ЎЎЎ Аляксандар Варонскі. Вока гурагану. Аповесьць. Койданава. "Кальвіна". 2008.

 

 

                                          НОВАЕ ІМЯ Ў ГІСТОРЫІ ДЗЯРЖЫНШЧЫНЫ

                                                                             Уступ

    У пачатку гэтага года да нас у рэдакцыю завітаў невысокі, падцягнуты, сярэдняга ўзросту чалавек. Прывітаўшыся на беларускай мове, назваў сваё імя: “Алесь Баркоўскі, капітан-механік ААТ СК “Якуцк”. Адчуўшы па здзіўленаму позірку несумяшчальнасць паміж месцам яго жыхарства і беларускамоўнай гутаркай, госьць патлумачыў, што сам ён - карэнны дзяржынскі жыхар, выпускнік сярэдняй школы № 2. У гады сваёй маладосьці лёс закінуў яго ў Сыбір, дзе ён працяглы час працаваў. Пасьля распаду СССР атрымаў расійскае грамадзянства і працягвае жыць у Рэспубліцы Саха (Якуція). Але ў думках часта зьвяртаецца да родных мясьцін, да Дзяржыншчыны, дзе прайшлі яго дзіцячыя і юнацкія гады. А памяць аб Радзіме мацуецца роднай мовай і захапленьнем яе гістарычным мінулым. Здаецца тысячы кілямэтраў аддаляюць Беларусь і Якуцію, а на самой справе яны мноствам падзей і людзкіх лёсаў зьяднаны разам. “Мяркуйце самі, — працягваў размову Алесь Баркоўскі, — сыбірскія прасторы сталі месцам пастаяннага жыхарства для тысяч беларусаў, якія яшчэ да рэвалюцыі цэлымі сем’ямі перасяляліся туды ў пошуках лепшай долі. Гэтаму садзейнічалі і міграцыйныя працэсы, якія былі звычайнай зьявай у гады Савецкага Саюза. Многім выхадцам з Беларусі давялося пазнаёміцца з суровым сыбірскім краем гвалтоўна, калі яны адбывалі пакараньні ў ссылцы за палітычныя погляды пры Сталінскім рэжыме. Праглядаючы ў архівах асабовыя справы такіх людзей, даволі часта сустракаў там прозьвішчы беларусаў, у тым ліку і з нашага Койданава”.

    Аднойчы, знаёмячыся з даведнікам “Деятели революционного движения в России. Биобиблиографический словарь. Т.-5. Социал-Демократы. 1880-1904 г. г.” вып. 2. М., 1933, Алесь Баркоўскі натрапіў на прозьвішча Аляксандра Канстанцінавіча Варонскага, у біяграфічным артыкуле якога значылася: “После февральской революции был председателем Койдановск. (Минск. губ.) Совета солдатских депутатов.” Затым ён зьвярнуўся да кнігі А. Валахановіча і А. Кулагіна “Дзержинщина: прошлое и настоящее”, якая пакуль зьяўляецца найбольш поўным выданьнем па гісторыі нашага краю. Нагадаем адтуль радкі, якія прысьвечаны лютаўскай рэвалюцыі: “27 февраля 1917 г. восставшие рабочие и солдаты Петрограда свергли ненавистное народу царское самодержавие. 2 марта 1917 г. царь Николай II отрекся от престола. О победе революции  в Петрограде стало известно и в Койданове. В местечке была разоружена полиция, состоялась демонстрация.

    В марте 1917 г. в Койданове был организован Совет солдатских депутатов и общественных организаций, позже преобразованный в Койдановский исполнительный комитет (председатель — капитан Кошкарев, секретарь — солдат М. Ткач). На I съезде военных и рабочих депутатов армий и тыла Западного фронта, проходившем с 7 по 17 апреля 1917 г. в Минске, присутствовало два представителя Койдановского Совета. Кстати, это был первый фронтовой съезд в русской армии” (стар. 29). Як бачым, у гэтым артыкуле прозьвішча А. К. Варонскага адсутнічае. Параўноўваючы гэтыя два допісы, Алесь Баркоўскі зразумеў, што ў яго зьявілася магчымасьць дапоўніць гістарычныя падзеі таго часу новымі фактамі і прозьвішчамі. І далейшы пошук Алеся Баркоўскага прывёў яго да нечаканага адкрыцьця. Аказалася, што А. К. Варонскі ў мінулым быў вядомым літаратурным крытыкам і публіцыстам. У 1931 г. у расійскім часопісе “Звезда”, а потым і асобным выданьнем у Маскве выйшла яго аўтабіяграфічная аповесьць пад назваю “Вока ўрагана”, у якой аўтар, ад імя галоўнага героя Валянціна расказвае аб адным з эпізодаў са свайго жыцьця. Дзеі аповесьці адбываюцца на Заходнім фронце. Валянцін, прафэсійны рэвалюцыянэр, у красавіку 1916 г., каб не трапіць у турму падчас масавых арыштаў, тэлеграфуе з Кацярынаслава свайму знаёмаму, былому рэвалюцыянэру Гартанаву, якога ён ведаў па падзеях 1905 году, каб той дапамог з працай. Гартанаў, памочнік упаўнаважанага Земскага Саюзу (агульнарасійская ваенна-грамадзкая арганізацыя лібэральных памешчыкаў, якая займалася забесьпячэньнем фронту зброяй, адзеньнем, абуткам праз мясцовую саматужную прамысловасьць і аказаньнем дапамогі бежанцам і мірнаму насельніцтву) неадкладна выклікаў сябра ў Нясьвіж, дзе сам знаходзіўся на кіруючай пасадзе.

    У аснову сюжэту аповесьці “Вока ўрагану” пакладзена шчымлівае каханьне двух маладых людзей, і па сваіх літаратурных вартасьцях яна стаіць на ўзроўні такіх твораў, як “Вока тайфуну” У. Караткевіча альбо “Данута” А. Карпюка. Але для нас гэты твор прадстаўляе цікавасьць, у першую чаргу, у сувязі з тым, што ўтрымлівае зьвесткі аб гістарычных падзеях, якія мелі месца на Койданаўшчыне і напісаны чалавекам, які меў да іх непасрэднае дачыненьне. А таму прапануем нашым чытачам працяг аповесьці А. К. Варонскага “Вока ўрагану” у пераказе і скарочаным варыянце, які для нас падрыхтаваў наш зямляк Алесь Баркоўскі.

    Да друку падрыхтаваў В. Уранаў

    /Сцяг кастрычніка. Дзяржынск. 31 ліпеня 2004. С. 7./

    /Сцяг кастрычніка. Дзяржынск. 7 жніўня 2004. С. 7./

    *

                                                             “ВОКА УРАГАНУ”

                                   АБО ШЧЫМЛІВАЕ КАХАНЬНЕ Ў КОЙДАНАВЕ

    Рускі літаратурны крытык і публіцыст, Аляксандр Канстанцінавіч Варонскі, нарадзіўся 27 (31) жніўня 1884 году ў сяле Харашоўка Кірсанаўскага вуезду [пэўна немэтазгодна заменяць адміністратыўна-тэрытарыяльную назву Расійскай імпэрыі вуезд на павет] Тамбоўскай губэрні (цяпер Інжавінскі раён Тамбоўскай вобласьці Расейскай фэдэрацыі), у сям’і вясковага сьвятара. Ягонымі хроснымі бацькамі, па сямейнаму паданьню, былі сын ды дачка генэрал-лейтэнанта Ункоўскага, таго самага, які трымаў шапку Манамаха над чалом імпэратара Аляксандра ІІІ, пад час ягонага памазаньня на царства Расейскае. Дарэчы, Варонскія, патомныя сьвятары, сваё прозьвішча атрымалі ад ракі Вароны (даплыў Хапру), якая працякае па Тамбоўшчыне, на берагах якой здаўна знаходзіліся іхнія прыходы.

    У студзені 1890 году, пасьля сьмерці мужа, Канстанціна Восіпавіча, ягоная удава, Хвядосься Гаўрылаўна, разам з дзецьмі, Алесем ды Ляляй, з-за матэрыяльнай нястачы, пераехала да свайго бацькі ў вёску Добрынку Усманскага вуезду, той жа Тамбоўскай губэрні. Спачатку яны жылі ў хаце свайго дзядулі, сьвятара ў вёсцы Чуеўка, што побач з Добрынкай, а потым, калі маці атрымала месца праскурніцы ў мясцовай царкве, займелі і ўласную хату.

    У 1894 годзе Аляксандара, як сына сьвятара, прымаюць у 1-е Тамбоўскае духоўнае вучылішча на казённы кошт. У бурсе ён пачынае шмат чытаць і ў ёй, па ягонай ініцыятыве, ствараецца тайная бібліятэка. Яшчэ ў сьценах бурсы за ім трывала замацавалася іранічная, і ў той жа час пачцівая мянушка “Пісьменьнік”.

 

    Пасьля заканчэньня вучылішча Варонскі ў 1900 г. паступае ў Тамбоўскую духоўную сэмінарыю. Будучы сэмінарыстам ён наведвае гурток, дзе дамінавалі сымпатыі да сацыял-дэмакратаў. У красавіку 1905 г. ён, па даручэньні таварышаў, піша улётку да сьвята 1-е траўня, якая зрабілася ягоным “першым літаратурна-публіцыстычным творам”.

    У 1905 г. у Расейскай імпэрыі адбыліся хваляваньні навучэнцаў у Віцебскай, Менскай, Літоўскай, Кіеўскай і шэрагу іншых духоўных сэмінарыяў ды вучылішчаў. Напрыканцы красавіку 1905 г. ў Тамбоўскай сэмінарыі таксама выбухнуў бунт навучэнцаў. Сярод падбухторшчыкаў, зразумела ж, быў названы Аляксандар Варонскі, які “біў лямпы і шыбы”, а потым “узброены крэслам, з лаянкай, уварваўся ў настаўніцкі пакой, ды з якойсьці ашалеласьцю кінуўся на а. Рэктара і выкладчыкаў з несумненным намерам нанесьці пабоі”. У выніку гэтага, пры пераходзе ў шостую клясу выкладчыцкая рада адлічыла яго з сэмінарыі “без балу паводзінаў за буянствы, якія шкодныя ў палітычных адносінах”.

    У жніўні 1905 г. Варонскі выпадкова сустрэўся з чальцом ЦК РСДРП таварышам Макарам, ці інакш, Віктарам Нагіным, які наведаў Харашаўку. Той прапанаваў яму папрацаваць у сталіцы. Неўзабаве Варонскі зьявіўся ў Пецярбурзе, дзе яго сустрэла Марыя Ільлінічна Ульянава, якая ўзначальвала на той час Пецярбурскі камітэт РСДРП, і ён пайшоў у масы тэхнікам ды агітатарам. У Пецярбурзе Варонскі, дзеля кансьпірацыі, пачаў звацца “таварышам Валянцінам”, і тут ён упершыню пачуў Леніна, вернасьць якому, ён захаваў да скону свайго жыцьця.

    Падчас Сьнежаньскага узброенага паўстаньня 1905 г. партыя накіравала Варонскага ў Маскву, дзе ён, арганізатар Данілаўскага падраёну Замаскварэчча, уваходзіў у групу лятучых агітатараў. Пасьля задушэньня паўстаньня таварыш Валянцін быў накіраваны ў студзені 1906 г. у Гэльсінгфорс, дзеля працы ў Фінляндзкай сацыял-дэмакратычнай вайсковай арганізацыі. Там ён прымаў удзел у выданьні нелегальнай газэты “Вестник казармы”, агітацыі ды распаўсюджваньні улётак. У Гэльсінгфорсе Варонскі пазнаёміўся з Максымам Горкім, які знаходзіўся ў Фінляндыі з 4 студзеня па 12 лютага 1906 г. па запрашэньні фінскай сацыял-дэмакратычнай арганізацыі “Чырвоная гвардыя”, якая ў ягоны гонар ладзіла вечарыны. Падчас Сьвеаборскага паўстаньня ваенная арганізацыя накіравала Валянціна ў Вільманстранд, дзе знаходзіліся 5-ты ды 7-мы Фінляндзкія пяхотныя палкі расейскай арміі, якія рыхтавалі для задушэньня паўстаньня.

    17 чэрвеня 1906 г. Варонскі вярнуўся ў Пецярбург. Напачатку верасьня 1906 г., пры чарговай аблаве паліцыі за Нарвскай заставай, Валянцін быў арыштаваны. Пры вобыску ў яго знайшлі рукапісную рэзалюцыю аб арганізацыі баявых дружынаў і ліст да маці, ў якім ён паведамляў аб сваёй працы ў партыі. Пасьля шасьцімесячнага арышту ён судзіўся Пецярбурскай судовай палатай. Суд адхіліў абвінавачваньне па 126 арт. Крым. Код. і асудзіў яго 21 сакавіка 1907 г. па п. 2-му, 132 арт. Крым. Код. да аднаго году крэпасьці, з улікам папярэдняга зьняволеньня.

    У ліпені 1907 г., за два месяцы да сканчэньня тэрміну зьняволеньня, Варонскі быў пераведзены з пецярбурскіх “Крыжоў” у тамбоўскі губэрнскі астрог. Як толькі Валянцін выйшаў на волю, то адразу ж паехаў да таварышаў ў Маскву, дзе не задоўга перад гэтым паліцыяй была амаль цалкам зьліквідаваная мясцовая арганізацыя РСДРП. У паперах паліцыі яго, арганізатара Прэсьненскага раёну, характарызуюць наступным чынам: “Габрэй, 25 гадоў, малога росту, з круглым паголеным тварам, блізарукі, у акулярах, у чорным мяккім капелюшы і з палачкай”. З-за пагрозы арышту, якая навісла над ім, яго накіравалі ў веданьне Уладзімірскай акруговай арганізацыяй РСДРП, якую, як і ў Маскве, амаль цалкам зьнішчыла паліцыя, а яе кіраўнік М. Ф Фрунзе быў арыштаваны. Варонскі, які узначаліў яе, умела наладаваў працу ня толькі ва Уладзіміры, але і ў Гусь-Крыштальным, Мураме ды Каўрове.

    26 кастрычніка 1907 г. таварыша Валянціна арыштавалі ды зьняволілі ва Ўладзімірскі цэнтрал, дзе ён сустрэўся ды пасябраваў з М. Фрунзе, які меў партыйную мянушку Арсень. Сьледзтва па справе Варонскага доўжылася да канца студзеня 1908 г., а 1 лютага 1909 г. ён быў высланы на два гады адміністратыўным парадкам ў г. Ярэнск Валагодзкай губэрні. У ссылцы пры непасрэдным удзеле Валянціна пачаў выходзіць нелегальны часопіс “Колония политических ссыльных города Яренска”. Там жа ў ссылцы Варонскі пазнаёміўся з Сімай Салямонаўнай Песінай, куды яна трапіла за ўдзел ў нелегальным гуртку і рэвалюцыйнай дэманстрацыі ў Мелітопалі.

 

    У лютым 1910 г. Варонскі, пасьля адбыцьця тэрміну пакараньня, не вярнуўся ў Тамбоў, а падаўся ў Маскву, дзе ўладкоўваецца на службу сакратаром Маскоўскага прафсаюзу гарбароў, ды заарганізоўвае з некалькіх рабочых сацыял-дэмакратычны гурток. Але неўзабаве Варонскі прыкмячае за сабою сочку і ўцякае з Масквы ў Тамбоў, нават не прыхапіўшы пашпарт.

    У Тамбове Валянцін прабыў каля месяцу. Там ён здолеў атрымаць дублікат “згубленага” пашпарту, ды ў кастрычніку 1910 г. зьяжджае ў Саратаў, дзе жылі дзьве ягоныя стрыечныя сястры.

    У Саратаве Варонскі хутка устанавіў сувязь з К. К. Крыжаноўскім, які кіраваў гуртком сацыял-дэмакратычнага накірунку. Неўзабаве да іх далучылася Марыя Ільлінічна Ульянава, якая прыехала туды на сталае месца жыхарства.

    У сярэдзіне траўня 1911 г. Варонскі перапыняе сваю нелегальную дзейнасьць і прыяжджае ў Еўпаторыю, куды пасьля ссылкі вярнулася Сіма Песіна ды працавала касіркай. Там ў траўні - чэрвені 1911 г. ў лібэральнай газэце “Евпаторийские новости” зьявіліся некалькі ягоных фэльетонаў, падпісаных псэўданімам “Нурмін”, які Варонскі ўтварыў ад назвы фінскага паселішча Нурміярві, што паблізу Гэльсінгфорса, дзе ён хаваўся пасьля паразы Сьвеаборскага паўстаньня.

    Вырашыўшы свае матрыманіяльныя справы, Валянцін, напрыканцы лета перабіраецца ў Адэсу, каб узнавіць свае сувязі з партыяй. Там ён знаёміцца з вядомым партыйным публіцыстам Вацлавам Вароўскім, які, як толькі даведаўся, што Валянцін пачаў пісаць фэльетоны ды літаратурна–крытычныя артыкулы, прапанаваў яму супрацоўніцтва ў легальнай напаў бульварнай газэце “Ясная заря”, якой ён загадваў. Валянцін з радасьцю згаджаецца на гэткую прапанову.

    Неўзабаве, у верасьні 1911 г, па прапанове Вароўскага, Варонскі едзе ў Мікалаеў, дзеля ўзнаўленьня там зьнішчанага падпольля. Валянцін здолеў заарганізаваць ініцыятыўную групу ды два нелегальныя гурткі з пекараў і рабочых суднабудаўнічага заводу, ды таксама узначаліў кіраўніцтва легальнымі рабочымі саюзамі.

    На пачатку лістапада 1911 г. Варонскі атрымаў ад М. І. Ульянавай шыфраваны ліст, у якім паведамлялася, што яго нібыта, нейкая Саратаўская філія РСДРП, абрала дэлегатам на IV Усерасейскую канфэрэнцыю РСДРП. Канфэрэнцыя праходзіла ў Празе з 5 па 17 студзеня 1912 г., пад непасрэдным кіраўніцтвам У. І. Леніна (Ульянава), дзе Варонскаму даручылі весьці пратаколы пасяджэньняў. Ён выступіў з прамоваю па арганізацыйнаму пытаньню партыйнай працы, ды таксама быў адным з аўтараў лістоў-зваротаў, якія растлумачвалі мэты ды задачы канфэрэнцыі да: ЦК сацыял-дэмакратаў Латыскага краю, ЦК Бунду, Галоўнаму праўленьню сацыял-дэмакратаў Польшчы і Літвы, сацыял-дэмакратычнай фракцыі III Дзяржаўнай думы, Каўкаскаму абласному камітэту, рэдакцыі газэты “Правда”, групе “Уперад”, Пляханаву ды М. Горкаму. Таксама Варонскі балятаваўся ў сябры ЦК, але яго абышоў, з перавагаю ў адзін голас, таварыш Галяшчокін.

    На трэці дзень пасьля заканчэньня канфэрэнцыі Варонскі вярнуўся ў Расейскую імпэрыю, дзе яго ўжо чакала паліцыя, папярэджаная праз таварыша Маліноўскага, які быў правакатарам. Спачатку Валянцін заехаў у Мелітопаль, да Сімы Песінай, сваёй нявесьце, а ўжо потым, напрыканцы студзеня прыбыў у Адэсу, але яму там не далі магчымасьці выступіць. Тады ён паехаў у Мікалаеў, дзе выступіў на трох сходах, на якіх прысутнічала “чалавек 15-17”. Потым ізноў вярнуўся ў Адэсу, дзе на гэты раз, 12-13 красавіка, здолеў выступіць перад бальшавікамі Адэсы, а 15 сакавіка 1912 г. перад сябрамі ініцыятыўнай групы РСДРП. 26 сакавіка 1912 г. Варонскі атрымаў па пошце 20 рублёў грошаў і ў той жа вечар выехаў у Саратаў.

    30 сакавіка 1912 г. Варонскі, разам з двума філёрамі, ранішнім цягніком прыбыў у Саратаў і, праз дзень пасьля прыезду, 2 траўня 1912 г. наведаў М. Ульянаву, дзе ў ноч на 8 траўня 1912 г. яны былі арыштаваныя. У кастрычніку 1912 г. Валянцін быў высланы на тры гады адміністрацыйным парадкам ў горад Кем Архангельскай губэрні, дзе ў 1914 г., ад Сімы Салямонаўны Варонскай, якая падзяліла з ім ссылку, у яго нарадзілася дачка Галіна.

    Тэрмін ссылкі, у сувязі з 300-годзьдзем Дому Раманавых, Варонскаму быў скарочаны на адзін год, і ён з сям’ёй 25 верасьня 1914 г. выехаў у Тамбоў. Не знайшоўшы там працы, Варонскі пераяжджае ў Запарожжа-Каменскае Кацярынаслаўскай губэрні.

    У лістападзе 1915 г. Аляксандр Варонскі здолеў уладкавацца статыстыкам у бальнічнай кассе пры жалезапракатным і сталеліцейным заводзе ў г. Кацярынаславе [цяпер г. Днепрапятроўск у Рэспубліцы Украіна], а потым сакратаром гэтай жа кассы эстампажнага заводу. Бальнічныя кассы [Касса – склад на грошы. Пішацца з двума сс дзеля адрожненьня ад касы. /В. Ластоўскі.  Падручны расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік. Коўна. 1924. С. 251.] былі органамі страхаваньня, якія выплачвалі дапамогу хворым рабочым за кошт іхніх страхавых узносаў. Паўсталі яны ў Расейскай імпэрыі ўлетку 1912 г. паводле закону “Аб абавязковым страхаваньні рабочых ад няшчасных выпадкаў і на выпадак хваробы”.

    Высілкамі Валянціна і іншых таварышаў Кацярынаслаўская арганізацыя РСДРП была адноўленая, што надта ж не спадабалася паліцыі. 26 красавіка 1916 г. пачаліся масавыя ператрусы, якія не абмінулі і Варонскага. Да таго ж на яго насунулася пагроза пакліканьня ў войска. Таму Варонскі, не без дапамогі сяброў, у красавіку 1916 г. пакідае Кацярынаслаў ды выяжджае, пад прозьвішчам Ізмайлаў, на службу ў Земскае задзіночаньне Заходняга фронту.

    Агульна расейскія ваенна-грамадзкія арганізацыі Земскае задзіночаньне [заснаванае ў ліпеня 1914 г.] ды Задзіночаньне гарадоў [заснаванае ў жніўня 1914 г.] былі створаныя дзеля дапамогі бежанцам, забесьпячэньні фронту зброяй, адзеньнем, абуткам і іншым праз мясцовую саматужную прамысловасьць. На тэрыторыі сучаснай Беларусі дзейнічаў выканаўчы камітэт Усерасейскага земскага задзіночаньня на Заходнім фронце, які ў сакавіку 1917 г. прыняў удзел у стварэньні органаў двоеўладзьдзя: Саветаў і Камітэтаў грамадзкага парадку.

 

    Аляксандр Канстанцінавіч Варонскі “пасьля лютаўскай рэвалюцыі быў старшынёй Койданаўск. (Мінск. губ.) Савету салдацкіх дэпутатаў”. [Деятели революционного движения в России. Биобиблиографический словарь. Т. 5. Социал-демократы. 1880-1904 гг. Вып. 2. Москва. 1933. Ст. 1030.]

    Працы па гісторыі Койданаўшчыны (Дзяржыншчыны) пра той час паведамляюць наступнае:

    “Лютаўская рэволюцыя 1917 году ў мястэчку прайшла ціха. Толькі 3 сакавіка ст. ст. адабралі зброю ад поліцыі. Была наладжана маніфэстацыя, на якой амаль ніхто ня прысутнічаў. На мітынгу выступала мясцовая інтэлігенцыя, дырэктар вышэйшай пачатковай школы Тоўсьцік, настаўнік – Ів. Лапцэвіч, Маршак і некаторыя з афіцэраў. З салдат, якія тут стаялі (12 і 24 туркенстанскія палкі, ІІ чыгуначны батальён і абозныя часткі), ніхто не выступаў. Салдаты знаходзіліся яшчэ пад поўным уціскам старога афіцэрства. Замест царскіх чыноўнікаў утварылася ўлада з самых заможных сялян, мяшчан мястэчка і мясцовай інтэлігенцыі. Так, замест прыстава Ільлюкевіча і вурадніка, засталіся абшарнік з Вертнік – Арцюшэўскі і местачковы – Павал Калечыц. Старшынёю валаснога выканкому быў абраны Зэнка Сайкоўскі, сакратаром – Каленік, былы валасны пісар. Праз некаторы час вайскоўцамі быў організаваны свой “Койдановский Исполнительный Комитет”, старшынёю якога быў з аэропляннай батарэі капітан Кашкароў і сакратаром – салдат Ткачоў. Штаб IV арміі ў гэты час стаяў у маёнтку Станькаве графа Чапскага... 2-га мая украінцы, якіх была пераважная частка ў мясцовым ІІ чыгуначным батальёне, утварылі сваю маніфэстацыю. Хадзілі па мястэчку з украінскімі сьцягамі і сьпевамі, патрабуючы аддзяленьня Украіны і накіраваньня іх да хаты”. [Шпілеўскі Ів. Т.  Баброўскі Л. А.  Мястэчка Койданава. Менск. 1929. С.-13. /Адбітка з часопіса “Наш край”. № 2-4. Менск. 1929./]

    “Лютаўская рэволюцыя 1917 году ў мястэчку Койданава адбылася 3 сакавіка ст. ст. У дзень адабралі зброю ад поліцыі. Замест царскіх чыноўнікаў утварылася ўлада з заможных сялян і мясцовай інтэлігенцыі. Так, замест прыстава Ілюкевіча і вурадніка Шпілені, засталіся – абшарнік з Вертнік – Арцюшэўскі, і местачковы жыхар – Павал Калечыц. На вёсках раёну вясковыя старасты засталіся на месцы – іх ніхто не зьмяніў. Старшынёю валаснога выканкому быў абраны Зэнка Сайкоўскі, сакратаром – Каленік. 3/ІІІ была наладжана ў мястэчку маніфэстацыя, на якой амаль ніхто з жыхароў ня прысутнічаў, бо яшчэ баяліся старой улады. На мітынгу выступала мясцовая інтэлігенцыя: дырэктар вышэйшай пачатковай  школы Тоўсьцік, настаўнікі: Ів. Лапцэвіч, Маршак і некаторыя з афіцэраў мясцовых вайсковых частак. З салдат, што тут стаялі 12 і 24 туркестанскіх палкоў, 11 чыгуначнага батальёну і асобных частак, ніхто не выступаў. Салдаты знаходзіліся яшчэ пад пэўным уціскам старога афіцэрства, гэта былі не франтавікі, а трэцяя лінія абозаў і ахраны розных штабаў. Штаб IV арміі стаяў у маёнтку гр. Чапскага – Станькаве. Выступаючы на мітынгу паны-эсэры, кулакі заклікалі да аховы фронту ад наступаючага ворага, да выкананьня ўсіх загадаў часовага ўраду і яго прапаноў. Раён быў закіданы меншавіцкаю і эсэраўскай літаратураю, якую сюды прывозіла настаўніцтва з Менску. Праз некалькі дзён была наладжана ўрачыстасьць – прыняцьце прысягі вайскамі ў вернасьці часоваму ўраду. Былі наладжаны ўрачыстыя папоўскія і ксяндзоўскія службы, на якіх ксяндзы і папы таксама заклікалі салдат ахоўваць фронт і весьці вайну да перамогі. У першыя часы значная частка салдат і мясцовага насельніцтва знаходзілася пад уплывам эсэраўскай і меншавіцкай агітацыі, асабліва эсэраўскай. Нічога асабліва не зьмянілася, усе абшарніцкія землі засталіся па-старому ў памешчыкаў як і да  Лютаўскай рэволюцыі. Бедната засталася беднатою. Часовы ўрад пры дапамозе лёкаяў буржуазіі – меншавікоў і эсэраў жорстка распраўляўся з сялянствам, якое захоплівала абшарніцкія маёнткі. У дзень сьвята працоўных 1 мая 1917 году ў Койданаве была наладжана маніфэстацыя, у якой прымала ўдзел многа насельніцтва мястэчка, а таксама і мясцовыя васковыя часткі. К гэтаму часу ў мястэчку ўжо быў організаваны вайскоўцамі свой “Койданаўскі Выканаўчы Камітэт”, які быў незалежны ад валаснога. Старшынёю гэтага камітэту ў першыя часы быў капітан зэнітнай батарэі Кашкароў і сакратаром – салдат Ткачоў.” [Шпілеўскі І., Бабровіч Л.  Гістарычны нарыс Дзяржыншчыны (б. Койданаўшчыны). Менск. 1932. С. 32-33.]

    “Весткі аб перамозе Лютаўскай рэвалюцыі ў Петраградзе і звяржэнні царызму хутка дашлі да Койданава. Жыхары мястэчка абяззброілі паліцыю, арганізавалі дэманстрацыю. У сакавіку 1917 года сяляне Станькава і навакольных вёсак выступалі з патрабаваннем замены старой валасной і сельскай адміністрацыі. У сакавіку 1917 года ў Койданаве быў утвораны Койданаўскі выканаўчы камітэт. Старшынёю быў выбраны капітан Кашкароў, сакратаром – салдат Ткачоў. На І зьезьдзе салдацкіх і рабочых дэпутатаў армій і тылу Заходняга фронту, які праходзіў 7-17 красавіка 1917 года ў Мінску прысутнічалі два прадстаўнікі ад Койданаўскага Савета”. [Валахановіч А. І.  Дзяржынск. Гісторыка-эканамічны нарыс”. Мінск. 1977. С. 19.]

    “27 лютага 1917 г. паўстаўшыя рабочыя і салдаты Петраграду зьверглі ненавіснае царскае самаўладзьдзе. Вестка аб рэвалюцыі дайшла і да Койданава. У мястэчку была разброеная паліцыя, праведзеная дэманстрацыя. У сакавіку 1917 г. у Койданаве быў арганізаваны Савет салдацкіх дэпутатаў і грамадзкіх арганізацый, пазьней ператвораны у Койданаўскі выканаўчы камітэт (старшыня - капітан Кашкароў, сакратар - салдат Ткачоў) на І зьезьдзе ваенных і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Заходняга фронту, які адбыўся 7-17 красавіка 1917 г. у Менску, прысутнічалі два прадстаўніка Койданаўскага Савету.” [Валаханович А. И.  Дзержинск. Историко-экономический очерк. Минск. 1982. С. 8.]

    Ад лета 1915 г. Койданава зрабілася прыфрантавым. У маёнтку Станькава некаторы час разьмяшчаўся штаб 4-й арміі Заходняга фронту. З мэтай найхутчэйшага ачышчэньня тылу фронту ад бежанцаў была арганізаваная іхняя адпраўка па чыгунцы з Гарадзеі, Столбцаў, Негарэлага, Койданава. Даведзеныя да адчаю бежанцы разам з салдатамі рабавалі абшарніцкія маёнткі… З воінскіх частак, якія разьмяшчаліся ў Койданаве самым буйным быў 11-й эксплёатацыйны батальён (эксбат). У раёне вакзалу будаваліся шпіталі, склады. З Койданава да м. Рубяжэвічы была праведзеная вузкакалейная чыгунка на конскай цязе. У сувязі з вайной фабрыкі і заводы Койданаўшчыны скарацілі сваю вытворчасьць, многія прамысловыя прадпрыемствы былі зачыненыя… З вясны 1916 г. мястэчка і ягонае навакольле, чыгуначны вакзал, абозы бежанцаў амаль штодня бамбавалі нямецкія самалёты, сеючы паніку і сьмерць. Ва ўрочышчы Рыжаўка, каля чыгуначнай станцыі Койданава, у іншых месцах уздымаліся грудкі магілаў, ахвяр нямецкіх бамбардзіровак… 27 лютага 1917 г. паўстаўшыя рабочыя і салдаты Петраграду скінулі ненавіснае народу царскае самаўладзьдзе. 2 сакавіка 1917 г. цар Мікалай II адмовіўся ад трону. Аб перамозе рэвалюцыі ў Петраградзе зрабілася вядома і ў Койданаве. У мястэчку была разброеная паліцыя, адбылася дэманстрацыя. У сакавіку 1917 г. у Койданаве быў арганізаваны Савет салдацкіх дэпутатаў і грамадзкіх арганізацый, пазьней ператвораны ў Койданаўскі выканаўчы камітэт (старшыня - капітан Кашкароў, сакратар - салдат І. Ткач). На І зьездзе ваенных і рабочых дэпутатаў арміі і тылу Заходняга Фронту, які праходзіў з 7 па 17 красавіка 1917 г. у Менску, прысутнічалі два прадстаўніка Койданаўскага Савета. Дарэчы, гэта быў першы франтавы зьезд у расейскага войска. Яго падрыхтаваў арганізацыйны камітэт, створаны Менскім Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў”. [Валаханович А. И., Кулагин А. Н.  Дзержинщина: прошлое и настоящее. Минск. 1986. С. 29.]

    “Беларускі гісторык П. К. Бажко выявіў дакумэнты - пратаколы агульных сходаў Саветаў салдацкіх і афіцэрскіх дэпутатаў і грамадзкіх арганізацый Койданаўскага раёну за 18, 22 і 28 сакавіка 1917 г. На іх разглядаліся пытаньні аб стварэньні камітэтаў у ротах, батальёнах, палках, паляпшэньні становішча салдат, выкараненьні п’янства і распусты сярод салдатаў і афіцэраў, аб вайсковых чынах з нямецкімі прозьвішчамі і інш. На сходзе 18 сакавіка сярод іншых рашэньняў Койданаўскі Савет ухваліў “дэклярацыю правоў салдата” і выказаўся за хутчэйшае зьмяненьне старога вайсковага статута і ўстанаўленьне новых форм адносін паміж воінскімі чынамі. На сходзе 22 сакавіка быў зацьверджаны тэкст звароту арміі да грамадзян Расіі. Было вырашана яго размножыць, каб салдаты маглі ўкладваць яго ў свае лісты на радзіму. Гарачыя спрэчкі выклікала пытаньне аб станаўленьні да асоб з нямецкімі прозьвішчамі. “Пытаньне аб асобах з нямецкімі прозьвішчамі, зьменены ў пытаньне аб асобах нямецкага паходжаньня, выклікае гарачыя спрэчкі. З аднаго боку прыводзяцца доказы што, 1) Салдаты не давяраюць асобам нямецкага паходжаньня… 2) Два з паловай гады вайны далі шмат прыкладаў, калі асобы нямецкага паходжаньня аказваліся шкоднымі ў войску. З іншага боку паказвалася, што наяўнасьць гэтых фактаў не можа быць распаўсюджаная безумоўна на ўсіх асобаў, у якіх продкі былі немцамі, што ёсьць у войску ваяры і нямецкага паходжаньня, якія крывёй і подзьвігамі даказалі сваю вернасьць Расеі, і выносіць агульнае рашэньне ў гэтым пытаньні было б несумленным. У выніку спрэчак большасьцю 41 галасу супраць 10 прынятая рэзалюцыя: Койданаўскі Савет прызнаў неабходным хадайнічаць аб выдаленьні з войску асобаў нямецкага паходжаньня, галасавалі супраць: Варонскі, капітан Кашкароў, Афанасьеў, Целяпнёў, Карабанаў, Памяранцаў, Ткач, Храпскі, Харобрых ды Галубкоў…” На сходзе 28 сакавіка адным з самых важных было пытаньне аб пасылцы дэлегатаў на маючы адбыцца франтавы зьезд. “Сход, заслухаўшы праект і даклад па гэтаму пытаньню Варонскага, даручае выканаўчаму камітэту да наступнага сходу Савету выясьніць парадак пасылкі дэлегатаў на (франтавы) зьезд і ўвогуле прадставіць сходу даклад з нагоды праекта Менскага Савету і іншых матэрыялаў, якія паступяць у бліжэйшы час. Па пытаньню аб прадстаўніцтве ад мясцовага насельніцтва дэпутат паручнік Антошын прамаўляе з прапановай перагледзець супольнае становішча дзейнасьці Койданаўскага Савету з прычыны таго, што, па меркаваньні паручніка Антошына, Койданаўскі Савет павінен быць або толькі ваенным па саставе дэпутатаў або выключыць усе пытаньні, якія тычацца войску. Калі прадстаўнікі не вайсковых арганізацый, Варонскі, Памяранцаў ды іншыя, пярэчачы паручніку Антошыну, паказвалі, што пытаньні ваенна-тэхнічныя і пытаньні вайсковага побыту натуральна будуць матэрыялам для ротных і г. д. камітэтаў. Ёсьць пытаньні, якія тычацца войску і войны, у якіх неабходны ўдзел і грамадзянскага насельніцтва, так як армія не можа быць сфармірованая без народа, і вайна справа ўсёй Расеі. Удзел прадстаўнікоў мясцовага насельніцтва пажадана, так як дасьць жывую сувязь войска з народам агульнае справы. Старшыня прапаноўвае сходу вырашыць пытаньне: ставіць або не ставіць у павестку пытаньне аб пераглядзе праграмы дзейнасьці Савета. Большасьцю 57 супраць 5 пры адным, які устрымаўся, пытаньне адхіляецца. Спыняюцца спрэчкі па трэцім пункце павестцы і сход большасьцю 59 супраць 3 пры 1, які устрымаўся, вырашае: пажаданы ўдзел на роўных правах у Савеце прадстаўнікоў ад насельніцтва раёну, якіх выберуць на новых дэмакратычных асновах. Далей Савет разглядае пытаньне аб выкараненьні п’янства і азартных гульняў. Вырашана прапанаваць дэпутатам на месцах узмоцнена праводзіць праз камітэты самую рашучую барацьбу з п’янствам і азартнымі гульнямі. Вырашана таксама прапанаваць мясцоваму грамадзянскаму насельніцтву ўсімі мерамі спыняць выраб і продажу ап’яняльных напояў. Даручаецца выканаўчаму камітэту скласьці адозву да ваяроў з прычыны п’янства і азартных гульняў...” [Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Дзяржынскага раёну. Мінск. 2004. С. 111-113.]

    Калі ў Петраградзе склікалася Усерасейская нарада Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў, Варонскага накіравалі туды ў якасьці паўнамоцнага прадстаўніка салдатаў Заходняга фронту.

    4 красавіка 1917 г. у Петраградзе перад дэлегатамі нарады з прамоваю “Аб задачах пралетарыяту ў дадзенай рэвалюцыі” выступіў У. І. Ленін. Пасьля нарады прадстаўнік адэскіх бальшавікоў Ачканаў зьвярнуўся да Леніна і ЦК з просьбаю, каб даслалі ў Адэсу вопытных партыйцаў. Туды неадкладна, разам з іншымі, быў накіраваны і Аляксандр Варонскі, які праз некалькі дзён ужо быў у Адэсе і увайшоў у прэзыдыюм Савету рабочых дэпутатаў.

