера. Гарохава зьдзівіла толькі багацьце ўсякага сьмецьця, якое плавала на паверхні вады ў лесе і на каналах; толькі на палянах, адкуль вада расьцякалася ва ўсе бакі, паверхня яе была чыстая. Дабраўшыся хутка да паляны, дзе было стойбішча, ён вырашыў паднавіць запас правізіі - падплыў да зямлянкі, затопленай вышэй дзьвярэй, улез на дах і праз дымавую адтуліну зьняў некалькі пар вэнджанай птушкі, падвешанай зьнізу; з радасьці нават аддаў цэлую качку Пярэстаму, якой раніцай дасталася вельмі мала. Сабака, бурчачы ад задавальненьня, прылёг і пачаў грызьці птушку.

    Потым ён паплыў далей па кірунку, па якім уначы сышлі анкілёны. Па канале ў лесе прыйшлося плыць сярод заслоны лісьця, галінак і ўсякага хламу, паднятага вадой. Трапляліся мёртвыя птушкі і дробныя чатырохногія; на адным дрэве ён заўважыў куніцу, якая стаілася і, па паляўнічай прагнасьці, забіў яе ўдарам вясла.

    - Хоць і летняе футра, а на шапку падыходзіць, усё адно з голаду памрэ, - прамармытаў ён, падбіраючы здабычу.

    Пасоўваючыся на поўнач, ён заўважыў, што азёры пузырацца менш і вада не такая глыбокая, вясло ўжо даставала дно.

    - Эх, шкада, няма Мацьвея Іванавіча - ён растлумачыў бы мне, адкуль гэтулькі воды прэ з зямлі. Разявіліся прорвы зямныя, як сказана ў пісаньні, і пачаўся патоп. Дзякуй богу, што прорвы нябесныя яшчэ не топяць зьверху, гэта было б зусім ліха.

    Пасьля поўдня вада ў каналах і на палянах стала зусім мелкая, бачныя былі верхавіны невялікіх кустоў, а вакол азёр - на палянах чароты; прыйшлося плыць ціха, каб не напароцца. Потым берасьцянка раз-пораз пачала кранаць за дно і нарэшце стала. Гарохаў вылез і паплёўся пешшу, але цягнуў лодку за сабой. Хутка прыйшлося высадзіць і Пярэстага, а клунак надзець на сябе, каб цягнуць амаль пустую лодку па траве, ледзь пакрытай вадой. Нарэшце ён выбраўся на паляну, якая ўяўляла мокрую сенажаць; толькі дзе-нідзе ў западзінах блішчала вада. Паляна была напоўнена чатырохногімі: статкі быкоў, табуны коней, касякі аленяў, некалькі сем’яў насарогаў часткай пасьвіліся, часткай адпачывалі, лежучы на траве; у кустах рохкалі кабаны, рыючыся ў мокрай зямлі.

    “Ну і дзівосна іх набралася тут! - падумаў Гарохаў. - Намучыліся, відаць, небаракі, усю ноч па вадзе хлюпаўшы без адпачынку… А вось і паляўнічыя!” Ён заўважыў, што ўздоўж узьлеску за кустамі паўзуць на карачках вампу, падбіраючыся да бліжэйшага табуна коней. Жывёлы з прычыны сваёй шматлікасьці, відавочна, не былі так напагатове, як звычайна, і вампу былі зусім блізка ад іх. Гарохаў налічыў чалавек дваццаць. Найбліжэйшы быў кроках у сарака ад куста, за якім ён назіраў, заціскаючы морду Пярэстаму, каб ён не брахаў.

    “Эх, папалохаю я іх! Хай ведаюць, што маланка і грамы яшчэ дзейнічаюць!” - вырашыў ён і прыцэліўся так, каб куля праляцела над галовамі вампу. Калі расьсеяўся дым, вампу ўжо не было відаць, толькі гайданьні кустоў паказвалі, што яны схаваліся ў лес, адкуль даносіўся іх крык, які паступова аддаляўся. На паляне стрэл таксама вырабіў замяшаньне, - жывёлы, якія ляжалі,  ўскочылі, адны статкі беглі сюды, іншыя туды.

    “Калі вампу тут, значыць, анкілёны не так блізка, - вырашыў Гарохаў. - А добра, што я іх пужнуў, а то мог бы сам на іх напароцца!”

    Ён пацягнуў берасьцянку далей, але хутка стала зусім суха, на сьцежцы трапляліся камяні - і можна было пашкодзіць дно. На ўзьлеску наступнай паляны ён заўважыў высокую, прыкметную здалёк таполю з раздвоенай вяршыняй і вырашыў пакінуць лодку тут; ён падняў яе на разьвіліну ствала, склаў туды ж клунак і пасадзіў Пярэстага, прывязаўшы яе за нашыйнік да вяроўкі берасьцянкі; пайшоў далей улегцы. Кілямэтрах у дзьвюх далей ён пачуў наперадзе галасы і адчуў пах дыму. Асьцярожна дабраўшыся да ўзьлеску, Гарохаў стаў назіраць. У розных месцах паляны гарэлі вогнішчы, вакол якіх стаялі, сядзелі і ляжалі анкілёны; на агні смажылася мяса, і пах яго прыемна казытаў ноздры якута. Відаць, тут сабралася ўсё племя ці вялікая частка яго з затопленай мясцовасьці, і, як заўсёды, кожны род трымаўся асобна ў свайго вогнішча. Наўскасяк ад месца назіраньня, вакол аднаго з вогнішчаў, тоўпілася асабліва шмат людзей, і Гарохаў вырашыў, што там павінен быць род Амнундака. Ён падкраўся па ўзьлеску бліжэй, апынуўшыся кроках у трыццаці і адрозьніў Амнундака, акружанага правадырамі іншых родаў. Абмяркоўвалі пытаньне, ці расьсеяцца па сухіх палянах аж да бясплоднай паўночнай часткі катлавіны і прыняцца неадкладна за пабудову зямлянак з прычыны блізкасьці зімы ці ж чакаць спаду вады, каб вярнуцца на былыя звыклыя месцы.

    “Вось дурні! - падумаў Гарохаў. - Яны яшчэ спадзяюцца, што вада сыдзе кудысьці. Не ведаюць, колькі там гэтай вады”.

    Тут якут зьвярнуў увагу на тое, што на паляне зусім не было сьнегу, як не было яго і там, дзе скончылася вада. Відавочна, ён ужо пасьпеў растаць, таму што было зусім цяпло - паводка як быццам вярнула лета ў катлавіну.

    Па іншы бок вогнішча сядзелі жанчыны і дзеці. Гарохаў адрозьніў Аннуэн і іншых жанчын, але Раку не было відаць.

    “Ці не вярнулася яна ў свой род, як удава? - падумаў ён і пачаў узірацца, у жанчын у іншых вогнішчаў; у суседняга сядзелі людзі роду, бліжэйшага да стойбішча правадыра, адкуль была і Раку; але і тут яе не было. - Куды яна падзелася! Пайшла куды-небудзь ці сьпіць? Пачакаю. Вось яны хутка будуць есьці, тады павінны ўсё сабрацца”.

    Трохі пачакаўшы жанчыны крыкнулі, што мяса гатовае; усё разышліся па сваіх родах і ўселіся вакол вогнішчаў; жанчыны пачалі раздаваць палачкі з мясам і аладкі. Але Раку не зьявілася ні ў род Амнундака, ні ў свой. Гэта ўстрывожыла Гарохава, і ён падумаў, ці не забілі Раку анкілёны ў пакараньне за яе непаслушэнства загаду правадыра. Нічым іншым нельга было растлумачыць яе адсутнасьць, хіба што падчас землятрусу Раку прыціснула ў зямлянцы, якая абвалілася.

    - Няўдача выходзіць! - прамармытаў ён. - Дарма я праезьдзіўся. Трэба хутка сыходзіць - сонца ўжо схілілася да захаду.

    Тут яго ўвагу прыцягнула зьяўленьне дзесяці ўзброеных анкілёнаў, якія выйшлі з лесу недалёка ад таго месца, дзе ён хаваўся. Яны падышлі да Амнундаку і склалі да яго ног некалькі дубінак і дзідаў вампу.

    - Ты паслаў нас вялікі правадыр, абшукаць месца, адкуль нядаўна раздаўся гром, - сказаў старэйшы. - Ты падумаў, што вярнуліся белыя ведзьмакі. Але мы бачылі там шмат буйнай дзічыны і знайшлі вось гэта, - ён паказаў на дубінкі. - Белых ведзьмакоў ці сьлядоў іх мы не знайшлі.

    - А ўсёткі яны блукаюць недалёка ад нас! - сказаў Амнундак. - У вампу няма громаў. Усе добра чулі гром.

    “Добра, што ў іх няма сабак! - падумаў Гарохаў. - Не то мяне б ужо высачылі”.

    Але наступныя словы правадыра моцна ўстрывожылі яго:

    - Скажыце правадырам родаў, што трэба цяпер выслаць усіх ваяроў агледзець лес вакол нашай паляны. Белыя ведзьмакі блізка і прынесьлі нам новае бедзтва.

    Ваяры сышлі абыходзіць вогнішчы, разносячы загад. Гарохаў сьцяміў, што ён не пасьпее сысьці досыць далёка і вырашыў перачакаць аблаву па суседзтве, узьлезшы на дрэва. Ён адразу ж адбег трохі ў глыб лесу, абраў зручнае дрэва і ўлез высока наверх; аказалася, што скрозь галіны бачная ўся паляна. Усеўшыся на разьвіліне, ён убачыў, як ад усіх вогнішчаў пацягнуліся ў розныя бакі ўзброеныя ваяры і, дайшоўшы да ўзьлеску, утварылі ланцуг, які пракраўся ў лес. Правей і лявей яго дрэва таксама прайшлі ваяры, але яны шукалі на зямлі, лазілі ў гушчары кустоў і падлеску, нават мацалі дзідамі, а паглядзець наверх не здагадаліся. Зрэшты, якут сядзеў высока, прыціснуўшыся да ствала і ў цёмнай сукенцы; яго хавалі галіны, хоць без лістоты, але скрозь іх сетку адрозьніць яго можна было б, толькі ведаючы, што ён наверсе.

    Аблава працягвалася гадзіны дзьве, і сонца ўжо спусьцілася за горы, калі з усіх бакоў на паляну вярнуліся стомленыя ваяры і разьмясьціліся ля сваіх вогнішчаў адпачываць. Гарохаў зьлез з дрэва і пракраўся зноў на ўзьлесак бліжэй роду правадыра. Апошні сядзеў побач з шаманам; яму толькі што даклалі пра беспасьпяховасьць пошукаў. Ён быў устрывожаны і незадаволены, а шаман сказаў:

    - Загадай зараз жа сабраць усіх правадыроў родаў сюды на раду.

    Амнундак даў распараджэньне, і да ўсіх вогнішчаў пабеглі ваяры.

    “Што яшчэ задумаў стары вядзьмак? - падумаў Гарохаў. - А Раку і зараз яшчэ няма. Усе жанчыны падняліся і адыходзяць ад агню, вызваляючы месца; усіх відаць, акрамя Раку. Няйначай, што яны яе загубілі, бедную!”