    З красавіка па верасень 1917 г. А. Варонскі служыць на Паўднёва-Заходнім фронце памочнікам сакратара Адэскага земсаюзу. Улічваючы, што па паўднёвай частцы Украіны ды Малдавіі праходзіў Румынскі фронт, які уяўляў сабою значную вайсковую сілу, бальшавікі пачалі барацьбу за свой уплыў у ім. 10 траўня 1917 г. распачаў працу І зьезд Румчарода (Румынскага фронту, Чарнаморскага флёту і Адэскай вобласьці), на якім прысутнічалі барон Урангель, адмірал Калчак і А. Керанскі, а ў якасьці ганаровых гасьцей прадстаўнікі дыпляматычных місіяў ЗША, Англіі, Францыі ды Бэльгіі. Таварыш Валянцін, лідэр невялічкай купкі бальшавікоў, таксама некалькі разоў уздымаўся на трыбуну, але посьпеху не меў. 18 мая 1917 г. Варонскі ініцыяваў сход бальшавікоў, якія падтрымалі ідэю аб утварэньні ўнутры адэскай арганізацыі РСДРП фракцыю бальшавікоў ды ўзначаліў яе. 6 чэрвеня 1917 г. выйшаў першы нумар газэты “Голос пролетария”, у склад рэдкалегіі якой увайшоў таксама і Варонскі, а пасьля таго як бальшавікі 16 верасьня 1917 г. авалодалі газэтай ”Известия” Адэскага савету, рэдагаваньне яе, разам з іншымі, было даручана Варонскаму. Значны уплыў ён аказаў і на рэдкалегію газэты “Солдатская мысль”.

    25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 г. у Петраградзе адбыўся кастрычніцкі пераварот. У той жа дзень А. Варонскі на аб’яднаным паседжаньні Адэскага Савету палымяна выказаўся за падтрымку улады Саветаў. Румчарод на ранішнім паседжаньні “асудзіў выступленьне купкі петраградзкіх рабочых і бальшавікоў”. Бальшавіцкая фракцыя “Румчароду”, якую ўзначальваў Варонскі, выказалася за ягоныя перавыбары У адпаведнасьці з указаньнем СНК Вярхоўны галоўнакамандуючы М. Крыленка і УРК пры стаўцы ў Магілёве 3 сьнежня 1917 г. абвясьцілі аб роспуску Румчароду і абраньні ягонага новага складу. Таварыш Валянцін прымаў непасрэдны ўдзел у распрацоўцы і зацьвярджэньні парадку дню ІІ зьезду Румчарода. 10 сьнежня 1917 г. ІІ зьезд пачаў сваю працу, і прызнаў уладу Саветаў. Варонскі ўвайшоў у склад прэзыдыюму зьезду і быў высунуты дэлегатам на І Усеўкраінскі зьезд Саветаў, які адбыўся 11-12 сьнежня 1917 г. у Харкаве і абвясьціў Украіну савецкай рэспублікай ды абраў ЦК Саветаў Украіны.

    Пасьля вяртаньня з Харкава Варонскі, які быў абраны ў выканкам Румчароду, уключыўся ў правядзеньне ў жыцьцё рашэньняў ІІ зьезду Румчарода. Ён прымаў актыўны удзел у працы ІІІ Усерасейскага зьезду Саветаў, які праходзіў 10-18 студзеня 1918 г. у Петраградзе, пад час якога Ленін прызначыў Варонскага камісарам-арганізатарам па расейска-румынскім справам на “поўдні Расеі”. Але справа не выправілася і Румынія анэксавала Бесарабію. Далей Варонскі ўдзельнічае ў правядзеньні эвакуацыі Адэсы, перад захопам яе германска-аўстрыяцкімі войскамі, а ў ноч з 13 на 14 сакавіка 1918 г., разам з часткамі 3-й Украінскай арміі Валянцін пакідае яе. Канцавымі пунктамі ўцёкаў зрабіліся Феадосія і Севастопаль. Варонскі падчас знаходжаньня ў Адэсе, напісаў больш за 150 артыкулаў, нарысаў, зацемак, фэльетонаў ды 2 апавяданьні ў размаітых адэскіх газэтах, якія падпісваў псэўданімамі: Нурмін, Нур-н, А. Нурмін, А. В., В.

    Ад сакавіка 1918 г. Варонскі знаходзіўся ў Саратаве, дзе ў той час выбухнуў эсэраўскі мяцеж. Там, у прыватнасьці, ён пісаў улёткі, са зваротамі да паўстаўшых у саратаўскіх “Известиях”. Але пасада “перадавіка”, журналіста, які піша перадавіцы, г. зн. перакладае на зразумелую масам мову дырэктывы ЦК, Валянціна не задавальняла.

    Неўзабаве Аляксандра Варонскага запрасілі на працу ў Іванава-Вазьнясенск Шуйскага ўезду Уладзімірскай губэрні, дзе ўжо старшынёй губкаму і губвыканкаму быў М. Фрунзе. У чэрвені 1918 г. таварыш Валянцін пачаў загадваць газэтай мясцовых губэрнскага і гарадзкога Саветаў “Рабочий край”, дзе неаднаразова друкаваўся таварыш Арсень. 4 сьнежня 1818 г. у газэце “Правда” таварыш М. С. Альмінскі пісаў: “Большасьць правінцыяльных савецкіх і партыйных газэт яшчэ не перайшлі на новы шлях. Шчасьлівым выключэньнем зьяўляецца “Рабочий край”. Бярыце, тт. рэдактары партыйных і савецкіх газэт, з яе прыклад”.

    Пасьля ад’езду на фронт М. Фрунзе, Варонскі узначальваў, са студзеня па верасень 1919 г., губэрнскую партыйную арганізацыю. “Чырвонаму Манчэстэру” не хапала бавоўны і Валянцін, таксама, ірваўся на Туркестанскі фронт, якім загадваў Фрунзе, але партыя пакінула яго на месцы.

    Под час страшэннай галадоўлі Варонскі з радасьцю, у пачатку 1920 г., згадзіўся на прапанову начальніка Галоўпалітпуці А. П. Разенгольца (ураджэнца г. Віцебска), які “жалезнай рукой” наводзіў парадкі на чыгунках, на час “адпачынку”, заняць пасаду загадчыка Дарпалітам Данецкай чыгункі, сядзіба якога знаходзілася ў Харкаве, на хлебнай Украіне.

    У красавіку 1920 г. Валянцін вярнуўся да месца сваёй былой працы. На старонках газэты “Рабочий край” А. Варонскім было апублікавана не менш за 370 артыкулаў, рэцэнзіяў, зацемак, фэльетонаў ды іншых матэрыялаў, не ўлічваючы ананімных перадавых артыкулаў. У сьнежні 1920 г. М. Фрунзе, пад час VIII зьезду Саветаў, перадаў Валянціну дзёньнік жонкі Нестара Махно, які здабыў на Украіне і Валянцін скарыстаў яго ў адным са сваіх нарысаў.

    Напачатку 1921 г. Варонскі быў пераведзены ў Маскву, а 3 лютага 1921 г. Н. Крупская падпісала загад аб прызначэньні яго загадчыкам рэдакцыйна-выдавецкім пададдзелам Галоўпалітпрасьветы. У сакавіку 1921 г. аргбюро ЦК РКП(б) зацьвердзіла яго сябрам калегіі агітацыйна-прапагандысцкага аддзела Дзяржвыдату. У верасьні 1921 г. ЦК партыі накіраваў Варонскага на працу ў газэту “Правда”, дзе ён на працягу двух гадоў кіраваў літаратурным аддзелам. У 1921 г. па заданьні Леніна Варонскі арганізаваў першы савецкі літаратурна-мастацкі тоўсты часопіс “Красная новь”, рэдактарам якога заставаўся да 1927 году ўключна. Адначасова ў студзені 1922 г. ён быў уведзены ў склад рэдкалегіі Дзяржвыдату, а з 1923 г. зьяўляўся таксама рэдактарам часопіса “Прожектор” ды ўзначальваў створанае па ягонай жа ініцыятыве выдавецтва “Круг”. Гэтаксама Варонскі быў рэфэрэнтам У. І. Леніна па літаратуры белай эміграцыі.

    Неўзабаве “выступаючы па пытаньнях мастацкай літаратуры і яе кіраўніцтва, Варонскі заняў пазыцыю, якая разыходзілася па шэрагу пунктаў з партыйнай лініяў у галіне літаратуры”. Прынамсі летам 1923 г. ён заявіў што “пралетарскага мастацтва зараз няма і не можа быць, пакуль перад намі стаіць задача засваеньня старой культуры і старога мастацтва”. Супраць выказаліся Луначарскі ды Фрунзе, які быў прызначаны старшынёй літаратурнай камісіі ЦК РКП(б), але гэтае не адбілася на іхніх сяброўскіх адносінах. Тады ж ва вульгарызатарскай крытыцы трывала ўкараніўся тэрмін “варонаўшчына”. У кастрычніку 1923 г. Варонскі неабачліва, разам з таварышамі па рэдакцыі часопіса “Красная новь”, падпісаў “Заяву 46-ці”, з патрабаваньнем узнаўленьня ўнутрыпартыйнай дэмакратыі, падтрыманую ў асноўным прыхільнікамі Троцкага.

    У траўні 1927 г. Варонскі, падпісаў “Заяву 57-мі”, а 14 сьнежня 1927 г., непасрэдна перад самым XV зьездам партыі, вялікая група апазыцыянэраў, у тым ліку і Варонскі, накіравала ліст у ЦК і ЦКК УКП(б), у якім выказвала пратэст супраць выключэньня Троцкага і Зіноўева з партыі. Таму 12 сьнежня 1927 г. на апошнім паседжаньні XV зьезда УКП(б) было прынятае рашэньне аб выключэньні з партыі 75 чалавек, якія адразу “паступалі ў распараджэньне ДПУ”.

    У 1927 годзе Варонскі  быў пазбаўлены працы ў часопісе “Красная новь” і ён заняўся мастацкай прозай, якая была аўтабіяграфічнага характару.

    У 1928 годзе з камуністычнай партыі было выключана ўжо каля 600 апазыцыянэраў. Як афіцыйна паведамлялася: “У 1926-1928 гг. Варонскі належаў да трацкісцкай апазыцыі і вёў актыўную фракцыйную працу, у сувязі з чым быў выключаны з шэрагаў УКП(б), аднак у далейшым ён парваў з апазіцыяй і быў адноўлены ў партыі”.

    У студзені 1929 г. Аляксандр Варонскі быў арыштаваны ды высланы ў г. Ліпецк. Вярнуўся ён адтуль толькі напрыканцы 1929 г. і быў накіраваны на працу ў Дзяржаўнае выдавецтва мастацкай літаратуры загадчыкам сэктару рускіх і замежных клясыкаў. На яго ізноў пачаліся нападкі і абвінавачваньні. Адным з самых прынцыповых і пасьлядоўных праціўнікаў Воронскага быў Аляксандр Фадзееў. [Фадеев А.  Столбовая дорога пролетарской литературы. Ленинград. 1929. С. 26.] У той жа час, па прапанове Варонскага быў створаны гурток “30-я гады”, “задачай якога была барацьба з партыяй у савецкай літаратуры”. 21 кастрычніка 1933 г. пад час партыйнай чысткі ў ДВМЛ Варонскі прызнаў свае “апазыцыйныя грахі”. Чыстку Варонскі прайшоў і застаўся працаваць ў ДВМЛ, але напачатку 1935 г . ён усё ж быў выключаны з партыі, за аказаньне матэрыяльнай падтрымкі ў 1931 годзе сям’і сасланага пісьменьніка Міронава, былога анархіста. 15 сакавіка 1935 г. рашэньне партячэйкі ДВМЛ было пацьверджанае Кастрычніцкім райкамам Масквы, а ў траўні зацьверджанае Маскоўскай абласной камісіяй Парткантролю. Выключэньне было таксама пацьверджанае КПК пры ЦК УКП(б) ў сакавіку 1936 г. 25 сьнежня 1935 г. на імя Наркама унутраных спраў паступіла “спэцпаведамленьне” аб раскрыцьці” контррэвалюцыйнай групы пісьменьніка.

 

    13 лютага 1937 г. А. Варонскі быў арыштаваны па абвінавачваньню ў арганізацыі антысавецкай, трацкісцкай тэрарыстычнай групы, “якая рыхтавала тэракты супраць кіраўнікоў УКП(б) і савецкай дзяржавы”. 6 жніўня 1937 г. была арыштавана Сіма Салямонаўна Варонская і атрымала 8 гадоў лягераў. 13 жніўня 1937 г. А. Варонскі быў асуджаны па артыкулам 58-8 і 58-11 КК РСФСР да расстрэлу. Прысуд быў прыведзены ў выкананьне ў той жа дзень і Аляксандра Варонскага засыпалі ў растральных ямах палігона Бутава пад Масквой. Аляксандр Канстанцінавіч зрабіўся ахвярай сыстэмы, створанай з яго, Варонскага, удзелам. Сіма Салямонаўна, як невылечная хворая, праз некалькі гадоў была вызваленая і памерла 9 жніўня 1943 г. у Ташкенце. 7 лютага 1957 г. Аляксандр Канстанцінавіч Варонскі быў пасьмяротна рэабілітаваны, разам са сваёй жонкай Сімай Салямонаўнай. А ў ліпні 1957 г. быў пасьмяротна адноўлены ў непатрэбнай ужо партыі “са стажам з 1904 году”.

    Ягоная дачка Галіна Аляксандраўна Варонская атрымала 5 гадоў лягераў. Былая калымская лягерніца Аўгіньня Гінзбург ў сваіх бэлетрызаваных успамінах “Круты маршрут” упамінае, што на адным з лягерных прыстанкаў бачылася з рэпрэсаванай дачкой пісьменьніка Варонскага. На пасяленьне Галіна Варонская выйшла ў 1944 годзе. У 1947 г. Галіне Аляксандраўне, на яе запыт, адпаведныя органы афіцыйна паведамілі ў п. Стан Вуціны Магаданскай вобласьці, дзе на той час яна жыла на паселішчы, што яе бацька Варонскі Аляксандар Канстанцінавіч памёр 13 кастрычніка 1943 г., ад “упадку сардэчнай дзейнасьці”. Таму гэтая дата сьмерці Аляксандра Канстанцінавіча Варонскага ўвайшла ва ўсялякія даведнікі і энцыкляпэдыі, у тым ліку і ў кнігу: Памяць. Гісторыка-дакумэнтальная хроніка Дзяржынскага раёну. Мінск. 2004. С. 262. У 1949 г. Галіну Варонскую ізноў арыштавалі і прысудзілі да бестэрміновай катаргі. Толькі у 1959 г. ёй дазволілі прыехаць у Маскву.

    Творы Аляксандра Варонскага пачалі ізноў зьмяшчацца ў друку толькі пасьля хрушчоўскай адлігі, найперш, намаганьнямі ягонай дачкі Галіны Аляксандраўны Варонскай і ейнага мужа Івана Сцяпанавіча Ісаева. Дарэчы пад псэўданімам Нурміна яе кніга “На далеком прииске» выйшла ў 1992 г. у Магадане. 3 сьнежня 1991 г. Галіна Аляксандраўна Варонская памерла.

    У 1928 годзе часопіс “Новый мир” пачаў друкаваць бэлетрызаваныя успаміны Аляксандра Варонскага пад назвай “За жывой і мёртвай вадою” з прысьвячэньнем: “Галіне, дачцэ Валянціна”. У гэтай аповесьці ён апісаў сваё дзяцінства, навучаньне ў бурсе, ссылку ды рэвалюцыйную працу. Спроба атрымалася ўдалай. М Горкі напісаў яму: “А што Вы аповесьці і апавяданьні пачалі пісаць, дык гэта вельмі пахвальна. Калі меркаваць па “Жывой і мёртвай вадзе” пісьменьнік Вы добры, г. зн. – здольнасьцю апісаньня словамі багі адарылі Вас завельмі шчодра. Не камплімэнт.” Праўда, ягоная жонка, Сіма Салямонаўна, запатрабавала выкінуць сёе-тое пра яе, бо “інакш яна сыдзе з дому назаўсёды” і ён падпарадкаваўся.

 

 

    Затым была аповесьць “Вока гурагану”, пра шчымлівае каханьне двух маладых людзей, у якой Варонскі апісаў сваё знаходжаньне, пад чужым прозьвішчам – Ізмайлаў, на Усходнім фронце І-й сусьветнай вайны. Дзеі аповесьці адбываюцца ў асноўным у Койданаве і навакольлях: Стоўбцах, Замір’і (сучасная Гарадзея), Нясьвіжы ды Менску. Першапачаткова аповесьць, у скарочаным варыянце, пабачыла сьвет на старонках часопіса “Звезда” [№№ 1-3. Москва-Ленинград. 1931.], а затым асобнай кнігай пашыраным варыянтам, як раман, у маскоўскім выдавецтве “Недра” ў 1931 г. ды “Советская литература” [Рассказы и повести] у 1933 годзе.

    Твор адразу ж быў заўважаны крытыкамі [Оружейников Н.  Воронский А. Глаз урагана. // Литературная газета. № 9. Москва. 1931.], якія, зразумела ўсе выказаліся адмоўна:

    […] Герой рамана Варонскага зьяўляецца Валянцін, той самы сэмінарыст-бунтар Валянцін, які фігураваў у аўта-біяграфічных мэмуарах Варонскага “За жывой і мертвай вадою”. Калі там Валянцін быў нейкім падабенствам рэвалюцыянэра, то тут – гэта ўсяго толькі дробны, змардаваны вайною, спакутаваны ўласнымі супярэчлівасьцямі і сумненьнямі ўтрапёны “гамлецік”, дробнабуржуазны пацыфіст, які шукае “праўды” на зямлі, адкрыцьця ў таямніцах жыцьця і сьмерці… Валянцін, па партыйнаму заданьню, прыбыў на прыфрантавую паласу дзеля працы ў земскім задзіночаньні. Гэты новасьпечаны земгусар, злосная і вартая жалю карыкатура, пародыя на бальшавіка. Падобных “бальшавікоў” у вялікай колькасьці фабрыкуюць на захадзе знаўцы “расейскага побыту”, якія пастаўляюць на патрэбу абывацеля-мешчаніна пульхлыя шматтомнікі з “сапраўдна-рускага” жыцьця. Гэты “бальшавік” рэвалюцыянэр па прафэсіі, які “сядзеў двойчы ў турме, адбываў ссылку”, любіць прамаўляць рэвалюцыйныя і жахліва пустыя рэчы. Асабліва ён непаўторны, калі яго слухаюць жанчыны... Зрэшты, аб рэвалюцыі ён успамінае рэдка, больш за усё яго займае прыгожая незнаёмка, “трагічная” Ванда. Ванда – полька, сястра міласэрнасьці “прасьледавала яго, як лёс, як пакараньне, спакушала яго, была адплатай за даўгія гады устрыманьня”. Гэты “бальшавік” любіць успамінаць “Польшчу сярэдніх вякоў, шляхецкую і рыцарскую, і жанчынаў тае пары, фанабэрыстых, пяшчотных, гарачых ды сьпешчаных”. Малюе нам Варонскі і цэлую галерэю “рэвалюцыянэраў”, вартых жалю і пачварных, карыкатурных і паклёпніцкіх... Малюючы “пераможнае паўстаньне”, Лютаўскую рэвалюцыю на фронце, Варонскі яшчэ раз пацьвярджае, што інтарэсы асоб для яго больш блізкія, чым інтарэсы клясаў. Усю сваю ўвагу Варонскі канцэнтруе не на паступовым нарастаньні супярэчлівасьцяў у войску, не на росьце нянавісьці да віноўнікаў вайны, а на “дыялектыцы” любоўных адносінаў Валянціна і Ванды... Раман заканчвае сабою той творчы шлях, які прайшоў Варонскі ад рэвалюцыйнага марксізму да нэаканціянскага ідэалізму. [Зубковский И.  Воронский А. Глаз урагана. // ЛОКАФ. № 11. Москва. 1931. С. 147-149.]

    […] Тут сацыяльная тэма - фронт напярэдадні і ў першы пэрыяд Лютаўскай рэвалюцыі, дзейнасьць падпольшчыка сацыял-дэмакрата, які хаваецца ад жандараў у прыфрантавой мясцовасьці, засланяецца падсьвядомымі перажываньнямі, ірацыянальнымі бачаньнямі, затоенай закаханасьцю цэнтральнага пэрсанажа. Пры гэтым ягоныя адчуваньня перададзеныя з такой сэнтымэнтальнай наіўнасьцю, з такой пустаслоўнай напышлівасьцю (“замак падаецца дзіўным быцьцём-небыцьцём”, “чалавека неадольна вабіць да сабе сьмяротнае” і г. д.), што аповесьць па сваёй эмацыйнай афарбаванасьці і выяўленчым сродкам нагадвае творы дарэвалюцыйных эпігонаў рускага рэалізму. [Воронский А. Глаз урагана. // Книга – строителям социализма. № 23. Москва. 1931. С. 88-89.]

    […] Валянцін з “Вока гурагану”, Валянцін у пэрыяд насьпяваньня рэвалюцыі на фронце і яе рэальнага зьдзяйсьненьня губляе щсю сваю яркасьць, унутранае багацьце і мэтанакіраванасьць. Ён працягвае рэвалюцыйную працу ў франтавой паласе. Ён узначальвае нават новую рэвалюцыйную ўладу ў мястэчку, куды яго закінулі акалічнасьці. Але ўсё гэтае робіцца ледзь ці не аўтаматычна. Падзеі, якія насоўваюцца пададзеныя як лёс, непазьбежнасьць, якой можна толькі скарыцца. У жанчыне, якая палохаецца варожай эскадрыльлі, “здаецца за ашчэрваньнем яе зубоў нешта сьмяротнае, быццам праз гэтае ашчэрваньне ён убачыў голы чэрап і чорныя западзіны вачніц”. Служба ў Земскім задзіночаньні, нягледзячы на яе кансьпіратыўныя перавагі і рэальныя дасягненьні ў падпольнай працы, гняце Валянціна. Разыходжаньняў з рэвалюцыйнай масай у яго, тым не менш, не аказваецца. Ён знаходзіць агульную мову з ёй і пры разгроме паліцэйскага ўчастка, і на мітынгу і ў асабістых сутыкненьнях. Але адбываецца гэта толькі таму, што і салдаты, і сам ён - асьлепленыя ўласным захапленьнем перад рэвалюцыяй. Не выпадкова таму, што фактычны цэнтар твора А. Варонскага стварае асабістая любоўная гісторыя ягонага героя. Зразумела па думцы аўтара, гэта не падобна не на які бы то не было “раман”: бо Валянцін - натура вельмі своеасаблівая, ніякай штодзёншчыны ў асабістым пляне ён не патрывае, жанчына для яго перш за усё ідэйна усьвядомленая. Але “звышрэальная” лёгіка “Вока гурагану” згуляла з яго аўтарам кепскі жарт. Гераіня твору - Ванда - прадукт выродлівасьці старога ладу. Выдатны экзэмпляр чалавечай, па задуме аўтара, прыроды ўнутрана сапсаваны. Рэвалюцыя вырабляе пераварот, успушвае на паверхню ўсе душэўныя сілы Ванды. Яна па меры сіл працуе на рэвалюцыю. Але менавіта рэвалюцыя і прыгнятае яе сваёй няўхільнасьцю. “Чаму паўсюды так шмат нуды? Я яе бачу ў зьмярканьні, уначы, у мастацтве, у чалавечым лёсе. Я нават схільная думаць, што культура, гульні, скокі, раманы, жывапіс, скульптура, нават сям’я толькі для таго, каб заглушыць гаркату суму і нуды”. Ванда - як бы двайнік Валянціна, які даводзіць да крайнасьці яго ўласныя супярэчнасьці. Такая яе функцыя ў “Воку гурагану”. Але заганнасьць асноўнай ідэі аповесьці плюшчыць, зьнішчае гэтую ролю “Вока урагану”. На праверку, Ванда запаўняе сабою ўвесь твор, самы выклад нарастаньня і разварочваньня рэвалюцыі ў франтавой паласе ідзе на фоне разгортваньня “складаных” адносін Валянціна і Ванды. Ванда прасьледуе героя фатальна, яна, па-за ўсякімі аўтарскімі плянамі, ператвараецца ў традыцыйную “фатальнай жанчыну”. Доўгія, якія пераходзяць адзін у аднаго, варыянты ўскладненьняў узаемаадносін героя і гераіні ад узаемнай нянавісьці да ўзаемнага прыцягненьня, бясконцы лябірынт недамовак, цягучая любоўная важданіна - такая знаёмая і сумная карціна! Густы “водар” чырыкаўшчыны - налёту лібэральнай новарэалістычнай дарэвалюцыйнай прозы - распаўсюдзіўся на старонках “Вока гурагану”. [Раиса Мессер.  “Самосечение теоретика”. // Звезда. № 11-12. Москва-Ленинград. 1931. С. 156-160.]

    […] Нягледзячы на асноўную тэму - вайна, увага Варонскага засяроджаная на асабістых перажываньнях сваіх галоўных герояў. Вайна - як бы староньняя зьява; яна нечакана ўмешваецца ў асабісты лёс герояў, разбурае гэты лёс. Вайна - страшны, недарэчны элемэнт у жыцьці, які абрушваецца на людзей з сілай “лёсу”, які пазбаўляе іх шчасьця… Асноўны зьмест кнігі - у сэнсе фабулы - каханьне бальшавіка Валянціна да Ванды. У Валянціне Варонскі імкнецца даць дадатную выяву бальшавіка. Але Валянцін - тыповы мяккацелы інтэлігент, у якім дужаюцца пачуцьцё і розум, у якім выяўляецца на кожным кроку разарванасьць паміж “інтымным” сьветам і сыстэмай выпрацаваных поглядаў. У паводзінах ён мацней схільны несьвядомым імпульсам: “Валянцін, сам таго не ведаючы, глядзеў на яе пільным поглядам”; “несьвядома ён падпарадкоўваўся цёмнаму інстынкту” і г. д. Ён сузіральны і мэлянхалічны (сцэна ў развалін старога замка). Яго каханьне бязьдзейнае, неўсьвядомленае. І у рашучы момант ён пасуе: “насунулася імгненьне, калі быў ён гатовы аддацца гарачаму і жаданаму. Гэтага не здарылася; чаму - ён не дазнаўся аб гэтым не тады, не пазьней. Ванда дрыготкімі рукамі ўзяла папяросу”.

    Вобраз Ванды рамантычна перабольшаны. “Яе твар асьвятляўся вачыма як двума сьвяцільнямі з цёмнымі агнямі”. Гэтыя вочы маюць “таямнічую глыбіню”. А вось і сапраўдная містыка: “На сьветлым бела-малочным небе гарэлі чорныя зоркі. Гэта было страшна і цудоўна. І вось вочы гэтай жанчыны пахадзілі на гэтыя зоркі…”

    Палітычныя паводзіны Валянціна па задуме, увогуле, павінны быць цалкам бальшавіцкім. Але ўсе перажываньні яго і характар паводзін гавораць аб размагнічана-інтэлігенцкіх рысах, далёкіх ад бальшавізму. Валянцін прызнае гвалт. Але разам з камэндантам ён бяжыць супакойваць натоўп, жадаючы раззброіць паліцыю: “мы здолеем гэта зрабіць зараз жа, але без кровапраліцьця”. “Валянцін скончыў заклікамі… “Ён сьпяшаецца да натоўпу з гуманістычнай пропаведзьдзю па першым клічы царскага службоўца. І у той жа час рэвалюцыя ўяўляецца яму так: “страляніна, барыкады, узьвіхраныя чырвоныя сьцягі, захоп палацаў” і г. д. Тыпова дробнабуржуазныя інтэлігенцкія парывы і глыбока схаванае пачуцьцё страху праліваць кроў. Гуманізм адбіваецца і ў абмалёўцы клясавага ворага: напрыклад, прыстаў пасьля арышту паказаны толькі жаласным, дзядком, які згорбіўся, канчаткова зламаным арыштам, і г. д. […] Адзіным “дасягненьнем” у гэтай кнізе зьяўляецца абстрактнае проціпастаўленьне жахаў вайны бязладзьдзю, якія робяцца ў тыле. […] Гэтую кніжку трэба прачытаць кожнаму байцу і камандзіру Чырвонай арміі, каб убачыць і прасачыць, як за нібы рэвалюцыйным дачыненьнем да вайны можа хавацца і ў замаскіраванай форме выяўляецца цалкам чужое пралетарыяту разуменьне аднаго з самых заканамерных і характэрных зьяў клясавага грамадзтва - войны. [Амстердам А.  Воронщина в действии. // Залп. № 1. Ленинград. 1932. С. 48-49.]

    А пасьля таго як аповесьць “Вока гурагану” пабачыла сьвет у 1990 годзе ў Варонежы [Глаз урагана. Повести. (Составление, подготовка текста и примечание Г. А. Воронской). Воронеж. 1990 г.], адносіны крытыкаў да яе ўжо, зразумела, былі іншымі. Як піша доктар філялягічных навук Акімаў ў прадмове да кнігі “Вока гурагану” (Варонеж, 1990): “Вока гурагану” – аповесьць шмат у чым аўтабіяграфічная, адзін з верагодных дакумэнтаў асабістага лёсу пісьменьніка, нездарма яе героя клічуць імем самога Варонскага – Валянцін. Шмат якія сцэны і падзеі, шматлікія асобы і эпізоды аповесьці даволі прама могуць быць суаднесены з канкрэтнай гістарычнай рэальнасьцю. Тут і дзейнасьць “Задзіночаньня земстваў і гарадоў” на Заходнім фронце, і сцэны баёў, жыцьцё тылу, лютаўскія падзеі 1917 года ў прыфрантавой паласе, асоба М. В. Фрунзе і калярытны партрэт Пятлюры і г. д. ды г. п. І ў той жа час “Вока урагану” – твор глыбока іншага пляну, наймацнейшая антываенная аповесьць, якая выступае супраць вайны, як вельмі небясьпечнай сацыяльнай хваробы, антычалавечай, антынароднай зьявы, якой трэба супрацьстаяць усімі сіламі. Дзеля гэтага патрэбна уразумець трагічную існасьць вайны...” (стар. 13-14).

    Дарэчы, па успамінах дачкі пісьменьніка Галіны Аляксандраўны Варонскай, Аляксандр Канстанцінавіч амаль скончыў пісаць чацьвертую частку кнігі “За живой и мертвой водой” пад назвай “Тетради особого назначения”, дзе апісваў таксама і больш падрабязна падзеі на Заходнім фронце, але яна была сканфіскаваная НКУС і зьнікла.

    Нарэшце пра Аляксандра Варонскага згадала і газэта Дзяржынскага раёну “Сцяг кастрычніка”, прысьвяціўшы яму некалькі артыкулаў: Уранаў В.  Новае імя ў гісторыі Дзяржыншчыны. // Сцяг кастрычніка. Дзяржынск. 31 ліпеня 2004 г. С. 7; Баркоўскі А.  “Вока ўрагану» аб падзеях на Койданаўшчыне. // Сцяг кастрычніка. Дзяржынск. 31 ліпеня 2004 г. С. 7; 7 жніўня 2004 г. С. 7.

    Анастасія Гражына Дзяржынская,

    Койданава

    ********

    ********

    Аляксандар Варонскі

                               ВОКА ГУРАГАНУ

                                                                        аповесьць

    Вакол караблю, які захапіў ураган, згушчаецца цемра. Удзень яна падаецца нават цямней, чым уначы, таму што цемра узмацняецца з прычыны кантрасты з водбліскамі, якія захаваліся, сьвятлу. Скавытаньне і сьвіст ветру, сутыкненьне хваляў, трэск маштаў, якія гнуцца і ломяцца, рып складаных частак караблю – усе гэтыя незьлічоныя гукі зьмешваюцца і зьліваюцца ў жахлівы, роспачны роў, які заглушае нават грукат грому. На паверхні мора ўжо не бачна шырокіх магутных хваляў: яно віруе, нібыта велічэзны кацёл, які награваецца агнём падводных вульканаў. Аблокі, якія нізка апусьціліся, што нават паўзуць па вадзе, часта сьвецяцца, і сьвятло іхняе можна прыняць за адлюстраваньне якогасьці пекла. У зэніце зьяўляецца ачоленая цемрай белаватая прастора, якую маракі празвалі “вокам гурагану”, як быццам бы яны, сапраўды, бачылі ў гурагане бязьлітаснае бажаство, якое спускаецца з неба каб схапіць і патапіць іх.

                                                                                                                                     Рэклю.

                                                                                І

    Сто вёрстаў ад Менску да Замір’я цягнік цягнуўся ўсю доўгую ноч, прапускаючы наперад вайсковыя эшалёны, плятформы з фуражам, гарматамі, аўтамабілямі і аэраплянамі. Вокны былі парасчыняныя, але ў вагоне трывала загусла задуха. Валянцін спрабаваў заснуць, але перашкаджала гамонка афіцэраў, іхні храп ды мітусьня на станцыях. Ламала ў скронях, у суставах, і ўсё ж Валянціна не пакідаў спакойны настрой. Небясьпека, здаецца, мінула. Ён шчасьліва абмінуў пастку кацярынаслаўскай ахранкі. Увесну і летам заарыштавалі Аляксандра, Мікалая; Васіль зьехаў у Маскву; у Валянціна зрабілі ператрус, але пакінулі яго на волі. Аднак ён хутка пераканаўся, што зрабілі гэтае адзіна дзеля таго, каб лепей высачыць рэшткі падпольнае групы. Валянціна трымалі ў шчыльным коле агентаў, якія не адыходзілі ад яго ані ў дзень ані ў ночы. Вельмі падазроным падаўся таксама нядаўні выпадак з адозвамі і шрыфтам. Іх нечакана прывёз з Каменскага-Запарожжа табэльшчык Сямёнаў. Сямёнаў заявіў, што ягоную кватэру пільнуюць філёры. Позна ўвечары, ледзьве адкараскаўшыся ад шпегаў, Валянцін перанёс шрыфт і адозвы да знаёмай, а калі вяртаўся дахаты, то своечасова заўважыў у сябра на двары гарадавага на кані, зразумеў, што на кватэры вобыск, некалькі дзён бадзяўся, начуючы ў сяброў на Амуры. У гэтыя ж дні Валянцін даведаўся: што адзін з ягоных таварышаў, Гартанаў, служыць у Земскім задзіночаньні на Заходнім фронце. Валянцін затэлеграфаваў Гартанаву, і атрымаў запрашэньне неадкладна выехаць у Нясьвіж. Шчасьцем было і тое, што сябры знайшлі для яго “жалезны” пашпарт на імя Ізмайлава. У Менску Валянцін прад’явіў тэлеграму Гартанава і без ускладненьняў быў залічаны на службу.

    Па дарозе ў Нясьвіж, на Менскім вакзале, забітым салдатамі, афіцэрамі ды чыноўнікамі, у гамане, у штурханіне і бязглузьдзіцы Валянцін упэўніўся, што ён не зрабіў аніякай памылкі, хаваючыся ад жандараў ва франтавой паласе. Ён згубіўся ў душнай сьціжме і ўпершыню за апошнія месяцы адчуў, што ён – як усе, нікому не патрэбны і што да яго не ліпнуць нахабныя і зладзейскія зірканьні наглядальнікаў.

    Навюткая гімнасьцёрка карабацілася. Ад ботаў – іх ён даўно адвык насіць – рабілася горача нагам, але нязвыклым за ўсё былі вузкія белыя пагоны з жоўтымі вэнзэлямі. Валянцін міжвольна касавурыў на іх вочы, яму ўсё падавалася, нібыта пагоны сядзяць на ягоных плячах ня гэтак, як у іншых, то лезуць дагары, то спаўзаюць. Бачыць іх, аднак, было прыемна: яны далучалі яго да тых, хто едзе і служылі абаронай. Валянцін лагодна і ледзь-ледзь насьмешліва ўсьміхаўся куткамі рота, а заняўшы месца ў вагоне, яшчэ раз з палёгкай падумаў, што пазьбегнуў чарговай, чацьвёртай няволі.

    У Замір’е цягнік прыйшоў а пятай гадзіне раніцы. Далей цягнікі з пасажырамі не ішлі. За Замір’ем наступным быў паўстанак Пагарэльцы, які часта абстрэльвалі немцы, а станцыю Баранавічы займалі іхнія часткі. Валянціну карцела піць, але афіцэрская гарбатня аказалася перапоўненаю. Ён выйшаў на пэрон. Ціхая раніца дыхала прахалодаю, з палёў і лугоў патыхала травою. Сонца сьвяціла маладосьцю. Валянцін сеў на брызэнтавую валізу. Скроні ўжо не ламала і ён адчуваў тую звонкую лёгкасьць і пустату, якія бываюць пасьля бяссонных начэй толькі ў здаровых людзей. Потым адразу прыйшла санлівасьць, якая разьлілася млявасьцю па целе. Скрозь дрымоту Валянцін пачуў: паблізу штосьці жорстка і мэталёва бухнула, нібыта моцна грукнулі цяжкім молатам па вялікім жалезным лісьце. Гук паўтарыўся ды памножыўся. Расплюшчыўшы вочы, Валянцін убачыў: высока, у глыбокім небе, нібыта па чараўніцтву, з нічога ўзьніклі круглыя, белыя аблачынкі. Яны паволі раставалі; іх зьяўлялася усё больш ды больш, і усё часьцей ды раз’юшаней білі кляўцом па блясе. Валянцін здагадаўся: вядзецца абстрэл нямецкіх аэраплянаў. Стралялі шрапнэльлю з зэнітных гарматаў, якія разьмяшчаліся ля Замір’я. Паджылы афіцэр у капітанскіх пагонах, з шурпатым тварам, узьняўся з лавы, сьцепануў плячыма ды дастаў партцыгар. Ён занадта доўга і марудна вымаў папяросу ды стукаў ёю па вечку партцыгара. Вочы ў яго трывожна жмурыліся на неба. Стары яўрэй з сівымі пэйсамі, у ляпсардаку, схапіў за руку кучаравага хлопчыка гады са тры, хутка ўзьняў яго ды прыціснуў да грудзей, штосьці замармытаў ды пачаў засоўваць яму ў рот агрызак абаранку. Выйшла група афіцэраў; адзін з іх, самы высокі, павадзіў палявым біноклям па небе ды апусьціўшы яго, прамовіў сьцьвярджальна:

    – Ляціць цэлая эскадрыльля.

    Круглыя аблачынкі ўзьнікалі амаль над самай станцыяй. Валянцін намагаўся знайсьці аэрапляны, але, колькі не ўглядаўся ў тыя прасторы, дзе ірваліся снарады, анічога не мог убачыць. Потым вуха распазнала суцэльны і аддалены гуд рухавікоў, і раптам над галавой, пачулася агіднае і пранізьлівае шыпеньне, якое няўхільна і шалёна нарастала. Сіпеньне і сьвіст доўжыліся нібыта вельмі доўга. Валянцін машынальна ўцягнуў галоў ў плечы, і ў тое ж вокамгненьне, пагрозьлівае “ббах!”, якое пакрыла і заглушыла стральбу ды ўсе гукі, нясьцерпна і ўладарна ўрываючыся ва ўсё цела, разарвала паветра. Грукат быў злацешны; і ізноў угары натужна зашыпела ды засьвістала, і ізноў, пераўзыходзячы ўсё, помсьлівы грукат і выцьцё скаланулі неба і зямлю. І тады Валянцін убачыў нямецкія аэрапляны. На недасяжнай вышыні яны рухаліся ледзь прыкметнымі то чорнымі, то асьляпляльна зіхотнымі кропкамі. Валянцін налічыў іх каля шасьці. Яны ляцелі яшчэ далёка ад станцыі, іхнія бомбы ірваліся дзесьці ў полі, але Валянціну падавалася, што злавесныя птушкі - над пэронам, а бомбы – над самай галавой. У макушцы востра засьвідравала, усе пачуцьці ды адчуваньні перапаўзьлі і засяродзіліся толькі на ёй адной. Валянціну і ўсім астатнім, хто знаходзіўся на станцыі, палка і тужліва жадалася штосьці рабіць: абараняцца, страляць, секчы, - але ўсё гэтае было непатрэбнае ды недарэчнае. Чорныя гарпіі адны царавалі ў нябёсах ды над зямлёю і былі недасяжныя. Белыя аблачынкі абкружалі іх бязглузда і бездапаможна. У гэтай бездапаможнасьці ды бязьдзейнасьці хавалася самае страшэннае. Не ўсьведамляючы, Валянцін дзіваваўся таксама неадпаведнасьцю паміж гэтым ціхамірным і першабытным блакітам ды пагібельнымі машынамі. Бомбы пачалі ірвацца бліжэй, жахлівей ды разбуральней. Краі станцыйнага даху рэзалі вочы; галінкі алешыны былі нібыта павырэзваны. Чамусьці адзначылася, што пэрон не папрыбіраны, засьмечаны недакуркамі, кардонкамі з-пад папяросаў ды пакамечанаю папераю. Камэндант станцыі, сухарлявы ды ў восьпінах, стаяў ля сыгнальнага звона ды загадваў хуткагаворкай:

    – У бліндажы, спадарства, у бліндажы.

    Валянцін падумаў, што сапраўды трэба схавацца.

    Але як быць з валізаю? Ён уявіў сабе, што лезе з ёю ў бліндаж: гэта падалося сьмешным і ганебным. Ды і ці можна знаходзіцца там з рэчамі? Валіза бязглузда выпірала векам ды бакамі. Валянцін агледзеўся. Стары яўрэй па-ранейшаму прыціскаў хлопчыка да запалых брудных грудзей і соваў яму бублік. Капітан паліў, папяроса ў ягоных руках трымцела. Група афіцэраў тоўпілася ў дзьвярах. Самы высокі з іх, з біноклям у руках, шырока расставіў ногі, нібыта не быў упэўнены ў трываласьці зямлі. Паручнік у падношаным шынялі, засунуўшы глыбока рукі ў кішэні, сьцьвярджаў, што ў бінокль заўсёды можна вызначыць момант, калі з аэрапляну скідваецца бомба: апарат дае нахіл на адно крыло. Раздаваўся выбух, размовы спыняліся, вочы рабіліся пустымі, нібыта вокны нежылых дамоў. Валянцін працягваў сядзець на валізе.

    Акно афіцэрскай гарбатні расчынілася ды з яго выглянула маладая жанчына. Галаву і грудзі яе прыкрывала белая хусьцінка. З-пад хусьцінкі над правым вухам выбівалася цёмная пасма валасоў. Усеўшыся на падваконец і перагнуўшыся за вакно моцным і гнуткім рухам, жанчына трывожна і з цікавасьцю прыжмуранымі ад сонца вачыма пачала ўглядвацца ў неба. Ноздры яе трымцелі. Валянціна ўразіў фанабэрысты ды нэрвовы выраз яе твару. У тым, як пругка ды лёгка яна выгнулася і трымалася рукамі за аконную шалёўку, было зашмат жаноцкасьці. Грукат гарматы прымусіў жанчыну ўздрыгануцца. Валянцін, сам таго не ведаючы, глядзеў на яе пільным позіркам. Іхнія вочы сустрэліся. Жанчына ў хусьцінцы неўсьвядомлена і блякла яму ўсьміхнулася. Ва ўсьмешцы Валянцін знайшоў страх, прыязную чалавечую спагаду, слабасьць ды давер. Ён прыняў усё гэтае, як нечаканы ды чульлівы падарунак пад час жаху. Новы выбух гарачаю хваляю сьцебануў Валянціна. Жанчына бездапаможна агаліла шэраг моцных зубоў, якія вільготна зіхацелі, твар яе збляднеў, рысы завастрыліся, акамянелі, расшыраныя вочы зрабіліся зусім чорнымі, сьмела ускінутыя бровы перасталі рухацца. Яна яшчэ глядзела на Валянціна, але ўжо не бачыла яго. Ён зазнаваў шкадобу. І калі б тады запатрабавалася абараніць яе і загінуць, ён зрабіў бы гэтае не задумваючыся. Ён міжвольна прыўстаў з валізы, падаўся да яе і з роспаччу ды крыўдаю зразумеў, што аніякай дапамогі ён аказаць ёй не ў моцы. І тут жа за выскалам яе зубоў, за застылымі мускуламі твару падалося яму штосьці сьмяротнае, нібыта праз гэты выскал ён убачыў голы чэрап і голыя яміны вачніц. Гэтае спалучэньне прыгожага ды жывога са сьмяротным доўжылася адно найкарацейшае імгненьне, і гэткае яно было незвычайнае, што Валянцін не вытрываў яго і адвёў позірк.

    Разрывы снарадаў рабіліся больш глухімі і аддаленымі. Валянцін перавёў дыханьне і ўжо больш спакойна падумаў: - “Сёньня я упершыню ўбачыў вайну. Як добра, што я жывы!” Круглыя аблачынкі перамяшчаліся ўсё далей і далей да паўночнага захаду. Аэрапляны губляліся ў небе. Гарматная страляніна заціхала. Жанчына ў хусьцінцы зачыніла акно і зьнікла. Над станцыяй, цяжка і нізка праляцеў біплян, які сытна гудзеў. У групе афіцэраў хтосьці прамовіў зьдзекліва:

    - Наш падняўся, значыцца, немцы ўжо далёка.

    Праз некалькі хвілінаў, зрабілася вядома, што ў раёне Замір’я была разбураная абывацельская хата, адзін са снарадаў патрапіў у стайню, забіў конюха ды трох коней. Станцыя ад налёту не пацярпела.

    Прыйшлі аўто з Нясьвіжа. Усаджваючыся, Валянцін успомніў пра жанчыну ў хусьцінцы ды пашукаў яе вачыма. Яе нідзе не было бачна.

                                                                                 ІІ

    Кіраўніцтва Земскага задзіночаньня пры штабе арміі знаходзілася на ўскрайку Нясьвіжу, ў былых казармах з тоўстымі, пракіслымі сьценамі. Дарогаю ў аўто адбылася паломка, і ў горад Валянцін прыехаў удзень а адзінаццатай гадзіне. Нягледзячы на позьні час, канцылярыя і шматлікія аддзелы яшчэ пуставалі. Служачыя бадзяліся па пыльным двары, сьнедалі ў страўні, ляніва выходзілі са спальняў. Валянцін прыкмеціў, што ў кіраўніцтве жывуць гультаявата, неахайна ды бязглузда. Ніхто не мог патлумачыць, дзе пакінуць рэчы ды што трэба рабіць навічку. Кінуўшы валізу ў напаўцёмным са скляпеністаю стольлю пакоі, падобным на прыёмную, Валянцін адправіўся шукаць Гольцмана, таварыша па працы ў Кацярынаслаўскіх бальнічных кассах. Гольцман гуляў за казармаю з рослаю, чарняваю дзяўчынаю ў легкадумных кучаравінках. Да таго ж яе ўпрыгожвалі пяць–шэсьць буйных радзімак. Гольцман меў амаль карлікавы рост, ды сутуліўся так моцна, што здалёк падаваўся гарбатым. Срэбныя пагоны спаўзалі на сьпіну. Абціраючы пот з пакатай і вуглаватай лабаціны, ён напінаўся паказаць, што зухавата вядзе дзяўчыну пад руку; спатыкаючыся, папраўляў вольнай рукой пас; пас лез чамусьці усё угору, на грудзі. Гімнасьцёрка была залішне шырокая і рукавы празьмерна даўгія. Гольцман хіліўся да дзяўчыны і пазіраў ёй у вочы. Убачыўшы Валянціна, ён сумеўся ды ўзрадаваўся, самавіта адтапырыў ніжнюю губу, прыклаў руку да брыля, трымаючы далонь “лодачкай” ды баском прамовіў:

    – Га! Каго я бачу! Чакаў цябе яшчэ ўчора. Гартанаў паказваў мне тваю тэлеграму.

    Ён мелькам зьнізу ўверх зірнуў на дзяўчыну ў кучаравінках, расставіў ногі, таргануў ляжкай ды прыўзьняў плечы.

    – Ну, што ж, будзем знаёміць цябе з франтавым побытам.

    Гольцману, мабыць, вельмі карцела паказаць, што ён тут свой чалавек, і, магчыма, нават спрактыкаваны ваяка. Ён таксама перабольшана падкрэсьліваў сваю блізкасьць да Гартанава, і Валянцін зразумеў, што Гартанаў у чынах. Напышлівасьць Гольцмана падалася Валянціну сьмешнай. Ён ляснуў яго зьлёгку па плячы. Гольцман зьбянтэжана заміргаў па дзіцячы чыстымі вачыма, асеў і пачаў ізноў паходзіць на стараннага і немудрагелістага статыстыка.

    – Ды ж ты з дарогі. Трэба памыцца, пасьнедаць, - успудзіўся ён. – Хадзем, хадзем, - прысьпешыў ён Валянціна. – Прашу прабачыць, - ён разьвёў рукамі, шаргануў ножкай перад дзяўчынаю ў радзімках, якія паходзілі на бародаўкі, зрабіў ёй пад брыль, ізноў трымаючы далонь “лодачкай”, ды пацягнуў Валянціна напачатку да ягоных рэчаў, потым у памыцельную, а адтуль у страўню.

    Пасьля гарбаты яны выйшлі на казарменны двор. Было горача ды душна; праца ўжо пачалася, але служачыя не сьпяшаліся да сваіх месцаў. Большасьць іх насіла вайсковую форму і нават зброю. У адных матляліся збоку шаблі, у другіх кабур з наганамі, некаторыя чамусьці прычапілі сабе корцікі марскіх афіцэраў. Часьцей за ўсё трапляліся маладыя ды здаровыя. Валянцін спытаў Гольцмана:

    – Гэтыя ўсе хаваюцца ад пакліканьня?

    Патроху хаваюцца, - адказаў усьміхнуўшыся Гольцман. – Тут, брат, сапраўдны бэдлам. Ніхто анічога не робіць. Распуста. Вунь налева, бачыш, пуні і стайні: у іх па начах на вышках бог ведае што робіцца. Учора зрабілі аблаву: параў з дзесяць жаночых кальсонаў знайшлі – прыхапкам пакінулі.

    - А Гартанаў чым заняты?

    - Сам убачыш, - загадкава заўважыў Гольцман. – Дарэчы, табе час да яго на прыём.

    Выявілася, што патрапіць да Гартанава справа зусім ня з лёгкіх. Ён займаў кабінэт з прыёмнай. У дзьвярэй кабінэту дзяжурылі два санітары, у прыёмнай сядзеў сакратар з даўгой таліяй і зялёным тварам какаіністы, аднак вельмі заўзяты і кемлівы. Валянціну ён заявіў спачатку, што ў Гартанава тэрміновае паседжаньне, а потым запісаў на чаргу. У чарзе давялося чакаць каля двух гадзінаў.

    Уваходзячы ў кабінэт, Валянцін сутыкнуўся з паголеным, сярэдняга ўзросту чалавекам. Рухавы ягоны твар перасякалі рэзкія зморшчыны. Шэры без пагонаў кіцель гладка прыставаў да друзлых плячэй. Чалавек затрымаўся ў дзьвярах, сьлізгануў абыякавым поглядам па Валянціну, і напаўабярнуўшыся, сказаў Гартанаву:

    – Вельмі прашу вас, Мікалай Уладзімеравіч, даслаць у атрад Красоўскай некалькі намётаў. Баба надта буяністая, і да таго ж у яе корпусны камандзір начуе ды днюе.

    Паголены быў Пятлюра.

    Гартанаў прыняў Валянціна спраўна і па-сяброўску, моцна і доўга трос яму руку, пасадзіў на канапу, падсунуў скураное крэсла і, калі ўсеўся ў ім, пацягнуўся ды смачна пазяхнуў:

    - Пасяджэньні адолелі, не высыпаюся.

    - Ты, мабыць, тут верхавод, - запытаўся Валянцін. – Я ледзьве патрапіў да цябе.

    – Так, так, цэрбэры ў мяне надзейныя, - як бы іранічна адказаў Гартанаў.

    – Кажуць, ты тут памочнік упаўнаважанага?

    - Фактычны намесьнік, - паправіў Гартанаў, пагладжваючы шорсткую бародку, падголеную вузкім клінам. – Генэральствуем, генэральствуем, бог грахам спачувае... Ты па сваім пашпарце прыехаў сюды?

    – Не, з чужым, - адказаў Валянцін і пачаў было апавядаць, пры якіх абставінах ён пакінуў Кацярынаслаў.

    Гартанаў зморшчыў татарскія бровы, перасунуў паперы, якія ляжалі на ўскрайку стала, ды заклапочана папярэдзіў Валянціна:

    – Будзь асьцярожным, бо тут раён дзеючай арміі і працуюць вайскова–палявыя суды. – Ён пачухаў пераносьсе рабымі пальцамі, ды нахіліўшыся да Валянціна так, што той убачыў ягоную моцную патыліцу, напаўголаса дадаў: - лепш прыкінуцца, што мы незнаёмыя адзін з адным, бо гэтак будзе зручней і табе і мне. Месца, якое я займаю зараз, дае магчымасьць уладкоўваць таварышаў. Ім патрэбна даражыць.

    – Валянцін кіўнуў галавою.

    – Ну, вось, - засьпяшаўся Гартанаў, паціраючы далоні. – Я прызначу цябе рэвізорам. Праца адказная ды цікавая. Наўкол раскраданьне ды нядбайства. Шмат што толькі наладжваецца.

    Валянцін усьміхнуўся.

    – Я не зьбіраюся працаваць тут не пакладаючы рук: у нас ёсьць і іншыя абавязкі.

    – Зразумела, зразумела, - пасьпяшаўся пагадзіцца Гартанаў. - Аднак нашая праца не выключае добрасумленных адносінаў да справы.

    – Але і не патрабуе гэткай добрасумленнасьці. Табе, верагодна, вядома, што я за паразу?

    – Рабі, як ведаеш, - прамовіў Гартанаў. - Што робіцца ў нашых колах?

    Валянцін вярнуўся да пачатку свайго аповеду, але, упэўніўшыся, што Гартанаў слухае яго няўважліва, узьняўся з канапы. Гартанаў праводзіў яго да дзьвярэй.

    – Значыць, мы адзін з адным не знаёмыя, але ты заходзь сюды папросту, асабліва па справе.

    Спатканьне выклікала ў Валянціна смутнае і, бадай што, непрыемнае ўражаньне, хаця ён і баяўся прызнацца ў гэтым. Валянцін сустракаўся з Гартанавым яшчэ ў дзевяцьсот пятым годзе ў працоўных прадмесьцях Пецярбургу, а пазьней на сховачных кватэрах Масквы. Гартанава лічылі таленавітым і вопытным арганізатарам. І на самой справе, ён валодаў практычнай цямлівасьцю, быў асьцярожны. У гады вайны Валянцін і Гартанаў працавалі разам у бальнічных кассах. Гартанаў ад нелегальнай працы адышоў, спаслаўшыся на хваробу печані, але таварышаў не цураўся. Успамінаючы ўсё гэтае, Валянцін намагаўся пераканаць сябе, што Гартанаў, па сутнасьці, меў рацыю, і што пры размове ім былі дапушчаныя толькі выпадковыя няўдалыя абмоўкі. Астатак працоўнага дню ён аддаў клопатам, непазьбежным пры залічэньні на службу ў армейскім кіраўніцтве.

    Пад вечар Гольцман прапанаваў Валянціну прагуляцца па парку. Сонца, якое панізілася і зрэдку закрывалася белымі, нібыта асьнежанымі, аблокамі, яшчэ награвала зямлю і паветра, але ў парку ўжо згушчаліся ляніва-прахалодныя цені. Парк быў старадаўні ды велічэзны, але на сваіх ускраінах ужо занядбаны. Ён акаляў яшчэ больш старажытны замак Радзівіла. Замак аброс, асеў у зямлю і не паходзіў на звычайныя сярэднявечныя збудаваньні, якія малююць на карцінах і ў падручніках. Стыль у яго быў зьмешаны, пераходны ад высокіх і масіўных гмахаў захаду з зубчастымі вежамі і байніцамі да рускіх нізкіх панскіх памесных двароў, з безьліччу прыбудоваў, якія былі зручнымі не столькі дзеля абароны, колькі для прывольнага спакойнага жыцьця. Але яго замыкалі тоўстыя муры ды цалкам захаваўся роў, да брамы праз роў быў перакінуты каменны мост, і гэтае ўсё яшчэ напамінала аб мінулым, пра крывавыя і суворыя падзеі. Аглядваючы напаўсхаваныя сьценамі пабудовы, Валянцін зазнаў сум і супакой. У замку месьціўся штаб арміі. Пасланцы, штабныя афіцэры, інтэнданцкія чыноўнікі, упаўнаважаныя Чырвонага крыжу, Задзіночаньня гарадоў, Земскага задзіночаньня сьпяшаліся з замку і ў замак. Парк зелянеў пышным убраньнем лістоты ды багацьцем пругкай і сакавітай травы. Спавіты залатымі плашчамі, якія накідвала на яго сонца, ён напаўняўся птушыным гоманам. У чароце ціністай сажалкі кракалі качкі, ля берагу плёскалася рыба, квакалі люгашкі ды слупамі круцілася заедзь. З прагалінаў, дзе пасьвіліся спутаныя коні, данасілася ўзрушанае іржаньне. Парк зьвінеў шматструнным аркестрам ад росту, ад высьпяваньня, ад празьмернасьці моцы, але ўсё гэтае як быццам не датычылася заімшэлых, парослых цьвільлю муроў замку. Ён сыходзіў у засяроджаную маўклівасьць ды адзіноту. І усё ж ён жыў асаблівым, для шмат каго ўжо не зразумелым жыцьцём, агорнуты ў сны, абцяжараны імі, абыякавы і безудзельны да таго, што адбываецца наўкола. Нібыта ад яго адпала ўсё выпадковае і мімалётнае. Змоўклі гукі і галасы, збляклі фарбы, згасьлі жаданьні ды пачуцьці, у праху ляжаць ягоныя валадары, але засталося неўміручае, агульнае, якое невыразна ды няясна праступала. Нібыта ад уласьцівасьцяў і якасьцяў, аддзялілася іхняя сутнасьць, якая ўвасобілася ў гэтых сівых руінах, ды існуе па свайму. І вось гэтае дзіўнае быцьцё – не быцьцё, жыцьцё – не жыцьцё уладарыць над сучасным, схіляецца над ім глыбаю сваіх вякоў, старажытнай сваёй мудрасьцю.

    Валянцін ведаў, што яго гнятуць ілюзіі мінулага, але яму і цяжка было і не жадалася, страсянуць іх з сябе. Ён няўважліва слухаў Гольцмана і тут жа забываў ягоныя аповеды, як ён, Гольцман, жыў у Нясьвіжы.

    Яны выйшлі на шырокую, пасыпаную сьвежым жвірам дарожку. Сонечныя водбліскі, цені дрэваў ушпільвалі яе, і яна паходзіла на распластаную пярэстую зьвярыную шкуру. Сонца афарбоўвала аблачыны вадкай пазалотай, а між галінамі дрэваў, якія гойдаў лёгкі вятрыска, дрыжэлі блакітныя згусткі нябёсаў. З бакавой сьцежкі справа насустрач Валянціну і Гольцману выйшлі сухарлявы афіцэр і жанчына. Афіцэр вёў жанчыну пад руку, у другой руцэ ён трымаў фуражку і памахваў ёю. Калі пара наблізілася, Валянцін пазнаў спадарожніцу афіцэра: гэта яе ён бачыў раніцаю ў акне на станцыі Замір’е. Хусьцінкі ўжо на ёй не было, і чорныя валасы суха ды чыста блішчэлі. Яго ізноў уразілі гарачы твар, які прасьвечваўся ружовым, свавольныя і нават дзёрзкія вочы. Валянціну нагадалася, што аднойчы ён бачыў сон: на сьветлым бела-малочным небе гарэлі чорныя зоркі, - гэта было жахліва і чароўна. І вось вочы гэтай жанчыны паходзілі на тыя зоркі. Жанчына таксама зірнула на Валянціна ды пазнала яго. Валянцін не пасьпеў разгледзець афіцэра. Яны разьмінуліся. Валянцін спытаў у Гольцмана:

    – Хто гэта?

    Гольцман павярнуўся назад усім корпусам – у яго была вельмі кароткая шыя, - і шапялява адказаў:

    - З контрвыведкі пры штабе арміі.

    – Як гэта?–перапытаў, сумеўшыся, Валянцін. Ён нават супыніўся. – Я пытаюся пра жанчыну.

    – Ага, пра жанчыну, - абыякава прамовіў Гольцман. – Жанчына – полька; з абруселых, зрэшты; бежанка, панна Ванда Дамброўская, якая служыць у нас у аддзеле асабовага складу. Знаёмствы ў яе вельмі падазроныя. Гэтага афіцэра я ведаю, ён з контрвыведкі.

    Гольцман выцягнуў танклявыя губы ды прыцмокнуў.

    Валянцін прыкмеціў, што ён стаміўся. Яны пайшлі назад да казармаў.

    Сонца апускалася за край парку, яно было аграмаднае ды злавеснае.

                                                                               ІІІ

    З Нясьвіжу Валянціну давялося выправіцца ў аб’езд земскіх устаноў. Ён прыняў пасаду рэвізора і рэшту лета ды пачатак восені правёў у шпіталях, у перадавых перавязачных атрадах, у афіцэрскіх гарбатнях ды страўнях, пабываўшы ў Койданаве, у Стоўбцах, у Пагарэльцах, у Міры ды ў бліжэйшым да лініі акопаў навакольлі. Армейскае кіраўніцтва прызначыла яму ў дапамогу бугальтара і канторшчыка. Бугальтар Мікалаеў, шасьцідзесяцігадовы стары з жыватом, які праваліўся, ды высахлай скурай і з сіня-фіялетавымі тоўстымі венамі ды каламутнымі вачыма, якія сьлязіліся, у першую ж паездку агарошыў Валянціна непрыстойнымі аповедамі пра сваіх каханак, пра прастытутак, настолькі брыдкімі, што санітар-вазьніца Пасхін, разанскі селянін, аднойчы ў адсутнасьць Мікалаева не сьцярпеў, і зьвяртаючыся да Валянціна, прастуджаным голасам сказаў: - “Шмат чаго я чуў, а гэткае ў першы раз даводзіцца”. – Ён нават сплюнуў і зьлез на час з козлаў. Валянцін вырашыў ад Мікалаева адкараскацца і звычайна пакідаў яго правяраць кассы ды справаздачнасьць, а сам з канторшчыкам Белікавым ехаў далей. Белікаў быў ціхі, маўклівы і спраўны, але зрэдку здабываў дзесьці сьпірт і тады нечакана рабіўся фанабэрыстым і надзвычайна гаманкім, - сьцьвярджаў, што ён, уласна не канторшчык, а скрыпач і што ў Маршанску ягонае граньне на скрыпцы зьбіралася пад вокны слухаць уся вуліца і шмат хто плакаў. На другі, апасьля п’янства, дзень Белікаў пазьбягаў глядзець Валянціну ў вочы, старанна ляпаў на лічыльніках, зачаста смаркаўся і ўздыхаў. Зрэшты, за тры месяцы сумесных з Валянцінам паездак, запіваў Белікаў усяго толькі два разы.

    Пасьля летняга, няўдалага для нас наступу ў раёне Баранавічаў на Заходнім фронце ўсталявалася зацішша. І усё ж то на адным, то на другім адрэзку ішлі баі гэтак званага мясцовага значэньня. Шпіталі, баракі і перавязачныя пункты перапаўняліся параненымі ды хворымі. Без стомы бухкала нашая і нямецкая артылерыя; зрэдку абстрэл перахадзіў у кананаду. Па начах жудасна і мёртва, падобна прывідам, у небе бадзяліся промні пражэктараў, рассыпаліся ракеты ды сыгнальныя агні. Аэрапляны закідвалі бомбамі тыл. З акопаў у акопы цягнуліся брудныя ды вашывыя салдаты, якія былі пазьяданыя каростай, струпамі і скульлем, змардаваныя ды абыякавыя ад стомленасьці і жахаў. Расьлі могілкі з безыменнымі ды невядомымі магіламі. Валянцін пабываў на адных з іх у шэрую імглістую раніцу. Драўляныя крыжы, усе аднолькавыя, стаялі шэраг за шэрагам. Магілы ціснуліся адна да адной. Валянцін не знайшоў ані воднага надпісу, ані воднага надмагільнага слова. Трава была прымятаю, прытаптанаю ды прыбітаю сьвежымі камякамі гліны. Могілкі ляжалі голыя і адзінокія. У іх як бы застыў нямы лямант, арэчавіўся глухі вой ад бязглуздай пагібелі. Непрыкаяны лёс зарытых тут людзей, бездагляднасьць нічым не памякчалася; навокал не расло аніводнага хмызьняку, аніводнага дрэўца. Голыя палі сыходзілі ў панурую каламуць. Валянціну нагадалася сьмерць сядзелкі ў адным з баракаў. Кабета, каля трыццаці двух гадоў, кідалася на ложку ў гарачкавым перадсьмяротным трызьненьні. Запалены зямлісты твар з косткамі, якія праступалі праз скуру, ды з завостраным танклявым носам, выглядаў ужо асуджана. Ссохлыя, з трэшчынкамі ад сьпёкі губы агалялі дзясны. Рот у паміраючай быў поўны надзвычай добрых ды некранутых зубоў. Сядзелка працягла і пакутліва стагнала, потым супакоілася ды выразна і ціхенька засьпявала:

                                                      Баю - баюшкі - баю

                                                      Баю дзетачку маю...

    Так сьпявала яна ў бяспамяцтве, у апошніх рухах цела. І гэтая песьня, і гэты рот паміраючай з асьляпляльнымі белымі зубамі, і гэтыя аголеныя могілкі, згубленыя ў туманах ды у імгле, напаўнялі Валянціна гэткай зьвярынай тугою, гэткай зьдзічэлай адзінотаю, што ён пасьпешна пакрочыў да найбліжэйшаму намёту, каб толькі хутчэй убачыць жывых людзей, пачуць чалавечую мову.

    Ішлі дні за днямі. Нярадасна ўспыхвалі і тлелі зоры. У бліжэйшых да акопаў месцах распладзіліся зграі галодных і бяздомных сабакаў, бадзяліся ваўкі, стаі вараньня пакрывалі зьнявечаныя калдобінамі, ямамі і канавамі бясплодныя ды зьняслаўленыя палі. Сьмерць, ганьба ды галеча адчуваліся ў паветры, у небе, на раўнінах, у лясах, у пералесках, у засьценках ды вёсках. Крайняя рыса небакраю на захадзе, дзе штогадзіны зьдзяйсьнялася крывавая і непапраўная справа, пралягала няўмольным лязом, і мілыя летуценныя ў нядаўнім далечы здаваліся таямніча жахлівымі. Назаляў пах ёдаформу і моташны, саладкаваты смурод, які біў у ноздры, ад мяса, якое разлагалася, яшчэ жывых людзей, ад агідных гнайнікоў, што крывавіліся. І адусюль глядзелі вочы, мноства вачэй, якія гарэлі пакутніцкім змардаваным агнём.

    Але больш за усё Валянціна уразіла тупая чэрствасьць, адкрытае раўнадушша бессумленнасьць тылавой мітусяніны. Валянцін ведаў праўду пра вайну, пра адносіны чалавека да чалавека; у турмах, у сасланьні ды ў падпольлі ён прызвычаіўся да людзкага гора, да насільля; але і ён быў зьдзіўлены тым, што ўбачыў. Нібыта хтосьці зларадна, наўмысна ды абдумана ўчыніў так, каб паказаць усю грамадзкую пачварнасьць, чэрствасьць, бессаромнасьць ды глумленьне адных людзей над другімі.Мала таго, што здаровыя, адукаваныя ды сытыя людзі з дыплёмамі і ўнівэрсытэцкімі значкамі дастасоўвалі намаганьні, каб не ляжаць у акопах, не стынуць ад сьцюжы, не галадаць, не стагнаць ды не раўці на апэрацыйных сталах, не памнажаць сабою заўчасных магілаў, - яны рабілі ў сто, у тысячу разоў горшае. Там, дзе адкрыта калечыліся і зьніштажаліся адны людзі, іншыя аддаваліся п’янству, азартным гульням, гультайнічалі, раскрадалі казну, насіліся вясёлымі кавалькадамі, гарлалі непрыстойныя песьні, выпрошвалі ордэны, падвышэньні, пахабнічалі, гвалцілі сясьцёр міласэрнасьці, адлежваліся вэнэрыкамі ў ахайных ды ўтульных палатах, езьдзілі ў адпачынкі, атрымлівалі адтэрміноўкі, балбаталі пра пераможную вайну, пра нямецкія зьверствы, патрабавалі, каб ім падпарадкаваліся бесьпярэчна, каб за імі прыслужвалі ды прыбіралі. Пра масавыя забойствы, дзе стыла пагрозьлівая рыса небакраю, гаварылася не толькі бяздушна, але нават з агідным здаволеньнем: толькі б нам застацца жывымі.

    У першую ж паездку Валянцін знайшоў ва ўстановах задзіночаньня распуснасьць ды крадзеж. Ён складаў пратаколы, рапарты ды даклады. Вінаватыя адносіліся да іх часьцей за ўсё абыякава, і гэта яго зьдзіўляла, але паступова ён зразумеў, ад чаго гэта надаралася. Свае заўвагі ён адпраўляў у гаспадарчы аддзел кіраўніцтва, там яны марна чакалі сваіх чэргаў. Служачыя аддзелу спасылаліся на тое, што яны абцяжараныя і не спраўляюцца з працаю. Валянцін пытаўся дзейнічаць праз Гартанава, але Гартанаў зьяжджаў па справах у Менск, падоўгу там заставаўся, праводзіў службовыя гадзіны ў штабе арміі або засядаў, а калі Валянціну ўдавалася яго бачыць, ён занадта пасьпешна з ім згаджаўся, наракаў на безгаспадарнасьць, накладваў рэзалюцыю пра тэрміновыя меры, рэзалюцыя накіроўвалася ў аддзел, але справы ўсе былі тэрміновыя ды сьпешныя, - начальнікі і ўпаўнаважаныя распараджаліся толькі ў неадкладным парадку.

    Напачатку Валянцін вырашыў, што Гартанаў захоплены працаю па аказаньні дапамогі хворым і параненым. Гартанаў заўсёды жаліўся, што завалены неспадзяванымі справамі, шмат і энэргічна распараджаўся: пазьней Валянцін пераканаўся, што кіраўнікі кіраўніцтва неахайныя. Загады выдаваліся ў вялікай колькасьці, але тут жа забываліся; за выкананьнем іх ніхто не сачыў. Кіраўніцтва было абцяжаранае людзьмі. Большасьць з іх лічылася на так званых адказных месцах, усе чым-небудзь загадвалі ды начальствавалі. Гэткіх пасадаў, якія добра аплачваліся, было панавыдумляна яўна залішне, і ўсе, у тым ліку і Гартанаў, прыкідваліся, што нібыта усё гэтае неабходна. Начальнікі, загадчыкі ды ўпаўнаважаныя ў сапраўднасьці зьяўляюцца дэзэрцірамі. Сярод іх нават тыя, хто атрымаў адтэрміноўкі трапляліся рэдка. Звычайна чалавеку, які даўно ўжо быў пакліканы і хаваўся, выдавалася на рукі пасьведчаньне, што ён служыць у задзіночаньні ды займае вось гэткую “адказную пасаду”, і што аб ім “узбуджана хадайніцтва”. Па правілах падобныя пасьведчаньні нічога не значылі, але ў кіраўніцтве яны лічыліся законнымі; Гартанаў усяму гэтаму патураў. Да гэтага і зводзіліся ягоныя высілкі. Працаваў ён мала, спасылаючыся на тэрміновыя паседжаньні, прыходзіў у армейскае кіраўніцтва не раней за гадзіну папаўдні, ля трох пакідаў кабінэт і няведама дзе бадзяўся. Гледзячы на яго, Валянцін некалькі разоў пытаў сябе, аб чым Гартанаў думае: ён быццам бы вырашаў важныя і складаныя пытаньні. Але ў адзін з прыёмаў Гартанаў, пахадзіўшы па кабінэце, спыніўся насупраць Валянціна і задуменна прамовіў:

    - Магчыма, што я хутка ўвайду ў склад камітэту Заходняга фронту. Было б ніштавата. Гэта вельмі патрэбна.

    Чаму, дзеля чаго і каму гэта было патрэбна, Гартанаў не патлумачыў, але выгляд меў глыбакадумны і значны. Валянцін успомніў чыйсьці жарт, здаецца, Тургенява, што ў шмат якіх людзей бывае гэткі філязафічны выгляд на твары, а ў гэты час яны думаюць аб сваіх портках.

    ... На пачатку верасьня Валянціну давялося каля тыдня пражыць у перавязачным атрадзе за мястэчкам Мір. Начаваў Валянцін у пуні на сене Ночы стаялі халодныя ды росныя. Валянцін укрываўся шынялём, зарываўся ў сена, але ўсё ж часта прачынаўся з наслацьцю ў горле. Па суседзтве, крокаў з пяцьдзесят, месьцілася супроцьаэраплянавая замаскаваная батарэя. На сьвітанку нямецкія “таўбе” адпраўляліся ў наш тыл, - пачынаўся іхні абстрэл з гарматаў. Абуджаючыся ад грукату, Валянцін доўга не мог сьцяміць, дзе ён знаходзіцца ды што адбываецца; таропка надзяваў шкарпэткі і невядома навошта выбягаў з пуні. Дні праз тры пасьля прыезду пацяплела. Увечары на захадзе сабраліся хмары. Лініі акопаў знаходзіліся ў трох-чатырох вёрстах ад атраду. Калі сьцямнела, кананада прыкметна ўзмацнілася. Валянцін сядзеў у намёце за праверкай кассавай кнігі. Група служачых, якія ажыўлена размаўлялі, прайшла ў поле. Хтосьці прамовіў: “Немцы, мабыць, рыхтуюцца да атакі”. Валянцін адклаў працу ды пайшоў усьлед. Паміж густымі касмыкамі аблокаў гарэлі рэдкія зоркі. Уперадзе ляжала аграмадная навальнічная хмара, якая датыкалася зямлі. Яна ляжала на небасхіле, дзе былі акопы, злавеснаю чырвонаю пачвараю, якую асьвятляла ўспышкамі гарматнага агню, разрывамі снарадаў ды ракетаў. Яна набухала ад полымя, пучылася, нібыта пажырала жывых людзей, і яе агіднае чэрава марудна ўвачавідкі налівалася густой барвяна-чорнай крывёю. Пачвара шавялілася, зьменьвала абрысы ды выпускала брыдкія шчупальцы. Вось яна загнула хвост, выцягнула кудлатую, апушчаную да зямлі морду, і тут жа збоку вырасла даўгая гэткая ж галава з разяўленаю пашчаю. Пачвара раняла шмацьцё, якое гарэла; ад яго ва ўсе бакі ляцелі гарачыя пырскі.

    - Налева, прама над нашымі акопамі ірвецца нямецкая шрапнэль, – прамовіў босы, барадаты санітар.

    Да азмрочаных нябёсаў узыходзіў дым пакутаў, дым Каіна, сьмяротны дым чалавечых ахвяраваньняў.

    Цмок роў, не змаўкаючы, сотнямі перуноў, якія зьліваліся ў адзін. Пагрозьлівы рык, нізкі ды падземны, узмацніўся. Ад яго гуло паветра, гудзела ды стагнала зямля. Суцэльны вой узрушваў навакольлі, і яны пачалі здавацца ненадзейнымі: зараз цьвердзь сыдзе з-пад ног або зробіцца хісткім месівам, ці раптам ускалыхнецца, узвысіцца сьцяною і адкрыецца дачасная бездань.

    Прыгнечаны, як бы паўстаўшым са старадаўніх старажытнасьцяў біблейскім уяўленьнем, Валянцін не зводзіў вачэй з баявога участка. Ён не прыкмеціў, што далучыўся да групы служачых, што ў яго трымцяць калені, што ён ужо не стаіць на месцы, а павольна ідзе ўперад, туды, дзе ляжыць вогненны цмок, які кідаў з пашчы перуны і скрываўленыя кавалкі, дзе бадзяецца душагубам дым. Неўсьвядомлена ён падпарадкаваўся незразумеламу, цёмнаму інстынкту, калі зьвера ды чалавека неадольна вабіць да сябе сьмяротнае. Калі б ён мог уважліва прыглядзецца да сябе, да людзей паблізу, ён убачыў бы нешта стаднае, люнатычнае. Валянцін, босы санітар, лекар, дзьве сястры, канторшчык Белікаў ды паранены ў руку салдат ішлі ўперад з нямымі ды застылымі тварамі, выцягнуўшы шыі ды згубіўшы сьвядомасьць, дакладней, яны не ішлі а цягнуліся ўсё далей, усё наперад. На тварах ляжалі чырвоныя водсьветы, ззаду раіўся непрабудны змрок. Людзі не пасьпелі сьцерці сваіх ранейшых выразаў. Валянцін рухаўся са шчыльна стуленымі вуснамі. Вакол губаў адзначыліся цьвёрдыя зморшчынкі. Правую руку ён трымаў ля пасу, паціраючы пальцамі спражку. Саракагадовы, з сівізною, лекар атраду выглядаў стомлена ды абыякава. Паранены салдат, у накінутым на плечы халаце, уціраў рукавом кашулі вільготны нос цыбулінаю; шорсткая рудаватая шчэць густа абляпіла ягоную шыю ды твар, да самых вачэй. У адной з сёстраў, нізкарослай і цыцастай, губы засталіся напаўадкрытымі; яна церабіла белы хвартух. Другая сястра, вышэйшая, румяная ды мажная, усьміхалася неазначальнаю сьлізкаю усьмешкаю. Белікаў пучыў вочы ды няспынна адкашліваўся ў кулак. Група, затаіўшы дыханьне, рухалася насустрач грукату. Уверсе, справа, бліснуў і разарваўся выпадковы снарад. За ім яшчэ бліжэй, сажняў з пяцьдзесят, выбухнуў другі. Тады людзі прыйшлі ў сябе, супыніліся ды зьбіліся ў гурт, нібыта шукалі адзін у аднаго абароны. Яны стаялі на пагорку. Вогненныя ўсплёскі ды ўспышкі ад ракетаў, зьмешваліся з промнямі пражэктараў, якія расьсякалі неба мячамі арханёлаў Яшчэ змрачней ды ненажэрней палыхаў крывёю цмок, які пульхнуў ды вывяргаў роў, які ўсё заглушаў.