    Калі ўсе прадстаўнікі родаў памкнуліся і ўселіся вакол вогнішча, шаман устаў і, падняўшы галаву і працягнуўшы рукі наперад, павёў такую гаворку:

    - Вялікія бедзтвы спасьціглі наша племя. Колькі разоў трэслася ўжо зямля і бурылася наша жыльлё з тых часоў, як прыйшлі белыя ведзьмакі на нашу зямлю, дзе мы раней жылі спакойна! Яны прыйшлі і ўбачылі, што тут добра жыць, лепш, чым у іх, дзе заўсёды ляжыць сьнег і сонца не грэе. Яны ўбачылі, што тут ёсьць лясы і ўсякая трава, добрыя пашы і шмат дзікіх зьвяроў, а ў нас шмат аленяў. І задумалі яны вынішчыць наша племя, каб завалодаць нашай зямлёй і статкамі. Яны высушылі сьвяшчэннае возера, але мы вярнулі яго крывавай ахвярай. Яны зрабілі так, што стала холадна, і зіма пачалася на месяц раней, і сьнег не раставаў. Яны думалі, што мы ўсё зьмерзьнем. Гэтага не здарылася - мы трымалі агні ў жыльлі і сагравалі сябе. Тады яны вырашылі выгнаць нас з жыльля патопам; ізноў затрэслася зямля, і вада лінула з яе і затапіла нашы паляны і жыльлё. Мы выратаваліся: голас духоў неба накіраваў нас сюды, дзе воды няма. Але наша жыльлё разбуранае, нашы статкі разьбегліся… Ці доўга мы будзем трываць гэта? Зіма блізка, мы ўсё загінем, і белыя ведзьмакі возьмуць нашу зямлю. Яны чакаюць гэтага. Яны там, на краю сьнягоў, сядзяць і чакаюць, а той, які застаўся з намі, высочвае, куды мы сышлі. Ён ходзіць тут паблізу, але яго не могуць знайсьці.

    Шаман спыніўся і перавёў дух; позіркі ўсіх былі накіраваны на яго ў напружаным чаканьні.

    - Трэба скончыць з белымі ведзьмакамі. Мы прынялі іх як ганаровых госьцяў, далі ім жыльлё, ежу і маладых жанчын. Яны заплацілі нам нечуванымі бедзтвамі… Ці дакладна ўсё гэта, анкілёны?

    - Праўда, праўда ўсё гэта! - раздаліся галасы правадыроў.

    - Мы ўжо пакаралі неслуха - адну з тых жанчын, якіх мы далі ім і якая жадала зьмяніць свайму племю, як зрабіла тая, якая ўцякла з імі да сьнягоў. І белы вядзьмак, яе муж, не абараніў яе, а схаваўся, хоць яна клікала яго на дапамогу, калі танула ў вадзе, якую ведзьмакі выклікалі з зямлі. Зараз мы павінны злавіць усіх ведзьмакоў і прынесьці іх у ахвяру добрым духам нашай зямлі. Заўтра сто лепшых ваяроў пойдуць у паход да сьнягоў. Яны зробяць плыты і паплывуць праз ваду на чале з нашым правадыром; у іх ёсьць дзіды і стрэлы, а ў яго грамы і маланкі, якія мы ўзялі ў белага ведзьмака. Зараз у нас роўная зброя і нас шмат, а іх толькі чацьвёра. Няўжо сто ваяроў не адолеюць іх? Хай палова падзе ў бою, але наша зямля будзе выратавана, і мы будзем жыць як раней. Вада не сыдзе зваротна ў зямлю, наша жыльлё застанецца разбуранымі і нашы статкі безуважлівымі, пакуль белыя ведзьмакі не будуць прынесены ў ахвяру. Я сказаў!

    - Ах ты, стары, подлы сабака! - прамармытаў Гарохаў, слухаючы прамову шамана. - Ты ўтапіў маю Раку і зараз жадаеш пералавіць нас і зарэзаць, як аленяў. Але спачатку ты сам адправісься да продкаў!

    Ён падняў стрэльбу і прыцэліўся ў шамана, які стаяў прама супраць яго за вогнішчам, ярка асьветлены ў насталым зьмярканьні, падняўшы рукі і галаву, у натхнёнай паставе прадракальніка. Грымнуў гром, і шаман зваліўся ніцма, тварам у агонь. Зьдзіўленыя жахам, Амнундак і правадыры нібы скамянелі; футравая шапка шамана ўспыхнула; жанчыны, якія стаялі наводдаль, загаласілі. І раптам, нібы па выкліканьні, усе якія сядзелі вакол вогнішча паднялі рукі да неба, выпусьцілі працяглы лямант, заклікаючы аб дапамозе, затым закрылі імі твар і тройчы паўтарылі гэты трагічны жэст. Потым Амнундак устаў і прамовіў урачыстым тонам:

    - Маланка белых ведзьмакоў уразіла нашага шамана за тое, што ён заклікаў нас зрабіць ім зло! Яны магутныя, і мы не можам змагацца з імі. Так прадказаў вялікі шаман, які прывёў нашых продкаў на гэту зямлю… Прыбярыце мёртвага з агню!

                                                              ЖУДАСНАЕ СУСЕДЗТВА

    Пасьля стрэлу Гарохаў пусьціўся бегчы, разьлічваючы на тое, што анкілёны, разгубіўшыся, не адразу арганізуюць нагонку, а насталая ноч дазволіць яму схавацца - у крайнім выпадку, ізноў на дрэве. Па хмызьнякам ён выбег на сьцежку, па якой прыйшоў днём, і не спыняўся, пакуль не ўбачыў таполю, на якой пакінуў сваю маёмасьць і сабаку. Калі ёсьць нагонка, трэба ўзьлезьці на гэта дрэва, дзе клунак, коўдра і правізія дазвалялі правесьці ноч без апаскі, бо рухацца далей з грузам ужо нельга было так хутка, а да вады засталося яшчэ кілямэтры са два.

    Ён спыніўся і прыслухаўся; спачатку ўсё было ціха, але затым прычуліся галасы і ўдалечыні замігацелі агні; відавочна, анкілёны з паходнямі гналіся за ім. Нядоўга думаючы Гарохаў улез на дрэва і пачаў паднімаць сваю маёмасьць вышэй. Усяго больш клопатаў даставіў Пярэсты, якая не маг сядзець спакойна на якой-небудзь разьвіліне; прыйшлося наладзіць берасьцянку на двух тоўстых суках, а сабаку і клунак пакласьці ў яе. Ледзь ён зладзіўся з гэтым справай, як на сьцежцы зблізку таполі зьявілася некалькі анкілёнаў з паходнямі, а правей і лявей бачныя былі іншыя. Абмінуўшы дрэва, анкілёны неўзабаве напалі на ясны сьлед, пакінуты берасьцянкай на мокрай зямлі і траве, і з крыкамі радасьці, падклікаўшы да сябе астатніх, пабеглі па гэтым сьледзе, спадзяючыся дагнаць уцекача.

    Гарохаў павячэраў вэнджанай птушкай, накарміў сабаку, скурыў люльку, а анкілёны ўсё не вярталіся з беспасьпяховай нагонкі. Яго пачало хіліць да сну, і ён вырашыў падрамаць да ўзыходу месяца; прывязаў сябе да ствала, у якога сядзеў на суку, і заснуў.

    Яго абудзіла моцнае разгойдваньне дрэва. Ён ледзь не страціў раўнавагу і, калі б не прывязь, зваліўся б уніз; прыйшлося трымаць аберуч і берасьцянку з яе грузам. Гарохаў не разумеў, што такое адбываецца: вакол усё грукатала і гуло, а на небе сьвяціў даўно месяц, які падняўся; відаць было, як разгойдваюцца і ўсе суседнія дрэвы, а ветру не было. Нарэшце ён здагадаўся, што зноў трасецца зямля. Азірнуўшыся выпадкова на поўнач, ён убачыў, што там, дзесьці вельмі блізка, адбываецца штосьці жудаснае: з-за лесу зьявіліся клюбы белага і чорнага дыму, якія ўздымаліся да неба, і адтуль данёсься такі грукат, што зазьвінела ў вушах, а потым павеяла пякучым ветрам, ад якога захапіла дыханьне.

    - Царыца нябесная, што там дзеецца?! Зямля рвецца, агонь выходзіць! – узмаліўся Гарохаў. - Бегчы, бегчы трэба на ваду!

    З цяжкасьцю ён пачаў спускаць уніз па чарзе клунак, берасьцянку і сабаку, таму што дрэва ўвесь час гайдалася. На зямлі ледзь можна было выстаяць на нагах. Хістаючыся, нібыта п'яны, Гарохаў пацягнуў берасьцянку па зямлі, а затым і па мелкай вадзе. Час ад часу то справа, то зьлева штосьці валілася ў ваду, ломячы галіны дрэў. Грукат не цішэў, паветра станавілася ўсё гарачэй і задушлівей.

    Нарэшце вада дазволіла сесьці ў лодку, і ўцякач пачаў аддаляцца хутчэй ад месца катастрофы. Выехаўшы на вялікую паляну, ён убачыў на поўначы зарава на фоне клюбаў дыму і чырвоныя маланкі, якія праразалі апошнія то тут, то там.

    “Зьнікаюць, відаць, бедныя анкілёны ў тым пекле! - падумаў ён. - І зноў валяць усё на белых ведзьмакоў - забілі шамана, а потым і ўвесь народ губяць”.

    Мелкая вада хвалявалася зьлёгку, але чым больш рабілася глыбіня, тым мацней было хваляваньне, і берасьцянку кідала з боку на бок. Праплыўшы з дзесятак кілямэтраў, Гарохаў выбіўся з духу і вырашыў шукаць дзе-небудзь прытулку да сьвятла. На краю вялікай паляны, на якой асабліва шумелі хвалі, ён заўважыў зблізку каркас зямлянкі, які ўздымаўся над вадой; землятрус яшчэ да патопу разбурыў адхоны, але цэнтральныя чатыры слупы з насьцілам даху на іх выстаялі, бо былі закапаны ў зямлю і злучаны бэлькамі. Гэта плятформа стаяла амаль на мэтар вышэй воды, і хвалі не залівалі яе.

    “Вось месца для адпачынку!” - падумаў уцякач і накіраваў берасьцянку да плятформы. З цяжкасьцю ён выклаў маёмасьць, высадзіў сабаку наверх, вылез сам і выцягнуў сваю лёгкую пасудзіну. Расьсьцяліўшы коўдру на мокры дзёрне даху, ён адразу заснуў, нягледзячы на грукат, які даносіўся з поўначы, і на шум хваль.

    Ён прачнуўся досьвіткам і пачаў аглядацца, арыентуючыся для працягу плаваньня. За ноч вада супакоілася, і толькі дробная рабізна часам паторгвала люстэрка возера. Па суседзтве над апошнім паднімаўся другі астравок, у выглядзе зялёнага ўзгорачка. Па высокай таполі зблізку яго Гарохаў пазнаў зямлянку сваю і сваіх таварышаў; на таполі ён выратаваўся ў ноч уцёкаў; сам ён правёў ноч на рэштках зямлянкі Амнундака.

    Сьпехам паеўшы, якут спусьціў лодку на ваду і паклікаў Пярэстага, каб пасадзіць і яго. Сабака стаяў поруч дымавой адтуліны ў сярэдзіне гэтай плятформы, глядзеў ў ваду і віскатаў.

    - Што ты ўбачыў там, сабака: рыбу, ці што? - спытаў Гарохаў і падышоў, каб узяць сабаку, якая не жадала сыходзіць з месца. Зірнуўшы ў дымавую адтуліну, ён здрыгануўся: з вады былі бачныя пальцы дзьвюх чалавечых рук поруч аднаго са слупоў плятформы.

    - Пане сьвяты, тут хтосьці утапіўся! - выклікнуў ён. - Што ж ён не вылез па слупе наверх?