    - Падумаць толькі, якіх спраў можа нарабіць на зямлі чалавек, - прамовіў салдат, папраўляючы рухам пляча халат. – Ніколі б не паверыў, калі б не давялося сваімі вачыма пабачыць. Палі – не палі, неба – не неба, ноч – не ноч, чалавек – не чалавек. Усё у агні... Падчас нашага наступу на Баранавічы пры такой артылерыйскай падрыхтоўцы вада расплёсквалася ад дрыжэньня зямлі. Паставіш конаўку на зямлю, а вада разьліваецца. Вялікі пераварот і бясчынства можа парабіць вакол сябе чалавек. Навыварат усё павыварочвае. Кулём пусьціць. І адкуль столькі злосьці ў ім урадзілася?

    Салдату ніхто не адказаў. Заліваючы ненатуральным сьвятлом, аднекуль з-над Міраўскіх вышыняў зрынуўся асьляпляльны белы слуп. Слуп напачатку гойдаўся і дрыжэў, але потым замёр. Паблізу зрабілася бачна кожную травінку; каламуцьцю задымілася раса. Падалося, што хтосьці ўпарта, каварна і доўга шукаў паўсюдна іх, гэтую групу ў сем чалавекаў, і зараз яны выяўлены. Слуп быў падобны лёсу. Ён апранаў людзей у саваны, і яны нібыта ўжо паўсталі перад апошняй, нямой рысай. Потым Валянціну адзначыліся вузлаватыя, ў маслаках і ў жоўтых мазалях, чырвоныя, тугія пальцы на нагах босага санітара. Пальцы былі выродлівыя і малыя. Валянцін падумаў, што ў мужчынаў ногі амаль заўсёды непрыгожыя і іх лепш хаваць ад жанчынаў. Ён паглядзеў на мажную сястру міласэрнасьці. Звычайна ружовы яе твар зараз зьмярцьвеў ад пражэктару ды зрабіўся амаль крэйдавым. У складках хусьцінкі хаваліся цёмна-лілёвыя цені. Сястра глядзела уперад вялікімі авечымі вачыма.

    Сьветлы слуп ізноў здрыгануўся, сасьлізнуў у бок ды зьнік дзесьці на версе. На небакраі ізноў ярка загарэўся гарачы цмок. Крокаў за пяць ад сябе Валянцін прыкмеціў чорнага кудлатага сабачку. Ён сядзеў, выцягнуўшы морду і падняўшы вушы, ды танклява скавытаў. У ягоных вачах дрыжэла барвовае зарыва. Шрапнэльныя снарады працягвалі ірвацца часьцей і бліжэй. Валянцін разам з іншымі пасьпяшаўся вярнуцца ў атрад.

    Да раніцы зьявіліся параненыя і запоўнілі намёты. Распавядалі, што немцы перайшлі ў наступ, і авалодалі першай лініяй акопаў, але былі адкінутыя назад. Валянцін сьпяшаўся ў Замір’е і толькі мелькам бачыў, як падвозілі зьнявечаных салдатаў.

    Каля Міру Валянціну давялося быць відавочцам паветранага бою. Ён пад’яжджаў да руінаў замку. Напярэдадні прайшоў дождж, але дарога пасьпела падсохнуць. Настаў бязьветраны адвячорак. З пасярэбранага разарванага краю воблака выбліснула кропка, а за ёй другая. Аэрапляны ляцелі да мястэчка прама на замак, і, калі зрабіліся распазнавальнымі іхнія крылы, зрабілася бачна, што папераменна то адзін, то другі намагаюцца ўзяць вышыню і быць вышэй. Недалёка ад замку адзін з апаратаў, манаплян, авалодаў трывала вышынёю, а другі, біплян, апынуўся пад ім. Манаплян наблізіўся да біпляну, і Валянцін пачуў гук кулямёту, які стракатаў, ды зразумеў, што адбываецца паветраны бой. На біпляне палыхнула; магчыма, гэта толькі падалося Валянціну. Біплян пахіліўся ды пачаў падаць, віхляючы няпэўна крыламі. Трэск кулямёту спыніўся. Вазьніца супыніў каня, які трывожна стрыг вушамі. Валянцін прыўстаў з сядзеньня. Аэраплян імкліва падаў. Валянціну ўявілася сырое восеньскае поле ды бясформенная куча са сталі, дрэваў ды сьвежага, гарачага мяса, костак і мазгоў. Ён зажмурыўся, але з-за дзіўна балеснай цікаўнасьці ізноў расплюшчыў вочы. Біплян ужо не падаў, не віхляў крыламі, а сплываў усё улева, паволі падымаючыся, каб уцячы ад праціўніка. Рухавік устрывожана ракатаў. Тады верхні, апісваючы над ім кола, пачаў яго насьцігаць, ізноў загучаў кулямёт, і біплян зноў зьнізіўся ды паспрабаваў высьлізнуць. Але верхні апарат не дазволіў яму гэтага зрабіць. Ён усё больш і больш звужваў колы, не даючы праціўніку ані выйсьці з іх, ані ўзьняцца. Некалькі разоў суха і ўладарна трашчаў кулямёт. Ён прыціскаў праціўніка да зямлі. Абедзьве машыны селі на лугу, непадалёк ад гаю. Званілі да вячэрні званы. Валянцін хацеў сказаць санітару, каб ён накіраваў каня да месца, дзе апусьціліся аэрапляны, але той сам завярнуў з дарогі ды паехаў па лузе. Раскідваючы з-пад капытоў глыжы, праскакала дружына казакоў з потнымі тварамі ды праімчаў сталёвага колеру аўтамабіль. Валянцін трохі спазьніўся: калі ён пад’ехаў, ля аўтамабілю зьбілася ў гурбу група вайскоўцаў. У кроках дваццаці, зарыўшыся ў зямлю носам і падняўшы хвост, ляжаў біплян з абпаленымі крыламі; воддаль была бачна другая машына. Рускаму лётчыку ўдалося параніць у руку нямецкага, і ў плячо ягонага мэханіка. На зямлі мэханік кінуўся бегчы да гаю, але быў нагнаны казакамі. Афіцэр застаўся ля машыны, падпаліў яе ды спрабаваў адстрэльвацца. Машына была наладаваная бомбамі. Але казакі, схапіўшы лётчыка, затушылі пажар папахамі. Перадавалі, што лётчык ад крыўды плакаў. Валянцін пасьпяшаўся да аўтамабілю. У цэнтры групы стаяў каржакаваты малады немец. Скроні ў яго былі ліпкімі ад поту ды болі. Лекар сьпехам перавязаў яму руку. Шырокі немцаў твар быў пахмурны. Рука ў яго пакутліва балела; тонкія, імгненныя сутаргі крывілі ягоныя збляднелыя губы, але ён падаўляў боль, мелькам спадылба строга і цяжка аглядаў расійскіх афіцэраў і казакоў. Мэханік, паджылы, з простым і грубым тварам, ужо сядзеў у аўто; ён абышоўся драпінамі. Вакол усе маўчалі. У маўчаньні адчувалася павага і пачцівасьць да нямецкага афіцэра. Валянцін падумаў, што ў людзях вельмі шмат адвагі, пагарды да сьмерці, аднак, усё гэтае выдаткоўваецца бязглузда, марнатраўна, на шкоду чалавецтву, - і ўсё ж робіцца лёгка і бадзёра, калі бачыш мужнасьць. Падышоў пераможца, прастадушны велікарус з русаю барадою. Яму наладзілі авацыю. Ён сарамліва ўсьміхаўся ды дружалюбна паглядваў на палоннага. Той ягонага погляду не прыняў і суха адкашляўся. Немца запрасілі ва аўтамабіль ды павезьлі ў штаб корпусу.

    ... У шпіталях, у атрадах, у страўнях і гарбатнях, у дарозе Валянцін уважліва прыслухоўваўся да салдацкіх размоваў аб вайне, уступаючы, дзе было зручна, з імі ў гаворку.

    Паджылы санітар Плятнёў, з пензенскіх сялян, седзячы пад вечар на драўлянай калодзе шпітальнае кухні, тужліва цягнуў аднастайную песьню без слоў. Валянцін пачаставаў яго папяроскай.Разгаварыліся.

    - Хацелася б мне, - сказаў Плятнёў, шырока расставіўшы ногі і задуменна глядзячы ў зямлю, - хацелася б мне паслухаць, а яшчэ лепш самому прасьпяваць гэткую песьню, ну, зусім прасьцецкую, пра нашу гарапашную долю. Скажам, да прыкладу, пра салдата і як яго чакае дома жонка і малое дзіцё. Жонка чакае, сьлёзы ліе, а мужа і ў паміне няма, і магілкі няма. Землякі таксама ўсе перабітыя; няма ні Пётры, ні Васіля, ні Артамона, а яна ўсё спадзяецца і па начах усё сьніцца ёй: ідзе яе сябра па полі, жыта яму па плечы і бачны ёй ягоная галава, ды вочы блакітныя...

    Вельмі блізка і неяк адразу Валянцін сышоўся з дабрадушным русым гігантам, санітарам Саўкіным. Прыхіліўшыся да вушаку, саромеючыся, ён спакойна апавядаў:

    Выклікае гэтае мяне камандзір батальёну, ягонае высокаблагародзьдзе спадар Праталаў, ды загадвае: - “Ноччу, - кажа, - ты Саўкін павінен ісьці ў выведку, у хмызьняк, што зьлева ад акопаў, ля рэчкі. Паглядзіш, як там у немцаў, а каб табе сумна не было, вазьмі з сабою гэтага брунэта Басіна. Толькі ты глядзі за ім ва ўсе вочы. Спагнаньне будзе з цябе. Пусьці яго наперад сябе, а сам назірай. Безумоўна, - кажа, - ён пабяжыць ад цябе на нямецкі бок; ты не дапускай гэтага подлага праступку і за чорную ягоную здраду безумоўна страляй ў яго без усялякай спагады.

    - Вашае высокаблагародзьдзе, - дакладваю я камандзіру, - а калі ён не пабяжыць? Нават напэўна не пабяжыць, таму як Басін мае георгія за баявыя заслугі.

    – Тут на мяне камандзір паглядзеў зьверам. Быў ён з сябе несамавіты ды плюгавенькі, зубы рэдкія, конскія і прагнілі да чарнаты. Паглядзеў ён на мяне страшным чынам, грукнуў кулаком па стале, ды тлумачыць: - А я табе кажу, дурная твая галава, абавязкова ён пабяжыць. Павінен пабегчы, разумееш? Ідзі.

    Ноччу вышлі мы ў выведку з Басіным. Адышлі за хмыз да нямецкіх акопаў, Я і распавёў пра размову з камандзірам, з яго высокаблагародзьдзем.

    - Ідзі ты, - папярэджваю я Басіна, - дзеля Хрыста да немцаў. Не будзе ні табе, ні мне тут жыцьця. Ідзі і ня сумнявайся. Слова маё непарушнае.

    Басін пазелянеў увесь, але вінтоўку трымае ў руках. У вачах сьлёзы і на мяне са страхам глядзіць: не давярае. Пастаялі мы ды пажагналіся. Пайшоў ён на нямецкі бок і усё азіраецца: а раптам, маўляў, я смальну ў яго. Пайшоў усё-такі, а ці дайшоў да немцаў – не ведаю. Можа ад шалёнай кулі загінуў. Ягонаму высокаблагародзьдзю дакласьці не давялося: той жа ноччу разьнесла яго снарадам на дробнае шмацьцё. Лёс жа, ён і адзначыў яго: казалі, сэрца ён на Басіна трымаў акрамя усяго іншага. Было усё гэтае больш году таму назад, а забыць аніяк не магу, як Басін з-за георгія і жыдоўства павінен быў дэзэрціраваць да германца Толькі вы аб гэтым анікому не распавядайце: ці мала што...

    Аповед Саўкіна быў настолькі дзікі і жудасны, што Валенцін ні за што б не даў яму веры, калі б ня меў ускосных пацьверджаньняў. У прыфрантавой паласе ўпарта трымаліся найпаскуднейшыя чуткі, нібыта жыдоў, якія ўзнагароджаныя за храбрасьць георгіеўскімі крыжамі, падвяргаюць ганебным ганеньням. Начальства, у паласе вялікіх вайсковых няўдач, спахапілася ды вырашыла, што падобныя ўзнагароджваньні парушаюць антысэміцкі курс і сеюць спакусы. Тых, хто адзначыўся, пачалі прасьледаваць. Перадавалі, нібыта былі выпадкі, калі іх зводзілі ў асобныя ўдарныя батальёны, пасылалі ў наступ на верную сьмерць, - прыстрэльвалі ззаду ў сьпіну і г. д. Прастадушны аповед Саўкіна пацьвярджаў гэтыя чуткі.

    Салдат Пажытнёў на пытаньне аб вайне коратка адказаў:

    - У пятнаццатым годзе заходжу я ў сральню ля акопаў. Гляджу, уся падлога залітая крывішчаю. З чаго б гэтае? Зірнуў у дзюрку, а там у яме разам з дзярмом у жыжы наваленыя чалавечыя пальцы, якія паадстрэльваў наш брат, каб не ваяваць. Проста гара. Адны скручаныя, другія павыцягваліся, іншыя прагнілі, ёсьць і зусім сьвежанькія. У мяне нават у вачах замітусілася і ваніты ўзьняліся.

    У канцылярыі аднаго са шпіталяў на падваконьні Валянцін знайшоў закінуты не адасланы ліст без подпісу. Ён быў запэцканы крывёю. Кроў выцьвіла. Ліст пакарабаціўся.

    - Мілая Надзя, - пісаў незнаёмы роўным круглым почыркам, - прайшло больш за год, як мы з вамі рассталіся. Вы былі скупыя на лісты, я таксама вам рэдка пісаў. Перашкаджалі пераходы, баі, стомленасьць, штурханіна. Зараз я ў зямлянцы; на стале з двух  шурпатых дошак – дымарня. Навокал убоства, бруд, вільгасьць, макрыцы, поўная беспрытульнасьць, абяздоленасьць і асуджанасьць. Наперадзе ляжаць гатовай магілай, гарбатыя і чорныя акопы, а далей, у вярсьце, праціўнік. Што будзе заўтра, праз гадзіну, праз пяць хвілінаў? Кожны куст, дрэва, грудок, лагчына, паветра ды неба тояць сьмерць ды пакуты. Як далёка ўсё гэтае ад нядаўняга жыцьця! Прахалодныя сьцены ўнівэрсытэту, вясёлае бесцырымоннае кола равесьнікаў, завулкі і асабнякі Арбату, крамлёўскія вежы і муры ноччу ў Масквы-ракі, вада цёмная, Крэмль мроіць аб мінулым. Бачу я і вашую прахалодную руку, засаромленую ўсьмешку, - яе вы спрабуеце схаваць лёгкай ухмылкай чыстага роту. Надзя! Як усё гэтае было даўно!

    Адно пачуцьце не пакідае мене. Я абражаны, не магу знайсьці іншага слова. Калі думаю аб сьмяротных пакараньнях, мне заўсёды ўяўляецца адзін момант – лічу яго самым найбруднейшым. Кат хапае асуджанага, зрывае вопратку, цягне да пятлі. Гэтае насільле і зьяўляецца самым найагіднейшым і страшным. Мяне, усіх нас, кінутых сюды, таксама схапілі, нам скруцілі рукі, і вось мы ўжо больш году перад пятлёю.

    ... Гэтая вайна па асабліваму бяздушная. Яна размаўляе з намі здалёк, з тайных месцаў машынай, жалезам, чыгунам, стальлю. Жывога ворага няма, не бачна! Камандзір нашага палку, стары салдафон, на выгляд часоў Мікалая Першага, ад засмучэньня і абурэньня, калі надараецца выпадак, п’е горкую, - напіўшыся, лаецца непатрэбнымі словамі, а ў больш мірным настроі бурчыць: - “Ці ж гэта вайна? - спытаю я вас, спадар афіцэр? Абман, мышалоўка, нахабства, зьдзек. Ворага я павінен бачыць мілсдар, каб распаліцца самаму і ўсяліць баявы дух у салдатаў. Я павінен падаваць прыклад-с, грымець, камандаваць, натхняць, быць строгім, велікадушным, сумленным, а мне нават перахрысьціцца пры гэтай вайне сорамна-с. Нас ператварылі ў пацукоў ды ў кратоў, нас адмянілі-с, кажу я вам, малады чалавек. Ні чорта, ні бога! Пагарджаю”.

    У газэтах пішуць пра гераізм. Усё гэтае лухта. У гэтай вайне няма і ня можа быць гераізму. Сьмешны высакародны Гамэр са сваёю “Іліядаю”, непраўдападобныя Талстой, “Палтава” Пушкіна, “Барадзіно” Лермантава.

    Ніхто з нас не ведае, як усё гэтае пачалося, куды ідзе? Маўчу аб сабе, аб мільёнах людзей, але і вяршыцелі лёсу, палітыкі, дыпляматы, кіраўнікі самі толькі цацкі ў загадкавых руках гісторыі. Тут гэтае бачна на кожным кроку.

    Кажуць, гэтая вайна разьвеяла прахам усе лепшыя агульначалавечыя ідэі, расстраляла іх з марціраў. Няпраўда. Яна толькі разьвеяла марава, ілюзіі ды наіўнасьць...

    Я прызвычаіўся да сьмерці, я нават храбры, бадай, гэта значыць умею пры грукаце снарадаў, пры сьвісьце куляў валодаць сабою, аддаваць распараджэньні. Мы палім, закусваем, сьмяемся побач з трупамі. Учора прабіраўся па справе ў тыл; бачыў сьвежа-насыпаны грудок зямлі. Тырчыць нага ў боце: труп засыпалі сьпехам, сяк-так. Насок боту тупы, задраўся ўгору. А я думаў аб тым, што ноччу трэба паправіць акопы. У перадавым лекарскім атрадзе на ложку ляжаў салдат. Яму сьпехам адрэзалі абедзьве рукі. Барак перапоўнены. Па твару салдата ды па каўняру поўзалі вошы. Салдат не мог пачухацца ды зьняць паразытаў. А я глядзеў на яго з тупым спакоем.

    Ці не труп і я? Ці кахаю я вас, мая цудоўная Надзя? Ня ведаю. Магчыма, ва мне нічога ўжо няма ад жыцьця, усё памярцьвела, абрасло дзікім мясам. Нічога не сыходзіць дарам. Нельга беспакарана быць замураваным у труне павапленай. Нельга без гіганцкіх узрушэньняў усёй існасьці рабіць з чалавекам тое, што робяць зараз. Са мною нядаўна быў выпадак...

    На гэтым ліст абрываўся...

    Запомніўся яшчэ Валянціну самавіты і ахайны Данілін з марудлівымі рухамі, з шырокім тварам, які ніколі не усьміхаўся. Ён аправіўся ад раненьняў і павінен быць на днях накіраваны са шпіталю ў сваю частку. На галаве, каля макушкі, асколак снараду сарваў у яго скуру, і ўтварылася чырвоная, зморшчаная плеш; другі асколак параніў яго ў бядро. Данілін накульгваў. Калі казаў, то трымаў далонь правай рукі, нібыта ўзважваў на ёй словы, нетаропкія, асобныя адно ад другога Не падвышаючы голасу, ён казаў Валянціну:

    - Другі раз адлежваюся. Зараз мне нічога не патрэбна. Ні ральлі, ні хаты, ні быдла, ні дзяцей, ні жонкі, ні прыяцеляў, ні розных забаваў. Да сьмерці трэба рыхтавацца. Да яе заўсёды гатовым трэба быць, а тут, на вайне гэтай, ад яе аніяк не сыдзеш. Шмат лішняга мы робім, таму і сьмерці баімся. Клопаты, адным не задаволены, да другога жаданьне маеш, злосьнічаеш, людзям шкодзіш, гаруеш, галаву сабе забіваеш глупствамі і дробязямі. Сьмерць – яна мітусьні не любіць. Нядобра, страшна ў мітусьні паміраць. Адразу накінецца сьмерць на цябе, а ты гарачы, у справах увесь. І таго табе шкада, і з гэтым расстацца не ахвота. Чалавек і пачынае страшыцца. Ад лішняга гэта клопату. Нават я гэнае зразумеў і ніхто больш не саб’е мяне з гэтага тропу. Нічога мне зараз не трэба.

    Вочы ў Даніліна былі вялікія і сьветлыя, з застылаю тугою, якая не праходзіць.

    Большасьць салдатаў, аднак, былі меней шчырымі з Валянцінам. Яны ахвотна казалі, што усё даражэе, палі стаяць няўбранымі, цягацца з немцамі вельмі цяжка, “ён крые ні на што не зважаючы”, - але калі Валянцін пытаўся даведацца, як яны ўяўляюць сабе будучыню, салдаты адмоўчваліся, ці неахвотна і стрымана адказвалі: - “А хто ж яго ведае, пажывем, пабачым... якой ні ёсьць, а канец будзе... вам лепей ведаць, на тое вы і адукаваныя...”

    Ці меліся падпольныя групы ў прыфрантавой паласе, Валянцін ня ведаў. Нішто не указвала на тое, што вядзецца якая-небудзь праца.

    Восень давялося правесьці таксама ў разьездах. Аб Вандзе Дамброўскай ён успамінаў усе радзей і радзей. У Нясьвіжы яе больш не было бачна.

                                                                                 IV

    Прайшла чутка, нібыта мае быць вельмі строгая праверка штабам фронту ўсіх спраў па адтэрміноўкам вайсковаабавязаных. Загадваў адтэрміноўкамі аддзел асабовага складу. Ён знаходзіўся ў Нясьвіжы, але меў сваю канцылярыю і ў Менску. Гартанаў вырашыў умацаваць менскае аддзяленьне, справядліва мяркуючы, што праверка праводзіцца будзе штабам перш за ўсё там. Загадваць аддзяленьнем ён прапанаваў Валянціну. Ён падвышаў яго ў пасадзе, але па шэрагу дробных, ледзь улоўных прыкметаў Валянцін здагадаўся, што Гартанаў жадае яго аддаліць ад сябе. Усялякі раз, калі Валянцін падаваў яму дакладныя пісулькі або распавядаў вусна пра недагляд, пра крадзяжы і нядбайнасьці, Гартанаў моршчыўся, спасылаўся на больш паважныя справы, згаджаўся, і Валянцін бачыў, што ён толькі надакучвае Гартанаву. Па гэтаму ахвотна згадзіўся ехаць у Менск.

    Канцылярыя месьцілася пры нейкім базісным кіраўніцтве. Ніхто ў ім анічога не рабіў. Само прызначэньне гэтай установы была няяснае. Некалькі месяцаў запар яно рыхтавалася то да пераводу, то да зьліцьцю і закрыцьцю.

    У памяшканьні базіснага кіраўніцтва Валянцін сустрэў Ванду. Яна разьбірала паперы, якія ляжалі шэрай купай на стале. Валянцін спытаў у яе, хто зьяўляецца сакратаром канцылярыі. Яна назвала сябе. Валянцін паказаў ёй пасьведчаньне. Ванда хутка прабегла яго вачыма, суха прапанавала сесьці з выглядам, які казаў: “Мы зусім вас не чакалі і вы тут нават і не патрэбныя”. Валянціну хацелася, хоць ён гэта ясна і не усьведамляў, каб яна поглядам, жэстам, словам паказала, што яна памятае сустрэчу з ім у Замір’і падчас налёту аэраплянаў, але вочы Ванды былі апушчаны, даўгія чорныя вейкі хавалі іх, робячы яе твар замкнёным, амаль варожым. Уцешнае пачуцьцё, зьведанае ім, калі ён нечакана ўбачыў яе, памеркнула і яму хутчэй стала ўжо непрыемнай і сустрэча, і тое, што прыйдзецца рабіць разам з ёю, магчыма, у адным пакоі. Вярэдзіла яшчэ смутнае адчуваньне нечаканай складанасьці, якая звалілася на яго. Калі Валянцін выйшаў з канцылярыі, ён паспрабаваў усьвядоміць гэтае адчуваньне. “Гольцман казаў, што Ванда зьвязана з контрвыведкай. Вось чаму мне так непрыемна і нават цяжка зараз. Але Гольцман, магчыма, і памыляецца. Праўда, той афіцэр, з якім яна гуляла ў парку Радзівіла, падазроны, але чаму б ім ня быць проста знаёмымі: яна прыгожая, ён валачыўся за ёю. Шкада, што я тады не разгледзеў ягонага выгляду, а зрэшты, навошта мне гэта ведаць? Якая мне справа і да яго і да гэтай ганарліўкі? Трэба усё ж такі праверыць”, - вырашыў ён, крочачы па вуліцы. Як і што правяраць, Валянцін аб гэтым і не падумаў.

    На другі дзень Валянцін прымаў справы. Яны знаходзіліся ў крайняе бязладзьдзі. Вінаваціць у гэтым Ванду не прыходзілася. Яна спраўна вяла перапіску з установамі задзіночаньня, складала ведамасьці, вопісы, але усё гэтае было толькі драбязой. Валянцін рыхтаваўся да праверкі адтэрміноўшчыкаў. Ён валодаў заявамі, што аб Іванове, Хведараве ўзбуджаны хадайніцтвы, часам заднім чыслом, а адказу не атрымана. “Незамянімымі работнікам” лічыліся загадчыкі страўнямі, гарбатнямі, рахункаводы ды канцылярыстыя. Яшчэ горш было з пашпартамі і з воінскімі пасьведчаньнямі. Значная частка служачых перайшла ў нясьвіскі аддзел, дзе працаваў Валянцін, з другога кіраўніцтва, пераведзенага некалькі месяцаў таму назад разам з арміяй на румынскі фронт. Служачыя засталіся ў менскім раёне, а іхнія дакумэнты апынуліся дзесьці на поўдні. Па гэтаму выпадку вялася тэрміновая і суцэльна бясплодная перапіска. Частка дакумэнтаў захоўвалася ў камітэце фронту, атрымаць іх адтуль было нялёгка. Ванда дакладвала аба ўсім гэтым бязладзьдзі з абыякавасьцю, нават з бязьлітасным выглядам. Валянцін сышоў з працы падаўлены. Ён адправіў Гартанаву ліст, але адказу не было. Ён напісаў паўторна. Гартанаў адазваўся “адносінай”. У ёй Валянціну прапаноўвалася “прыняць самыя неадкладныя меры”, умацаваць штаты работнікамі; далей выражалася ўпэўненасьць: кіраўніцтва мае надзею, што ён у самы найкарацейшы тэрмін апраўдае давер у справе, якая яму даручаная і якой надаецца “першаснае значэньне”. Атрымаўшы гэтую адпіску, Валянцін вырашыў, што добразычлівы давер можа закончыцца вайсковым судом і што яму, невінаватаму, прыйдзецца адказваць за чужыя злачынствы і махлярствы. “Падвышэньне па службе” прадставілася Валянціну ў новым і даволі цьмяным асьвятленьні. Няўжо Гартанаў знарок адправіў яго ў Менск весьці справу заведама асуджаную, - адправіў, разьлічваючы на прастату і нявопытнасьць яго, Валянціна, у земскай працы? Валянцін намагаўся адагнаць ад сябе гэтыя падазрэньні. Але чым больш уваходзіў у сваю працу, тым часьцей і часьцей гэтыя думкі не давалі яму спакою. Тады ён вырашыў адмовіцца ад канцылярыі і ўжо падрыхтаваўся напісаць аб гэтым у Нясьвіж, але здарылася адна нечаканая акалічнасьць: яна прымусіла яго адступіць ад гэткага рашэньня.

    Тыдзень назад пасьля свайго прыезду ў Менск Валянцін сустрэўся з Гвозьдзікавым. Гвозьдзікаў адбываў сумесна з ім архангельскае сасланьне, адрозьніваўся легкаважным і легкадумным характарам, быў балбатлівы, свавольны, у аповедах пра незвычайныя свае гісторыі і прыгоды прыкметна прыхлушваў. Ён любіў дапамагаць “ад душы бліжняму”, з гатоўнасьцю ўвязваўся ў сямейныя і іншыя ўскладненьні, раіў, пераконваў, нагружаў сябе даручэньнямі, за кагосьці клапатаў, абураўся, радаваўся. Ад усяго гэтага атрымлівалася блытаніна, недарэчнасьці, лухта. “Бліжнія” пакутавалі, шарахаліся ад Гвозьдзікава куды папала, пагражалі расправамі і нават білі нястомнага заступніка і сябра, але з-за гэтага Гвозьдзікаў маркоце не аддаваўся. Сутыкнуўшыся на скрыжаваньні з Валянцінам, ён выбухнуў на ўсю вуліцу воклічамі, кінуўся яго ўтрапёна абдымаць, падхапіў пад руку, пацягнуў да сябе на кватэру: кручкаваты, непамерна даўгі нос пачырванеў у яго ад узбуджэньня. Ён торгаў з боку ў бок худой шыяй, размахваў рукамі, шынель раз-пораз расхінаўся. Хвілінаў праз пяць Валянцін ужо ведаў, што Гвозьдзікаў займае “страшэнна адказнае месца” у Земскім задзіночаньні, што ён “свой” чалавек у штабе фронту, - але ўсё гэтае, урэшце, лухта, галоўнае ж – ён нясьцерпна рады сустрэчы з Валянцінам; было б “раскошна”, калі б Валянцін, зараз жа сабраў свае рэчы (верагодна жывеш у якімсьці прытоне), перасяліўся б да Гвозьдзікава, так як у яго гэткая кватэра, якіх у Менску ані ня ў каго няма. Запрасіўшы пераехаць да сябе Валянціна, Гвозьдзікаў тут жа пра гэта забыў і ўжо пытаўся далей, ці ведае Валянцін пра “грандыёзны” і рашучы наступ па ўсёй лініі фронту і, калі той усумніўся, Гвозьдзікаў супыніўся ды вылупіў вочы: - “Павер мне, мой сябар, маю неабвержныя дадзеныя з першых крыніцаў.” – Іх ён, аднак, не паведаміў. Вечар Валянціну давялося правесьці разам з Гвозьдзікавым. Ён сапраўды займаў два вялікія і зручна абсталяваныя пакоі. Дні праз два Гвозьдзікаў забег да Валянціна і паведаміў, што ён бачыўся з іхнім агульным сябрам па ссылцы Язэпам. Язэп даведаўся аб Валянціне, прасіў яго абавязкова зайсьці, пакінуўшы для яго свой адрас.

    Язэп жыў на ўскраіне, у цёмным заканурку. Заканурак меў адзінаю вартасьць – асобны ход. Язэпа Валянцін ведаў за чалавека незвычайна прыхільнага да кансьпірацыі. Ён даймаў таварышаў дапаможнымі настаўленьнямі, як паводзіць сябе рэвалюцыянэру. Паўсюдна яму мроіліся правакатары ды сышчыкі. Сустрэўшыся дзе-небудзь з новым чалавекам, Язэп да таго падазрона, пранізьліва і варожа разглядваў яго, што той ня ведаў, куды яму падзецца. Пры гэтым Язэп нёс таямнічую бязглузьдзіцу, альбо адмоўчваўся. Калі знаёмы сыходзіў, Язэп трывожна пытаў прыяцеля: - “Ты яго добра ведаеш? Будзь з ім асьцярожным, ён не ўнушае даверу. Найпадазронейшая асоба!”

    – Ісьці з Язэпам па вуліцы было пакутліва; ён круціў ва ўсе бакі галавой, прапускаючы якогасьці мінака; разьюшана соп, штурхаючы таварыша ў бок: будзь, маўляў напагатове, – паскараў крокі, амаль бег, парываўся схавацца ва двары, хаваў твар у каўняры паліто, браў рамізьнікаў, падганяў іх у невядомым напрамку, а аднойчы прама загадаў: - “Рамізьнік, за – мяжу!” Дакучаючы шматслоўнымі разважаньнямі пра правілы кансьпірацыі, Язэп на вачах ва ўсіх губляў нататкі з адрасамі, з шыфрам, забываў іх на вокнах ды на сталах. Нелегальная літаратура выпадала ў яго з кішэняў у тэатрах, у магазынах ды пра хадзе. Празьмерныя кансьпірацыйныя схільнасьці ніколькі таксама не пазбавілі Язэпа ад заўсёдных арыштаў. Не пасьпеўшы адбыць турму або ссылку, Язэп ізноў “правальваўся”, і жыцьцё ягонае з васемнаццаці да трыццаці пяці гадоў прайшло ў выгнаньні і падрабязным вывучэньні побыту расійскіх турмаў. Ліхтугі гэтыя Язэп пераносіў з цьвёрдым выглядам, нібыта ён быў упэўнены, што аніякай іншай долі яму лёсам і не прадвызначана. Турма ды нягоды ўжо пасьпелі пакінуць на Язэпе свой разбуральны сьлед: грудзі высахлі, запалі; скура на твары зрабілася друзлай, порыстай, шэрай; шчокі па-старэчы абвісьлі; і толькі вялікія чорныя вочы блішчэлі і часта запальваліся. Язэп жыў адзінока, непрытульна.

    Адчыніўшы Валянціну дзьверы, ён зараз жа шэптам папярэдзіў, што навокал жывуць “падазроныя тыпы”, апусьціў фіранку, ад чаго ў пакоі зрабілася зусім цёмна. Ён надрыўна кашляў, насіў пэнснэ, якое сядзела крыва на ягоным носе. Пэнснэ трымалася на тоўстым і доўгім матузе; Язэп раз-пораз адкідваў матуз, зачапляў рукою пэнснэ, яно падала. Язэп лавіў яго, блытаючыся ў матузе. Паглядваючы блізарукімі вачыма і, беспасьпяхова намагаючыся прыдаць ім строгасьць, Язэп распытаў Валянціна, што ён рабіў у апошнія гады, чаму апынуўся ў Менску; у сваю чаргу паведаміў аб “шматлікіх здарэньнях”. “Здарэньняў” і ў сапраўднасьці было колькі пажадана, і зараз Язэп жыў нелегальна, будучы зьвязаны з “кімсьці нейкімі справамі, якія мелі нейкія адносіны да нейкай падпольнай працы”. Іншых падрабязнасьцяў Язэп Валянціну пакуль не даверыў, але прасіў у яго бываць.

    Другое спатканьне паміж імі адбылося тыдні праз два. Валянцін прыйшоў да Язэпа сказаць, што ён намераны сысьці з задзіночаньня. Язэп слухаў яго, кружачыся па пакоі: хадзіць па ім, з-за яго малых памераў, было нельга, а Язэп па старой турэмнай звычцы доўга сядзець на месцы не мог. Пакружыўшыся, кашляючы і бліскаючы вачыма, ён глуха перабіў Валянціна:

    - Пакідаць табе месца нельга. Я з такім-сякім раіўся тут. Таварышы вельмі ўзрадаваліся, калі даведаліся, што ты загадваеш справамі па адтэрміноўках. Ты можаш быць карысным. – Трывожна агледзеўшыся, Язэп працягваў: - Пад найвялікшым і найстражэйшым сакрэтам: на фронце і тут у Менску ёсьць група вайсковых работнікаў. Яны служаць у Земскім задзіночаньні ды ў Задзіночаньні гарадоў. Ёсьць і ў дзеючай арміі. Некаторыя вядуць працу, іншыя скрываюцца і адседжваюцца. Ты можаш ім дапамагчы з адтэрміноўкамі. Асьцерагайся толькі Гвозьдзікава. Калі прагаворысься, заўтра ўвесь Менск будзе ведаць. Я таксама дапусьціў памылку, што перадаў табе праз яго мой адрас. Трэба было прызначыць першую сустрэчу на вуліцы. Мы зусім перасталі лічыцца з кансьпірацыйнымі умовамі... Я упэўнены...

    Валянцін у сваю чаргу не даў дагаварыць Язэпу:

    - Я не разьлічваў надалей заставацца ў канцылярыі; справы там брудныя, мяне могуць судзіць вайсковым судом за утойваньне.

    Язэп заблытаўся ў матузу і з лютасьцю адказаў:

    - Што значыць “не разьлічваў”? Ты патрэбны на тваім месцы, вось і ўсё. Лічу пытаньне вырашаным. Калі будуць пагражаць судом, ты схаваесься, пяройдзеш на нелегальнае становішча, вось і усё.

    Валянцін правёў рукою па валасах.

    - Я і так жыву па чужому пашпарту.

    Язэп раскрыў рот, некалькі імгненьняў вачыма, якія спыніліся, глядзеў на Валянціна, забываючы аб правілах кансьпірацыі, зароў на ўвесь пакой:

    - Не можа быць. Чаго ж ты маўчаў? Цудоўна!..

    Выгляд у яго быў трыюмфальны. Ён ляпнуў па сяброўскі Валянціна па плячы, схапіў яго за гузік гімнасьцёркі і, пырскаючы сьлінаю і паказваючы гнілыя зубы, працягваў:

    - Выдатна, усё зразумела. У выпадку чаго нават і пашпарту шукаць не трэба... Словам, у нашым палку прыбывае.

    Ён паціраў ад задавальненьне рукамі, шчыпаў неакрэсьленага колеру бародку, астыўшы, з асьцярогай скасавурыўся на цёмны кут, дзе стаялі адны ірваныя ягоныя галёшы, нібыта апасаўся з іхняга боку здрады, замармытаў, што Валянціну патрэбна быць напагатове, паводзіць сябе ў канцылярыі надзвычай асьцярожна, не выдзяляцца з асяродзьдзя астатніх служачых і г. д.

    Валянцін пайшоў ад Язэпа заклапочаным. На фронце знайшлася свая група людзей. Няхай іхняя праца не мела пакуль шырокага ахопу, у патрэбны момант, - ён ведаў гэта па дзевяцьсот пятаму году, - такія групы, мізэрныя па складу, у найкарацейшы тэрмін сабралі вакол сябе тысячы, дзесяткі тысячаў людзей, кіравалі імі, кідалі іх у бойку. У Нясьвіжы і ў Менску Валянцін з аблегчаным пачуцьцем адпачываў ад падпольля, але патроху чужая абстаноўка, адарванасьць ад роднага прывычнага асяродзьдзя, паводзіны Гартанава ды бесталач, пачалі усё больш, усё мацней і часьцей яго гнясьці. Цяпер служба ў канцылярыі атрымала свой сэнс. Але тут жа ён успомніў Ванду, яе гарачы, нібыта заўсёды асьветлены сонцам, твар, які прасьвечваўся, зімныя вочы, успомніў і афіцэра з контрвыведкі і тое, што нашэптваў яму ў парку Гольцман. Яснасьць зьнікла, усё зблыталася. У службовыя гадзіны ён нярэдка прыглядваўся да Ванды. Спачатку яна трымала сябе з ім адчужана, потым больш дружалюбна. Яна ўступала ў размовы, яе парады і меркаваньні вылучаліся разумнасьцю. З раніцы перад ім узьнікаў яе вобраз, ён перабіраў у памяці дробязі, сказаныя ёю словы, манеру папраўляць валасы, уваходзіць у кабінэт і, хаця праца ў канцылярыі падавалася яму сумнай і пазбаўленай інтарэсу, ён ішоў у кіраўніцтва ахвотна, з жаданьнем хутчэй убачыць яе.

    Міжвольна ён сачыў за яе наведвальнікамі. Яны ўзбуджалі ў ім недаўменьне. Хадзілі да яе часьцей за ўсё штабныя афіцэры, напарфуманыя, з глянцавітымі і старана праложанымі праборамі, - інтэнданцкія і земскія чыноўнікі, лекары, начальнікі тэхнічных дружынаў і атрадаў. Больш за астатніх Валянціну не падабаўся ад’ютант Карскі, балетны артыст, нядаўна пакліканы на службу, самалюбівы і абмежаваны, але з гэткімі моцнымі і стройнымі нагамі, што ім нельга было не любавацца. Прымаючы знаёмых, Ванда сьмяялася не сваім, робленым сьмехам. Валянцін, працуючы ў сябе, лавіў галасы, якія даносіліся з суседняга пакою, хмурыўся, хадзіў з кута ў кут, паліў адну папяросу за другой і, калі пасьля прыёму паклоньнікаў Ванда ўваходзіла да яго, ён абыходзіўся з ёю стрымана. Але бывала і так, што яна зьяўлялася журботная і сумная. Валянцін зьдзіўляўся перамене: усяго толькі некалькі хвілінаў тому назад да яго даносіліся яе найграны голас, абрыўкі пашлаватых фразаў, - размовы, як і дзе правесьці вечар, у кіно, у рэстарацыі, у тэатры, у знаёмых – цяпер перад ім была іншая жанчына. Валянцін пачаў смутна здагадвацца, што Ванда жыве ў вялікай зьмене пачуцьцяў, настрояў, думак, і гэта ў ёй прываблівала яго, як вабяць падарожніка нязьведаныя і непаадкрываныя краі. Вяртаючыся ад Язэпа, Валянцін успомніў усё гэтае, і многае іншае, з новай трывогаю. Горад глуха адпачываў у начной цішы, неба было закрытае зімнімі хмарамі.

    ...Гартанаў паведаміў Валянціну, каб ён пасьпяшаўся з прывядзеньнем спраў у парадак: армейскае кіраўніцтва атрымала зьвесткі, што штабам фронту ўжо аддадзенае распараджэньне аб праверцы адтэрміноўшчыкаў, прызначаныя камісіі, рэвізія чакаецца самая пільная. У сваю чаргу Язэп перадаў Валянціну сьпіс вайсковаабавязаных таварышаў; іх трэба было пазбавіць пры праверцы ад неадкладнай адсылцы на фронт. Прагледзеўшы іхнія дакумэнты, Валянцін упэўніўся, што яны знаходзяцца ў звычайным непарадку. Ён марна думаў, якім шляхам можна будзе дапамагчы сябрам. І ў першы раз са усёю няўхільнасьцю перад ім паўстала пытаньне аб Вандзе. Справаводзтва знаходзілася ў яе руках. Зрабіць штосьці паміма яе было немагчыма. Адкрыць ёй свае задумы Валенцін не мог. Хто яна? У імя чаго будзе яна падстаўляць сябе небясьпецы? Як выкласьці ёй справу? А можа быць яна сапраўды служыць у контрвыведцы? Няма сумневу, ва установах задзіночаньня, дзе не мала людзей з сумнеўным палітычным мінулым і сучасным, контрвыведка мае свае кадры паведамляльнікаў, і яшчэ верагодней, што гэткія паведамляльнікі павінны быць у аддзелах асабовага складу. Знаёмыя Ванды падазроныя. Чым больш думаў пра гэтае Валянцін, тым часьцей яна ўяўлялася яму гэткай паведамляльніцаю. Ён падвоіў да яе сваю прыязнасьць, але разам з тым уважлівей пачаў за ёю назіраць. Аднойчы ён пайшоў за Вандаю ўвечары пасьля працы. Тумановая шэрань расьсейвала халоднае сьвятло месяца ды асядала на дрэвах; вуліцы заціхлі. Валянцін хаваўся за мінакамі, іх было няшмат. Ванда ішла крокаў за дваццаць. Валянцін напружваў зрок, каб не згубіць яе з бачнасьці. Ён, як бы ва ўнутр сябе прымаў яе фігуру, ведаў, які ў яе зараз твар, як ляжаць фальбоны яе сукенкі; шчокі ад марозу зрабіліся ў яе зусім пунсовымі, нямнога агрубелі; яна зрэдку расьцірае іх далоньню правай рукі; вочы астылі, у іх месяцавыя водсьветы і цёмныя цені ад вейкаў. Трэцяга дню, у кабінэце, яна нахілілася да яго з паперамі, пасма валасоў дакранулася ягонага вуха; гэтая пасма выбіваецца і зараз, на ёй шэрань. Цёплае дыханьне згушчаецца ў пару і тут жа зьнікае; яно напамінае аб жыцьці, аб гарачай крыві, аб здароўі, аб вільготных вуснах, якія тояць шчасьце. І адначасова ён ішоў за ёй крадком, сачыў, як за ворагам. Ванда завярнула ў завулак, дзе жыла. Ён быў пусты ды сонны. Валянцін замарудзіў крок. Раптам яму падалося, што яна азірнулася ў ягоны бок. Ён стаяў за выступам дому ў пралёце між варотамі. Вушы ў яго гарэлі. Завулак падаваўся крывым. Ён задыхаўся. Прыціскаючыся да шэрага прасьценка, ён асьцярожна выглянуў з-за выступу. Ванда аддалялася. Яе фігура ўжо расплывалася ў месячным тумане. Валянцін ізноў схаваўся за вугал і ізноў выглянуў. Ванды ўжо не было ў завулку.

    На другі дзень ён уважліва прыглядаўся да яе. Яна была спакойная ды дзейная. Валянцін вырашыў, што яна яго ўчора не бачыла. У поўдзень ён пайшоў у камітэт Заходняга фронту, - патрэбна было перамовіцца з адным з упаўнаважаных задзіночаньня, - і Валянцін, чакаючы сваёй чаргі, бадзяўся па сумным і доўгім калідорам. Было пыльна ды шумна. Сьпяшаліся пасланцы ды кур’еры; з незвычайнымі справамі і заклапочаным выглядам прабегалі і грукалі дзьвярмі сакратары, бугальтары ды канцылярыстыя, на хаду адказваючы наведвальнікам, якія іх даймалі. Лекары, сёстры міласэрнасьці, начальнікі атрадаў ды загадчыкі гаспадаркай бадзяліся стракатымі групамі. Валянцін зьвярнуў увагу на чалавека, які стаяў у канцы калідора ля вакна. Мажны, каржакаваты, у расхінутым шынялі, ён ажыўлена гаманіў з маладой хударлявай жанчынай. Рысы яе былі прыгожыя і строгія, на шчоках гарэла сумнеўная чырвань. Яе, зрэшты, Валянцін ясна не разгледзеў, углядваўся ён у каржакаватага мужчыну: як быццам ён дзесьці сустракаўся з ім. Так, яму безумоўна знаёмая і гэтая моцная патыліца, і гэтыя кароткія, падстрыжаныя бобрыкам валасы, і прамяністыя вочы, якія мімаволі усьміхаліся, і нібыта не абароненыя, адкрытыя грудзі. Невядомы нахінуўся ды пацёр калена, выпраміўшыся, правёў указальным пальцам правай рукі па вусах пераможным і задаволеным жэстам... І як далёкі прывід перад Валянцінам паўстаў астрожны двор ва Уладзіміры. Зьняволеных у польскім корпусе толькі што выпусьцілі на шпацыр. Сьнег на двары ляжаў друзлы; арыштанты наладзілі гульню ў сьнежкі. Адзін з іх, даганяючы прыяцеля, пасьлізнуўся ды упаў, і, калі падняўся, пацёр калена, разрагатаўся і расправіў рукою вусы. Ён зрабіў усё гэта дакладна гэтак жа як і гэты чалавек ля вакну. “Няўжо ён? Так, ён!” Валянцін пазнаў яго, славутага шуйскага Арсеня, студэнта Міхаіла Фрунзе, баявіка, прапагандыста і агітатара, кіраўніка акруговай арганізацыі. Калена Арсеню вывіхнулі казакі пры арышце. Яны злавілі яго і на аркане валачылі за канём. Валянцін сядзеў з Арсенем у адной каморы. Арсень быў прыветлівы ды пакладзісты, яго слухалі ды любілі. Ён умела тушыў астрожныя сваркі і звадкі. Потым Арсеню прад’явілі сьмяротны артыкул за стральбу ва урадніка. Двойчы прысуджалі да пятлі; справа цягнулася два гады, скончылася шасьцігадовымі катаржнымі працамі. Шэсьць гадоў з тых часоў ужо мінула. Значыць, Арсень перайшоў на становішча ссыльнага пасяленца і, калі ён зараз тут, у Менску, ён, відавочна, уцёк і хаваўся пад чужым імем. Арсень прыкметна пастарэў; вакол вачэй частай сеткай ляглі дробныя зморшчынкі, але па-ранейшаму погляд быў малады, прамяністы і гэтак жа, як раней, ён адкідваў з выклікам назад галаву, і гэтак жа сьветла, адкрыта і пераможна ён усьміхаўся. Фрунзе ўважліва глядзеў на жанчыну: пэўна, яна яму падабалася. Валянціну захацелася падыйсьці і нагадаць пра сябе, аб Уладзімірскім астрозе, але чамусьці ён гэтага не зрабіў, - можа быць таму, што прапусьціў патрэбны момант. Пакуль ён вырашаў, Арсень разьвітаўся з субяседніцаю ды шырокім крокам накіраваўся да выхаду.

    - Жывем, жывем, - паўтараў Валянцін дарогаю з камітэту ў кіраўніцтва.

    Сустрэча разьвярэдзіла забытае, зьвязала з сотнямі, з тысячамі саратнікаў. Няхай ён тут амаль адзінокі, няхай на асабістую адказнасьць яму прыходзіцца весьці заблытаную, нязвыклую справу; свае людзі, баявыя сябры не зьвяліся і ужо, напэўна, яны не сядзяць склаўшы рукі.

    У канцылярыі Валянцін выцягнуў са скрынкі сьпіс, які ўручыў яму Язэп, ізноў перагледзеў яго. Ён перабіраў прозьвішчы адно за другім. За кожным з іх яму ўяўляўся Арсень; ён намагаўся ўгадаць. Заняцьце было яўна бязглуздае, але прыемнае. Валянцін настолькі захапіўся, што не пачуў, як у дзьверы пагрукала і ўвайшла Ванда. Чорная сукенка, якая шамацела, туга аблягала яе клюбы і цёмны ды сьмелы выгін броваў адцяняў бялізну ейнае скуры. Валянцін накрыў аркушам сьпіс, непрыязна зірнуў на яе ды моўчкі падпісаў чарговыя паперы. Зьбіраючы іх у тэчку, Ванда нечакана сказала:

    - Вам нездаровіцца? Вы вельмі сёньня бледны.

    Валянцін са зьдзіўленьнем падняў вочы. Яна ніколі не задавала яму асабістых пытаньняў. Зьбянтэжыўшыся, ён узяў, непатрэбны яму, аловак, ды адказаў:

    - Дзякуй вам. Траха стаміўся. Учора ўвечары запозна шпацыраваў, - доўга не мог заснуць. Сёньня прыйшлося гадзіны дзьве чакаць прыёму ў Кузьміна.

    - Запозьнія шпацыры не заўсёды бываюць карыснымі.

    Ванда ледзь прыкметна усьміхнулася. Усьмешка падалася Валянціну двухсэнсавай. “Няўжо прыкмеціла яна мяне ў завулку?” Ён абвёў яе касым і панурым поглядам. Яна была спакойная, бадай, нават дружалюбная. “Не, яна ўчора мяне не бачыла”.

    - Вы правы, позьнія шпацыры трэба адмяніць.

    Ванда выйшла з кабінэту. Валянцін праводзіў яе да дзьвярэй. Лёгкія кудзеркі на яе патыліцы былі пяшчотныя і грэшныя.

    Ён доўга нерухома сядзеў у крэсьле, заплюшчыўшы вочы; рашуча страпянуўшыся, таропка прысунуў да сябе атрамант, паперу і напісаў Гольцману паштоўку. У ёй ён пытаў, ці не згадзіцца Гольцман заняць месца сакратара ў канцылярыі. Валянцін чакае ад яго тэрміновага адказу. Ён сьпяшаўся адаслаць ліст і пайшоў з кіраўніцтва раней вызначанага часу. Гук вечка пасьля таго, як ён кінуў у скрынку ліст, быў сухі, ён абрываў ды штосьці адрэзаў.

                                                                              V

    Валянцін наведаў Гвозьдзікава і застаў яго за сьпешнымі падрыхтоўкамі. У сподняе кашулі, потны, з віхрамі тырчма, Гвозьдзікаў расстаўляў віны, закускі, садавіну.

    - У час, брат, у час, - закрычаў ён, кідаючыся да Валянціна. – Інтым-суарэ, дзень нараджэньня, сустрэча сяброў і... букет ашаламляльных жанчын. Прыехаў нейкі эскулап з фронту, - ты яго не ведаеш, - душа-хлапец і зельля не цураецца, прывёз крыху сьпірытусу, а ў мяне ад даўніх часін каньяк застаўся. Мы і вырашылі страпянуцца. Ты разумееш, абавязковы госьць ты, але, каб унікнуць непаразуменьняў, дзьве заўвагі. Будуць у мяне свае, прыяцелі, народ выдатны, але ў палітыцы, разумееш, анічога і наогул... Потым... – Ён замяўся, чырванеючы, ды выпаліў: - Клічуць мяне тут не Гвозьдзікавым, а Газдакавым. Па-першае, старая звычка скрывацца, язык прама не паварочваецца называць сябе па-сапраўднаму; а па-другое, ненавіджу сваё прозьвішча да сударгі і шаленства. Галоўнае, літара “і” – Гвозьдзікаў, - яна, брат, усё псуе. А калі яе перамяніць на “а” ды яшчэ гэтае праклятае “в” убраць, атрымліваецца і гучна і шляхетна: Газдакаў – націск на “а” абавязкова: Аксакаў, Газдакаў, - нешта шляхецкае. Я – дэмакрат да мозгу костак, але халуйскіх імёнаў не выношу: гадзіць і гадзіць.

    Валянцін, усьміхаючыся, параіў:

  - Ты лепш прысвоіў бы сабе падвойнае прозьвішча: Гвозьдзікаў-Газдакаў: пышней і больш важкае.

    - Ты думаеш, падвойнае прозьвішча лепш? А гэта ж думка!.. Божа мой!

    Гвозьдзікаў тузануў сябе за віхор і супыніўся пасярод пакою з адчайным і няшчасным выглядам.

    - Божа мой! Я ж зусім забыўся ахаладзіць белае віно. Сьнегу, сьнегу!

   Схапіўшы таз, ён выбег праз кухню на панадворак.

    А дзевятай гадзіне сабраліся госьці. “Душа-хлапец”, шпітальны лекар, выглядаў сівеючым змрочным чалавекам, з чырвоным мокрым носам. Ён прывёў з сабою паджылага ціхага прапаршчыка Вастокава, падобнага на памешчыка сярэдняй паласы Расеі. Вастокаў, як даведаўся Валянцін, да пакліканьня быў земскім настаўнікам. Прыйшоў даўгавязы паголены, завельмі самаўпэўнены, актор Славакоўскі. Казаў ён гучным, “аксамітным” голасам. Са Славакоўскім была маладая жанчына, якую клікалі Нэлі. У Нэлі ад карміну гарэлі губы, вузкі твар падаваўся перакошаным. Абое яны служылі ў задзіночаньні. Брынкаючы шпорамі і шабляю, зьявіўся скуласты кавалерыст, абпалены вятрамі і маразамі; за ім – суслужбоўцы Гвозьдзікава, Топа і Міша. Яны ахарошваліся, прыгладжваючы скроні, а выгляд мелі падлізьлівы ды растаропны, нібыта былі заўсёды напагатове выканаць любую просьбу тых, хто сабраўся. Да таго ж яны вельмі паходзілі адзін на аднаго і, нават, апраналіся амаль аднолькава. На іх былі куртатыя гімнасьцёркі. Са сьмяшкамі ўпырхнулі, відавочна неразлучныя сяброўкі, Ліза і Кіса, міласэрныя сёстры. У Лізы носік быў задраны, у Кісы, наадварот, хіліўся долу. За Кісай і Лізай зайшоў паручнік Стрэпетаў, па сьцьвярджэньню Гвозьдзікава, ягоны шчыры сябра. Паручнік разумна і насьмешліва жмурыў вочы; спакойна і паблажліва разглядваў гасьцей. Ён атрымаў водпуск; апошнія месяцы неадлучна прабыў у акопах. Яго пачалі распытваць аб франтавым жыцьці. Склаўшы рукі на грудзёх, ён нясьпешна распавядаў з усьмешкаю:

    - Аб агульным стану фронту ў акопах не судзяць. Мы ведаем толькі мясцовыя факты, а факты ў нас размаітыя. Нядаўна на суседнім участку немцы перайшлі ў наступ. Ротны камандзір вырашыў, што яму трэба атрымаць інструкцыю ад камандзіра палку, пакінуў зямлянку і роту, адправіўся ў тыл, камандаваньне перадаў паручніку. Паручнік у хуткім часе прыйшоў да высновы, што яму належыць адшукаць камандзіра палку, пакінуў участак на прапаршчыка. Прапаршчык, у сваю чаргу, палічыў патрэбным перамовіцца з паручнікам па тэлефоне і, так як тэлефонная сувязь была парушаная, адправіўся ў тыл. Фэльдфэбэль, старшы унтэр-афіцэр таксама апынуўся ў тыле. Камандзірам роты застаўся малодшы унтэр. Салдацікі ж палічылі за шчасьце ўсім здацца немцам у палон.

    - Жахліва, жахліва, - адгукнуўся на аповед актор Славакоўскі зусім раўнадушным голасам. – Жахліва тое, - працягваў ён ужо павучальна, - што мы губляем давер саюзьнікаў. Мы не выконваем сваіх абавязацельстваў, тады як у нас ёсьць усе дадзеныя дзеля пераможнай вайны: людзкі матэрыял у нас невычарпальны, абшары неабсяжныя. Усё гэтае дазваляе нам манэўраваць колькі пажадана, колькі пажадана, кажу я.

    Стрэпетаў стрымана адказаў:

    - Людзкі матэрыял не заўсёды ахвотна кладзецца ў акопы.

    Славакоўскі зразумеў намёк.

    - Укленчваю перад нашымі героямі, але, нельга ж усіх інтэлігентных людзей пасадзіць у акопы. У Расеі яны напералік. Калі іх пераб’юць, то, асьмелюся запытаць вас, што будзе з культурай, з навукай, з мастацтвам?

    Стрэпетаў прамаўчаў.

    Гвозьдзікаў, які закончыў рыхтаваньні ля стала, паціраючы рукі запрасіў гасьцей да сталу. Госьці расьселіся. Шпітальны лекар сувора паглядзеў на разьведзены сьпірт, выдаў рохкаючы гук, напоўніў кілішак, прамармытаў штосьці неразборлівае пра дзень нараджэньня Гвозьдзікава і першы, пацепваючы вусы, апаражніў кілішак. Астатнія пацягнуліся да Гвозьдзікава чокацца. Праз чвэрць гадзіны агульны настрой узьняўся. Кавалерыст заляцаўся да Кісы і Лізы рашуча і дзейна, гледзячы на сябровак настолькі адкрытым позіркам, што яны апускалі вочы. Валянціну была бачна ягоная кароткая, цаглянага колеру шыя і каменная патыліца: у сагнутай шыі, у нахіле галавы таілася нешта бычынае ды ўпартае. Побач з Валянцінам сядзеў прапаршчык Вастокаў. Вастокаў піў і закусваў павольна і ахайна. Славакоўскі з келіхам у руках грымасьнічаў, жмурыўся, гладзіў сябе па камізэльцы тытунёвага колеру, шмат казаў. Нэлі адпівала віно маленькімі глыткамі, паказваючы даўгія адпаліраваныя пазногці. Зрэдку яна жартаўліва драпала імі руку Гвозьдзікава, шумнага, нястомнага, хаця і бледнага ад каньяку і клопатаў. Стрэпетаў сядзеў у канцы сталу, паставіўшы каля сябе бутэльку чырвонага віна і думаў аб чымсьці сваім, пэўна, невясёлым. Топа і Міша вялі сябе добрапрыстойна, пілі, нібыта па камандзе. Гвозьдзікаў сказаў, што Нэлі цудоўна чытае вершы. Яе пачалі ўгаворваць. Яна адышла да кушэткі, дзе было пацямней. Гамана, бразганьне відэльцамі, талеркамі ды нажамі прыпыніліся. Нэлі чытала:

                                      Кто б ты ни был, - заходи, прохожий,

                                     Смутен вечер, сладок запах нарда…

                                     Для тебя давно покрыто ложе

                                     Золотистой шкурой леопарда.

                                     Для тебя давно таят кувшины

                                     Драгоценный сок желтей топаза,

                                     Что добыт из солнечной долины

                                     Из садов горячего Шираза.

                                     Розовеют тусклые гранаты,

                                     Ломти дыни ароматны, вялы,

                                     Нежный персик, смуглый и усатый,

                                     Притаился в вазе, запоздалый…

    У вершах гучалі ўсходнія юрлівасьць, лянота, пышнасьць; у іх кабета была нявольніца і адаліска. А Нэлі прамаўляла вершы, заплюшчыўшы вочы, працягнуўшы рукі наперад, нібыта кагосьці шукала. Яна паходзіла на самнамбулу. Ва ўсёй яе асобе, у голасе было нешта хваравіта-прыцягальнае. Прадэкламаваўшы, яна некалькі імгненьняў стаяла нерухома, потым, быццам бы прачнуўшыся, расплюшчыла вочы, - яны бліснулі русалчынымі месячнымі водсьветамі. Яна стомлена апусьцілася на стул, паклаўшы бязвольныя, абясьсіленыя рукі на калені. Любіняткі Топа і Міша адначасова пасьпяшаліся да яе з келіхамі чырвонага віна. Саступаючы просьбам, яна прачытала “Незнаёмку” Блёка.

    - Вам гэта падабаецца? – ціха спытаў Валянціна прапаршчык Вастокаў, нахіліўшыся ў ягоны бок.

    Валянцін адказаў:

    - Па-свойму, бадай, падабаецца. А вам?

    - Добра, вытанчана, - спакойна прамовіў Вастокаў, - але гэта не абавязковыя вершы; я хачу сказаць, не тыя, якія трэба запомніць, калі іх хоць аднойчы пачуеш ці прачытаеш. Мабыць, у паэзіі я рэтраград. У вольны час дома чытаў і Блёка, і Андрэя Белага, і Валошына, і Буніна, і Гумілёва. Не перавяліся яшчэ ў нас цудоўныя паэты. А вось – калі буду паміраць і захочацца ўспомніць у апошні час што-небудзь з вершаў, думаецца, нічога мне з гэтых паэтаў не спатрэбіцца, а прыйдзе на памяць якойсьці верш, завучаны з дзяцінства. Ёсьць, напрыклад, цудоўны верш у Лермантава: “Выхаджу адзін я на дарогу...” Вось гэтае запамінаецца з дзяцінства і назаўсёды; чаму – не сумею як мае быць нават вам адказаць. Пачуцьцё ў ім ёсьць вялікае, шчырае, - чалавечнасьць, а формы як быццам няма, не бачна, зьліваецца цалкам з настроем. І калі пасьля гэтакіх вершаў паглядзіш, што робіцца навокал, на гэту мітусьню, на забойствы, на вайну, на выхваляньне, - то бачыш: бязглузьдзіца, крывавае глупства, нічога ўсё гэта не каштуе і забудзецца чалавецтвам. Якім чынам, у сапраўднасьці, ваявалі траянцы з ахейцамі, ды і ці ваявалі яны, ніхто не ведае, а Гамэр са сваёй “Іліядаю” жывы і па гэтую пару. Паверце, і з нашымі геройствамі будзе якраз гэтак жа: іх забудуць.

    Асьветлены жоўтым касяком сьвятла твар Вастокава сумна і вінавата хіліўся да Валянціна. Вастокаў паціраў і мяў мясістыя, зьведаўшыя працу пальцы. Валянцін вырашыў, што прапаршчык зусім не дарэчы і на гэтым сумбурным вечары, і яшчэ больш на фронце, у сябе ў палку. “Верагодна, выдатны сем’янін, старанны і спраўны работнік, любіць бавіць час у саду і гародзе”. Ён хацеў адказаць, што яму, Валянціну, больш падабаецца паэзія Уітмэна і Вэрхарна і што ў іх новая, сучасная чалавечнасьць, але ў гэты час у дзьвярах паказалася Ванда. Паяўленьне яе тут, у Гвозьдзікава, для Валянціна было настолькі нечаканым, што ён зрабіў нялоўкі рух рукою і расплёскаў на абрус келіх з віном. Ванда прыйшла з ад’ютантам, артыстам Карскім. Абыходзячы ўдзельнікаў вечарыны, Карскі прасіў “аб паблажлівасьці за тое, што ён спазьніўся”, гэткім тонам, нібыта ўсе толькі яго і чакалі. Ён, праўда, пазбавіў гасьцей дарагіх хвілінаў, але што рабіць, што рабіць. Ванда, падаючы Валянціну руку, павяла зьдзіўлена брывом.

    - Не чакала вас тут сустрэць, - сказала яна мелькам і прайшла далей да другога канца сталу.

    На ёй была шаўковая, шакаляднага колеру сукенка. У цёмных валасах густой, насычанай плямай, чырванела ружа. Гвозьдзікаў, любіняткі Топа і Міша кінуліся ўзмоцнена частаваць і яе і Карскага. Потым упрошвалі Карскага таньчыць. Ён доўга ламаўся, падышоў да піяніна, і ударыўшы па клявішам, заявіў, што піяніна разладжанае і што таньчыць ён не можа. Да піяніна падсела Нэлі. Яны доўга раіліся. Нэлі зайграла “рускую”. Карскі стаяў некалькі імгненьняў нерухома, ягоныя даўгія і моцныя ногі напружыліся, ён пляснуў у далоні, выдаў невымоўны гікаючы гук, сарваўся з месца, узяўшыся ў бокі, кружачыся і прысядаючы, панёсься па пакоі. Ён скакаў усё хутчэй, як бы не дакранаючыся падлогі нагамі. У пакой уварвалася штосьці шалёнае; талеркі, шклянкі, нажы, відэльцы, ды пляшкі дрынкалі і хадзілі ходырам. Вось зараз яны ажывуць, панясуцца, як у казцы, наперагонкі, усьлед за танцорам.

    Валянцін, зрэшты, сачыў больш за Вандаю. Яна сядзела ля краю стала, падаўшыся ўперад і не зводзіла горача зіхацеўшых вачэй з Карскага. Яна жадала падавацца раўнадушнай, але не магла і не ўмела зрабіць гэта, часта і парывіста дыхала, каралавыя ноздры яе варушыліся, бровы былі ссунуты. Карскі, зрабіў яшчэ некалькі хмельных колаў, даў дробат абцасамі і, закруціўшыся ваўчком, абарваў скокі. Музыка спынілася. Ванда, адкінуўшыся да сьпінкі ўслону, абмахвалася насоўкай, быццам бы яна сама гэтаксама скакала з Карскім. Вакол пляскалі. Выціраючы кроплі поту, Карскі падышоў да Ванды, спрытна шчоўкнуў абцасамі, ды сказаў, больш зьвяртаючыся да Нэлі:

    - Мазурку.

    Ён не адпачываў, і Валянцін зразумеў, што зрабіў ён гэта наўмысна, паказаць, што ён не стаміўся. Ванда паднялася, падала руку Карскаму. Нэлі зайграла мазурку. Карскі таньчыў лёгка і нядбайна. Твар у Ванды ізноў зьмяніўся. Гледзячы на яе, Валянцін успомніў Польшчу сярэдніх стагодзьдзяў, шляхетную і рыцарскую, і жанчынаў тае пары, фанабэрыстых і пяшчотных, палкіх і халодных, пародзістых і сьпешчаных. Так, гэта была сапраўдная панна. Гэта заўважалася ў ганарлівым выгібу яе шыі, у поглядзе праз плячо, у адкінутай назад галаве, якою яна час ад часу з выклікам устрэсвала, - у зладжаным пераборы абцасамі. Валянціну ўявіліся змрочныя баявыя вежы замку, цёмныя залі, асьветленыя паходнямі, са змрокам па кутах, бляск і бразганьне зброі, у срэбра апраўленыя рогі, кабеты і пажы – увесь гэты легендарны і, магчыма, ніколі не існаваўшы сьвет.

    Карскі хуткім упэўненым рухам пасадзіў Ванду побач з Валянцінам. Адпачыўшы, яна імкліва абярнулася, ды гледзячы на яго ва ўпор, сказала:

    - Запрасіце мяне на мазурку.

    Відавочна, яна ніколькі не сумнявалася, што ён павядзе яе таньчыць; у яе звароце было нешта загадваючае. Валянцін не таньчыў з юнацкіх гадоў, але, падпарадкоўваючыся ёй, з гатоўнасьцю падняўся. Яе вочы пацямнелі і нібыта зацьвярдзелі, выгіб яе вуснаў быў капрызны і нецярпімы. Было ў ёй штосьці цёмнае, хаатычнае, буйнае, чаму заўсёды належыць толькі падпарадкавацца і чаго нельга абражаць. Яму падалося, што уся ягоная скура з галавы да ног пакрытая чымсьці цёплым, шурпатым, нібыта футрам, і гэтае яго п’яніла.

    “Але ж я зусім не ўмею таньчыць, што ж я раблю”. Топа і Міша запрасілі Лізу і Кісу і ўжо стаялі з імі ў парах. Гэтае падбадзёрыла Валянціна. Нэлі паўтарыла мазурку. Да свайго зьдзіўленьня, Валянцін толькі напачатку зьбіваўся і губляў такт. Потым ён нават вырашыў, што таньчыць свабодна і добра. На самой справе ён цалкам падпарадкоўваўся Вандзе, толькі ўгадваючы патрэбныя рухі. Паміж імі ўтварылася ўнутраная сувязь. Яна якраз і дапамагала яму параўнальна рэдка рабіць хібы. Таньчачы, Валянцін лавіў вільготнае і гарачае дыханьне Ванды, у бляску яе вачэй аранжавым адлюстроўвалася сьвятло лямпы. Ён адчуваў гульню яе мускулаў, сьвежы, моцны пах ейных валасоў, і ўвесь час яго не пакідала шчасьлівае, ап’яняючае пачуцьце футра на ўсёй скуры. Ён жадаў, каб мазурка не скончвалася, але Ванда шэптам прамовіла:

    - Даволі.

    Валянцін пасадзіў яе. Яна папрасіла віна, ён падаў ёй келіх. Адпіваючы, яна спытала:

    - Вы спынілі позьнія шпацыры?

    Выраз яе твару Валянцін не разглядзеў.

    “Яна ведае, што я сачыў за ёю ў завулку”. Знарок раўнадушным тонам ён сказаў у сваю чаргу:

    - Чаму вы так думаеце?

    - Я толькі пытаю вас.

    Яна сказала гэта проста, зірнуўшы на яго як бы нават з недаўменьнем.

    - Часам я па-ранейшаму запозна гуляю.

    - Вось як, прамовіла яна няўважліва і абыякава, паднялася і падышла да Нэлі. Валянцін пахмурна правёў яе вачыма.

    З вечарынкі разышліся а другой гадзіне. Ванда сышла з Карскім. Валянцін адзначыў гэтае з нядобразычлівасьцю, не адважваючыся, аднак, у тым сабе прызнацца. Ён захаваў у памяці ўдар абцасікам з адначасовым задзірлівым і задорным патрэсваньнем галавою і плечуком.

    ...Ад Гольцмана і Гартанава прыйшлі лісты. Гольцман згаджаўся прыехаць у Менск, спраўляўся, калі патрэбна гэта зрабіць. Гартанаў паведамляў, што ў суседнім армейскім кіраўніцтве ўжо пачалася праверка вайсковаабавязаных, абяцаў гэтымі днямі “заглянуць” у канцылярыю.

    Трэба было сьпяшацца з выдаленьнем Ванды. Калі Валянцін у першы раз вырашыў ад яе пазбавіцца, ён меркаваў, што зрабіць гэта лёгка і не задумваўся, як усё гэтае адбудзецца. Зараз час было дзейнічаць і ён усё больш і больш упэўніваўся, што адказаць Вандзе зусім не проста. Пасьля доўгіх і падчас пакутлівых разважаньняў ён адказаў Гольцману, каб той прыяжджаў дзён праз дзесяць, і намеціў плян зьмяшчэньня Ванды. Ён пачаў абыходзіцца з ёй сушэй, няветліва, - знаходзіў недахопы ў яе працы, прымушаў перарабляць ведамасьці, прыдзіраючыся да дробязных памылак. Ён даручаў ёй пісаць адказы, складаць адносіны; іх рэдакцыя цяпер яго не задавальняла. Ён стараўся паказаць ёй, што яна марудна працуе, рабіў яе адказнай за хібы іншых супрацоўнікаў. Здарылася, Ванда прыйшла, на гадзіну пазьней звычайнага. Прымаючы ад яе пошту, ён спытаў аб прычыне яе спазьненьня. Ванда коратка патлумачыла: яе затрымалі асабістыя справы. Валянцін заўважыў, што падобныя тлумачэньні ён лічыць не дастатковымі. Ванда анічога не адказала, але пачырванела да мочак вушэй ды пасьпешна выйшла з кабінэту і на працягу ўсяго працоўнага дню не паказвалася, дасылаючы замест сябе іншых. Валянцін не ўмеў весьці канцылярскіх войнаў, ягоныя прыдзіркі да Ванды, вельмі спраўнай, былі няўклюдныя і занадта відавочныя: Ванда спачатку не разумела і зьдзіўлялася, але хутка зразумела, што яе выжываюць. У адказ яна засвоіла асобую манеру абыходжаньня з Валянцінам, адкрыта пагардлівую. Валянцін спазнаў крыўду ды прыніжэньне. Яго прыгнятала ўсьведамленьне, што ён дзейнічае несправядліва. Ён супакойваў сябе: - у мяне, - казаў ён сабе, - няма іншага выйсьця. Я павінен дапамагчы таварышам. Ванда гэтаму міжвольна перашкаджае. Я не ведаю яе. Можа быць, яна нават зьвязана з кантрвыведкай. - Довады гучалі пераканаўча, але не аблягчалі. Пачуцьцё віны не пакідала. Ён стараўся не сустракацца з Вандаю. Кожны раз, калі адчыняліся дзьверы ў ягоны кабінэт, ён трывожна чакаў і з палёгкай уздыхаў, калі замест яе паяўляўся хто-небудзь з суслужбоўцаў. У той жа час саромеючыся ды асуджаючы сябе, ён ствараў сьвет, гарачы, пакутлівы і страсны.