    На адным з пальцаў блішчала срэбны пярсьцёнак, які здаўся Гарохаву знаёмым. У анкілёнаў срэбных кольцаў не было, і толькі жанкі белых атрымалі ад сваіх мужоў такія пярсьцёнкі і вельмі ганарыліся імі.

    - Вох, каты, ды гэта Раку! Іншыя жанчыны былі там, а стары сабака сказаў, што яны здрадніцу ўтапілі.

    Гарохаў спусьціўся ў лодку і падплыў да слупа, у якога былі бачныя рукі; аказалася, што кісьці моцна прывязаны рэменем да слупа. Ён пераразаў рамень і пацягнуў за адубелую кісьць - над вадой павольна паднялася рука, потым зьявіліся валасы і нарэшце твар з раскрытымі вачамі; гэтыя вочы, як бы поўныя сьлёз, глядзелі на якута з дакорам. Ён ускрыкнуў і адхіснуўся; кісьць тапельніцы высьлізнула ў яго з рук, і галава зьнікла ў каламутнай вадзе; але ўсьлед за ёй зьнікла і рука - труп пагрузіўся на дно. “Няшчасная! - падумаў якут. - Яны яе прывязалі на ноч да слупа, каб яна не ўцякла да мяне, а потым, калі прыйшла вада, яе забыліся ў зямлянцы ці знарок пакінулі, і яна патанула”. Ён уявіў сабе, што павінна была выпрабаваць Раку, калі вада ўварвалася ў зямлянку і пачала паднімацца ўсё вышэй і вышэй па яе целе; як яна выгіналася і клікала на дапамогу, а адказам быў толькі плёскат вады ў жудаснай цемры ночы; як вада паднялася да грудзей, да шыі, да рота і заліла нарэшце горла, якое выдавала апошні кліч. А ён быў спачатку тут паблізу і вольна мог яе выратаваць, як толькі анкілёны сышлі. Але яна, верагодна, пачала крычаць, толькі калі вада пракралася ў зямлянку, а ён тым часам ужо плыў па возеры.

    Яму захацелася выцягнуць цела і пахаваць яго дзе-небудзь; але бусака ў яго не было, ды і хаваць прыйшлося б хіба ў сьнягах за катлавінай. Прыгнечаны, ён пасадзіў Пярэстага, які зараз падпарадкаваўся клічу, узяў рэчы і паплыў на поўдзень. Ён гроб узмоцнена, спадзяючыся яшчэ дагнаць таварышаў, і берасьцянка ляцела стралой па спакойнай, глыбокай вадзе азёр і каналаў.

    Вось наперадзе паказалася ўскраіна катлавіны на якой вылучаліся на чорным фоне ўцёсаў белыя сумёты. А на поўначы ўвесь час клубіліся белыя і чорныя хмары, і часам адтуль даносіўся грукат выбухаў.

    Нарэшце лес скончыўся. Гарохаў выплыў на чыстую ваду ўскраіны, якая абмывала сумёты. І тут усё затоплена. Дзе таварышы? Сышлі? Патанулі? На пляцоўцы над гурбамі нікога не відаць!

    Але вось высока на грэбні абрыву на сьветлым фоне неба зьявіўся цёмны сылюэт чалавека. Гарохаў гучна загарлапаніў, замахаў вяслом, Пярэсты забрахаў.

    Яго заўважылі - ён выратаваны!

    Ён падплыў да падножжа сумёту, высадзіў свайго пасажыра і паклажу, цяжка нагрузіўся і падняўся па прыступках наверх. Раптам перад ім раскрыўся правал - далей ходу не было. А за правалам стаялі ўжо Гаруноў і Вордзін.

    - Вох, пасьпеў усёткі дагнаць вас! - выклікнуў Гарохаў, скідаючы сваю ношу на лёд. - Ну і нацярпеўся я ўсякага!

    - Прыйдзецца табе доўга чакаць, пакуль мы высечам па лёдзе спуск і ўздым, - адказаў Гаруноў.

    - Вось так яміна! Ад нагонкі вы, ці што, адгарадзіліся?.. Так, перабрацца тут нялёгка, - сказаў Гарохаў, аглядаючы пралом, абрамлены стромымі ледзянымі сьценамі ў некалькі мэтраў вышыні. - А прасякацца доўганька… Вось што: нясіце вяроўку і кіньце яе мне.

    Вяроўка была ўжо захопленая на ўсякі выпадак, і канец яе, да якога прывязалі камень, перакінулі Гарохаву. Ён перацягнуў вяроўку да сябе і пачаў спускаць сваю паклажу на дно пралому, склаўшы вяроўку ўдвая; калі паклажа была ўнізе, ён адпускаў адзін канец, цягнуў за іншай, і вяроўка вярталася наверх, а паклажа заставалася. Так ён спусьціў клунак, коўдру і нарэшце Пярэстага, прапусьціўшы вяроўку пад нашыйнік. Сабака, падвешаны за шыю, задыхаўся і боўтаўся ў паветры, але спуск адбыўся так хутка, што ён не пасьпеў задыхнуцца. Зараз трэба было спусьціцца самому. Недалёка ад краю абрыву ляжала груда базальту, якая трывала ўрэзалася ў лёд. Якут абгарнуў яе вяроўкай і спусьціўся ўздоўж ледзяной сьцяны, а ўнізе адпусьціў адзін канец, пацягнуў другі - і вяроўка звалілася да яго ног.

    Уздым не ўяўляў цяжкасьцяў, бо ўгары былі два чалавека, якія выцягнулі якута, сабаку і рэчы, - першага насілу, бо ён быў цяжкі. Выскачыўшы наверх, ён кінуўся ў абдымкі таварышаў:

    - Дзякуй богу, дабраўся! А я ўжо меркаваў, што не засьпею тут нікога!

    Сапраўды, калі б Гарохаў выплыў з лесу толькі на некалькі хвілін пазьней, ён не ўбачыў бы сваіх таварышаў. Абедзьве пакінутыя нарты былі ўжо на паўднёвым схіле грэбня, дзе Нічыпараў заканчваў іх увязку. Гаруноў і Вордзін тым часам вярнуліся яшчэ на грэбень, каб кінуць апошні погляд на катлавіну Землі Саньнікава, якой яны аддалі гэтулькі тыдняў працы і якая на іх вачах гінула пад патокамі вады і лавы разам са сваімі двухногімі і чатырохногімі насельнікамі. Ім атрымалася сабраць шмат каштоўных назіраньняў, але вынікі іх працы так раптам загінулі разам з адным чальцом экспэдыцыі ў апошнія гадзіны іх знаходжаньня, а іншы таварыш добраахвотна застаўся ў катлавіне і, вядома, як яны думалі, таксама загінуў.

    Пад праменямі нізкага сонца серабрылася шырокае возера катлавіны ў чорнай раме абрываў і са шчаціньнем выспаў і косаў цёмнага лесу, а на поўначы, за вагаючай сьцяной з клюбаў пары і дыму, разыгрываўся апошні акт драмы Зямлі Саньнікава і племя анкілёнаў. Вордзін захаваў гэту сумную карціну на апошняй ацалелай яшчэ фатаграфічнай пласьцінцы - карціну ледзь адкрытага для навукі сьвету і які ўжо загінуў з апошнімі мамантамі, насарогамі і прадстаўнікамі першабытнага чалавецтва. Зрабіўшы здымак, ён пайшоў укладваць апарат, а Гаруноў застаўся яшчэ на хвіліну і ўбачыў які выплывае з лесу човен Гарохава.

    Не будзь гэтай шчасьлівай выпадковасьці, якут не хутка дагнаў бы сваіх таварышаў.

    Паднімаючыся наверх, Гарохаў убачыў зеўраючую расколіну, пачуў пра згубу Касьцякова і зразумеў, як шчасьліва ён адкараскаўся.

    - У кашулі, відаць, я нарадзіўся, Мацьвей Іванавіч, - сказаў ён, спыняючыся на грэбні. - За гэтыя два дня я колькі разоў быў на краю магілы, ды вось жывы і здаровы, а бедная Раку, з-за якой я, уласна, і застаўся, патанула па маёй віне. Вечная памяць ёй і Паўлу Мікалаевічу! Ён зьняў шапку і тройчы пакланіўся ў бок Землі Саньнікава, сталай магілай гэтулькіх людзей.

    У гэты дзень вандроўцы ад’ехалі недалёка і спыніліся ў падножжа паўднёвага схілу зямлі. Экскурсія па лёдзе ў бок адкрытага мора паказала, што лёд занадта нетрывалы і можа быць узламаны першай бурай. Трэба было ісьці на ўсход у пошуках больш надзейнага месца.

                                                          ПРАЗ ІЛЬДЫ І ПА МОРЫ

    Цэлы тыдзень вандроўцы рухаліся на ўсход у пошуках надзейнага месца для пераправы; але ўсюды лёд быў нетрывалы; хоць лета канчалася і цёплыя дні ўвесь час чаргаваліся з марознымі, але апошнія не маглі яшчэ не толькі скаваць мора, але нават замацаваць старыя ледзяныя крыгі, разрыхленыя раставаньнем. Даводзілася чакаць пачатку зімы, а гэта магчыма толькі на высьпе Бэнэта, дзе была хатка, пабудаваная Тольлем, і дзе па беразе можна было зьбіраць плаўнік для паліва, а таксама паднавіць запас правізіі паляваньнем на мядзьведзяў і паўночных аленяў. На шчасьце, лёд паміж Зямлёй Саньнікова і гэтай выспай у гэта лета не быў разламаны, і вандроўцы, зрабіўшы толькі невялікі крук да поўначы, дабраліся на дзесяты дзень да выспы. І ў час: корм для сабак, узяты з запасаў Нічыпарава, канчаўся; тры дня ўжо абыходзіліся без дроў.

    Панурая скалістая, амаль бясплодная выспа Бэнэта пасьля вясёлай Зямлі Саньнікава вырабіў на вандроўцаў нярадаснае ўражаньне. Але яны рады былі цеснай хатцы Толя, якая знаходзілася на ўсходнім беразе, на вусьці невялікай даліны з раўчуком прэснай вады, адкуль можна было падняцца на плоскае ўзвышша, што займае ўсю выспу. Плаўніка было даволі, але надзеі на паляваньне не апраўдаліся: аленяў не апынулася, а мядзьведзі не трапляліся. Прыйшлося пачаць забіваць сабак для корму астатніх; з прычыны згубы адной нарты была лішняя запрэжка, якая і пайшла на зьядзеньне.

    Так пражылі дзесяць дзён, але становішча не зьмянілася; лета ўсё яшчэ трымалася, нягледзячы на пачатак верасьня, і лёд працягваў раставаць і руйнавацца. Прыходзілі да канца і запасы ежы для людзей. Усе чацьвёра, пакідаючы Аннуір ахоўваць хатку і сабак, кожны дзень хадзілі на паляваньне, аб’езьдзілі і агледзелі выспу ва ўсіх кірунках - яна мае кілямэтраў шаснаццаць у даўжыню і восем у самай шырокай усходняй частцы, - але прыносілі толькі зрэдку варону ці чайку.