    Ванда стаяла перад ім неадступна. Ледзь ён прачынаўся, яшчэ ў паўдрымоце, у першае няяснае ўспрыманьне рэчаіснасьці ўзьнікаў яе вобраз, адлюстраваны з выразнасьцю ўяўленьня. Ён не толькі ўяўляў яе, ён яе адчуваў, ведаючы зараз аб ёй дробязі, якія раней ім не прыкмячаліся. Напрыклад, ён доўгі час лічыў што ў яе чорныя вочы, пакуль не ўпэўніўся, што яны вялікія ды сінія, і што цёмнымі яны падаюцца ад чорных, даўгіх веек, ад броваў і валасоў. Ён ведаў, як зьмяняўся яе твар, фігура і рухі ад сукні, ад прычоскі. Ён здагадваўся, калі яна праводзіла бяссонныя ночы. Гук ейнае мовы перадаваў яму настрой. Яна насіла пярсьцёнак з буйным рубінам. Часам яна здымала яго, - Валянцін прыкмеціў, яна бывала тады маўклівая, няўважлівая, часта задумвалася. Лісты, якія яна атрымлівала, чытала, прыкладваючы далоні да шчок, нібыта жадала іх ахалодзіць. Яна рэдка ўступала ў размовы з суслужбоўцамі, рэдка жартавала з імі, ні з кім з іх не сябравала, яны яе недалюблівалі, лічачы ганарліўкаю. Яна адносілася да гэтага абыякава. Валянціну гэта была дорага ў ёй. Часам яна прыходзіла ў канцылярыю падабрэўшай, - гэтае здаралася часьцей за ўсё ў ясныя, марозныя дні, калі сьнег ляжаў у сонечнай пазалоце, вушы і шчокі нібыта гарэлі ад халодных шчыпкоў зімы. Яна ніколі не сьнедала, - моцную, амаль чорную гарбату піла з чакалядам, і ў яе заўсёды ў стале былі кардонкі, перавітыя каляровымі стужкамі. Разьвітвалася яна лёгкім, ледзь прыкметным кіўком галавы, глядзела проста ў вочы, яе рука заўсёды была сухой і гарачай. Усе жанчыны, якіх ён ведаў, згубілі для яго сваю прыцягальнасьць. Ён глядзеў на іх раўнадушным і пустым позіркам. Для яго існавала яна адна, адзіная. Ён трымаў у сабе, насіў яе вобраз, дзе б ён ня быў, што б не рабіў. Гэта стамляла, больш, гэта даводзіла да бясьсільля і атупеньня. Яна прасьледавала яго як лёс, як пакараньне, спакушала яго, была пакараньнем за доўгія гады ўстрыманьня, за задушаныя, зьняважаныя інстынкты, за пачуцьці, не разьдзеленыя ні з кім. Ён перабіраў у памяці сваё мінулае, патаемнае, якое хаваў нават ад сябе, жыцьцё полу. У дзяцінстве, гадоў у восем, ён прачытаў лубачную кніжку “Бойка расейцаў з кабардынцамі, ці прыгожая магаметанка, якая памірае на труне свайго мужа”. Ён плакаў над лёсам чэркешанкі, хаваўся за гумном ў тарпах і стагах. Ён ня ведаў тады праўды нараджэньня чалавека, але пашарпаная, засаленая кніжка ўпершыню прымусіла яго перажываць няясную моцную цягу да жанчыны. Пачуцьце было пакутлівае і сладастраснае. Ён спужаўся яго. Велікапосны звон, гавеньне, споведзь, прычасьце, цёмныя лікі абразаў, малітоўнікі, пазакапваныя воскам на скураных пераплётах, чытаньне пакут Ісусавых, карціны страшнага суду, дзе грэшнікаў вытанчана катуюць – прымушалі яго пужліва адганяць ад сябе, як забароненае, усё што даведаўся ён потым ад вясковых аднагодкаў аб таямніцах полу... Сапсаванасьць падавалася яму нагэтулькі вялікай, што кладучыся спаць, ён засьцерагаў ложак свой хроснымі знакамі са ўсіх бакоў, асьцерагаючыся спакусаў і пякельных падступаў, і не раз, прасыпаючыся ўначы, укленчваў ён ў адной кашулі і паўтараў малітвы. Надалей была школа, духоўнае вучылішча, сэмінарыя. Ён жыў у бурсе ў ашалелым, вымарачным асяродзьдзі. Са сьценаў бурсы выпускалі толькі па сьвятах і толькі тых, каго маглі на некалькі гадзінаў узяць да сябе родныя. Дзяўчына, жанчына была забароненай, рэдкай, далёкай зданьню. Іх бачылі толькі на вуліцах, з вокнаў, падчас усяночных і абедняў. Аб іх казалі гідка і прывабліва. Імі цьвялілі і заўсёды яны здаваліся недасягальнымі істотамі іншых плянэтаў і вымярэньня. У сэмінарыі імі часта пужалі. Там хадзілі групамі ў вядомыя дамы, вярталіся з хваробамі, аб іх Валянцін думаў з агіднасьцю і жахам. Упершыню ён пачаў сустракацца з гімназісткамі, з фэльчаркамі ў падпольных гуртках. Пры сустрэчах на вячорках і сходах ён чырванеў, адказваў неўпапад, адзіноцваваў у куце, і тут жа з закутку закахаўся ў васьміклясніцу, з каштанавымі касамі, з лянівымі і мяккімі рухамі. Ён аддаў ёй рамантыку дваццаці гадоў, юначую летуценнасьць, сэмінарскую сарамлівасьць, горыч свайго першага росквіту, радасьць чаканьня чагосьці незвычайнага, сваё падзьвіжніцтва, роздум, месячныя ночы, бяссоньніцу, тугу бадзяньняў. Ягонае каханьне да яе, першае і заўсёды для ўсіх няўдалае, працягвалася некалькі гадоў. Іх разлучылі астрог, сасланьне, барацьба, ягоная нерашучасьць, упэўненасьць, што ў ягоным становішчы рэвалюцыянэра нельга мець жонку, дзіця, нават працяглага замілаваньня.

    Зараз Ванда помсьціла яму і за іх, і за яго самога, і за сябе. Усё, што ён задушваў у сабе з году ў год, з дзяцінства, натуральныя пачуцьці мужчыны да жанчыны, запасы пяшчотнасьці, прагу садружнасьці, жаночай утульнасьці – яна выклікала, узьняла ў ім з моцай, якую ён ніколі не знаходзіў у сабе. Тады ж Валянцін зьведаў журбу пахмурных, адзінокіх дзён, марнасьць надзей, зьнясільваючых думак, неадчэпных уяўленьняў усё аб адным і тым жа. Ён тады чуў жорсткую жалезную эпоху, пачуў яе каменны гуд і хаду, закон барацьбы, яе няўхільную пасьлядоўнасьць – і свой маленькі чалавечы лёс. Значным, велізарным сэнсам напоўніліся для яго завучаныя на школьнай лаве радкі вялікага рускага паэты аб Яўгену, аб тым, як “прояснились мысли страшно”, - “он узнал и место, где потоп играл, где волны хищные толпились... и того, кто неподвижно возвышался во мраке медною главою”.

    У сваіх летуценьнях ён ужо пераходзіў межы рэальнасьці. Яму падавалася, у што ён думае аб Вандзе, але гэта было памылковае. Істота створаная ім ва ўяўленьні, толькі аддалена паходзіла на яе. Яна, як бы набыла сваё самастойнае жыцьцё. Ён быў ужо закаханы ў падабенства Ванды. Захапленьне гэтым вобразам уводзіла ад жыцьця; расьсеяць, задаволіць гэтае пачуцьцё ужо не маглі ні Ванда, ні іншая жанчына. Ён адчуваў нават расчараваньне, калі бачыў яе – абыдзеную, сапраўдную. Яна была бляднее, горш свайго двайніка, перашкаджала свайму вобразу жыць асобным жыцьцём, мець якасьці, якімі ён надзяліў гэтую здань. Прывід дазваляў яму рабіць з сабою што хочаш. Ён падпарадкоўваўся, аддаваўся яму. У канцы канцоў Валянцін пачаў ненавідзіць Ванду і яшчэ больш яе вобраз за тое, што яны былі пастаянна з ім і не давалі яму адпачынку. Ён быў бясьсільны супраць іх, не мог забыцца. З цяжкасьцю чытаў ён кнігу, праз сілу спраўляўся з працаю ў канцылярыі. Ён намагаўся няславіць Ванду, знаходзіў у ёй заганы, эгаізм, схільнасьць да разбэшчанасьці, дробнае пошлае какецтва. Ён ужо не сумняваўся, што яна абслугоўвае ахранку, знаходзіў у гэтым нават радасьць, дзіўную асалоду. Ён не глядзеў на яе, калі яна ўваходзіла да яго ў кабінэт і праводзіў яе вачыма, поўнымі непрыязнасьці. Часам ён нават зьдзіўляўся, адкуль у яго столькі злосьці да яе. Потым ён дакараў і нават сябе пужаў, што яму пагражае страта рэвалюцыйнай стойкасьці, чуцьця, справядлівасьці. Але ледзьве ён пачынаў думаць пра Арсеня, пра Язэпа, пра замежных і тутэйшых сяброў, пра пасьпяховасьць рэвалюцыйнай справы, - усё прыходзіла ў парадак, атрымлівала зграбнасьць ды непахіснасьць. Яму дапамагалі набытыя гадамі ў падпольлі дабрадзейныя звычкі і навыкі.

    У тыя дні Валянціну прысьніўся памятны сон. Дзесьці надрыўна грукоча цяжкая артылерыя. Ноч гэтакая цёмная, што ён не бачыць нават сваіх ног. Ён у шынялі, з ружжом. Немцы прарвалі фронт, прасьледуюць разьбітыя расейскія часткі. Трэба хутчэй схавацца. Ён бяжыць разам з астатнімі, спатыкаючыся ды падаючы. Сэрца калоціцца частым малатком у грудную клетку. Нечакана ён аказваецца адзін у хаце. У вокнах цёмна, ад іх адыходзіць злавеснае маўчаньне. “Мабыць сьпяць”. Ён грукае ў дзьверы, штурхае іх, яны расчыняюцца, ён уваходзіць у хату, запальвае запалку, аглядваецца. У пярэднім куце ён бачыць чыгунную бабу. Яна аграмаднага росту, сядзіць на ўзвышшы. Твар яе ў падоўжных зморшчынах, нібыта ў разорах. Частка носу і падбародак адбітыя, замест ноздраў зеўраюць чорныя дзюркі. Тоўстыя губы зьмярцьвела напаўрастуленыя. Тырчаць моцныя, рэдкія зубы верхняга шэрагу, ніжніх зубоў ня бачна. Валасоў няма, чэрап голы. Валянцін запальвае другую запалку і тут прыкмячае: - чыгунная баба, бессаромна рассунуўшы ногі паліць люльку, удыхаючы задушлівы дым. Вочы ў яе вылупленыя, але яны жывыя, чалавечыя. Валянціну падаецца, што ў бабе хтосьці сядзіць і сочыць за ім, бруха і грудзі ў бабы агідна адвісьлі. Баба павольна падносіць да рота люльку, па твары паўзе гідкая, пажадлівая ўсьмешка, падобная на сударгу. У жаху Валянцін выбегае з хаты. Край неба ахоплены даўгімі і вострымі языкамі полымя...

    Прыехаў Гартанаў. Ён зьявіўся ў базісным кіраўніцтве, імклівы, распарадчы і чымсьці вельмі задаволены. Ці ўсё ў парадку? Як ідзе падрыхтоўка да рэвізіі? Штабная тройка ў трэцім армейскім кіраўніцтве шалее, адпраўляючы сотні супрацоўнікаў на фронт у акопы. Трэба падцягнуцца. Валянцін заявіў Гартанаву, што лічыць становішча бязрадасным, падрабязна пачаў дакладаць аб справах. Гартанаў насупіўся.

    Усё гэта я ведаю, сябра мой, - перабіў ён Валянціна, - але трэба чаго б гэта ні каштавала знайсьці выхад. Праверка павінна прайсьці ў нас цалкам пасьпяхова. – Ён глянуў на Валянціна строга і рашуча. – Я разумею твае цяжкасьці (“твае”? – падумалася Валянціну) – я іх цалкам разумею і падзяляю, - аднак, і ў нас ёсьць такі-сякі вопыт. Мы рэвалюцыянэры, а не канцылярскія пацукі. Мы прайшлі выдатную школу. Патрэбныя кемлівасьць, выкрутлівасьць, пачын. Патрэбна ў час не разгубіцца.

    - Усё гэта так, - панура згадзіўся Валянцін, - але што ж я магу зрабіць, калі ў нас на адтэрміноўшчыкаў няма апраўдальных дакумэнтаў.

    - Іх трэба дастаць, - цьвёрда заявіў Гартанаў.

    - Лёгка сказаць, – запярэчыў Валянцін.

    Настала маўчаньне.

    - Ці не зможаш ты таксама прысутнічаць пры праверцы? – спытаў Валянцін. – Гэта было б вельмі важна і патрэбна.

    - Вельмі магчыма і нават верагодна, - згадзіўся пасьпешна Гартанаў. – Бадай, ты правы. У Міры ў мяне ёсьць абсалютна неадкладныя справы, але на час я пастараюся ад іх адкараскацца. Як толькі зьявіцца штабная тройка, то ты паведаміш мяне тэрміновай тэлеграмай, - я прыеду, напраўлю працу, закончыш ты яе без мяне.

    У Менску Гартанаў прабыў больш тыдня. Ён двойчы прыходзіў у канцылярыю, знаёміўся са справамі, уяжджаючы пацьвердзіў абяцаньне.

    ... Ванду на службе працягвалі наведваць яе знаёмыя. Аднойчы, пасьля чарговых спраў, Валянцін, не гледзячы на яе, заявіў, што лічыць прыём ёю чужых асобаў непрыемным. Ванда нэрвова паднялася са стулу. У яе задрыжэлі губы, сышліся бровы. Яна жорстка спытала:

    - Скажыце, што вам ад мяне трэба?

    Пытаньне застала Валянціна зьнянацку. Ён прамармытаў:

    - Мне ад вас нічога не трэба. – Грубее дабавіў: - З чаго вы ўзялі?

    - За апошні час вы чапляецеся да мяне.

    - Гэта няпраўда, - заявіў Валянцін, паднімаючыся са стулу.

    Ванда настойліва сказала:

    - Не гэта праўда. Няпраўду гаворыце вы, а не я, і вы гэта ведаеце. Вы знаходзіце памылкі, калі іх няма; робіце заўвагі зусім несправядлівыя. Вы прымаеце мяне да сябе, нібыта рабіце ласку. Па якімсьці, невядомым мне меркаваньням, вы не жадаеце са мною працаваць. Гэта вашая справа, але вы павінны былі заявіць пра гэтае прама. Гэта было б, па крайняй меры, сумленна і прасьцей.

    Валянцін маўчаў, апусьціўшы вочы на пісьмовы стол. У адным з пакояў аддалена зазваніў тэлефон, з кучы папераў на падлогу споўз сьцізорык. Валянцін доўга паднімаў яго. Запінаючыся і, як бы нехаця, сказаў:

    - Так, нам лепей расстацца. Вы не падыходзіце да працы. Тут патрэбны больш вопытны чалавек.

    Ванда пагардліва прыжмурылася ды усьміхнуўшыся і, не адрываючыся ад твару Валянціна, прамовіла:

    - Дзякуй за позьнюю шчырасьць. Сёньня ж падам рапарт аб адлічэньні ў рэзэрв армейскага кіраўніцтва.

    Яна пайшла да дзьвярэй, хацела іх адчыніць, затрымалася ды абярнулася:

    - Пакідаю за сабой права думаць аб вас, што пажадана.

    Валянцін падышоў да Ванды. Яны стаялі адзін супраць аднаго як ворагі. Валянцін правёў рукою па ілбе. Рука ў яго дрыжэла. Ванда часта міргала павекамі. Трымаючыся за ручку дзьверы, яна чакала. Яны абодва пабляднелі. Яна цяжка дыхала, ноздры яе раздуваліся. Вочы былі злосныя.

    - Што вы сказалі? – хрыпла спытаў Валянцін. Губы дрэнна слухаліся яго.

    Ванда адняла рукі ад дзьвярэй, з моцай прашаптала:

    - Навошта вы сачылі за мною? Што вам ад мяне патрэбна?

    Валянцін задушыў сяк-так разгубленасьць.

    - Я не ведаю аб чым вы гаворыце. Вам прымроілася.

    Ванда адвярнулася ды рашуча адчыніла дзьверы.

    Валянцін падышоў да вакна. За вакном павольна падалі рэдкія, вялікія камякі сьнегу. Надыходзіў вечар. Сьнег на двары і даху пасінеў. За сумным драўляным плотам ляжала пустка з голымі, мёрзлымі кустамі дзядоўніку.

    “Замір’е... раніца...аэрапляны...” - пранеслася ў галаве Валянціна.

    Ён прыціснуўся ілбом да шкла...- Так і трэба, не распускай паўлінавага хвасту. – Сьмешна, горка, недарэчна і бязглузда... Як жа гэта я схібіў? А лічыў яшчэ сябе вельмі вопытным... Служыць яна ці не ў контрвыведцы? Калі служыць, мой промах у завулку ганебны!”

    Ён з асуджэньнем пакачаў галявою.

    “Замір’е... раніца... вакно... Які ў яе тады быў чалавечы твар... і гэтая хусьцінка... дзе ж праўда?”

    Ён не прыкмячаў, што губы ў яго бязгучна варушыліся.

    Ён пытаўся разабрацца ў паперах, але не мог засяродзіцца, - устаў, доўга крочыў па кабінэту.

    Увайшла Ванда, моўчкі паклала рапарт на стол. Валянцін не глянуў на яе. Калі яна сыходзіла, ён прамовіў:

    “Усяго добрага”.

    Яна нічога не адказала. У пакоі млява працаваў вэнтылятар. Не жадаючы паказвацца супрацоўнікам, Валянцін выйшаў чорным ходам. Ноч ён правёў бяссонную. Раніцаю была пустата ды раўнадушша.

    Дні праз два прыехаў Гольцман.

                                                                              VI

    У сьнежні штаб Заходняга фронту даслаў праверачную камісію. Яна складалася з генэрала Іпацьцева, панурага штабс-капітана Зайцава і паручніка Карасьцянецкага. Ростам Іпацьцеў не вызначаўся і, каб схаваць гэты недахоп, малайцавата выцягваўся, адкідваў назад галаву і вылупліваў вочы. Сінявата–фіялетавы нос расплываўся ў яго паміж друзлымі і старэча-румянымі шчокамі, з вушэй тырчалі пучкі сівых валасоў, вусы сярдзіта тапырыліся. Генэрал увайшоў у канцылярыю, аглушальна грукаючы абцасамі, у суправаджэньні штабс-капітана і паручніка, акінуў памяшканьне поглядам пераможцы, які толькі што выйграў слаўную і крывепралітную бітву. Супыніўшыся ў дзьвярах, ён спытаў:

    - Дзе начальнік?!

    Валянцін выйшаў з кабінэту, “даклаў”, ягонаму правасхадзіцельству, што ён сакратар канцылярыі і што яму даручана армейскім кіраўніцтвам даваць тлумачэньні камісіі па справах вайсковаабавязаных. Генэрал не даслухаў Валянціна; гледзячы кудысьці угору, на столь, спытаў:

    - На вайсковай службе знаходзіліся? Не? Асуджаю. Імя, імя па бацьку, прозьвішча? Па-ручнік! Запішыце. – Ён абвёў раз’юшаным позіркам супрацоўнікаў і супрацоўніц, якія стаялі на выцяжку. – Што? Усе укрываюцца ад пакліканьня? Неадкладна на фронт, у акопы! Вы, спадар сакратар, іхні галоўны ўкрывальнік! Не! Паглядзім, паглядзім! Па-ручнік! За працу.

    Валянцін прапанаваў Іпацьцеву прайсьці ў кабінэт. Іпацьцеў зьвярнуў увагу перш за ўсё на Гольцмана. Гольцман стаяў ля сталу, выпрудзіўшы недарэчна чэрава, прычым пас у яго залез ледзь не пад мышкі. Ён задраў галаву, але не мог расправіць сутулыя плечы, касіў імі і гарбаціўся. Генэрал некаторы час моўчкі з абурэньнем сузіраў яго, потым ускіпеў:

   - Гэтта што такое? Як стаіце, мілсдар?!

    - Мой памочнік, - паспрабаваў Валянцін адвесьці генэральскі гнеў ад Гольцмана.

    Гольцман выдаў якойсьці кракаючы гук.

    - Асуджваю! – Рашуча абвясьціў Іпацьцеў. – Аніякай вайсковай выпраўкі! Убраць! Па-ручнік! Запішыце.

    Што патрэбна было запісаць, генэрал, пэўна, і сам не ведаў. Зрэшты, ён тут жа забыў пра сваё распараджэньне, распрануўся, (дакладней, яго распрануў паручнік), сеў, шырока расставіўшы пад сталом ногі, аддзьмухваючыся і выціраючы насоўкай твар. Гольцман схаваўся. Аддыхаўшыся, Іпацьцеў іншым, звычайным па-старэчы стомленым голасам папрасіў:

    - А ці нельга, спадар сакратар, нам гарбаткі падаць? Спадзяюся, вы праваслаўны, а праваслаўным перад працаю гарбата - першая справа.

    Пакуль генэрал, паручнік і штабс-капітан пілі гарбату, Валянцін падаў Гартанаву тэрміновую тэлеграму, што штабная камісія прыступіла да праверкі вайсковаабавязаных і што Валянцін чакае ягонага прыезду.

    Пасьля гарбаты Іпацьцеў ізноў пастражэў і, калі Валянцін паклаў перад ім першы сьпіс, ён па рачынаму вытарашчыў вочы, ды з пагрозаю спытаў:

    - Па-ручнік, сіні аловак ёсьць? Дабра-с, выдатна-с! Зараз мы даведаемся, хто ў іх тут укрываецца, зараз даведаемся-с. – Ён падсунуў да сябе сьпіс, тыцнуў ў яго тоўстым, багровым пальцам. - Тэк -с! Абрыкосаў Іван, начальнік тэхнічнай дружыны, трыццаці двух гадоў. Дакумэнты на стол. На сьвежую ваду-с!

    Дакумэнты аказаліся не ў парадку. Было “узбуджана хадайніцтва”, адказу кіраўніцтва не мела. Генэрал нахохліўся, паглядзеў на Валянціна пераможаным поглядам: - мяне, маўляў, не правядзеш. Стукаючы указальным пальцам, загадаў:

    - Па-ручнік! Стаўце яму сінюю птушку.

    Паручнік паставіў насупраць прозьвішча Абрыкосава адзнаку сінім алоўкам, падобную на квадратовы корань. Генэрал патлумачыў Валянціну:

    Сіняя птушка, мілсдар, азначае, што галубчык павінен неадкладна ляцець у акопы. Зразумелі? Наступны па парадку, дакумэнты!

    У наступнага па парадку дакумэнты знаходзіліся ў іншым армейскім кіраўніцтве. Валянцін паспрабаваў растлумачыць Іпацьцеву, якім чынам гэта здарылася. Генэрал шумна уцягнуў носам паветра, ды засоўгаўся на стуле.

    - Пра-ашу мяне не вучыць! Паручнік! Стаўце яму сінюю птушку, забрыць!

    Сінія птушкі усё гусьцей упрыгожвалі сьпісы. Справа правальвалася. Былі ўжо “забрытыя” некалькі таварышаў, пазначаныя Язэпам. Генэрал устаў з-за сталу ды закрочыў па кабінэце, засунуўшы глыбока рукі ў кішэні. Жмурачыся і прыцэльваючыся, ён як бы зьняможана і нават са шкадаваньнем, але не без злараднасьці кідаў: “сінюю птушку, сінюю птушку, паручнік!” Штабс-капітан з абвіслымі вусамі не выдаў ні воднага гуку, глядзеў без усялякай праявы ў акно і пачухваў падбародак. Паручнік бліскаў праборам і ямачкамі на шчоках. Зрэдку ён паслужліва і пачціва дазваляў сабе перапытаць генэрала. Замест Гольцмана дакумэнты з суседняга пакою падавала супрацоўніца Ліпатава, белацелая ды пышнавалосая бялявая. Стаміўшыся ад працы, Іпацьцеў стаў касавурыць вочы на яе высокі бюст і кракаць, нарэшце, не сьцярпеў, і, калі яна выйшла з кабінэту, ён, панізіўшы голас, чмокаючы губамі, спытаў Валянціна:

    - Ваша памочніца? Адабраю. Гм. Гм.! Нічога, мамачка. Паручнік, што вы скажыце на гэта?

    Паручнік лісьліва ухмыльнуўся, прыўстаў і шчоўкнуў шпорамі.

    Мілёнка, сапраўдная мілёнка, - працягваў генэрал зусім ужо дабрадушна. Падміргнуўшы Валянціну, гульліва спытаў: - спадар сакратар, сазнавайцеся: таго... улягаеце за душачкай? Ага, чырванееце?...Разумеем.

    Валянцін стаяў бледны ды раздражнёны хадой праверкі.

    – Хе... Хе... Хе... А ці не адбіць нам яе ў вас? Так-с. У пакараньне за прыкрываньне гультаёў і боўдзіл? Вашае меркаваньне, паручнік? - Ён павярнуўся да яго ўсім корпусам. Той ізноў прыўстаў, ды пстрыкнуў паслужліва шпорамі. Генэрал прыняў малайцаваты выгляд. - Ведалі і мы калісьці гэткіх банбашачак... гэткіх самых, як іх... наогул: фэстончыкі, банцікі, разэтачкі, віньнетачкі, ямачкі, падвязачкі... эээ... Чаравічкі там размаітыя: Куды вам, цяперашнім, да нашага пакаленьня! Арлы былі, рыцары! І біцца, і піць, і любіць, і служыць умелі. А чаму, спытаю я вас? А таму, што ўстоі мелі і прыстойнасьць. Бывала, пройдзеш у афіцэрскім сходзе на балі міма дамачкі, а яна, бедная, ад аднае тваёй хады так і млее, так і распускаецца ўся бутонам гэтакім. А ты плечуком павядзеш, вус пакруціш – тут ужо ёй канец, мілёнцы. Усё было, так!

    Генэрал летуценна глядзеў на шпалеры. Зморшчыны на ягоным твары вяла шавяліліся. Пажаваўшы ротам, ён раптам устрапянуўся, насупіў бровы, ды зычным тонам скамандаваў:

    - Наступны! Дакумэнты!

    Даючы тлумачэньні, Валянцін прыкмеціў, што стары яго не слухае і толькі, калі ён змоўк, Іпацьцеў машынальна прамовіў:

    - Сінюю птушку.

    Паручнік асьцярожна сказаў, што ў вайсковаабавязанага паперы ў парадку.

    - Закрэсьліць сінюю птушку! – сярдзіта распарадзіўся генэрал і фыркнуў.

    Праз чвэрць гадзіны ён заявіў, што на сёньняшні дзень працу можна лічыць скончанай.

    - Спадар сакратар, зьвярнуўся ён да Валянціна, зьбіраючыся сыходзіць, - ёсьць у вас шуфляда ў стале з замком і ключом? Ёсьць? Выдатна. Па-аручнік! Сьпісы на вашай адказнасьці. Заўтра прашу быць у канцылярыі не пазьней адзінаццаці гадзінаў дню.

    Паручнік сабраў сьпісы, паклаў іх у шуфляду, Валянцін перадаў яму ключ. Генэрал “прайшоўся” з кабінэту, дзелавіта паціраючы рукі як чалавек, які плённа і шмат папрацаваў і зараз мае права на законны адпачынак.

    Нечакана ўсё складалася цудоўна. Не патрэбна было заказваць сьлюсару другога ключа. Сьпісы ляжалі ў правай бочнай шуфлядзе пісьмовага сталу. Належала толькі высунуць сярэднюю шуфляду; пераборкі паміж шуфлядамі не даходзілі да верху, рука вольна прасоўвалася ў прамежак. Валянцін пачакаў, калі супрацоўнікі разышліся з кіраўніцтва абедаць, зачыніў кабінэт, дастаў з шуфляды паперы, паклаў перад сабою і сьпіс, які перадаў яму Язэп. Праца генэрала паказалася яму недарэчнай: ён зусім не кіраваўся правіламі аб адтэрміноўках, адпраўляючы ў дзеючую армію раённых загадчыкаў, начальнікаў аддзелаў, лекараў, пакідаючы ў задзіночаньні бугальтараў, тэхнікаў ды сакратароў. Валянцін абмежаваўся тут толькі нязначнымі папраўкамі. Скрозь былі зьнішчаныя адзнакі, якія датычыліся таварышаў. Гэткіх адзнак ён налічыў пяць ці шэсьць. У выніку Валянцін паменшыў колькасьць “птушак” прыблізна на чвэрць. Праца працягвалася каля паўгадзіны. Яму ніхто не перашкаджаў. Спачатку Валянцін адчуваў нэрвовую таропкасьць, вельмі сьпяшаўся, нібыта баяўся быць злоўленым на месцы злачынства, але потым мала-памалу супакоіўся. У канцылярыі стаяла нязвыклая цішыня Валянцін успомніў аб Вандзе. Ён дарэмна выдаліў яе са службы. Яму зажадалася яе бачыць, пачуць яе голас, але тут перад ім паўстаў яе пагардлівы твар, прагучалі абразьлівыя словы – Валянцін скрывіў твар нібыта яго занепакоіў моцны боль, ды мацней сьціснуў сіні аловак. Усё прамінае, міне і гэтае.

    Ён расставіў у копіі “сінія птушкі” па свайму меркаваньню, зьніштожыў генэральскі сьпіс, ды паклаў паперы зварот у шуфляду.

    Далей усё пайшло, як у першы дзень праверкі. Генэрал прыходзіў ля палудзеня, бушаваў, рыкаў, камандаваў, патрабаваў, каб паручнік ставіў “сінія птушкі” кракаў, гледзячы на Ліпатаву, уставаў, скардзіўся на галаўныя болі, грубавата фамільярнічаў, казаў паўжартам, напаўсур’ёзна, што Валянцін – галава ўсіх, хто хаваецца ад пакліканьня, і што ўсё задзіночаньне трэба адправіць у першую лінію акопаў, выхадзіў, паказваючы чырвоныя лямпасы. Увечары Валянцін займаўся чарговым падлогам. Гартанаў на тэлеграму Валянціна не адказаў. Валянцін тэлеграфаваў нанава, яму ўсё ж карцела, каб “фактычны намесьнік” падзяліў з ім адказнасьць. Гартанаў ізноў прамаўчаў. Гольцман адседжваўся ў дальніх пакоях канцылярыі. Зрэшты, генэрал аб ім успомніў, зьвярнуўшыся аднойчы да Валянціна з пытаньнем:

    - А адкажыце, дзе гэты, як яго, ваш памочнік?

    Валянцін ветла нагадаў Іпацьцеву ягонае распараджэньне. Генэрал засоп ды коратка загадаў:

    - Па-клікаць сюды!

    Калі Гольцман зьявіўся, генэрал агледзеў яго з ног да галявы, ды строга запытаў:

    - Імя, імя па бацьку, прозьвішча, гады, адукацыя?

    Гольцман адказаў. Генэрал штосьці замыкаў, ківаючы галявою.

    - Больш пытаньняў не маю, няхай ходзіць вольна, не перашкаджаю.

    Гольцман, які адыходзіў задам, зьнік. Іпацьцеў наблізіў друзлы корпус да Валянціна, даверліва прамовіў:

    - Паміж намі: здаецца, з жыдоў будзе?

    Валянцін пацьвердзіў, што Гольцман, сапраўды, габрэй.

    - Апасаюся. Не веру. Глядзіце за ім ва ўсе вочы. Майце на ўвазе: да вайсковай службы яны ня здатныя–с. А, зрэшты, справа вашая, вашая справа.

    На трэці ці на чацьвёрты дзень праверачнай работы, Іпацьцеў, перад выхадам з канцылярыі, пажадаў застацца сам-насам з Валянцінам. Штабс-капітан і паручнік выйшлі з кабінэту. Генэрал узмоцнена запыхкаў, спацеў, ды падышоў усутыч да Валянціна.

    - Э-э-э!..Паслухайце... прашу вас... як яго... аб аднае паслузе. Э-э-э... Увечары прыяжджаюць з Масквы, так сказаць, жонка з дачкою. Мы ж тут на фронце да ўсяго прызвычаіліся... але ж... дамскаму саслоўю патрабуюцца ўсялякія чыкі-брыкі, зручнасьці, сустрэчы, кватэркі, дыванкі, парфумы. Дачка ў Смольным, жонка таксама... Адным словам, адэкалён. Ці не знойдзецца на гадзіну аўтамабіль адвесьці маіх з вакзалу? На рамізьніку лічу нязручным. Канечне дробязі, глупства. Калі цяжкавата, не настойваю, але прасіў бы, прасіў бы.

    Генэрал гаварыў як бы нядбайным тонам, але пытаньне пра аўтамабіль, відавочна, яго турбавала. Да таго ж ён паглядваў на дзьверы, каб ніхто не ўвайшоў і не пачуў ягонай размовы. Валянціну зрабілася няёмка і трошкі шкада старога. Ён паабяцаў уладзіць справу, ды падышоў да тэлефону. Генэрал амаль шэптам папярэдзіў яго:

    - Э-э-э! Без лішняга шуму... так сказаць, цалкам прыватным чынам, цалкам.

    Валянцін супакоіў генэрала ды затэлефанаваў у камітэт. Аўтамабіль абяцалі выслаць па адрасу. Іпацьцеў пайшоў абмякшы і нават пажартаваў над паручнікам.

    Праз некалькі дзён праверка была скончаная. Ведамасьці, складзеныя па адзнакам Валянціна, генэрал і сябры камісіі падпісалі з радасным выглядам. Генэрал не прамінуў пахваліцца:

    - У нас, спадар сакратар, па вайсковаму: хуткасьць, націск, прыцэл. Няхай іх, галубкоў вашых, земгусараў, папаганяюць з сумачкай, у амуніцыі. Няхай панюхаюць нямецкага пораху. Не зашкодзіць–с.

    Разьвітваючыся, Іпацьцеў выразіў Валянціну ўдзячнасьць “за садзейнічаньне і за ўважлівыя адносіны да сваіх абавязкаў”.

    - Люба, вельмі люба з вашага боку. Радыя бачыць вас у сябе ў дывізіі. Па-ручнік! Сьпісы сёньня ж у штаб фронту!

    Правёўшы праверачную камісію, Валянцін адправіўся да Язэпа і распавёў аб сваім посьпеху. Язэп выслухаў яго з крыўдным раўнадушшам і нават няўважліва, нібыта тое, што рабіў Валянцін, зьяўлялася справай звычайнай ды лёгкай. Аб генэрале Язэп адазваўся вельмі коратка:

    - Паболей б нам гэткіх асталопаў. Іншыя больш кемлівыя...

    - У чым справа? – спытаў насьцярожана Валянцін.

    Язэп доўга казаў паўнамёкамі, кансьпіраваў, - нарэшце, заклінаючы Валянціна, паведаміў, што з групы вайсковых работнікаў сёй-той раскрыты жандарамі і контрвыведкай. Двое арыштаваныя, за іншымі палююць сышчыкі.

    - За мной, – дадаў Язэп, - таксама сочаць. Вам патрэбна зьехаць.

    - А вам?

    - Я ўжо прыняў захады. Праз два тыдні таксама зьяжджаю.

    Чаму ж праз два тыдні, а не праз два дні?

    Язэп прыняў таямнічы, хітры і шматвопытны выгляд. Блытаючыся ў матузу пэнснэ, паважна і павучальна сказаў:

    - Не ведаеце, таварыш, асноўных правілаў кансьпірацыі. Раней часу нельга ўспуджваць шпегаў. Трэба разважаць псыхалягічна. Няхай яны нямнога абвыкнуцца, увага саслабее, тут я і пакіну іх з носам. Справа правераная. У мяне свае прынцыпы: стараюся зьехаць не раней за два тыдні пасьля таго, як прыкмячаю за сабою назіраньне.

    - І што ж, дапамагае?

    Язэп раптам разьюшыўся.

    - Што вы да мяне прычапіліся? Я ведаю, што раблю. Мэтад трэба заўсёды правяраць на вопыце. Нельга ж паддавацца паніцы.

    Валянцін марна ўгаворваў Язэпа адкласьці “вопыт”. Язэп з незвычайнаю ўпартасьцю абараняў сваю тэорыю. Валянцін праспрачаўся з ім больш гадзіны, ні ў чым не дамогся посьпеху, сышоў раззлаваны. З-за вугалу бліжэйшага скрыжаваньня за ім увязаўся філёр. Філёр трапіўся, на шчасьце, не з бывалых, і Валянцін здолеў ад яго адкараскацца. Усё ж ён пасьпяшыў зьехаць у кіраўніцтва, якое да гэтага часу перабралася ў Мір. Ужо значна пазьней, пасьля Кастрычніцкага перавароту, ён сустрэўся з Язэпам у Харкаве і ад яго даведаўся, што “псыхалёгія” і “вопыт” выпрабаваньняў не вытрымалі: Язэп быў арыштаваны неўзабаве пасьля ад’езду Валянціна.

                                                                         VII

    У Міры Валянцін Гартанава не застаў: яго перавялі з падвышэньнем у іншае армейскае кіраўніцтва. Замест яго гаспадарыў галоўны ўпаўнаважаны Пятлюра. Ванды ў Міры таксама не аказалася. Пятлюра прапанаваў Валянціну “адпачыць”, відавочна не ведаючы, куды яго прызначыць. Валянцін згадзіўся і каля месяцу анічога не рабіў. За гэты час ён пасьпеў прыглядзецца да Пятлюры.

    У пасьлякастрычніцкую пару, чытаючы аб “пане-атамане”, пра “генэрала” Пятлюру, Валянцін нярэдка пытаўся ў сябе – як магло здарыцца, што Пятлюра зрабіўся завадатарам украінскіх нацыяналістых? Сярэдняга росту, паголены, з пакамечаным тварам правінцыяльнага актора, звычайна пануры, які зрэдку, нібы праз моц, бадзёрыцца, Пятлюра ўяўляўся Валянціну чалавекам цалкам пасрэдным. У дзевяцьсот пятым годзе Пятлюра прылічаў сябе да сацыял-дэмакратаў, служыў, як перадавалі, у адным з маскоўскіх банкаў, у гады вайны ўкрываўся ў Земскім задзіночаньні, пасьпяхова пасоўваўся па службе няведама за якія заслугі. Валянціну з Пятлюрам заўсёды рабілася сумна. Ягоныя разважаньні былі пляскатыя, бадай, нават пашлаватыя. Выказваў ён іх шэрым, хрыплаватым голасам, адтапырваючы губы. Ні адвагі, ні мужнасьці ў ім не прыкмячалася. Штаб арміі яму ўсяляў боязь, а імя камандуючага Рагозы ён вымаўляў з пашанай і важка. Ён уважліва сачыў, каб справаводзтва знаходзілася ў парадку, паважаў канцылярскую самавітасьць. Любіў выдумляць новыя аддзелы і пададдзелы, вызначаць і разьмяжоўваць іхнюю дзейнасьць. Ён акаляў сябе шэрымі, дагодлівымі і разьбітнымі маладымі людзьмі, мітусьлівымі гультаямі, лісьлівымі падлізьнікамі, франтамі з корцікамі і шаблямі. У установах задзіночаньня, у шпіталях, у гарбатнях, у страўнях працягваўся крадзеж, панавала безгаспадарчасьць – Пятлюра ведаў аб іх, засмучаўся, аддаваў распараджэньні, але колькі-небудзь дзейснай барацьбы не вёў. У дробязях жа часам рабіўся ўпартым ды незгаворлівым. Выслухаўшы свайго субяседніка, ён у процівагу довадам каротка адказваў: “А я прашу вас рабіць, як я казаў вам раней”. Палітычных размоваў у Валянціна з Пятлюрам амаль не было, але па розным мімалётным ягоным выказваньням ён упэўніўся, што аніякіх устойлівых поглядаў на вайну, на яе прычыны Пятлюра не меў. У тыя гады ён быў чыноўнік, начальнік, упаўнаважаны. Ён любіў хітраваць, але хітрасьць у яго была дробязная. Аднойчы Пятлюра вярнуўся са штабу арміі позна ўвечары, тэрмінова выклікаў да сябе Валянціна. Калі Валянцін увайшоў, Пятлюра паглядзеў, ці моцна прычыненыя дзьверы, папрасіў перш-наперш трымаць размову ў таямніцы, потым паведаміў:

    - Генэрал Рагоза паведаміў мне пад сакрэтам, што ў раёне арміі арыштаваны гектограф з гатовымі адозвамі, у іх зьмешчаныя заклікі да пераўтварэньня нашай вайны ў рэвалюцыю. Асоба, у якой выяўленыя адозвы, зьбегла. Генэрал дадаў, што, па сьведчаньням контрвыведкі, існуе цэлае рэвалюцыйнае кодла. Праўда, ён анічога не сказаў заганнага аб супрацоўніках нашага кіраўніцтва, але ва ўсялякім разе папярэджваньне Рагозы належыць прыняць да ўвагі. Прашу вас зрабіць з гэтага адпаведныя вывады.