    - Вось што, таварышы, - сказаў аднойчы Гаруноў: - чакаць даўжэй нельга – мы застанёмся без сабак да таго часу, як мора зьмерзьне, гэта значыць калі яны менавіта патрэбныя. Баромэтар ужо некалькі дзён стаіць выдатна высока, мора спакойнае і буры чакаць нельга. Рэчаў у нас, акрамя цёплай адзежы і стрэльбаў, вельмі мала, сабак засталася палова; калі іх скараціць яшчэ, пакінуўшы толькі пяць-шэсьць лепшых, мы ўсё зьмесьцімся на байдары. Карыстаючыся ціхім надвор’ем, у дзень-два пераплывём на Кацельную; там у нас ёсьць запас корму для ўсіх, і там можна вычакаць зіму, калі надвор’е зьменіцца; калі не, паплывём і далей уздоўж берага Кацельнай і да мацерыка.

    Абмеркаваўшы гэты плян, прыйшлі да высновы, што ён цалкам мэтазгодны: дзень быў яшчэ досыць доўгі - больш дванаццаці гадзін; зьмяняючыся на вёслах, можна было пераплысьці семдзесят міль праз мора да мыса Высокага на высьпе Новая Сыбір, найблізкім да Бэнэту, у дзень, у крайнім выпадку - у два, пераначаваўшы на адным з ледзяных палёў, якія плавалі сярод мора. Зразумела, шторм які б раптам наляцеў мог патапіць байдару; але то ж пагражала б і пазьней, пры пераправе праз мала зьмёрзлае мора, з той розьніцай, што тады, у кастрычніку, дзень доўжыцца толькі гадзіны дзьве-тры, а вятры, што ломяць лёд, бываюць значна часьцей.

    Такім чынам, было вырашана, што калі да вечару баромэтар не ўпадзе, забіць лішніх сабак, накарміць астатніх да горла, а досьвіткам рушыць ў шлях, пакінуўшы ўсю лішняя маёмасьць у хатцы. З гэтай мэтай груз быў старанна перагледжаны.

    Да вечару баромэтар падняўся яшчэ трохі, і некалькі сабак, якія служылі верай і праўдай, з цяжкім сэрцам былі прынесены ў ахвяру. Крот, Бялуха і Пярэсты, вядома, засталіся ў ліку жывых. На досьвітку вандроўцы пакінулі гасьцінную хатку, працягнулі байдару па лёдзе кілямэтры са два да адкрытага мора і затым на ўзыходзе сонца адчалілі, трымаючы курс прама на поўдзень. З-за тога што байдара была цяжка нагружана, тое плаваньне ішло не так хутка, як спадзяваліся, і да заходу праплылі трохі больш паловы. У сярэдзіне мора пачалі часьцей трапляцца плывучыя льды, і працягваць шлях уначы было рызыкоўна. Прыйшлося прычаліць да ледзянога поля, на якім і разьмясьціліся начаваць. Пры заходзе мыс Высокі быў ужо ясна бачны на небакраі.

    Досьвіткам падняліся і працягнулі плаваньне. Калі разьвіднела, Нічыпараў і Гарохаў, узіраючыся ў далеч, адначасова выклікнулі:

    - Вось так штука - за ноч нас добра аднесла ў бок!

    - Куды ж? Куды? Землі не відаць? - спытаў Вордзін.

    - Зямля вось бачная, ды не тая, што была ўчора.

    - Куды ж нас магло панесьці?

    - Або на ўсход, тады мы бачым усходнюю частку Новай Сыбіры, ці на захад, тады перад намі Фаддзееўская ці нават Кацельная выспа, - сказаў Гаруноў.

    - Далеч невыразная, - заявіў Гарохаў, - нельга яшчэ разабраць, якая зямля.

    - Усё адно, якая б ні была, плывём да яе; баромэтар за ноч пачаў падаць, трэба сьпяшацца! - заўважыў Вордзін.

    Калі сонца паднялося вышэй і расьсеялася лёгкая смуга над морам, Гаруноў узяў бінокль, паглядзеў на зямлю і спытаў:

    - А ну ж, Мікіта - зоркія вочы! Якая зямля перад намі?

    Гарохаў угледзеўся, прыкрыўшы вочы ад сонца, і сказаў:

    - Кацельная выспа!

   - Верна! І крыга за ноч пазбавіла нас ад плаваньня па вельмі кепскіх месцах уздоўж выспаў. Зараз мы прычалім прама да нашага склада.

    Сапраўды, да поўдня ўжо не заставалася сумневу, што ў наперадзе выспа Кацельная, - усё пазналі яе абрысы, зьнік толькі амаль увесь сьнег, які пакрываў яго ўвесну.

    Пад вечар прычалілі да ледзянога пояса, які аблямоўваў выспу, і на працягу пяці кілямэтраў прыйшлося ўспамінаць вясновыя дні, перацягваючы нарты праз таросы. У зьмярканьне дабраліся да паварні ў падножжа паўночнага мысу.

    У складзе не ўсё было цэлым - відавочна, улетку прамыслоўцы, якія палявалі на высьпе, карысталіся правізіяй, асабліва юкалай. Але для невялікага ліку ацалелых сабак корму засталося даволі.

    На наступны дзень надвор’е было яшчэ ясьней, але баромэтар моцна падаў і мелася быць рэзкая зьмена. Не вынікала выпрабоўваць занадта часта лёс, і вырашылі вычакаць. Сапраўды, увечар пачалася бура, а раніцай паваліў сьнег, грымнуў мароз і адразу пачалася зіма. Завея з кароткімі перапынкамі доўжылася да канца верасьня, але корму для сабак, правізіі для людзей і паліва было досыць, і вандроўцы адседжваліся і адсыпаліся ў паварне. Шлях дахаты быў яшчэ далёкі, але галоўная перашкода - адкрытае мора - было ўжо пройдзенае.

    У адзін з выпадковых ясных дзён усе падняліся на вышыні над мысам і глядзелі на вяршыні Зямлі Саньнікава. якія ледзь былі бачныя на небакраі. Што рабілася там? Ці скончылася вывяржэньне? Ці сышла зноў вада з катлавіны? Ці ўсё жывое загінула, і праз некалькі гадоў зьнікне ў вадзе ці ў сьнягах і лес - апошні доказ багатага жыцьця сярод ільдоў Поўначы. Усё глядзелі з сумам на гэтую далёкую зямлю, дзе кожны з іх пакінуў нешта дарагое, асабліва Аннуір. Апошняя пакутавала ад нязвыклых для яе моцных халадоў, хоць насіла цёплую адзежу Касьцякова, якая прыйшлася ёй па росьце. Яна часта сумавала па пакінутай радзіме, звыклым умовам жыцьця і па загінулых супляменьніках. Яна не аднойчы пытала астатніх:

    - Няўжо і там, дзе ваша зямля, такі ж холад і нічога, акрамя сьнегу і лёду?

    Напачатку кастрычніка ўсталявалася зімовае надвор’е, якое дазволіла працягваць шлях, вядома, на нартах. Цяжэйшую нарту цягнулі сабакі, лягчэйшую - па чарзе двое людзей. Дні былі кароткія, і даводзілася ісьці і ўначы, калі сьвяціў месяц, які паўнеў. У паварне на мысе Мядзьведжым прыйшлося перачакаць завею, якая ўзламала лёд, і потым з вялікай рызыкай ісьці па тонкім лёдзе да Малой Ляхаўскай. На Вялікай Ляхаўскай двойчы чакалі завею. Сабачы корм быў на зыходзе, правізія таксама, затое нарты рабіліся лягчэй і рухаліся хутчэй.

    Толькі ў апошніх ліках кастрычніка вандроўцы, моцна стомленыя, з трыма пакінутымі ў жывых сабакамі, прыбылі ў Казачае.

                                                          ІЗНОЎ У АКАДЭМІКА

    Цэлы тыдзень у хаце Нічыпарава вандроўцы адпачывалі ад працы і нягодаў доўгага шляху; яны прачыналіся, толькі каб паесьці, і зноў клаліся спаць. Зрэшты, палярная зімовая ноч і жорсткія маразы не заклікалі і астатняе насельніцтва сумнага краю да ўзмоцненай дзейнасьці.

    На наіўную Аннуір жаласнае Казачае з яго двума дзесяткамі хатак, занесеных сьнегам, вырабіла ўражаньне вялікага паселішча; яна ўпершыню бачыла хаты з дахамі, печы з комінамі, вокны, сталы, крэслы, ложкі, упершыню пазнала, што можна спаць і сядзець не на зямлі і есьці не з каленяў; усё гэта былі дзівы, да якіх даводзілася абвыкаць, хоць іншае здавалася ёй сьмешным ці непатрэбным.

    Уласна, прыбыцьцём у Казачае экспэдыцыя, што дала такія адкрыцьці, але якая скончылася сьмерцю аднаго ўдзельніка і ўсіх калекцый і запісаў, магла б лічыцца завершанай, і Гаруноў мог бы застацца дзе заўгодна, паслаўшы акадэміку Шэнку падрабязную пісьмовая справаздачу.

    Але занадта вялікая была павага Гарунова да гэтага навукоўца, які даверыў буйную суму і прылады невядомаму чалавеку на амаль фантастычнае прадпрыемства. Яму хацелася зьявіцца асабіста і пацьвердзіць свой аповяд сьведчаньнямі другога ўдзельніка. Акрамя таго, трэба было здаць прылады і грошы, якія згандлявалі пры продажы нартаў, байдары, стрэльбаў, намётаў і іншага. Вялікую частку гэтай маёмасьці набылі Гарохаў і Нічыпараў, якія вельмі шанавалі добрыя нарты і стрэльбы.

    Сабраўшы каля тысячы рублёў, уключаючы і рэштку грошай, выдадзеных Шэнком, Гаруноў, Вордзін і Аннуір выехалі праз Верхаянск у Якуцк. Але тут сустрэліся перашкоды: тэрмін ссылкі Вордзіна яшчэ не скончыўся, і губэрнатар не згаджаўся яго адпусьціць, а Аннуір адна не жадала ехаць, бо далёкі шлях узімку яе страшыў. Вордзіну было дазволена застацца ў Якуцку, які вырабіў на Аннуір ужо ўражаньне велізарнай сталіцы з масай дзіўных рэчаў, пачынальна з котак, кароў і запрэжаных коней і канчаючы бальнымі сукенкамі і грамафонам.

    Гарунову прыйшлося паехаць аднаму і задаволіцца фатаграфіяй Аннуір у яе хатнім гарнітуры, гэта значыць у татуяваньні і паяску сарамлівасьці, невялікай калекцыяй горных парод з Зямлі Саньнікава і выспы Бэнэта і апошняй фатаграфіі Зямлі Саньнікава, зьнятай з грэбня пры ад’езьдзе. У канцы сьнежня ён прыбыў у сталіцу і адразу зьявіўся да Шэнка.

    Апошні ведаў з кароткай тэлеграмы толькі пра адкрыцьцё Зямлі Саньнікава і вяртаньні ўдзельнікаў і са зразумелым нецярпеньнем чакаў прыезду Гарунова, якога хацеў прадставіць акадэміі і навуковым грамадзтвам для публічных дакладаў пра выдатнае вандраваньне. Але Гаруноў папрасіў выслухаць спачатку сам-насам яго вусны даклад. І вось адным вечарам у тым жа пакоі, як і год назад, за тым жа сталом Шэнк выслухаў аповяд Гарунова. Калі справа дайшла да мамантаў, насарогаў, быкоў і іншых “жывых закамянеласьцяў”, ён увесь празьзяў і выклікнуў:

    - Вядома, вы іх вымералі, зафатаграфавалі і прывезьлі хоць што-небудзь у доказ гэтага выдатнага адкрыцьця!

    Існаваньне анкілёнаў і палеалітычнага чалавека таксама ўразіла яго, так жа як і зьвесткі пра іх жыцьцё і норавы.