    - Але чаму, - спытаў Валянцін, – вы абралі мяне для гэтай размовы?

    Пятлюра пачухаў сінюю паголеную шчаку, апусьціў вочы, ды адказаў:

    - Наш агульны знаёмы Гартанаў у адной з гутарак перад сваім ад’ездам адсюль даў мне між іншым зразумець, хто вы такі. Я ведаю вас, ведаю вашае мінулае. Само сабою разумеецца, мне і ў галаву не прыходзіць думка, што вы ведзяце тут падпольную працу, але, можа быць, вы знойдзеце патрэбным папярэдзіць сваіх знаёмых, што Рагоза вельмі занепакоены, ды і мне, скажу па праўдзе, усё гэтае не падабаецца: вы самі разумееце, на мяне ўскладзеная поўная адказнасьць за армейскае кіраўніцтва, і... усё гэта зусім няўчас.

    Валянцін падзякаваў Пятлюру за давер, запэўніўшы яго, што ні ён, ні ягоныя знаёмыя ў падпольнай групе не знаходзяцца. Пятлюра слухаў яго з непранікальным выглядам, зьлёгку падтакваў, ківаў галявою, але пры гэтым неяк двухсэнсоўна перхаў у жменьку. Адпускаючы, настойліва паўтарыў просьбу, доўга і моцна ціснуў руку, запытаўся, ці задаволены Валянцін сваім становішчам у кіраўніцтве.

    Валянцін здолеў потым выясьніць, што контрвыведка, арыштаваўшы гектограф і адозвы, натрапіла на сьлед Арсеня (Фрунзе). Ён хаваўся у задзіночаньні пад прозьвішчам Міхайлава. Здарылася гэта на пачатку студзеня семнаццатага году, - а ў дні Лютаўскай рэвалюцыі Міхайлаў-Фрунзе ў якасьці першага рэвалюцыйнага начальніка міліцыі Менску арыштаваў у ліку іншых жандарскага палкоўніка. Палкоўнік прызнаўся, што ў яго ёсьць загад неадкладна затрымаць былога катаржаніна М. В. Фрунзе, які ўцёк са ссылкі і кліча сябе Міхайлавым, прычым жандар панаракаў на зьменлівасьці людзкога лёсу: “Калі б вы сёньня мяне не арыштавалі, то былі б самі праз некалькі гадзінаў узятыя мною”. Ён паказаў тэлеграфнае распараджэньне пра вобыск і арышт Міхайлава. Пра усё гэтае Валянцін даведаўся праз некалькі гадоў пры сустрэчах з Фрунзе, а пакуль, папярэджаны Пятлюрам, ён даслаў надзейнай аказіяй зашыфраваны ліст Гольцману ў Менску, у ім прасіў папярэдзіць знаёмых пра вышук і намер контрвыведкі. Ён лічыў таксама, што Гартанаў, раскрыўшы яго Пятлюры, зрабіў па меншай меры неабачліва, калі не горш.

    Прайшло яшчэ некалькі дзён. Пятлюра ізноў запрасіў да сябе Валянціна. Надзвычайна дзейным тонам ён заявіў, што ў некаторых установах задзіночаньня становішча зусім пагражальнае, напрыклад, у Койданаве раённы загадчык п’е, за гаспадаркаю няма аніякага вока. Яго патрэбна як мага хутчэй зьмясьціць, і вось ён, Пятлюра, прапаноўвае Валянціну прыняць раён. Валянцін без асаблівых разважаньняў даў згоду, зразумеўшы, што Пятлюра жадае ад яго пазбавіцца.

    У Койданаве Валянціну не пашчасьціла. Стары раённы загадчык, Знаменскі, з залатымі акулярамі, з ціхім і спакойным тварам, наперакор свайму выгляду аказаўся чалавекам вельмі незгаворлівым і нават схільным да грандыёзных буянстваў. Для пачатку ён абвясьціў Валянціну, што прызначэньне ягонае не законнае, ён будзе шукаць управы на Пятлюру ў камітэце Заходняга фронту і, пакуль той не разгледзіць ягонай скаргі, раёну ён не здасьць. Зрабіўшы гэткую заяву, Знаменскі зьнік, некалькі дзён не паказваўся ў канцылярыі, і Валянцін не ведаў, што яму рабіць. Выявілася, што раёны п’е зацмыжна, буянствуе і бясчынствуе. Ноччу ён заявіўся ў адзін са шпіталяў, уварваўся да жанчынаў. “Жадаю памацаць у вас пульсы, - гарлаў ён, - павінен выявіць, якія тут у вас хворыя!” Наваяўленага і бойкага эскулапа ледзь угаманілі, прычым ён усё ж пасьпеў паразьбіваць некалькі шыбаў. Ачухаўшыся, Знаменскі прыйшоў да Валянціна з каламутнымі вачыма і рукамі, якія трымцелі, прасіў забыць “пра сумныя непаразуменьні”, і зараз ужо сам настойваў на тэрміновым прыёме ад яго раёну. Пры прыёмцы выявіліся сур’ёзныя ўпушчэньні: не хапала дроў, харчу, фуражу, рэчаў па інвэнтарных вопісах – справаздачнасьць была запушчаная. Убачыўшы, што перадача раёну праходзіць нядобра, Знаменскі пачаў абвінавачваць Валянціна, нібыта ён прыдзіраецца да драбязы, намагаючыся аддаць яго пад суд, зьнішчыць і г. д. “З гора” ён ізноў зацмыжыў; сьлімакаваты, непаголены явіўся ў канцылярыю, велікадушна абяцаў Валянціну пакінуць у поўную і непарушную ўласнасьць свой гарэм, у якім жанчыны ўсе на падбор красуні, але маюць адзін недахоп: пагалоўна хворыя на пранцы. Супрацоўніцы вішчалі, плакалі, адна нават самлела. Валянціну прыйшлося тэлеграмамі зносіцца з Пятлюрам, каб па ягонаму патрабаваньню Знаменскі выехаў з Койданава.

    Месца раённага загадчыка аказалася вельмі неспакойным. Пад наглядам і кіраваньнем Валянціна знаходзілася дваццаць восем установаў задзіночаньня: шпіталі, крамы, гарбатні, страўні, склады. Іх трэба было забясьпечваць харчам, сачыць за адказнасьцю. На фронце ды ў тыле ўсё вастрэй і наўзвочна адчуваўся недахоп у хлебе, у сене, у масьле ды цукру.Установы задзіночаньня дасылалі настойлівыя патрабаваньні, выконваць іх удавалася толькі часткова. Кіраваць людзьмі Валянцін не прывык. Ён заўсёды зазнаваў пачуцьцё няёмкасьці, калі даводзілася загадваць, і яшчэ больш сарамаціўся, калі справа даходзіла да вымоваў. Часам ён нават абвінавачваў сябе ў тым, што зьнешнія адзнакі ўвагі і пашаны ўжо лашчаць яго. Усё часьцей і часьцей ён пачынаў думаць пра тое, як бы адмовіцца ад загадваньня раёнам, Але зрабіць гэтае было нялёгка. Паўсядзённая праца зацягвала. Валянцін працягваў служыць.

    ... У адну з прыёмных гадзінаў у кабінэт Валянціна увайшла жанчына ў аўчынным паўкажушку, падперазаным салдацкім рэменем. На галаве яе была папаха; шыю, частку твару хаваў салдацкі башлык. Валянцін размаўляў з адным са сваіх супрацоўнікаў. Мелькам ён глянуў на жанчыну, якая ўвайшла. Ім авалодаў смутны неспакой. Наведвальніца разьвязала заінелы ад марозу башлык, зьняла папаху, Валянцін убачыў перад сабой Ванду. Яму зрабілася страшна. Ён згубіў ніць размовы і ад разгубленасьці заёрзаў на стуле. Супрацоўнік сышоў. У Ванды дрыжэў мускул каля левага воку. Не адказаўшы на прывітаньне, яна моўчкі падала пасьведчаньне. У ім значылася, што яна служыла ў шпіталі Койданаўскага раёну і па свайму жаданьню адлічваецца ў распараджэньне кіраўніцтва. Валянцін чытаў пасьведчаньне, дрэнна разумеючы ягоны просты сэнс, потым мітусьліва прапанаваў Вандзе прысесьці, Ванда нібы не расчуўшы запрашэньня, суха прамовіла:

    - Я не дапушчала, што вы тут раёны загадчык. Калі б я гэтае ведала, то не прасіла б накіраваць мяне сюды.

    - Вы дужа пахудзелі, - нечакана для сябе сказаў Валянцін.

    - Калі можна, прашу вас накіраваць мяне ў Мір.

    - Армейскае кіраўніцтва нядаўна паведаміла, каб раёны не папаўнялі рэзэрваў, ад якіх яно ня ведае, як пазбавіцца.

    Маўчаньне.

    - Тады рабіце са мною паводле свайго вырашэньня.

    - Чаму вы пакінулі шпіталь?

    - У пасьведчаньні напісана: па сваім жаданьні.

    - На самай справе, - прамармытаў Валянцін. – Зайдзіце за адказам дні праз два.

    Ён доўга глядзеў на пасьведчаньне, пакінутае Вандаю. Яно сіратліва ляжала на краі пісьмовага сталу, пакрытага зялёным сукном. Адзін з вуглоў у паперы загнуўся і надарваўся. Валянцін успомніў, што яму трэба пабываць у афіцэрскай страўні. Дарогаю вырашыў пакінуць Ванду пры кіраўніцтве. На падазрэньнях пра прыналежнасьць да контрвыведкі ён на гэты раз спыніўся толькі мелькам і з абыякавасьцю. Яго мучыла невядомасьць, прадчуваньне якіхсьці падзей. Ён гатовы быў ім аддацца.

    Ён даручыў Вандзе праверку гарбатняў і піцейных пунктаў. Яна прыняла прапанову змрочна. Яна прыходзіла ў кіраўніцтва недасягальная, шчоўкала на лічыльніках, складала кароткія заключэньні, вытлумачвалася са складальнікамі справаздачаў. Яна пазьбягала бачыцца з Валянцінам, лічыўшы за лепшае за даведкамі і тлумачэньнем зьвяртацца да бугальтара, да сакратара, да супрацоўнікаў. Ён прыслухоўваўся да шамаценьня яе папераў, да гуку касьцяшак на яе лічыльніках, лавіў яе голас, шолах яе сукні. Аднойчы Валянцін замарудзіўся каля яе. Ванда сядзела да яго сьпінай, схіліўшыся над сталом і зябка паводзячы плячыма. Яна не насіла ўжо белай хусьцінкі, і ён бачыў мяккія мочкі вушэй, якія ружавелі, закладзеныя вакол галавы цёмныя косы, рухавыя лапаткі, якія праступалі скрозь сукенку. Ванда нечакана абярнулася, злавіла ягоны позірк. Валянцін гучна і ненатуральна закашляўся. Ванда глядзела на яго непрымірыма і пагардліва. Валянцін пасьпяшыў выйсьці з пакою, - у бліжэйшыя два-тры дні да яе не заходзіў.

    У дванаццаці вёрстах ад Койданава ў фальварку жыла яе маці. Ванда папрасіла верхавога каня і ў той жа дзень зьехала. Праз вакно Валянцін назіраў, як яна выбрала Стрэлку, адну з гарачых кабылаў, шэрую ў яблыкі, як, пагладзіўшы яе па ільсьнянай гладкай сьпіне, упэўнена, без дапамогі стайніка, ускочыла на кабылу, напяла лейцы і, гуляючы нагайкаю, пусьціла кабылу буйнай, размашыстай рысьсю. Занімалася завіруха, слалася дробная, едкая пазёмка. Валянцін з асьцярогай падумаў, што Ванда можа прастудзіцца альбо зьбіцца з дарогі, але тут жа ўспомніўшы яе цьвёрдую пасадку і супакоіўся. “У яе моцная і маленькая рука”, - падумаў ён, расьсеяна адзываючыся на воклік сакратара. Ванда вярнулася толькі раніцаю на другі дзень, разгарачаная яздой. Ад яе патыхала сьнегам, вольным палявым ветрам. Яна часта пачала браць Стрэлку і калі не выпраўлялася да маці, то рабіла прагулкі па навакольлям.

    Парою яна зьяўлялася ў кіраўніцтва з пакамечаным і пабляклым тварам. У гэткія дні павялічваўся слой пудры, кармін ярчэй афарбоўваў губы. Выпадкова Валянцін падслухаў адну з размоваў. Старшы бугальтар, чалавек вельмі грамоздкі, з аглушальным гудучым голасам, у ботах амаль да паху і з шырачэзнымі раструбамі, у сумежным з кабінэтам Валянціна пакоі бубніў свайму дапаможніку.

    - А Ванда Янаўна ізноў сёньня рана сышла з працы. Што ні тыдзень, то новы каханак. Нядаўна гуляла з лётчыкам, зараз прымае блазьнюка з сапёрнае роты. Каньяк паважае і гэтаксама какаін нюхае. А нашым братам, земгусарам, грэбуе. Проста, дакладу вам, нават крыўдна. Чым мы горшыя за іх? Прыйдзе ў канцылярыю, князёўнай-незачэпай прыкідваецца, а якая там недаткнёная...

    Рахункавод адказаў у тон бугальтару:

    - У нас пагоны не тыя.

    - Не ў пагонах справа. Пакахай нас чорненькімі, а беленькімі нас заўжды пакахаюць, - невядома да чаго дадаў бугальтар. – А жанчына яна, далібог, што трэба. Рамёны, клюбы і потым павадка: з норавам, ноздрамі пашавельвае. Адно слова – душашчыпальная жанчына.

    Валянцін паклікаў рэзка бугальтара:

    - Павал Пятровіч! Мне патрэбная даведка аб падсправаздачных сумах лекара Зарніцкага.

    - Зараз, зараз, - адказаў бугальтар і загрукаў боцішчамі.

    “Дык вось яна якая, - ашаламляльна і горка думаў Валянцін. – А мне якраз здавалася...” Але што ўласна здавалася, Валянцін не ведаў. Ён павінен быў бы памятаць, як часта Ванда ў Менску зьяўлялася ў кампаніі франтаватых афіцэраў. Усё гэтае ён, аднак, як бы забыў. Тады з лютасьцю і злацешнасьцю ён пачаў пераконваць сябе, што Ванда распусная жанчына, якіх шмат на фронце. Яе голас гучаў цяпер для яго фальшыва. Яе вусны ён бачыў нячыстымі. У яе рухах, у жэстах ён знаходзіў пажадлівасьць. Ізноў усплылі думкі аб контрвыведцы. Ён уважліва прыслухоўваўся да размоваў аб ёй і плёткам супрацоўнікаў, нават асьцярожна выпытваў іх. У яе кватэры зьбіраліся афіцэры, лекары, інжынэры, сёстры міласэрнасьці. Яны гулялі, разыходзіліся на сьвітаньні. Ванду праводзіў зачаста высокі блакітнавокі паручнік. Потым ён кудысьці зьнік. Ванда некалькі дзён была не ў настроі, змрочныя цені ляжалі на яе твары, яна ўздрыгвала, калі гучна грукалі дзьвярыма; седзячы за працоўным сталом, моцна сьціскала скроні, каб суняць галаўны боль.

    У кіраўніцтве на зьмену ранейшаму сакратару прыехаў Аляксандраў. З Аляксандравым Валянцін сустракаўся яшчэ ў бытнасьць сваю ў Маскве ў зямляцтвах і на вечарынах. Па прозьвішчы яго звычайна не памяталі, а клікалі Сярожанькай. Сярожанька пераходзіў штогод з адной вучэбнай установы ў другую, з факультэту ў факультэт, лічыўся вечным студэнтам. Чалавек ён быў здольны, але бесталковы. У армейскім кіраўніцтве Сярожанька праславіўся любоўнымі прыгодамі. Ён валодаў ашаламляльнай чорнаю эспаньёлкаю, дабрадушнасьцю, ведаў сотні анэкдотаў, чым і скараў супрацоўніц задзіночаньня. Сярожанька качаваў па ўстановам, ніколі доўга не затрымліваючыся. Зьявіўшыся дзе-небудзь у дружыне, у шпіталі, ён на другі, на трэці дзень ужо клікаў супрацоўніц памяншальнымі імёнамі: Наталкамі, Марылькамі, Тонямі. Наталкі, Марылькі і Тоні ў яго ўлюбляліся, раўнавалі. Сярожанька лавіраваў між імі, адплачваючы кожнай па заслугах, шаптаўся ў любых кутках і закутках, у чымсьці пераконваў, бажыўся. Наталкі, Марылькі плакалі, трагічна прызнаваліся ў каханьні. Сярожанька кансьпіраваў, уладжваў спрэчкі, вырашаў непаразуменьні, сеяў і пладзіў новая сумненьні і засмучэньні і ў канцы канцоў нечакана зьнікаў. На новым месцы паўтаралася тое самае. Сярожанька мітусіўся, скрытнічаў, не адказваў на лісты і тэрміновыя тэлеграмы, упадаў у ачмурэласьць, прызнаваўся прыяцелям, што канчаткова заблытаўся, хапаў сябе за галаву і тут жа спакушаў новых Сонечак ды Лідачак. Да Валянціна ён трапіў пасьля чарговых любоўных неладоў, прачуўшы, што яму патрэбны новы сакратар.

    У Койданаве, не пасьпеўшы агледзецца, ён пусьціў у ход усе свае наяўныя таленты, маючы на ўвазе Ванду. Валянцін сачыў за ім і за Вандай з напружанай увагай. Ён баяўся прызнацца, што ў яго было дваякае пачуцьцё і да Ванды і да дабрадушнага і легкавернага Сярожанькі. Ён жадаў, каб Ванда паддалася чарам Сярожанькі, і ён не хацеў і пакутаваў ад аднае думцы, што Сярожанька дасягне посьпеху. Можа быць, ён жадаў прыніжэньня Ванды, пацьвярджэньня сваёй горкай і адмоўнай ацэнкі яе паводзінаў. Сярожанька не дабіўся посьпеху. Ванда аднеслася да яго раўнадушна. Сярожанька доўга не журыўся і хутка усьцешыўся з мілавіднай фэльчаркаю. Валянцін адчуваў задавальненьне, але з якімсьці надрывам.

    Па ранейшаму, як і ў Менску, Ванда трымала сябе высакамерна з супрацоўнікамі. Бадай, у Койданаве яе адносіны да іх нават пагоршыліся. Яна правярала справаздачныя ведамасьці і часта вяртала іх складальнікам. Загадчыкі шпіталямі, страўнямі ды гарбатнямі прыходзілі вытлумачвацца. Яна прымала іх холадна, была непапусьтлівая. Валянціну раз-пораз прыходзілася ўладжваць непаразуменьні.

    Аднойчы Ванда зайшла ў кабінэт і моўчкі села, адкінулася да сьпінкі услону, бязмэтна перабіраючы праваю рукою паперы на стале. З яе вострых павекаў сьцякаў холад. Сьмелы развод броваў, закончаныя лініі носу, падбародка, стуленыя губы, упэўненыя абрысы яе фігуры, рэзкі выгіб кісьці прыгняталі Валянціна сваёй фізычнаю блізкасьцю і недаступнасьцю.

    Ванда сказала:

    - Адлічыце мяне ў Мір.

    Добра, - адказаў Валянцін. – Зраблю пры першай магчымасьці.

    Ванда выйшла з апушчанымі вачыма. Валянцін пасьпешна апрануўся, яго чакалі сані.

    Дзень быў зімны. Дзесьці за станцыяй адбывалася вучэбная стральба з кулямёту, які нястрымана, бяздушна стукаў. Палазы саней холадна парыпвалі па накатаным, глянцавітым калеям дарогі. Яны рэзалі вочы. Стары габрэй з сівымі і мізэрнымі пэйсамі, скурчыўшыся ў ірваным паліто да пятаў, цягнуў два бярозавых палены, трымаючы іх пад мышкамі. Прайшла ў лазьню з вузельчыкамі дружына салдатаў. Адрывіста прагуў паравоз. Прасторныя, убогія вуліцы сыходзілі ў сьнягі. І ўсё гэтае раптам падалося Валянціну разьяднаным, сумным, няведама навошта існуючым, нібыта акаляючае распалася на асобныя кавалкі, згубіла свой сэнс. “Так, усё гэтае незразумела і невядома, дзеля чаго я тут у Койданаве, еду па чужых справах, буду зараз спраўляцца, колькі выдаткоўваецца гародніны, мяса; загадчык будзе апраўдвацца, ілгаць... Мітусьня, мітусьня”.

    Валянцін паглядзеў на гадзіньнік, вяла прысьпешыў санітара.

    Ён пачаў пазьбягаць сустрэчаў з Вандай.

                                                                           VIII

    Вечар Валянцін правёў у звычайных клопатах. Ён вярнуўся дахаты позна, а дзесятай гадзіне. На плошчы ля камэнданцкага кіраўніцтва пад цьмянымі ліхтарамі чарнела купка гарадавых. Далей вуліцы былі як нежылыя. Рэдкія агні ў стомленых, падсьлепаватых вокнах расплываліся туманова-беляватымі плямамі. Драўляныя хацінкі паходзілі на гарбатых у цёмных хустках бабулек, што прыселі адпачыць. Валянцін, ледзь толькі прыйшоў, кінуўся, не распранаючыся, на ложак, накрыўся ад холаду коўдраю і шынялём. Лежачы, ён успамінаў, што ўжо два дні не было газэт і што, сыходзячы з канцылярыі, ён забыўся спытаць пошту. Ён хутка заснуў.

    Разбудзіў яго працяглы званок. Адчуваючы ламоту ў костках, Валянцін падышоў да тэлефону. У кіраўніцтве быў заведзены парадак пакідаць нанач дзяжурнага. Дзяжурылі па чарзе ўсе супрацоўнікі. Казала Ванда:

    - Вы яшчэ не сьпіце? Атрыманы вельмі дзіўныя паведамленьні. Калі жадаеце, я дастаўлю іх на хату.

    Валянціна хіліла на сон. Яму не хацелася чакаць, пакуль прыйдзе пасланец.

    - Скажыце па тэлефоне.

    Ванда пачала перадаваць зьмест пазачарговых выпускаў “Русских ведомостей”. У іх паведамлялася, што ў сталіцы адбылася рэвалюцыя, Мікалай адрокся ад трону на карысьць Міхаіла, Міхаіл таксама адрокся; Дзяржаўная дума заарганізоўвае ўладу. Ванда чытала спакойным роўным голасам, з паўзамі, захоўваючы знакі прыпынку. Толькі часамі яна пачынала сьпяшацца, але ізноў хутка авалодвала сабою. Слухаючы, Валянцін зрэдку прасіў яе паўтарыць асобныя фразы. Колькі разоў пасьля пытаўся ён узнавіць перажытае, калі стаяў ля тэлефону. Высілкі былі марнымі. Ён сьціскаў слухаўку, уціскваючы ракавіну ў вуха; яно ныла. Ён баяўся, як бы станцыя не абарвала размовы, лавіў словы і тут жа забываў іх, - мысьленна прысьпешваў Ванду, і яму падавалася, што яна чытае завельмі марудна. Ён цалкам уваходзіў у зьнешняе успрыманьне. Была слухаўка, голас Ванды, было звычайнае і скрышальнае.

    Ванда закончыла перадачу паведамленьняў. Валянцін нічога не знайшоў што сказаць ёй. Паклаўшы слухаўку, падышоў да кафлянае грубцы, задраў галоў, выцягнуўся, заплюшчыў вочы. Тахканьне сэрца аддавалася па усім целе, скроні гарэлі. Каб пераадолець нэрвовы стан, ён сьціскаў кулакі, наступіў з сілаю адною нагою на другую.

    “Ці не хлусьня усё гэта... Не, гэта – не хлусьня: Ёсьць маніфэсты аб адрачэньні”. – Некалькі імгненьняў ён стаяў нерухома ў здранцьвеньні. Ён расплюшчыў вочы. Лямпа ў ва зялёным абажуры сьвяціла балючым сьвятлом. У хаце стаяла грузная цішыня. Пакамечаная падушка недарэчна завалілася ў кут ложку. Старая рудая камода тупа шчэрылася двума трохі высунутымі ніжнімі шуфлядамі. За вокнамі ляжала непрабудная ноч.

    Усё гэтае Валянцін убачыў як бы упершыню. Акаляючае непатрэбна ды надакучліва лезла ў вочы. Ні думак, ні уяўленьняў, больш-менш упарадкаваных, яшчэ не было. Валянцін прыналежаў да разраду людзей з падвышанай уражлівасьцю. У гэткіх людзей яна ў першыя моманты тармазіць працу разуменьня. Наплыў пачуцьцяў, глухое хваляваньне цалкам ахоплівае чалавека, і звычайна праходзіць шмат часу, пакуль думкі акрэсьляцца.

    - Так, гэта – рэвалюцыя, - прамовіў Валянцін нарэшце услых.

    Цэлыя карціны, адразу парваўшы перашкоды, у бязладзьдзі, блытаючыся, штурхаючыся, паўсталі перад ім: кулямётная, ружэйная стральба, трамвайныя вагоны, зьлітыя разам натоўпы, узьвіхраныя чырвоныя сьцягі, захоп палацаў, урадавых будынкаў, грукатаньне павозак з зараднымі скрынямі, цяжкая сьляпая хада браневікоў, барвовыя водсьветы пажараў і ізноў узьнятыя рукі, парасхрыстаныя шынялі, крыкі, сьпяваньне, працоўныя баявыя дружыны на ўскраінах... У турмах зьбіваюць ланцугі, замкі, выводзяць зьняволеных. Сярод іх – асуджаныя да сьмерці. Сотні людзей лічылі гэтую ноч апошняй, яны ўжо адчулі вяроўку на горле... І Валянцін нават пашкадаваў, што ён не ў турме і што ён не перажыў гэтых надзвычайных хвілінаў, якія ніколі не забываюцца, нечаканага вызваленьня чалавека народам, першага радаснага рукапацісканьня, ап’яненьня ад перамогі, ад паветра і людзей... “Што ж зараз будзе? Навошта я пайду заўтра на службу, буду аддаваць распараджэньні? Вайна, шынель, канцылярыя, кватэра – усё гэтае не  трэба, цяпер усё пойдзе па-іншаму... Рэвалюцыя... Зараз праводзяць арышты міністраў, генэралаў, жандараў”. Валянціну ўявіліся мізэрныя фігуры пляшывых, з аддышкаю людзей, якія азызалі тлушчам, ачоленых канвоем. Салдаты змрочныя ды маўклівыя. На арыштаваных кроў стагодзьдзяў, кроў пакаленьняў. Няхай іх судзіць народ. Іх прымусяць раскрыць усё патаемнае, усе змовы супраць народу. Дні кары, дні помсты і адплаты...

    “Ці шчасьлівы я? Ня ведаю. Я павінен быць шчасьлівым, я пэўна шчасьлівы. Не ведаю... Ды і што такое шчасьце? Рэвалюцыя... Мы, жывыя, убачылі яе, а колькі загінула, закатавана, зьнішчана. Яны, лепшыя, ніколі не даведаюцца пра перамогу. Ёю будуць ганарыцца выпадковыя суайчыньнікі і, можа быць, няўдзячныя нашчадкі. Гісторыя не турбуецца пра справядлівасьць. Незразумелы стан... Дзесяць апошніх гадоў майго жыцьця прайшлі ў бадзяньнях, у астрогах, у ссылках, у тайнае працы, у чаканьнях вобыскаў, арыштаў, у страце сяброў. Мяне высочвалі філёры, здраднікі. Нічога гэткага больш няма. Ня трэба азірацца на рагах, перасаджвацца з трамвая на трамвай, з рамізьніка на рамізьніка, запамінаць прахадныя двары, шыфраваць адрасы”. У памяці Валянціна паўстаў зводны вобраз баявога таварыша, жвавага, выкрутлівага ды няўрымсьлівага сябра, які шныпарыць па рабочых прадмесьцях: вясёлага ў бядзе, разважлівага ў няўдачах, моцнага ў надзеі, самаўпэўненага і сьмелага. Зрабілася нават сумна: “Што будзе са усімі намі? Ці зможам мы апынуцца на галоўнай плыні, накіраваць яе, або патонем у новай гістарычнай гушчы падзей? А зрэшты, навошта сумнявацца? Хто сказаў, што летуценьні ніколі поўнасьцю не спраўджваюцца ў жыцьці? Так думаюць малаверы ды мяшчане. Прыйдзе тэрмін, і ідэяльнае матэрыялізуецца нават звыш меры, звыш усялякіх чаканьняў. Не, усё гэтае не тое, трэба зразумець, адчуць, што адбылася , зьдзейсьнілася – рэ-ва лю-цыя...”

    ... Гэтыя думкі, вобразы перамешваліся з іншымі, зусім недарэчнымі. Успомнілася, як у дзяцінстве любіў ён уяўляць сабою драпежных зьвяроў. У пашарпанай “Ниве” часта разглядваў ён малюнак: у клетцы ляжаў змрочны грывасты леў; пад малюнкам быў подпіс: “У няволі, але цар”. Валянціну, худому, кучараваму, сьветлавалосаму хлопчыку, вельмі хацелася быць ільвом у няволі. Валянцін рыкаў на сястру, шкадаваў, што ў яго няма хвасту, адзіным ударам якога зьвер забівае двухгадовае цялё. Узьнікалі і правальваліся ў сьвядомасьці паўночныя, зачараваныя былымі снамі лясы, даўгія змрочныя калідоры сэмінарыі, летнія ночы на Цне, гарышчы Замаскварэчча, праспэкты і лініі Петраграду.

    “Што ж зараз робяць мае таварышы? У газэтах паведамляюць, што яны арганізуюць Саветы рабочых дэпутатаў, як у дзевяцьсот пятым годзе. Тады таксама былі дні перамог. Потым нас разьбілі... Чаму гэтак ціха вакол? Тут яшчэ ніхто не ведае, што адбылося. А раптам на сталіцу, будуць кінуты палкі, казакі, інгушы, гусары ды гвардзейцы?.. Вільгельм прарве фронт, расстраляе з “бэрт” паўстаўшы народ... І гэтая Дума... ёй нельга верыць. Што ж я стаю тут, чаго я чакаю? Трэба неадкладна штосьці рабіць...”

    Валянцін таропка патэлефанаваў у кіраўніцтва, папрасіў Ванду прыехаць да сябе, але тут жа, скеміўшы, што конюхаў нялёгка дабудзіцца, сказаў, што ён, урэшце, сам хутка будзе ў кіраўніцтве. Ён ня ведаў яшчэ, што належыць распачаць, але знаходзіцца ў бязьдзейнасьці ў сябе больш ня мог. Ён выйшаў на вуліцу. Мястэчка бязьлюднічала. У небе між аблокамі луналі ледзяныя зоркі. Змрок быў трывожны. Мізэрным падалося Валянціну усё, што ён перажыў за апошнія месяцы: цяга яго да Ванды, ягоная туга, мроі, засмучэньні, сустрэчы, усё гэтае паблекла. Мароз і вецер асьвяжылі галаву. Думкі ўпарадкаваліся. Ён вырашыў: трэба перш за усё апавясьціць салдатаў і насельніцтва аб рэвалюцыі. Несумненна, і вайсковыя і грамадзянскія ўлады будуць хаваць, што здарылася. І як толькі ён вырашыў, то супакоіўся і адчуў бадзёрую упэўненасьць.

    У кіраўніцтве слаба і змрочна сьвяціла адзінокая лямпа. Ванда сустрэла Валянціна запытальным поглядам. Ён гэтага, аднак, не прыкмеціў, папрасіў паказаць газэты і, хаця ўжо ведаў іхні зьмест, прагледзеў іх, сьпяшаючыся і апускаючы радкі. Ён ізноў забыў аб сабе, і аб Вандзе, і пра тое, дзе знаходзіцца, - анічога ня бачыў, акрамя газэтных старонак, дзе кожнае слова грымела стрэлам. Ён сказаў Вандзе:

    - Затрымайце газэты, дасланыя супрацоўнікам. Заўтра іх патрэбна расклеіць на бачных месцах: у гарбатнях, у страўнях ды ў шпіталях.

    Валянцін нават не падумаў, як Ванда ўспрыняла паведамленьне аб рэвалюцыі. Ён не сумняваўся, што і яна і усялякі іншы, да якога ён знойдзе патрэбным зьвярнуцца, павінны безагаворачна выконваць ягоныя распараджэньні. Праз яго ўжо казала ўласна новая сіла. Ён працягваў:

    - Трэба пайсьці на склад за чырвонае тканінаю, сёньня ж ноччу зрабіць некалькі сьцягоў, з раніцы разьвесіць іх у нашых установах.

    Ванда слухала яго, прыхіліўшыся да краю стала. Сьвятло ад лямпы падала ніжэй яе твару. Зацемненае, яно падавалася строгім, нібы сышло з абразу. Вочы яе блішчэлі. Яна нічога не адказала. Валянцін больш уважліва глянуў на яе, падышоў бліжэй, узяўся за сьпінку услону.

    - Панна Ванда, я вас калісьці пакрыўдзіў. Гэтае трэба забыць, зараз не да дробязей ды звады.

    Ён сам зьдзівіўся, што ягоны зварот да яе прагучаў гэтак лёгка і шчыра.

    Ванда націснула пальцамі павекі, правела рукою па твару, падняла галаву ды ўважліва глянула на Валянціна. Твар яе зрабіўся простым ды дзявочым. З яго сышла стомленасьць ад дзённае працы і начнога дзяжурства. Яна усьміхнулася куткамі рота.

    Гэта на самой справе глупствы. Я ніколькі... – яна не дагаварыла.

    Паўза атрымалася працяглаю. Валянцін зьбянтэжыўся ад настаўшага маўчаньня ды яшчэ ад чагосьці, падышоў да грубкі, прыклаў да яе далонь ды прамармытаў:

    - Жахліва гарачая грубка.

    Ванда, хаваючы жарт, з наўмысна сур’ёзным выглядам, у той час як вочы яе сьмяяліся, перапытала:

    - Завельмі гарачая?

    Валянцін, не гледзячы на яе, дзейна і амаль сярдзіта пацьвердзіў:

    - Так, найдзіўна гарачая.

    Ванда пачакала, ці не скажа Валянцін яшчэ што-небудзь; не дачакаўшыся, заўважала:

    - Пагрэйцеся каля печкі, а я схаджу да загадчыка за тканінаю.

    Застаўшыся адзін, Валянцін падумаў, што Ванду належала б правесьці, а ён гэтага не зрабіў, але тут жа думкі ягоныя засяродзіліся на заўтрашнім дні.

    Хвілінаў праз дваццаць Ванда прыйшла з адрэзам чырвонага палотнішча, з шаршаткаю і ніткамі. Загадчык складам Кірылаў нёс зьвязку даўгіх жэрдак. Кірылаў быў малога росту і вялікай паўнаты. У кіраўніцтве яго дражнілі кацёлка. Ён разгублена міргаў заплыўшымі соннымі вачыма, бо напэўна, не разумеў і баяўся таго, што здарылася. З недаверам, паціраючы плеш, ён прагледзеў газэты, мычаў, нудна распытваў, што зараз будзе, - спаслаўшыся на галаўны боль і стомленасьць, сышоў з жвавасьцю, звычайна яму не уласьцівай.

    Ванда раскінула па ссунутым сталам тканіну. Чырвоны колер задзірліва і трывожна расьцякаўся па пакоі. “Так, адбылася рэвалюцыя, - ізноў з новай яснасьцю падумаў Валянцін, калі ён глядзеў на хвалісты пад рукамі Ванды кумач. Адбылося пераможнае паўстаньне з незьлічонымі наступствамі, і усё, што я адчуваю зараз, дробнае ды нікчэмнае. Я нядужы пакуль ахапіць падзеі. Мой мозг, пачуцьці завельмі вузкія, млявыя для таго, што адбываецца. Яны прызвычаіліся да рэчаў і зьяў больш дробных”.

    Ванда шчыравала ля палотнішчаў. На яе твар лёг звычайны хатні клопат кабеты за шытвом і рукадзельлем. Яна прыглядвалася, як лепей, раўней разрэзаць на ласкуты тканіну, кроіла, прымерала, шамацела кумачам, потым дастала з рыдыкюлю напарстак, уселася зручней у крэсьле, заклаўшы нагу за нагу. Валянцін прысунуў ёй лямпу. У гнуткіх пальцах яе замільгацела шаршатка. Яна абкідала краі. Яе рукі здавалася надзеленыя сваім, адасобленым ад цела жыцьцём. Яны рухаліся, як самастойныя гнуткія істоты. Валянцін сачыў за яе працаю, але што б ён ні ўспамінаў, пра што б не разважаў, ён нязьменна вяртаўся да аднаго і таго ж: у краіне рэвалюцыя, перамога. Думка пра рэвалюцыю расла, запаўняла яго усяго, нават стамляла.

    Адклаўшы працу ў бок, Ванда стомлена паклала руку на стол; гледзячы перад сабою і размаўляючы больш сама з сабою, прамовіла:

    - У мяне такое адчуваньне, што ўсё гэта я раблю ў апошні раз. Дзесьці, пакуль удалечыні, разбудзілі неўтаймаваную стыхію. Яна яшчэ не закранула нас, але заўтра, праз месяц яна забушуе навокал... Жыла я гэтыя гады кепска, дрэнна жыла, але сёньня мне чагосьці шкада. Гэта вельмі страшна – рэвалюцыя?

    Валянцін падняўся з крэсла ды захадзіў па пакоі. Ванда схілілася над шытвом. Ён падышоў да яе:

    - Рэвалюцыі заўсёды страшныя і прыгожыя. Я ведаю гэтае больш за іншых.

    Ванда разгладжваючы шво, спытала:

    - Адкуль і чаму?

    Стараючыся быць прасьцей і штодзённым, Валянцін адказаў:

    - Я сам – рэвалюцыянэр па прафэсіі, сядзеў у астрогах, двойчы адбываў ссылку. Тут я жыву пад чужым прозьвішчам.

    Ванда хуткім рухам адкінула тканіну, аграмаднымі пацямнеўшымі вачыма спынілася на Валянціне. У правага кутка роту ўтварылася ямачка, яна дрыжэла. Бровы падняліся, цёмная чырвань пакрыла яе шчокі. Ад хваляваньня амаль шэптам яна спытала:

    - Вы тут пад чужым прозьвішчам? Вы – рэвалюцыянэр?