    Перад тым як выказаць цяжкія ўспаміны пра апошнія дні Зямлі Саньнікава і яе насельнікаў, Гаруноў зрабіў паўзу. Шэнк прыняў гэта за канчатак аповяду і сказаў:

   - Вы ж прывезьлі дзёньнікі, фатаграфіі, можа быць, нават чэрапы і шкуры жывёл, начыньне анкілёнаў і дзікуноў? Вось такі даклад мы ўладкуем і ўразім усіх Фомаў няверуючых!

    - Так, усё гэта было ў нас… Але ўсё, усё загінула!

    - Ну што вы кажаце! Так такі ўсё, усё?

    З хваляваньнем выслухаў Шэнк канец аповяду, разгледзеў фатаграфію і горныя пароды і сказаў:

    - Такім чынам, мы ведаем зараз, па сьведчаньні чатырох відавочнікаў, што Зямля Саньнікава існуе, знаходзіцца на поўнач ад выспы Кацельнай прыкладна ў ста кілямэтрах, уяўляе велізарны кратэр вулькану, які нядаўна аднавіў сваю дзейнасьць. Вось на падставе гэтых дадзеных я паспрабую ў недалёкай будучыні заахвоціць акадэмію падрыхтаваць экспэдыцыю, добра забясьпечаную сродкамі і навуковымі сіламі, каб дасягнуць гэтай зямлі і хутчэй вывучыць тое, што яшчэ засталося ад яе насельніцтва. Вы абодва, вядома, прымеце ў ёй удзел, каб сваёй спрактыкаванасьцю забясьпечыць посьпех прадпрыемства.

    - Так, зразумела! Але як цяпер з дакладам у акадэміі і навуковых грамадзтвах? – спытаў Гаруноў.

    - Цяпер ён толькі сапсаваў бы справу, - сказаў Шэнк. - Пагодзіцеся, што ўсё, што вы мне распавялі, так незвычайна, так цудоўна і непраўдападобна, што патрэбныя пераканаўчыя доказы, а тое, што вы можаце прад’явіць слухачам, занадта недастаткова. Гэта фатаграфія татуяванай жанчыны - скажуць, гэта эскімоска ці чукчанка, бо яны ў жыльлі ходзяць таксама распранутымі і татуіруюцца, а тып у іх такой жа. Вось гэты базальт з грэбня Зямлі Саньнікава - чым вы можаце даказаць, што ён узяты не з выспы Бэнэта ці са Сьвятога Носу? А гэта фатаграфія катлавіны з возерам і вывяржэньнем вулькана - на ёй амаль нічога не відаць! Чаму вы не фатаграфавалі больш і лепш пасьля згубы нарты з вынікамі?

    - Таму што мы выдаткавалі ўвесь запас пласьцінак у катлавіне на фатаграфіі людзей, жывёл, прыроды і выпадкова засталася толькі адна ў касэце. Гэту жанчыну я фатаграфаваў ужо ў Якуцку.

    - Крыўдна! Калі б хоць былі здымкі Землі Саньнікава з грэбня, а таксама выспы Бэнэта, то гэта былі б доказы. А так ніхто не паверыць вам.

    - Няўжо і вы не верыце мне? - выклікнуў прыгнечаны Гаруноў.

    - Ды не, я цалкам веру! - пасьпяшаўся супакоіць яго Шэнк. - Выдумаць усё, што вы распавялі, немагчыма… Але іншыя людзі, больш недаверлівыя, скажуць: вось стары дурань, даў грошы нейкім невядомым ссыльным, якія навесілі яму лакшыны на вушы. Яны гэтыя грошы прагулялі і потым разам склалі павучальны аповяд для маленькіх дзяцей пра фантастычную зямлю і яе цудоўным насельніцтве, які і паднесьлі даверліваму Шэнку для апраўданьня выдаткаў. Не, лепш пакуль памаўчым!

    - Пакуль? Да якіх пор?

    - Пакуль новая экспэдыцыя з вашым удзелам не наведае зямлю, не знойдзе гэты велізарны кратэр, затопленыя лясы, новы вулькан, косткі жывёл і людзей. Тады і вы выступіце са сваім дакладам, які, пацьверджаны дакумэнтамі і ўдзельнікамі новай экспэдыцыі, ужо сустрэне поўны давер і захавае для навукі зьвесткі пра жыцьцё і згубы насельніцтва злапомнай Зямлі Саньнікава…

    - Так, вы правы! - сказаў Гаруноў. - Гэта будзе больш мэтазгодна. Дыскрэдытаваць вас і сябе мы, вядома, не жадаем.

    - Але, - працягваў Шенк, - час цячэ і згладжвае ўспаміны. Неабходна на сьвежую памяць зараз жа скласьці апісаньне - для мяне асабіста – усяго вандраваньня. Я яго захаваю да спрыяльнага моманту.

    - Вядома, я зраблю гэта абавязкова, гэта мой сьвяты абавязак. Сёе-тое я запісваў на высьпе Бэнэта і падчас сядзеньня ў паварнях і ў Якуцку. Зараз я ўсё гэта выкажу сыстэматычна і прадстаўлю вам праз два - тры тыдні. А вось і наша грашовая справаздача і рэшткі так шчодра адпушчаных сродкаў.

    Шэнк паглядзеў справаздачу, але грошы вярнуў Гарунову:

    - Я бачу, што вы не паклалі ні сабе, ні Вордзіну ніякай узнагароды. Гэта няправільна - усякая праца павінна быць аплачаная.

    - Але ж мы не прывезьлі вам амаль нічога, акрамя фантастычнага аповяду і двух дзесяткаў камянёў, таму не заслугоўваем ніякай узнагароды.

    - Вось тое, што вы вярнулі мне частку грошай і не заленаваліся прыехаць з Казачага, за дзесяць тысяч кілямэтраў, каб прадставіць гэтыя рэшткі і свой аповяд, зьнішчыў бы апошні сумнеў у вашай праўдзівасьці, калі б такое ў мяне было. Але вы выканалі вельмі цяжкую задачу, і не ваша віна, што вынікі загінулі. Гэта здаралася ўжо не раз; тонуць караблі, якія везьлі калекцыі і справаздачы, і самі ўдзельнікі ледзь ратуюць сваё жыцьцё. І з вамі здарылася караблекрушэньне. Гінуць калекцыі, якія перасылаюцца па пошце. Не, не, вы павінны быць узнагароджаны. Акрамя таго, вы будзеце пісаць для мяне справаздачу, будзеце жыць дзеля гэтага тут, а жыцьцё ў сталіцы дарагое. Вазьміце грошы хоць як ганарар за гэту справаздачу.

    Гарунову прыйшлося ўзяць грошы, каб не пакрыўдзіць Шэнка. Неўзабаве ён прадставіў справаздачу, а затым паступіў ва ўнівэрсытэт, каб лепш падрыхтавацца да хуткай экспэдыцыі. На жаль, яна не адбылася дагэтуль. Пачалася вайна з Японіяй, і акадэмія не магла атрымаць неабходныя сродкі. А па канчатку вайны Шэнк памёр, ледзь зрабіўшы першыя крокі для ажыцьцяўленьня праекта. Не стала замоўцы на дасьледаваньні Паўночнай Сыбіры, і пра яе забыліся надоўга. Гаруноў і Вордзін дарэмна чакалі паведамленьня ад Шэнка і заняліся іншымі справамі. Але справаздача, якая захавалася сярод папер Шэнка ў архіве акадэміі, паслужыла матэрыялам для гэтай кнігі. Можа быць, яна ўзбудзіць цікавасьць да таямнічай Зямлі Саньнікава ў каго-небудзь з новага пакаленьня і заахвоціць адправіцца на пошукі яе сярод ледзяных абшараў Паўночнага мора.

 

 

                                                                ПАСЬЛЯСЛОЎЕ

    Малады чытач, пазнаёміўшыся з апісаньнем прыгод Гарунова і яго спадарожнікаў на Зямлі Саньнікава, мае права спытаць аўтара: ці існуе наогул гэта зямля, закінутая сярод Паўночнага палярнага мора? Бо гэта кніга - навукова-фантастычны раман, прыдуманы аўтарам для павучаньня і забаўкі юнацтва.

    На гэта пытаньне чытача аўтар адказвае: вандраваньне на гэту невядомую зямлю сапраўды прыдумана.

    Пытаньне, ці існуе ў наш час Зямля Саньнікава, вырашаны новымі савецкімі дасьледаваньнямі Арктыкі так: гэта зямля існавала, можа быць, больш ста гадоў, як паказалі назіраньні Саньнікава і Тольля, але не так даўно зьнікла. У межах усходняй часткі Лёдавітага акіяна, які вывучаецца нашымі палярнымі дасьледнікамі, выяўлены плывучыя выспы. Новыя дасьледаваньні савецкіх навукоўцаў пацьвердзілі выснову адмірала С. В. Макарава, зробленыя яшчэ ў 1899 годзе, пра існаваньне ў Лёдавітым акіяне дрэйфуючых лёдавых выспаў. Плаваючы ў жніўні да поўначы ад вялікай выспы Шпіцбэрген, Макараў убачыў сярод марскога лёду невядомую выспу. Спадарожнікі адмірала знайшлі на высьпе валуны і дробныя камяні, а лёд выспы апынуўся не марскім, а прэснаводным. Макараў зрабіў выснову, што гэта быў велізарны айсбэрг, які відавочна споўз са Шпіцбэргену, дзе ён складаў канец ледавіка.

     У Лёдавітым акіяне вядома даволі шмат вялікіх гарыстых выспаў, якія маюць ледавікі, што спаўзаюць ў мора. Тыя, якія ўтвараюць айсбэргі трапляюць у марскія воды і пераносяцца плынямі з месца на месца падчас летняга ускрыцьця лёду. Так, у 1939 году паўночней выспы Генрыета заўважылі два буйных айсбэргі, а ў 1946, 1948 і 1950 гадах савецкія лётчыкі адкрылі ў высокіх шыротах тры дрэйфуючых лёдавых выспы значнай плошчы; яны бачылі лёдавыя ўзгоркі і горы, рэчкі і азёры, якія ўзьнікаюць пры раставаньні лёду і сьнегу, і велізарныя валуны - марэны ледавікоў. Савецкія навукоўцы ўсталявалі, што айсбэргі адколваюцца ад леднікоў Зямлі Франца-Іосіфа, Паўночнай Зямлі і Канадзкага архіпэлягу і пераносяцца марскімі плынямі нават некалькі гадоў, пакуль не растануць.

    Можна думаць, што і Зямля Саньнікава ўяўляла такую лёдавую выспу - айсбэрг, які адшчапіўся ад якога-небудзь ледавіка Паўночнай Зямлі. На поўначы ад Новасыбірскага архіпэляга ён, відавочна, сеў на мелізну ў мелкім моры і прастаяў больш сямідзесяці гадоў, бо Якаў Саньнікаў заўважыў гэтую выспу на паўночны захад ад выспы Кацельнай ў 1811 годзе, а Эдуард Тольль у 1886 годзе пры зусім ясным надвор’і бачыў на тым жа месцы чатыры плоска-канічныя слупковыя горы з нізкім перадгор’ем, што прымыкаў да іх з усходу. Але магчыма, што абодва назіральніка бачылі не адну і тою ж выспу, а розныя, якія селі на мелізну прыблізна на адным і тым жа месцы ў розныя гады свайго ўтварэньня.

    Такія плывучыя лёдавыя выспы, вядома, не маглі даць прытулак анкілёнам, уцекачам ад чукчаў з паўночных берагоў Усходняй Сыбіры. На плывучых выспах не можа быць ніякай расьліннасьці. Такія выспы не маглі прыцягваць і птушак для гнездаваньня. Можна думаць, што птушкі, якія прылятаюць з поўдня на лета ў паўночныя краіны, шукалі сабе больш надзейныя месцы для выседжваньня птушанят, якіх было досыць на архіпэлягах выспаў Лёдавітага акіяна.

    Маладым чытачам гэтага рамана будзе цікава пазнаць наступнае пра нядаўняе мінулае навакольля Лёдавітага акіяна: Паўночны Лёдавіты акіян наогул вельмі багаты вялікімі і малымі выспамі па ўсім ягным навакольлі, якоя аблямоўвае берагі Эўропы, Азіі і Амэрыкі. На гэтых выспах сустракаюцца нярэдка маладыя вульканічныя пароды, а на некаторых, напрыклад на высьпе Ісьляндыя, знаходзяцца дзейсныя вульканы. Гэта даказвае, што прыдуманы мною ў рамане вялікі вулькан, які складае Зямлю Саньнікава, не зьяўляецца чымсьці мала праўдападобным у гэтай вобласьці Зямлі. Геалягічныя дасьледаваньні ўжо выявілі, што ўсходняя частка Лёдавітага акіяна на ўсім працягу ад Таймырскай паўвыспы да выспы Ўрангеля і на поўнач да 80° паўночнай шыраты ўяўляла сабою напачатку чацьвярцічнага пэрыяду сушу, паўночную ўскраіну Сыбіры. Гэта даказана рэшткамі буйных млекакормячых - мамантаў, насарогаў, быкоў, коней, знойдзеных у глебе выспаў. Яны не маглі б знаходзіцца тут, калі б гэтыя выспы не складалі перш адно цэлае з Сыбірру яшчэ напачатку чацьвярцічнага пэрыяду. Дасьледаваньні паказалі таксама, што на некаторых выспах яшчэ захаваліся тоўшчы лёду - рэшткі ледавікоў, якія перш пакрывалі больш высокія ўчасткі сушы.

    На высьпе Вялікая Ляхаўская, часткі Новасыбірскага архіпэлягу, у гэтым выкапнёвым лёдзе пахаваны шматлікія біўні мамантаў, якія здабываліся прамыслоўцамі, што прыяжджалі раньняй вясной з мацерыка, каб зьбіраць біўні, вымытыя марскім прыбоем з лёду. У стары час на кірмаш у Якуцку штогод прывозілі адну-дзьве тысячы пудоў біўняў; гэта даказвае, што на былой сушы напачатку чацьвярцічнага пэрыяду жылі сотні гэтых буйных жывёл. Такое багацьце мамантаў на маленькіх выспах можна растлумачыць тым, што на выспах, якія складалі высокія часткі ранейшай сушы, маманты назапасіліся ў вялікай колькасьці ў той час, калі пачалося апусканьне былой сушы пад узровень Лёдавітага акіяна і жывёлы ратаваліся ад вады, што залівала нізінныя пляцы. Такім чынам, мы маем доказы існаваньня на гэтай былой частцы сушы поўначы Сыбіры вульканаў, вялікіх статкаў мамантаў і леднікоў і можам вызначыць час апусканьня гэтай сушы пад узровень мора. Гэта апусканьне здарылася падчас ці ў канцы апошняй ледавіковай эпохі. Знаходжаньне малюнкаў мамантаў, зробленых першабытнымі людзьмі, даказвае існаваньне тым часам і гэтых людзей.

    Такім чынам, здагадка майго рамана, што на адасобленай вялікай высьпе сярод Лёдавітага акіяна, які ўяўляў калісьці вяршыню і кратэр вялікага вулькана, дзякуючы цяплу апошняга захаваліся з канца ледніковай эпохі маманты і першабытныя людзі, не ўяўляецца зусім непраўдападобным. На той жа раскошнай высьпе сярод палярных ільдоў маглі знайсьці прытулак і анкілёны, выхадцы з Аляскі і роднасныя плямёнам індзейцаў Амэрыкі, якія адыходзілі пад напорам чукчаў на выспы Лёдавітага акіяна.

    Пытаньнем пра зьнікненьне анкілёнаў вынікала б заняцца Інстытуту гісторыі матэрыяльнай культуры ці Інстытуту гісторыі Акадэміі навук СССР, каб высьветліць гісторыю гэтай народнасьці поўначы Сыбіры, якая існавала трыста ці чатырыста гадоў назад. На выспах Новасыбірскага архіпэлягу знаходзілі рэшткі іх жыльля своеасаблівага тыпу, якія даказваюць, што прадстаўнікі гэтага племя некаторы час пражывалі на гэтых выспах, але больш пра іх нічога не вядома. Палярныя дасьледнікі XIX стагодзьдзя іх на выспах не знайшлі. Ці зьмерлі ўсе анкілёны ад якой-небудзь эпідэміі ці загінулі пры спробе пераплысьці на байдарах ці перайсьці па яшчэ не ўздужалым маладым лёдзе з адной выспы на другую?

    Застаецца няясным таксама пытаньне пра пралёт птушак увесну на поўнач і вяртаньне іх восеньню на мацярык, пра што сустракаюцца часам паведамленьні ў друку. Для рашэньня гэтага пытаньня трэба:

    1. Старанна апытаць насельніцтва ўсяго паўночнага берага Сыбіры, пачынаючы ад вусьцяў рэкаў Аленёка і Лены на захадзе да вусьця ракі Калымы на ўсходзе, а таксама зімоўшчыкаў на выспах Новай Сыбіры і Ўрангеля адносна таго, ці працягваюцца пералёты птушак на поўнач увесну туды і ўвосень зваротна, а калі працягваюцца, то ў якой колькасьці і ў якім складзе, гэта значыць якія пароды птушак назіраюцца ў пралятаючых зграях і якія з іх пераважаюць.

    2. Калі пралёты птушак яшчэ працягваюцца, то самалёты, якія зьдзяйсьняюць штогадовыя выведкавыя палёты над ільдамі акіяна, каб вывучыць іх колькасьць і рух у сувязі з пытаньнямі пасьпяховай навігацыі па Паўночным марскім шляху, павінны ўвесь час мець на ўвазе існаваньне невядомай зямлі сярод ільдоў і весьці назіраньні, каб нарэшце выявіць яе памеры, рэльеф і ўсе асаблівасьці. Пралёт птушак на поўнач, заўважаны яшчэ ў 1938 годзе зімоўшчыкам на высьпе Генрыета, даказвае, што ў гэтым годзе нейкая зямля, зручная для летоўкі і гнездаваньня, на поўначы сярод ільдоў існавала. Але ўсходняе становішча гэтай выспы дазваляе сумнявацца ў тым, што гэтыя птушкі накіроўваліся на Зямлю Саньнікава, якая павінна была знаходзіцца (калі існавала ў 1938 году) заходней. Такім чынам, сярод ільдоў на поўнач ад архіпэлягу дэ Лёнга яшчэ ў 1938 году павінна была быць нейкая зямля, прыдатная для летоўкі птушак. Можа быць, хто-небудзь з маладых чытачоў, зрабіўшыся палярным лётчыкам, паставіць сабе задачай вырашыць загадку гэтай зямлі, адкрые яе пад заслонай смугі сярод ільдоў, спусьціцца на яе, абсьледуе і распавядзе нам, што гэта зямля ўяўляе ў наш час.

    Ці не варта напрыканцы ўспомніць пра існаваньне ў Лёдавітым акіяне на поўначы ад Таймырскай паўвыспы архіпэлягу Паўночнай Зямлі, які быў упершыню абсьледаваны ў 1930-1932 гадах экспэдыцыяй з чатырох чалавек, у складзе якой быў геоляг Урванцаў, які апісаў гэту экспэдыцыю і яе адкрыцьці ў добрай кнізе. Але вывучэньне архіпэляга гэтай экспэдыцыяй пакінула яшчэ шмат нявырашаных пытаньняў, і паўтор яе для больш поўнага вывучэньня гэтага архіпэляга вельмі пажадана ў найбліжэйшыя гады.

    Ул. Вобручаў.

    /В. А. Обручев. Плутония. Земля Санникова. Романы. Минск. 1986. С. 309-595./

                                                                        ДАВЕДКА

    Уладзімер Апанасавіч Вобручаў – нар 28 верасьня (10 кастрычніка) 1863 г. у маёнтку Кляпеніна Ржэўскага вуезду Цьвярской губэрні Расейскай імпэрыі ў сям’і пяхотнага афіцэра Апанаса Аляксандравіча ды Паліны Карлаўны, у дзявоцтве Гертнер, дачкі нямецкага пастара.

    Уладзімер Апанасавіч успамінае: “Прадзед Апанас Фёдаравіч быў ваенным інжынэрам, шаснаццаць гадоў камандаваў Нова-Дзьвінскай крэпасьцю, перад самым нашэсьцем Напалеона будаваў умацаваньні ў Рызе, даслужыўся да званьня генэрал-маёра і ў 1820 годзе прызначаны быў будаўніком Бабруйскай крэпасьці... [Ягонаму сыну Уладзімеру Апанасавічу Вобручаву (1795-1866) у 1831 г. за “польскую кампанію” надалі званьне генэрал-лейтэнанта, а за штурм Варшавы узнагародзілі ордэнам Сьв. Георгія III ступені. Сын жа камандзіра Самагіцкага грэнадзёрскага палка Мікалая Апанасавіча Вобручава Мікалай Мікалаевіч Вобручаў (1830-1904), ураджэнец Варшавы, у 1863 г., быўшы начальнікам штаба 2-й пяхотнай дывізіі, не пажадаў ісьці на “братазабойчую вайну” рускіх з палякамі. /За нашу и вашу свободу. Герои 1863года. Москва. 1964. С. 28./ .] Бацька мой быў пяхотны афіцэр… Маці нарадзілася ў горадзе Рэвелі (Эстонія), дзе яе бацька быў лютэранскім пастарам. Ён загінуў пры спробе спыніць на вуліцы брычку з ашалелымі коньмі, у якой сядзела кабета з дзецьмі. Ягоных дзяцей разабралі сваякі, каб закончыць іхняе выхаваньне. Маці патрапіла ў апеку да аднае ўдавы, якая добра вырасьціла яе. Уроджаная немка, маці добра ведала і французскую мову, таму атрымала месца гувэрнанткі ў сям’і майго дзядулі, таксама афіцэра, які жыў у адстаўцы ў сваім маленькім маёнтку на беразе Волгі непадалёк ад горада Ржэва (гувэрнантка спатрэбілася для ягонай малодшай дачкі). Але хутка яна выйшла замуж за ягонага сына, майго бацьку, і паехала з ім у Польшчу, а я застаўся ў бабулі, атрымаў карміліцу сялянку і правёў там тры гады, пакуль маці не ўвезла мяне да бацькі ў Польшчу... Мы жылі ў маленькім мястэчку Журоміне (Görtzen), непадалёк ад мяжы з Нямеччынай (Прусіяй)... Маці навучала нас... [Маці вельмі клапацілася пра наша выхаваньне і навучаньне. Нямецкай яна сама вучыла дзяцей з раньняга дзяцінства, і я не памятаю, з якіх гадоў ведаю яе... Казалі з маці абавязкова па-нямецку або па-француску і таму валодалі абедзьвюма мовамі вольна. Раніца заўсёды праходзіла ва ўроках у маці - усе тры мовы, арытмэтыка, геаграфія, чыстапісаньне... У зьмярканьне, седзячы ў крэсьле, маці заўсёды зьбірала нас вакол сябе. Мы на лавачках у яе ног...  Яна задавала нам задачы па арытмэтыцы, і мы павінны былі вырашаць іх у галаве. Дзякуючы гэтай практыцы я на ўсё жыцьцё захаваў здольнасьць хутка вырашаць у галаве простыя задачы. Увечар маці чытала нам па-нямецку творы Фэнімара Купера... “Скураная панчоха”, “Сьледапыт”, “Апошні з магікан” запомніліся на ўсё жыцьцё. Літаратура на рускай мове ў гэтыя гады абмяжоўвалася паляўнічымі аповядамі Майн Рыда, якія бацька дарыў нам. Гэтыя прыгоды на сушы і на вадзе ў розных краінах мне вельмі падабаліся. Потым да іх дадаліся творы Жуля Вэрна ў рускім перакладзе: “Дзеці капітана Гранта”, “Капітан Гатэрас”. А яшчэ пазьней, ужо напачатку школьных гадоў, - іншыя фантастычныя  Жуля Вэрна з апісаньнем падводных лодак, палётаў на паветраным шары, прыгод пры вандраваньні вакол сьвету ў 80 дзён і на таямнічай высьпе заставаліся маёй самай любімайай літаратурай. Маці я абавязаны добрымі ведамі нямецкай і францускай моў, якія захаваліся да глыбокай старасьці. Кнігі на гэтых мовах, не толькі адмысловыя па геалёгіі, але і агульналітаратурныя, я чытаю вольна без дапамогі слоўніка, а па-нямецку нават вольна і лёгка пісаў (не перакладаючы з рускага, а прама складаючы)... Маці я таксама абавязаны знаёмствам з літаратурай пра вандраваньні, якія выклікалі ў мяне з дзяцінства цікавасьць да прыроды, да чужацкіх краін, мораў і народаў і што заахвоціла абраць пасьля адмысловасьць дасьледніка-вандроўцы. Я абавязаны ёй таксама акуратнасьцю і добрасумленнасьцю ў сваёй працы, якім яна навучыла мяне ў дзяцінстве. (Калі мне было 6-7 гадоў мая маці па вечарах чытала мне і маім братам творы Купера. Нам вельмі падабаліся “Скураная панчоха”, “Апошні з магікан” і “Сьледапыт”, іх прыгоды ў дзікіх лясах Амэрыкі, іх барацьба з беласкурымі прышэльцамі, якія захапілі іх паляўнічыя ўгодзьдзі. Потым бацькі пачалі купляць нам сачыненьні Майн Рыда і Жуля Вэрна. Мы ў думках асільвалі льды Арктыкі, паднімаліся на высокія горы, спускаліся ў глыбіні акіянаў, зьнемагалі ад смагі ў пустэльні, палявалі за сланамі, ільвамі і тыграмі, перажывалі прыгоды на таямнічай высьпе. Мы выразалі з паперы людзей і жывёл, ляпілі з кардона лодкі і параплавы, уладкоўвалі паляваньні на дзікіх зьвяроў, вайну белых з чырванаскурымі, і караблекрушэньні. І тады я вырашыў, што калі вырасту, зраблюся падарожнікам”.)] а потым калі запальвалі лямпу чытала нам апавяданьні Купера — жыцьці і вайне амэрыканцаў з індзейцамі, “Халупу дзядзькі Тома” пра жыцьцё нэграў у Злучаных Штатах, а пазьней і раманы Жуля Вэрна: “Дзеці капітана Гранта”, “Пяць тыдняў на аэрастаце”, “Вакол Месяцу”, Гэтыя кнігі знаёмілі нас з чужымі краінамі і народамі, з вандраваньнямі і выхоўвалі ў нас цікавасьць да прыроды. Іншыя кнігі чытала яна па-нямецку і ўвесь час умацоўвала ў нас веды нямецкай і францускай моў.

    Ніякіх знаёмых у бацькоў у гэтым горадзе не было, бацька ўвесь час быў заняты навучаньнем сваёй роты салдатаў, і яго памагатымі былі прапаршчык і юнкер, якіх мы не бачылі, хоць яны жылі па суседзтве, у калідоры таго ж паверху. У цёплае надвор’е мы гулялі па садзе побач з хатай, дзе была сажалка з жабамі.

    Гэта спакойнае жыцьцё на кароткі час перапыніла хвароба маці, у якой нарадзілася дачка, што потым трохі скараціла час, якое яна аддавала нашаму выхаваньню і навучаньню.

     Чатыры гады пазьней бацьку перавялі ў горад Млаву (Mielau), які знаходзіўся ля самай нямецкай мяжы. Там поруч нашай хаты ўжо не было ні двару з салдатамі, ні саду, і гуляць мы хадзілі пад наглядам нянькі да самай мяжы, у дробны хваёвы лес, дзе можна было гуляць у “разбойнікаў” і ў “зязюлю”. Маці працягвала наша навучаньне, але надавала яму ўжо менш часу — у яе нарадзілася яшчэ дачка, — і вячэрнімі чытаньнямі мы займаліся ўжо самі: чыталі раманы Майн Рыда з апісаньнем вандраваньняў па розных краінах, таксама Жуля Вэрна і Густава Эмара. Але маці па-ранейшаму кіравала ўрокамі, давала задачы, пытала, правярала таксама веды моў.

    Але праз год пара было ўжо падумаць пра сярэднюю школу для нас траіх, і бацька прыняў прызначэньне на пасаду павятовага вайсковага начальніка ў горадзе Брэст-Літоўску, дзе мелася прагімназія. Гэта было ўжо вялікае вандраваньне. Спачатку мы ехалі па конях у сваёй калясцы ў Варшаву, дзе пражылі ў гасьцініцы тры дні і хадзілі шпацыраваць у вядомы Саксонскі сад, у якім упершыню ўбачылі каштанавыя дрэвы з пладамі і сажалкі з плывучымі па іх лебедзямі; потым па чыгунцы, па якой мы ехалі першы раз, прыбылі ў Брэст-Літоўск, дзе пасяліліся на ўскраіне горада ў маленькай хатцы недалёка ад вакзала і прагімназіі.

    Але на пачатак навучальнага года мы спазьніліся, і трэба было падрыхтавацца да экзамэну і да вясеньняга паўгодзьдзя. Бацька запрасіў якогасьці настаўніка, бо трэба было падрыхтаваць старэйшага брата ў другі кляс, а мяне ў першы, абодвух па закону божаму, якому маці нас не навучала, таму што і сама яго не ведала, а брата і па лацінскай мове. Настаўнік прыходзіў да нас на дом, маці слухала, як ён вучыў нас, каб дапамагчы нам рыхтаваць заданьні. Напачатку студзеня мы абодва вытрымалі іспыты, былі прыняты і пачалі хадзіць у школу.

    Прагімназія займала невялікі дом на самым ускрайку гораду ля пусткі, скапанай ямамі, у якіх здабывалі пясок.

    У прагімназіі было толькі чатыры клясы. Старыя парты, якія перагароджвалі кожны пакой перашкаджаючы вольнаму праходу да кляснай дошцы. Я меў добрую падрыхтоўку, вучыўся свабодна і вясеньнія іспыты вытрымаў добра.

    Навакольлі нашага дому ўяўлялі мала цікавасьці для прагулак: гэта была стэп, якая парасла нізкай травой. Па гэтаму я хадзіў на блізкі вакзал, дзе можна было, шпацыруючы ўзад і ўперад па плятформе, бачыць прыход і адыход цягнікоў і пасадачную мітусьню.

    Але ў палове лета мы зьехалі: бацьку не спадабалася праца павятовага ваеннага начальніка, які ведаў рэгістрацыяй маладых людзей, якіх паклікалі дзеля адбыцьця вайсковай павіннасьці, і часта меў справу з тымі з іх, якія пад выглядам хваробы ці за хабар жадалі адкупіцца ад пакліканьня, ці з іх бацькамі. Па гэтаму ён вырашыў вярнуцца да страявой службы і атрымаў месца ў горадзе Радаме ў паўднёвай Польшчы. Напрыканцы лета мы паехалі з Брэста, да Варшавы — па чыгунцы, а затым бацька з маці і дзьвюма дочкамі ізноў у нашай калясцы, у мы, хлопчыкі, з нянькай у дыліжансе, які хадзіў у Радам з пасажырамі. Гэты праезд быў не вельмі прыемны: даводзілася сядзець сярод чужых і сьпіной да акна, так што мясцовасьці не было відаць, і адказваць на роспыты пра бацькоў.

    У Радаме мы ўсё патрапілі ўжо ў гімназію: старэйшы брат у трэці кляс, я ў другі, а малодшы брат у першы.

    У маім клясе было больш трыццаці вучняў, рускіх і палякаў, парты былі доўгія, папярок усяго пакою, і калі выклікалі да кляснай дошкі, даводзілася праціскацца паміж сядзячых і вытрымліваць шчыпаньні і плясканьні. З настаўнікаў запоўніўся выкладчык лацінскай мовы, высокага росту, з шырокай чорнай барадой, які гаварыў басам. Калі вучань ведаў урок дрэнна, ён браў яго за галаву і трос, нібы жадаў вытрасьці з яго няправільную латынь.

    Маё вучэньне ішло добра, бо маці сачыла за тым, каб я рыхтаваў урокі, пісаў акуратна, без памылак і памылак; таксама яна сачыла за двума іншымі сынамі.

    На елку, якую ўладкоўвалі для дзяўчынак, бацька падараваў мне новы раман Жуля Вэрна “Таямнічая выспа», які толькі што выйшаў з друку. У нас былі і іншыя раманы гэтага пісьменьніка, якія мы часта перачытвалі, але гэты нам асабліва спадабаўся. Я сьпяшаўся вывучыць урокі, каб вечарамі прадоўжыць чытаньне. Заўважыўшы гэта, бацька неяк сказаў мне: “Вырасьцеш — зрабіся падарожнікам і напішы такія ж добрыя кніжкі”. Я запомніў гэтую параду.

    У Радаме мы пражылі толькі год. Затым бацька зрабіўся камандзірам батальёну ў якімсьці мястэчку Віленскай губэрні [Быў узьведзены ў маёры і прызначаны камандзірам стралковага батальёну ў мястэчку Араны (Orany, Varėna), якое месьцілася паміж Гародняй і Вільняй; таму ён адправіў у жніўні 1876 г. усю сям’ю ў Вільню.], і мы перасяліліся ў горад Вільню, дзе была не толькі клясычная гімназія, але і рэальнае вучылішча. Бацька, які адносіўся адмоўна да клясычнай адукацыі, канечне, прывёў старэйшага сына і мяне ў рэальнае вучылішча і толькі малодшага – па ягонаму жаданьню – у гімназію. Кватэру ён знайшоў паблізу батанічнага саду, які знаходзіўся паміж ракою Вілейкаю і вежай Гедзіміна на ўзгорку. Мы пражылі тут чатыры гады, і я з братам хадзілі праз увесь горад у рэальнае вучылішча на Георгіеўскай плошчы, а малодшы брат у гімназію ў цэнтры горада, што месьцілася ў старым будынку былога Польскага ўнівэрсытэту. [Пэўна ягоны малодшы брат, што наведваў “гімназію ў цэнтры горада” Вільні, гэта ў будучым расейскі генэрал-ад’ютант Мікалай Апанасавіч Вобручаў, які нарадзіўся 31 сакавіка 1864 г. Пад час правядзеньня мабілізацыі 19 ліпеня 1914 г. ён быў прызначаны в. а. начальніка штаба Дзьвінскай ваеннай акругі. Пасьля кастрычніцкага перавароту ён эмігрыраваў у Югаславію, дзе загадваў Ваеннай бібліятэкай і архівам у Бялградзе.]

    Рэальнае вучылішча, адчыненае ў 1872 годзе, я успамінаю з удзячнасьцю за ягоны выкладчыцкі склад і адносіны да вучняў. Рэжым у ім, які ўстанавіў дырэктар Галубінаў і інспэктар Вінаградаў, быў разумны, не прыдзірліва строгі, як у прагімназіі Радама. Настаўнікі былі большаю часткаю маладыя. Успамінаю з удзячнасьцю настаўніка матэматыкі Усьпенскага, фізыкі і хіміі – Полазава, настаўнікаў рускай мовы Шалковіча і Арлоўскага, прыродазнаўства – Лепіна. Неблагі быў і сэмінарыст Бранцаў – настаўнік гісторыі і геаграфіі, нямецкай мовы – Кюн, законавучыцель Катовіч. Клясны наглядчык Татлін ня быў залішне строгі і прыдзірлівы, але часам піў запоем.

    Па нацыянальнасьці больш паловы вучняў былі палякі, а астатнія – рускія і ў невялікай колькасьці габрэі, але якойсьці варожасьці ці нават пагардлівых адносінаў адзін да аднаго і з боку настаўнікаў да іншаверцаў зусім не было прыкметна.

    Усе вучні насілі форменнае адзеньне: мундзірчыкі з галунамі і бліскучымі гузікамі былі у гімназістаў сінія, у рэалістаў зялёныя; настаўнікі насілі форменныя фракі. Гімназісты лічылі сябе вышэй за рэалістаў, якіх называлі “саранчой”. Кнігі і сшыткі абавязкова насілі на сьпіне ў ранцы.

    Праваслаўныя павінны былі наведваць у суботу вечарам і ў нядзелю раніцаю дамашнюю царкву ў будынку гімназіі, дзе рэалісты стаялі шэрагамі зьлева, а гімназісты справа; збоку стаялі інспэктар і некаторыя настаўнікі. Католікі павінны былі наведваць касьцёлы, але асобнага касьцёла ў іх не было. У табэльныя дні (гэта значыць у дні нараджэньня, імянінаў, каранацыі цара) усе вучні павінны былі хадзіць у сабор на абедню, якую служыў мітрапаліт. Прыходзілі ў вучылішча на пераклічку, а адтуль парамі пад камандаю наглядчыка праз увесь горад у сабор; па пуці туды некаторыя пары зьбегалі, калі праходзілі міма завулка, у якім можна было схавацца, а затым уцякалі дадому. У саборы вучняў ставілі дзе-небудзь збоку, куды прыходзілі і настаўнікі. Служба цягнулася доўга і стамляла, так што адпачынку гэтыя дні не давалі. А калі пачалася руска-турэцкая вайна ў 1876 годзе, вучняў вадзілі на ўрачыстую службу і ў дні сьвяткаваньня перамог.

    Мы з малодшым братам ляпілі з кардона параходы і цягнікі. Я з паперы выразаў людзей розных плямёнаў і жывёл, і мы гулялі імі ў розныя паходы, бітвы, усаджвалі іх на параходы і цягнікі, стралялі ў іх папяровымі кулямі. Маці не замінала гэтым гульням, якія разьвівалі ўяўленьне, але сачыла за тым, каб урокі былі добра падрыхтаваны; яе больш займалі дочкі, якіх было ўжо тры; яна вучыла іх гуляць на піяніна, спрабавала.вучыць гэтаму і мяне, але неўзабаве пераканалася, што ў мяне няма схільнасьці да гэтага занятку. Не было яе і ў старэйшага брата, які ў нашых гульнях не прымаў удзелу, а склаў сабе новую мова з рускага алфавіту, але з іншым вымаўленьнем літар і перапісваўся з іншым вучнем свайго клясу на гэтай самаробнай мове, сакрэтным для тых хто ня ведаў значэньня літар, якія складалі словы.

    Калі я перайшоў ў шосты кляс, бацька адвёз мяне на лета да бабулі ў маёнтак Кляпеніна на Волзе, дзе я нарадзіўся...”. /Воспоминания о детстве и годах учения. // Обручев В. А.  В старой Сибири. Сборник статей, воспоминаний и писем. 1888-1955. Иркутск. 1958. С. 29-33./

     У 1881 г., пасьля заканчэньні гімназіі ў Вільні, паступіў у Санкт-Пецярбурскі горны інстытут, які закончыў у 1886 г. Удзельнічаў у экспэдыцыі ў Сярэднюю Азію. У верасьні 1888 г. разам з маладой жонкай і маленькім сынам едзе ў Іркуцк, дзе яго чакае першая ў Сыбіры дзяржаўная пасада геоляга і ён першы і адзіны геоляг Іркуцкага горнага ўпраўленьня з 1889 па 1892 г., надворны дараднік. У 1892-1894 гг. удзельнічаў у чацьвёртай экспэдыцыі Г. Патаніна. У 1890-х гадах займаўся праектаваньнем Закасьпійскай і Трассыбірскай чыгунак. У 1901-1912 гг. прафэсар Томскага тэхналягічнага інстытута. У 1918-1919 гг. прафэсар Таўрычаскага унівэрсытэта ў Сімфэропалі. У 1921-1929 гг. прафэсар Маскоўскай горнай акадэміі. Ад 1930 г. старшыня Камісіі па вывучэньні шматгадовай мерзлаты, ад 1939 г. дырэктар Інстытута мерзлатазнаўства АН СССР. У 1942-1946 гадах акадэмік-сакратар Аддзяленьня геоляга-геаграфічных навук АН СССР. Герой Сацыялістычнай Працы (1945), ляўрэат Сталінскай прэміі (1941, 1950). Ад 1947 г. ганаровы прэзыдэнт Геаграфічнага таварыства СССР.

    Памёр 19 чэрвеня 1956 г. у Маскве і пахаваны на Новадзявочых могілках.

    Першая жонка (з 1887 г.) — Лізавета Ісакаўна Лурье, (памерла 30 студзеня 1933 г.).

    Сыны:

    Уладзімер Уладзімеравіч Вобручаў (1888-1966) — геоляг-эканаміст.

    Сяргей Уладзімеравіч Вобручаў (1891-1965) — геоляг, аўтар навукова-папулярных кніг. У 1926-1935 гг. вывучаў басэйны рэк Індзігіркі і Калымы. У 1929-1932 гг. працаваў у Якуцкай камісіі АН СССР.

    Дзьмітрый Уладзімеравіч Вобручаў (1900-1970) — палеантоляг.

    Другая жонка (з 1935 г.) — Эва Самойлаўна Баброўская (памерла ў 1956 г.).

 

    Літаратура:

    Адкрыцьцё новых гор. // Шлях моладзі. № 3. Вільня. 1929. С. 20-21.

    Мурзаев Э. М., Обручев В. В., Рябухин Г. Е.  Владимир Афанасьевич Обручев. Жизнь и деятельность. Москва. 1959. 302 с.

*    Друбін Г. Нястомны Обручаў. Да стагоддзя з дня нараджэння. // Мінская праўда. Мінск. 11 кастрычніка 1963. С. 3.

*    Корбут А.  Творческий труд – смысл жизни. 100-летию со дня рождения В. А. Обручева, выдающегося советского ученого – геолога, географа и писателя. // Знамя юности. Минск. 11 октября 1963. С. 4.

*    Обручаў У. А. // Сувораў Ю. М. Тэрміны, імёны, даты. Школьны гістарычны слоўнік. Мінск. 1971. С. 250.

*    Обручаў Уладзімір Апанасавіч. // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. VII. Мінск. 1973. С. 563-564.

    Гуревич Г.  О романах В. А. Обручева «Плутония» и «Земля Санникова». // В. А. Обручев. Плутония. Земля Санникова. Романы. Минск. 1986. С. 596-605.

*    Обручаў Уладзімір Апанасавіч. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 11. Мінск. 2000. С. 425-426.

*    Баркоўскі А.  Вялікае падарожжа Уладзіміра Обручава ў Беларусь. // Краязнаўчая газета. Мінск. № 43. Лістапад. 2007. С. 7.

    Рубашевский Ю.  «Есть только миг – за него и держись!» Брестский след в биографии Владимира Обручева, автора романа «Земля Санникова». // Вечерний Брест. Брест. 21 августа 2013.

    Александров. Н.  О Владимире Обручеве и его брестском следе. // Вечерний Брест. Брест. 22 августа 2013.

*    Автор «Земли Санникова» учился в гимназии в Брест-Литовске. // Имена и времена. 50 плакатов об известных личностях прошлого и настоящего, соединенных судьбами с городом над Бугом. Автор идеи: Николай Александров. Ч. 1. Брест. 2015.

    Лёдзя Вамп,

    Койданава

                               ЗЯМЛЯ САНЬНІКАВА АБО АПОШНІЯ АНКІЛЁНЫ

                                                     навукова-фантастычны раман

     У 1922 годзе Ўладзімер Вобручаў узяўся за напісаньне навукова-фантастычнага рамана пра таямнічую сушу, і скончыў яго ў 1924 годзе. Твор быў апублікавана ў 1926 году пад назвай “Зямля Саньнікава, ці Апошнія анкілёны”. Непасрэдным штуршком да напісаньня рамана паслужыла прачытаная Вобручавым кніга чэскага фантаста Карла Глоўха “Зачараваная зямля”, дзе цёплы аазіс з мамантамі і першабытнымі людзьмі быў зьмешчаны у Грэнляндыі. Таксама Вобручаў быў знаёмы з фантастычнай аповесьцю віленчука Юзафа Юліяна Сянкоўскага “Навуковае падарожжа на Мядзьведжую выспу” са зборніка “Фантастычныя вандраваньні барона Брамбевуса”, выдадзеныя ў 1833 г., дзе дзеі адбываюцца на трапічнай высьпе Усходне-Сыбірскага мора

    У адрозьненьне ад папярэднікаў у навукова-фантастычным рамане Вобручава на першае месца ў героі выходзяць сасланыя сумленныя рэвалюцыянэры (праўда з замашкамі праклятых капіталістаў).

    Як усталяваў ізраільскі літаратуразнавец Зеў Бар-Села, у 1955 году ў Ізраілі нехта Хаім Рабін выдаў з мінімальнымі зьменамі раман “Зямля Саньнікава” пад сваім імем на іўрыце пад назвай “Страчаны мацярык”, які быў перавыдадзены ў 1974 г.

    У 1973 г. на кінастудыі “Масфільм” рэжысёрамі Альбэртам Мкртчанам і Леанідам Паповым па матывах рамана Вобручава” была створаная мастацкая стужка “Зямля Саньнікава”, але сумленныя ссыльныя рэвалюцыянэры былі замененыя ўсялякімі авантурыстамі, бо сумленныя і правільныя людзі не вельмі цікавы кінэматографу, як і гледачам. Дарэчы, ссыльныя, у касаваротках і кірзавых ботах першых ілюстрацый рамана, паступова ператварыліся ў ссыльных у адзеньні амэрыканскіх скаўтаў. Таксама была створаная французскім мастаком і пісьменьнікам Бенуа Сакалем Syberia II - кампутарная гульня, створаная па матывах рамана Вобручава (2004), як частка прыгодніцкай дылёгіі “Syberia”.

   Апалёнія Чухча,

    Койданава