    - Што ж у гэтым дзіўнага? Я змагаўся за рэвалюцыю ўсе мае сталыя гады.

    Здавалася, на твары Ванды не было анічога, акрамя нерухома-вільготных, напружаных вачэй, якія здымалі з Валянціна зьнешнюю, непатрэбную абалонку і агалялі ў ім іншага чалавека. Хвалі кумачу, скаціўшыся на падлогу, адкрывалі адну нагу з крутым пад’ёмам, у туга нацягнутай панчосе шэрага колеру. Панчоха была ў адным месцы зацыраваная. Валянцін затрымаўся позіркам на цыроўцы. Ванда пераняла ягоны позірк і машынальным рухам прыкрыла цыроўку кумачам. Яна заставалася сур’ёзнай, строгай, вывучаючай яго. Валянцін зазнаваў аблягчэньне: было яшчэ прыемнае, нават шчасьлівае засмучэньне. За вокнамі прарыпелі палазы падводы, якая спазьнялася.

    - Што ж у гэтым дзіўнага? – паўтарыў нарэшце Валянцін.

    Па твары Ванды прайшла дробная, ледзь прыкметная сударга. Яна зрабіла моцны глыток паветру.

    - Я думала аб вас зусім інакш. Як усё гэтае незразумела!..

    Ванда нібыта наблізілася да Валянціна, хаця яна не зрабіла да яго ані воднага руху.

    - Вось чаму... – Спалохаўшыся таго, што хацела сказаць і што ў яе міжвольна вырвалася, яна замоўкла.

    Валянцін цьмяна зразумеў: ранейшай размовы працягваць нельга, дастаў папяросу, доўга не мог знайсьці запалак у кішэні, пасьпяшыў перайсьці да таго, што рабіць заўтра, без патрэбы паўтарыўшы свае распараджэньні. Праца ў Ванды не спорылася. Валянцін падышоў да вакну. Акно было запушанае сьнегам. Ноч была маўкліваю.

    - Ідзіце дахаты, - прапанавала Ванда. – Я спраўлюся адна. Заўтра ў нас шмат спраў.

    - Так, заўтра шмат працы, - пацьвердзіў Валянцін, не рашаючыся паўтарыць гэтае – “у нас”, але хаваючы словы ў сябе; так цудадзейны талісман хавае чалавек, які верыць у ягоную моц і ўпершыню яго атрымаў. Ён няўклюдна падаў Вандзе руку і засьпяшаўся.

    ... Раніцаю ўстановы задзіночаньня ўзьнялі чырвоныя сьцягі. На бачных месцах застракацелі газэты. У зімным пэрлавым паветры палотнішчы заквітнелі мяцежным, заклікальным і незвычайным. Яны былі адзінокія ў глухім мястэчку, але ірдзелі ўпэўнена, ад іх павесялелі вуліцы, будыніны, і неба зрабілася неабдымным. У кіраўніцтве занепакоеныя супрацоўнікі не прымаліся за працу. Больш за ўсіх храбрыўся Сярожанька. Ён запэўніваў, што для яго рэвалюцыя – выратаваньне: цяпер самі сабою павырашаюцца ягоныя любоўныя драмы і ускладненьні; прыгоды і спакушэньні можна пачаць ізноў. Па праўдзе кажучы, ён быў, аднак, залішне нахабны, мітусьлівы і балбатлівы. Старшы бугальтар, грамыхаючы боцішчамі і голасам, глыбакадумна выказваў заведамую незразумельшчыну:

    - Так, ведаеце, дакладу я вам, гісторыя з кансысторыяй. Тут чорт ведае што можа здарыцца. І наогул, з якога боку паглядзець і гэтак далей.

    Кацёлка лупіў вочы і шэптам апраўдваўся: ягоная хата – з краю; раённы загадаў адпусьціць са складу тканіну, а дзеля чаго, гэтае яго не датычыцца. Ад Ванды Валянцін даведаўся, што з кіраўніцкіх служачых ніхто не згадзіўся дапамагчы ёй узьняць сьцягі і ёй давялося зьвяртацца да санітараў. З іх асаблівую стараннасьць выявіў конюх Галкін, худы ды вузкагруды. Ён знайшоў “землякоў”, і яны спорна і з жартамі папрыбівалі тканіну да жэрдак ды лазілі па дахах.

    Валянцін выйшаў з канцылярыі ў палісаднік. Міма кіраўніцтва са зьбянтэжаным выглядам шмыгалі местачковыя абывацелі. Адны падыходзілі да дзьвярэй, дзе віселі газэты, таропка чыталі – уцягваючы галовы, азіраліся ды хутчэй сыходзілі. Другія спужана глядзелі на сьцягі, не рашаючыся нават супыніцца. Трое гарадавых, у новых шынялях, задралі з неўразуменьнем галовы на кумач, аб чымсьці шапталіся, - прытрымліваючы шашкі, засьпяшаліся да паліцэйскага пастарунка. Паступова каля дзьвярэй сабраліся салдаты. Чыталі газэты па складам, потым знайшоўся грамацей. Салдаты слухалі яго моўчкі, тапталіся на месцы, кракалі, глядзелі адзін на аднаго запытальна і з недаверам, павольна адыходзілі, папраўляючы шапкі, смаркаліся на сьнег, круцілі чырвонымі пальцамі цыгаркі. Натоўп ушчыльняўся. Ззаду напіралі на тых, хто стаяў наперадзе, тыя адлайваліся. Цёплы парок ад дыханьня, ад целаў, якія скупіліся, паднімаўся над салдатамі, зьмешваючыся з ядраным дымам махоркі. Сьціжма гойдалася з боку ў бок, і Валянціну ўжо падавалася, што ў яе адзіны твар, шэры, разгарачаны ды чакаючы, з адною затоенаю думаю. Лядашчы салдацік з вушамі, якія тырчалі, і з непамерна даўгімі рукавамі шыняля, з якіх нават і пальцы не бачыліся, ускочыў на парэнчы, ды балянсуючы, каб захаваць раўнавагу, гучна і весела гаркнуў:

    - Зараз, выходзіць, мы без накрыўкі, га?

    Сьціжма падалася да яго. Яна жадала, каб ён працягваў казаць. Але салдацік не знаходзіў больш словаў, стаяў разгублены, узмоцнена міргаючы. Людзі зьбіваліся вакол яго ўсё шчыльней, дзесяткі вачэй патрабавальна яго мацалі, пыталі і, адчуваючы, што ён не можа саскочыць з парэнчаў, нічога не сказаўшы, і што трэба разрадзіць згусьцелае напружаньне, - салдацік, не ведаючы, як яму трымацца далей, спацеў, напружыўся, пачаў азірацца і, нарэшце, ненатуральна, з раздражненьнем і з засмучэньнем крыкнуў:

    - Што вы, ядраны кол, баранамі стаіцё!

    Ён хацеў яшчэ штосьці сказаць, але пасьлізнуўся, узмахнуў шырока і недарэчна даўжэразнымі рукавамі. Яго падхапілі. У натоўпе раздаліся жарты, досьціпы. Стрыманасьць і апасьлівасьць расьсеяліся. Гамонка зрабілася ажыўленая.

    - Даваяваліся, датупаліся...

    - У акопы, на пазыцыі, першая справа, трэба даць зьвестку...

    - Можа, усё брахня. Чаму ў нас да гэтае пары нічога не вычытваюць?

    - Мусіць, царка ж ужо прыкончылі. Вось табе і самадзержац усярасейскі.

    - Хто ж кіраваць жа намі зараз будзе?

    - Сумнеўна, а жадаецца верыць...

    Паважны салдат, гадоў трыццаці пяці, шыракаплечы, шчаціністы, выйшаў з натоўпу, зьняў брудную і ірваную папаху, паказаў лысіну, набожна перахрысьціўся, пранікліва і рашуча прамовіў, ні да каго не зьвяртаючыся:

    - Слава табе, божа. Дажылі. Спачатку цара, а апасьля і ўсіх паноў перарэжам.

    Вуграваты санітар з даўгім носам, які макрэў, выпытваў, ці будуць абвяшчаць маніхфэст па цэрквам. Над ім падсьмейваліся. У купцы салдатаў, трошкі ў баку, статны балака і, мабыць, запявала, сьцепануўшы плячыма, казаў:

    - Эх, калі б гармонік! Адскакаў бы я, як на вясельлі ў роднае сястры.

    - Што ж ты мне хлясьцік сарваў сваім чэравам!

    - На якога чорта ён здаўся табе? Ты сарві мне шынялю ўсю: дзякуй скажу.

    Падыходзілі новыя групы. Размовы, выкрыкі, роспыты, жарты, пакашліваньні зьліваліся ў мацнеючы, неспакойны і трывожны гуд. Людзі нястройна, бязглузда грудзіліся, інстынктыўна стараючыся трымацца разам. І дакладна так жа, як у Валянціна напярэдадні, пачуцьці і выказваньні салдатаў не адпавядалі таму аграмаднаму, што называлася рэвалюцыяй, былі мяльчэй і нязначныя. Шмат хто са сьціжмы час ад часу узьнімалі дагары галовы, глядзелі паверх ганку, дзе на вулічным шасьце вецер матляў сымбаль барацьбы і волі. Чырвоны сьцяг пругка віўся над сьціжмаю, уводзячы ў высь, да туманова-белага небу, у рускія палавецкія абшары, да зялёных межаў лясоў. Твары салдатаў сьвятлелі, выражалі наіўную і дзіцячую цікаўнасьць і зьдзіўленьне; у некаторых стылі усьмешкі, у іншых быў малітоўны выраз.

    Валянцін выйшаў з палісадніку. Ён жадаў сказаць кароткую прамову і ўжо прабраўся да ганку, але ў гэты час пад’ехалі сані з шырокім расьпісным задком. З саней вылезьлі два рослых салдаты з вінтоўкамі. Сьціжма папрыціхала, прапусьціла салдатаў у памяшканьне. Валянцін пайшоў сьледам за імі. Салдаты спыталі раённага. Валянцін назваў сябе. Адзін з іх, белабрысы, абвясьціў:

    - Іхняе благародзьдзе спадар камэндант патрабуе вас да сябе.

    Валянцін адказаў, што будзе ў камэнданта праз паўгадзіны. Салдаты, якія бянтэжыліся і пераглядваліся, не сыходзілі. Белабрысы сказаў:

    - Загадалі вас даставіць.

    - Што ж, вы арыштуеце мяне?

    - Не можам ведаць, - а толькі нам загадана даставіць вас.

    Валянцін паціснуў плячыма, пайшоў да саней. Салдаты грукнулі за ім прыкладамі. У санях яны разьмясьціліся па абедзьвюм бакам, трымаючы вінтоўкі між каленямі. Натоўп моўчкі назіраў ад’езд.

    Хударлявы жылісты камэндант, сярэдніх гадоў, з жоўтымі пракуранымі вусамі, з плячыма, якія востра тырчалі, прыняў Валянціна, не адказваючы на прывітаньне, хаця па службовых справах яны сустракаліся даволі часта. Седзячы за пісьмовым сталом у зашпіленай на ўсе гузікі шынялі, ён непрыязна спытаў:

    - Хто распарадзіўся вывесіць у задзіночаньні чырвоныя сьцягі?

    - Я распарадзіўся.

    - Вы маеце прадпісаньне ад вашага начальства?

    - Якая размова можа быць аб дазволах на рэвалюцыю...

    Камэндант суха перабіў Валянціна:

    - Тут, спадар раённы, прыфрантавая паласа і дзейнічаюць асаблівыя правілы. У Койданаве ніхто не мае права вывешваць чырвоныя сьцягі без майго ведама, а я без ведама вышэйшага камандаваньня. Вашыя дзеяньні супрацьпраўныя і ўносяць пагражаючы беспарадак. Сьцягі, між іншым, узьняты ў гарбатнях і страўнях на станцыі. Вы ўжо затрымалі некалькі вайсковых эшалёнаў да Замір’я, а таксама цягнікі з фуражам, харчам і баявымі прыпасамі. Машыністы супыняюць паравозы, не даводзячы іх да станцыі. Утварыўся корак. Я вымушаны вас заарыштаваць і неадкладна аддаць вайсковаму суду, але перш за усё распарадзіцеся паздымаць сьцягі.

    - Вы гэта сур’ёзна гаворыце?

    - Цалкам сур’ёзна.

    Камэндант забубеніў пальцамі па стале. Пальцы ў яго былі кастлявыя, са зморшчанай, амаль старэчай скурай, што зусім не адпавядала ягонаму ўзросту.

    “Хто ведае, - пранеслася трывожна ў галаве Валянціна, - у прыпадку руплівасьці і глупства ён можа, сапраўды, зьняволіць мяне і аддаць пад суд якому-небудзь тупому палкоўніку. Аб перавароце на фронце яшчэ анічога не вядома. Пройдуць дні, тыдні, пакуль усё вызначыцца. Можа стацца, штаб фронту і штабы армій зробяць спробы расстраляць рэвалюцыю. Недарэчна. Але хто паручыцца, што гэтая бязглузьдзіца не здарыцца? І няўжо я не ўбачу, што будзе далей?”

    Намагаючыся захаваць спакой, Валянцін жорстка сказаў:

    - Ніякіх распараджэньняў аб зьняцьці сьцягоў я не зраблю. Арышту я не падпарадкоўваюся. Вы, відавочна, прымаеце мяне за прасьцяка або сьмеяцеся нада мною. Майце на ўвазе, за мой арышт вам прыйдзецца адказваць.

    Валянцін з задавальненьнем прыслухаўся да свайго голасу. Рашучасьць уласнага тону некалькі супакоіла яго.

    Камэндант устаў, расправіў вусы, холадна і цьвёрда прамовіў:

    - Прашу вас пачакаць тут.

     Ён выйшаў з кабінэту, пакінуўшы дзьверы напаўрасчыненымі. Ля дзьвярэй стаяў канвойны. Да камэнданцкай вершкі на Стрэлцы падскакала Ванда ды асадзіла кабылу. Стрэлка гарачылася. На кані, але без сядла, з-за рогу паказаўся санітар Галкін. Да яго падбег салдат у куртатым шынялі, без пасу. Ванда, Галкін і салдат пачалі раіцца. Салдат аддзяліўся ад групы, пабег да раённага кіраўніцтва, дзе шарэў натоўп. Ванда і Галкін пільна глядзелі ў вокны камэнданцкай. На Вандзе быў той жа аўчыны паўкажушок, у якім яна зьявілася да Валянціна ў Койданава. Паўкажушок, зашпілены толькі ў таліі, расхрыстваўся на грудзёх, чорнае руно адцяняла адкрытую шыю. У руцэ без пальчаткі Ванда трымала нагайку. Валянцін адчуў прыліў новай бадзёрасьці, забубяніў у вакно, але, здагадаўшыся, што яго не змогуць пачуць, перастаў стукаць. Ванда працягвала глядзець у акно, стрымліваючы кабылу. Ад сьціжмы ля раённага кіраўніцтва накіраваліся да камэнданцкай спачатку адзіночкі, за адзіночкамі рушылі групы. Салдаты абкружылі Ванду і Галкіна. Ванда, паказваючы нагайкаю на камэнданцкую, штосьці казала салдатам, Валянцін бачыў, як шавяліліся яе губы, як гулялі мускулы ейнага твару, пунсовага ад марозу і нэрвовага ўзрушэньня, як гайдалася ў сядле, перагінаючыся збоку на бок, надломвалася і выпроствалася, яе цела, як упіраліся ў страмёны ейныя ногі ў сьветла-шэрых шарсьцяных боціках і прыадкрывалася зрэдку з-пад паўкажушка тугое паўкольле сагнутага правага калена. Не, яна зусім не паходзіла на шляхцянку на балях у старадаўніх замках. Ванда была зараз свавольным і верным сябрам, жанчынаю, якая узьнімае людзей на баявую справу. І Валянцін зьдзіўляўся гэтаму яе перайначваньню, яе новаму абліччу, і яшчэ ён зьдзіўляўся, не усьведамляючы, незазнанай разнастайнасьці, што тоіцца ў кожным чалавеку.

    У кабінэт ізноў увайшоў камэндант, пачаў у вакно разглядваць тых, хто сабраўся.

    Ванда і Галкін саскочылі з коней, перадалі іх салдатам і наперадзе натоўпу накіраваліся да камэнданцкай. Камэндант, таргануўшы плячыма, падкручваючы нэрвова вус, абярнуўся да Валянціна, зласьліва прамовіў:

    - Вось першае наступства, спадар раёны, вашых распараджэньняў.

    У кабінэт увайшлі Ванда, Галкін ды пяць-шэсьць салдатаў, астатнія згрудзіліся ў сумежным пакоі, зазіраючы ў адчыненыя дзьверы. Твар у Ванды быў усхваляваны ды суворы. З-пад каракулевай шапкі ў беспарадку выбіваліся валасы. Яна востра і падбадзёрваючы зірнула на Валянціна. Узмах яе веек быў гарачы, Валянцін адчуў яго на сябе, нібыта перад ім раптоўна праляцела птушка, ледзьве не зачапіўшы яго сваім крылом... У наступны момант яна рэзка і ва ўпор глядзела на камэнданта. Камэндант зрабіў да Ванды крок:

    - Чым магу служыць, спадарыня?

    Ванда, моцна дыхаючы, расхінула паўкажушок. Паўкажушок зьліваў яе з салдатамі, з непрыгляднымі каламутна-шэрымі сьценамі памяшканьня, у той час як яе вочы, бровы, губы, шчокі, усё аблічча заставаліся, нягледзячы на тое, што адбывалася, жаноцкімі. Прыжмурыўшыся, яна спытала камэнданта перарывіста:

    - Гэта праўда, што вы заарыштавалі Валянціна Мікалаевіча?

    Камэндант, бачна, зусім не чакаў гэткага пытаньня, зачымсьці азірнуўся, перабіраючы пальцамі сьветлыя гузікі на шынялі, ды губляючы самаўпэўненасьць, адказаў:

    - Уласна... я не абавязаны, спадарыня, даваць вам справаздачу аб сваіх дзеяньнях. Я не магу дапусьціць...

    - Ванда гнеўна перапыніла яго:

    - Вас пытаю не толькі я, але і салдаты, якія сабраліся тут. Нам зусім не цікава, што вы можаце дапусьціць і чаго не можаце.

    Камэндант марудзіў з адказам, кусаючы губы. Галкін, беручы пад брыль, не устрымаўся заўважыць хуткагаворкай:

    - Ваша благародзьдзе, як ёсьць зараз рэвалюцыя...

    Камэндант не даў яму дагаварыць:

    - Я нічога не ведаю аб рэвалюцыі...

    Валянцін, асянёны натхненьнем, у сваю чаргу абарваў камэнданта:

    - А вось вы зараз, спадар камэндант, даведаецеся аб ёй. Абвяшчаю вас арыштаваным.

    Натоўп салдатаў заварушыўся. Камэндант разгублена павёў вачыма. Не даючы яму апрытомнець, Валянцін працягваў:

    - Абвяшчаю вас арыштаваным за тое, што вы патрабавалі зьняць чырвоныя сьцягі, пагражалі аддаць мяне вайсковаму суду і за сьцягі мяне арыштавалі.

    Сярод салдатаў хтосьці весела вохнуў:

    Вось гэта спрытна, ей-ей!

    Яшчэ дзесьці, у куту, раздаўся сьмяшок, які выразна даляцеў да камэнданта. Ён раптам прыняў зухаваты выгляд, узьняў плечы, расправіў грудзі ды абярнуўшыся да салдатаў, скамандаваў:

    - Неадкладна ачысьціць камэнданцкую, чырвоныя сьцягі зьняць!

    Натоўп салдатаў падаўся трохі назад, але з камэнданцкай ніхто не выйшаў. Выпрастаўшыся і прыклаўшы руку да папахі, нібыта з дурнаватым выглядам, Галкін адрапартаваў:

    - Дазвольце дакласьці, ваша благародзьдзе, сьцягі паздымаць аніяк немагчыма, таму як салдаты не дазваляюць: разахвоціліся. І яшчэ дакладу, жэрдкі вельмі нават здаравенныя паставілі – усім бачна, і здымаць вельмі нязручна.

    У вясёлым і няўрымсьлівым галасе Галкіна камэндант улавіў дрэнна схаванае зьдзекаваньне. Ён пашарэў, згорбіўся, зрабіўся меней ростам. Шнарачы ў кішэнях шынялю, ён прамармытаў:

    - Я абавязаны па чыне сачыць за парадкам...

    Валянцін павучальна заўважыў:

    - Пра парадак не клапаціцеся.

    - Калі вы даяце паруку... – працягваў мармытаць камэндант.

    “Што ж, сапраўды я арыштаваў яго? – пытаў сябе Валянцін, не ведаючы, як яму абысьціся з камэндантам. – Што я буду з ім рабіць і ці не занадта я далёка зайшоў?” – Ён перазірнуўся з Вандаю, вачыма пытаючы яе. Яна зразумела пытаньне, ледзь-ледзь адмоўна пакруціла галавою.

    - Калі вы, спадар камэндант, не будзеце здымаць сьцягаў і наогул супрацьдзейнічаць, - напышліва і амаль велічна заявіў Валянцін, - то, бадай, - ён зрабіў рух рукою ў бок салдатаў, - мы можам лічыць непаразуменьне ўладжаным.

    - Зьлітуйцеся, хіба я супраць рэвалюцыі, - ужо апраўдваўся камэндант.

    Галкін ізноў увязаўся:

    - А чаму, ваша благародзьдзе, нам не вычытваюць маніхфэстаў? Салдатам вельмі пажадана паслухаць іх у сваіх частках.

    Не маю аніякіх адпаведных інструкцый. Усё будзе ў свой час.

    - Вось і мы думаем, што пара.

    Ванда пацягнула Валянціна за рукаў. Разам з салдатамі яны пакінулі камэнданцкую. Па дарозе ў кіраўніцтва Валянцін даведаўся ад Ванды, што сярод франтавікоў ужо пайшла чутка, нібыта начальства арыштавала “справядлівага чалавека” за чырвоныя сьцягі і маніфэсты, што маніфэсты хаваюць ад салдатаў і што вайне хутка канец. Ванда і Галкін, даведаўшыся пра арышт Валянціна, прапанавалі ісьці да камэнданта і патрабаваць вызваленьня. Салдаты ахвотна згадзіліся. Валянцін ішоў па вуліцы, няўважліва слухаў Ванду і неўсьвядомлена усьміхаўся. Запушаныя густою шэраньню дрэвы, нібыта абвешаныя белай лёгкай дрымотаю, сьвежы сьнег, пах дыму, конскага гною, чырвоныя сьцягі ў далячыні, як пасланцы новых часінаў, салдаты, іхнія надзейныя простыя твары, Ванда, маладая, сьмела і ўпэўнена акрэсьлены абрыс яе падбародка, бляск цёмных вачэй, якія прыцягваюць у сваю таямнічую глыбіню, яе гарачы голас і тое, што яна зрабілася роднай, тое, што іх зблізілі падзеі, - усё гэтае здавалася Валянціну цудоўным і жаданым, як калі б ён да гэтага моманту рыхтаваўся ўсё сваё жыцьцё. Ён хацеў слухаць Ванду і ня мог, перабіваў, адказваў неўпапад.

    - Панна Ванда, - сказаў Валянцін, - праўду кажучы, я не чакаў ад вас гэткай дапамогі.

    Ванда запаволіла крок.

    - Чаму? – Тут жа прыбавіла, засьмяяўшыся: - Я таксама не чакала... Я вельмі спужалася, калі даведалася, што вас арыштавалі.

    - Дробязі усё-такі, - засаромлена прамовіў Валянцін, запамінаючы найдрабнейшыя пералівы яе голасу.

    Каля раённага кіраўніцтва салдаты абкружылі  Валянціна. Адны упрошвалі пайсьці з імі ў казармы пачытаць газэты; другія апасаліся, што камэндант ізноў возьме яго пад арышт, настойвалі на каравуле; трэція казалі, што трэба “пазабіваць фараонаў”; некаторыя разглядвалі Валянціна моўчкі і нібы з сумненьнем, - распытвалі, што зараз будзе. Валянцін ледзь пасьпяваў адказваць на пытаньні. Натоўп саграваў яго целам, дыханьнем, рухам, гаманою. Гэтыя людзі, якія звыклі да цяжкае працы, да ліхтугаў, да сьмерці, да крыўдаў і насільля, яшчэ нядаўна аддзеленыя ад Валянціна усім побытам, вайною, мінулым, з цьмянымі вачыма, зараз жадна яго слухалі, іхнія позіркі запальваліся агнём надзеі. Валянціну ціснулі руку, яго аберагалі, прыкрыквалі на тых, хто неспадзявана яго штурхаў, паслужліва падавалі запалкі, спраўляючыся, ці не зімна яму на марозе і на вятрыску. Чалавечае, спагадлівае, агульнае ўсмоктвала, падпарадкавала яго сабе, рабіла сваёй часьцінаю, і ён, як ніколі, думаў думамі гэтага цэлага і адчуваў яго пачуцьцямі. Нягледзячы на бяссонную ноч, на выпадак з арыштам, нягледзячы на тое, што ён анічога не еў і ўжо каля двух гадзінаў гутарыў з салдатамі, Валянцін не адчуваў стомленасьці; наадварот, моцы ў ім прыбывала, і моц гэтую надалі яму франтавікі, якія абкружылі яго. Гэта было тое высокае шчасьце, якое толькі ёсьць на зямлі.

    Два задыханыя салдаты апавясьцілі, што ў частках абвяшчаюць маніхфэсты. Сьціжма парадзела, бегма кінулася – хто да станцыі, хто на плошчу, хто на ўскраіны да баракаў. Дзеля аховы Валянціна засталося некалькі чалавекаў. Яны разьмясьціліся ў кіраўніцтве, напоўніўшы пакоі махорачным дымам. Зрэшты, хутка сышлі і яны: Валянцін здолеў угаварыць іх, што ахоўваць яго ня трэба: ёсьць Галкін і іншыя санітары. Галкін выявіў незвычайную кемлівасьць і турботу. Ён “зьлётаў” на станцыю. Раніцою там, сапраўды, адбыўся пярэпалах з-за сьцягаў. Некаторыя цягнікі не дайшлі да станцыі, але потым усё уладзілася. Далажыўшы аб гэтым “выпадку”, Галкін паскакаў на кані ў адзін са шпіталяў даведацца, “як там і што”. Са шпіталю адправіўся да сапёраў, - сядзеў у салдацкай гарбатні, разгаманіваючы і павучаючы. Шумеў ён затым у стайні, наскокваючы на конюхаў, лаючы іх соннымі цяцерамі і балдыкамі. Ледзь аддыхаўшыся, ускалмачаны і разьбітны, з аблупленым носам, явіўся ізноў да Валянціна ды адклікаўшы яго таямніча да куту, на усё кіраўніцтва зашыпеў:

    - А вы зьвярніце сваю поўную ўвагу на сястрыцу. Салдаты вельмі нават задаволеныя ёю сёньня; а што яна з высакародных і ганарлівая, дык на гэтае, проста сказаць, начхаць.

    Нечакана з суседняга пакою адазвалася Ванда:

    - Што гэта вы, Галкін, гаворыце пра мяне?

    Яна ўвайшла ў кабінэт Валянціна. Галкін шмыгануў носам, паднёс руку жменькаю да губаў.

    - Паміж іншым, я анічога гэтакага... да слова прышлося...

    У Галкіна адразу узмакрэў твар.

    - Я што ж. Мая хата з краю. Начхаць – гэна я зусім пра іншае, а не пра тое, каб пра вас.

    Ён хацеў яшчэ штосьці сказаць, але, нічога не сказаўшы, затаптаўся на месцы, потым папрасіў дазволу “зьлётаць” у канвойную каманду. Калі выйшаў, было чутна, як ён выдыхнуў за дзьвярыма і аглушальна высмаркаўся.

    Ванда заўважыла задуменна:

    - Ён вельмі мітусьлівы, але добры. Ён будзе вельмі адданым. Раней я яго зусім не прыкмячала.

    Увечары, а сёмай гадзіне, у кіраўніцтва прыбег той жа самы белабрысы салдат, які прыходзіў ранкам за Валянцінам.

    - Іх благародзьдзе, - заявіў ён весела і адным духам, - просяць вас у камэнданцкую.

    Валянцін адказаў, што заняты і прыйсьці не можа. Салдат ухмыльнуўся, падышоў бліжэй да Валянціна, ды нахіліўшыся, зашаптаў:

    - Іх благародзьдзе ў вялікім сумненьні. – Не ў моцы сябе болей стрымаць, гучна і пасьпешліва працягваў: - У нас адбываюцца бессэнсоўныя беспарадкі, франтавыя паліцыю канаюць. Народу сабралася безьліч, а паліцыя спалохаўшыся: адны гарадавыя зброю аддаюць, а другія з прыставам у сябе адседжваюцца. Іх благародзьдзе загадалі сказаць: “Просяць, маўляў, вас прыйсьці парадак навесьці”. Але толькі які ж тут парадак можа быць, калі салдатам проста няма ўпыну: дасадзілі нам гэтыя селядцы да крайнасьці... А спадар начальнік непакоіцца, што рабіць – не ведаюць.

    Белабрысы казаў ужо захлёбваючыся, глытаючы словы. Ільсьняны гладкі ягоны твар выражаў гэткую шчырую радасьць, гэткае ўзбуджэньне, што Валянціну падалося, нібыта перад ім зусім не той салдат, які некалькі гадзінаў таму назад “дастаўляў” яго да начальства і грукаў прыкладам.

    - Бунтуюць? – перапытаў Валянцін, апранаючы шынель.

    - Бунтуюць напрапалую, да званьня, - сакавіта і ўвесь зьзяючы пацьвердзіў пасланец.

    Са свайго пакою выйшла Ванда.

    - Я таксама пайду з вамі.

    - Асьмелюся дакласьці, - умяшаўся пасланец, - жаночаму полу там нязручна: як бы не пакамячылі.

    Ванда страсянула галавою ды з Валянцінам і канвойным пайшла ў камэндатуру.

    Камэндант сустрэў Валянціна задужа лісьліва. Ён асунуўся, не пасьпеў за дзень пагаліцца.

    - Пераканайце салдатаў не зьдзейсьняць над паліцыяй гвалту. Вакол – у Стоўбцах, у Замір’і – ціха і спакойна; толькі ў вас чамусьці выходзіць няладна. Баюся салдаты пачнуць страляць у паліцыянтаў, могуць адбыцца вялікія непрыемнасьці.

    Камэндант ужо не асьмельваўся казаць Валянціну, што лічыць яго віноўнікам “непрыемнасьцяў”, але гэта было відавочна і без словаў.

    - Добра, - адказаў Валянцін, - я пайду да салдатаў, але пайду без вас.

    Ён вырашыў, што начальнік будзе яму толькі перашкаджаць.

    Камэндант выпраміўся, з крыўдаю і годнасьцю прамовіў: я павінен быць там з вамі: службовы абавязак і гонар мундзіра.

    Валянцін прымірыцельна згадзіўся.

    Камэндант больш простым і натуральным тонам прыбавіў:

    - Памілуйце, не магу ж я дапусьціць, каб вы адзін адправіліся тлумачыцца са ўзбуджаным натоўпам.

    Ён выклікаў “на усялякі выпадак” некалькі салдатаў канвойнае каманды. У паліцэйскага пастарунку ў начной цемры людзі зьліваліся ў суцэльнае жывое кола. Кола зьменьвалася ў сваіх абрысах. У гэты жа павольных няясных рухах падавалася штосьці няўмольнае, гатовае паглынуць без сьледу. Валянцін, камэндант, Ванда, група канвойных з цяжкасьцю пракладвалі сабе шлях. Частка салдатаў была без вінтовак, у другіх за плячыма тырчалі штыхі. Салдаты мелі выгляд, нібыта яны зьбіраліся ў выправу. Іхнія твары былі рашучымі. На іх ляжаў спракаветны клопат. Усе былі падобныя адзін на аднаго. Глядзелі на адзін бок, дзе знаходзіўся паліцэйскі пастарунак. Не была чутна ні асобных галасоў, ні выкрыкаў. Ішоў аднастайны гуд, стрыманы, але пагрозьлівы. Ён то спадаў, то нарастаў прыбоем, аддаваўся ў дальніх канцах.

    Валянцін зірнуў на неба. Там зеўралі цёмныя, пустыя бездані, слаба акропленыя нямымі зоркамі.

    “Ідзем у краіну дзяцей сваіх, далёкую краіну запаветную. Ідзем у змроку, без знакаў чарадзейных, без абмежавальных слупоў, з адзінаю надзеяю на сябе. Ці дойдзем? Якія небясьпекі пільнуюць нас?” – Валянціну кінуўся ў вочы салдат побач з ім. Чорны рэмень вінтоўкі урэзаўся яму ў плячо, цёмны штых крэсьліў паветра, - салдат уцягваў шыю, худую, брудную, аброслую валасамі. Прапіты, з глыбокімі ўпадзінамі на шчоках твар быў засяроджаны, цяжкі і каламутны. Валянціну давялося штурхануць яго, каб прабіцца наперад. Ён пацясьніўся, не аглянуўшыся: яму было не да гэтага. Прапускалі, аднак, неахвотна. Зрэдку прыходзілася супыняцца; потым натоўп напіраў з гэткаю магутнасьцю, што ў грудзёх сьпіралася дыханьне, у вачах цямнела, косткі храбусьцелі. Салдаты глядзелі на пагоны камэнданта і Валянціна нядобразычліва, але усё ж толькі дзякуючы ім удалося ў канцы канцоў праціснуцца да дзьвярэй. Дзьверы былі зашчэплены знутры: некалькі шыбаў у неасьветленых вокнах ужо пасьпелі пабіць.

    - Таварышы, што тут адбываецца? – спытаў Валянцін. Некаторы час яму не адказвалі, потым хтосьці раздражнёна і са зьдзекам адказаў, - таго, хто казаў не было бачна:

    - А тое і адбываецца, што трэба фараонаў паканаць. Наелі тут морды. Усё дызэнтыраў, нашага брата акопніка, лапаюць, а самі першыя дызэнтыры. Вось што тут адбываецца.

    З натоўпу высунуўся салдацік з шалёнымі вачыма, матануў у бок паліцэйскага пастарунку:

    - На якіх гэтакіх правах яны носяць зброю і жалаваньне атрымліваюць? Па усёй Расеі іх даўно абяззброілі і матузы ўсе пазрывалі.

    - Ім ня толькі матузы, ім і галовы паадкручвалі.

    Яшчэ сказаў адзін:

    - А вы ж самі скуль узяліся?

    Натаўп прасунуўся бліжэй да камэнданту і да Валянціна. Балюча сьціснулі плячо.

    - Гэй, асадзі назад!

    Натоўп туга, неахвотна паддаўся, але тут жа ізноў насунуўся, аддзяліўшы Валянціна ад Ванды. Валянцін падняў руку:

    - Таварышы! Імем рэвалюцыі...

    Вокліч згубіўся ў глухім, варожым натоўпе. Нечакана аднекуль вынырнуў Галкін, ускочыў на калоду, надзьмуў шчокі, узмахнуў рукамі і што было моцы, адчайна, нібыта яго катавалі, загарлаў дзіка:

    - Слухай, праваслаўныя, так-сяк вашую маці!

    У пярэдніх нястройных шэрагах зрабілася спакайней. Валянцін устаў на калоду замест Галкіна. Натоўп цяжка чакаў. Салдаты стаялі нерухома, але ў гэтае напружанае нерухомасьці хавалася каламутная і нарастаючая пагроза. Валянцін загаварыў не сваім, пагрубеўшым голасам. Ён павіншаваў салдатаў з перамогаю. Цяпер лёс краіны – у руках народу. Салдаты ўважліва павінны сачыць за ворагам, асабліва там, дзе вайна. На фронце два ворагі: вышэйшае камандаваньне і войскі Вільгельма: і тыя і другія будуць супрацьдзейнічаць рэвалюцыі. Вайна распачатая з-за барышоў, але пакуль у Нямеччыне няма рэвалюцыі, акопаў пакідаць нельга. Рэвалюцыя патрабуе ўзброенай аховы. Паліцыю ж неабходна неадкладна скінуць.

    - Мы зможам гэта зрабіць зараз жа, але без крывепраліцьця. – Валянцін закончыў заклікамі.

    - Гура! – першым зароў Галкін.

    Сьціжма падхапіла гэты крык. Гарлалі старана. Ад пярэдніх шыхтаў “ура” перакочвалася ў сярэдзіну кола, падхоплівалася ззаду, вярталася да Валянціна, ён ізноў кідаў “ура” у натоўп. Крычалі, аднак, нястройна і як бы нават падганяючы сябе. І яшчэ раней, пад час прамовы, Валянцін прыкмеціў, што ён не здолеў цалкам папарадкаваць сабе слухачоў. Ён быў незадаволены сказаным. Не такім уяўляўся яму першы зварот да вольнага ад самаўладзьдзя народу. У астрогах, у ссылках, на гарышчах ён шалёна мроіў пра гэты ані з чым не параўнальны момант. У асьляпляльным азарэньні прадбачыўся перад ім гэты час. Тады ён сумее знайсьці словы, якія гарэлі полымем адзінага золаку. Ён распавядзе аба ўсім, што павінен быў скрываць. Магутная “асанна” вырвецца тады з ягонае грудзі і сальецца з пераможнымі крыкамі. І вось гэтая “тады” зраілася сёньняшнім днём. Ён стаіць перад людзьмі, якія учора сядзелі ў акопах, са сьмерцю за сьпінай, перад спакутаванымі, зьедзенымі хваробамі. На якіх больш высакародных слухачоў можа разьлічваць рэвалюцыянэр у дні першых перамог? А атрымалася не тое, не так. У чым справа? Чаму? Раздумваць, зрэшты, доўга не давялося. сьціжма ўжо сьціхла. Пара было дзейнічаць далей. Валянцін напаўголаса сказаў камэнданту, што трэба раззброіць паліцыю. Камэндант замарудзіўся, паазіраўся, падышоў да дзьвярэй, няўпэўнена пагрукаў. Ніхто не адказаў. Ён пагрукаў ізноў, мацней. Натоўп зусім сьцішыўся. За дзьвярыма па-ранейшаму ніхто не адгукваўся. Камэндант пашукаў вачыма сваіх канвойных. Трое ці чацьвёра з іх стаялі наперадзе.

    - Ламіце дзьверы!

    Салдаты, расчысьціўшы месца, ударылі ў дзьверы прыкладамі. Дробныя і нязначныя гукі рассыпаліся наўкола. Дзьверы рыпелі, стагналі, але не паддаваліся. Салдаты працавалі дбайна. Франтавік, з галавой захутанай башлыкам, прапанаваў падпаліць дом:

    - Зараз гэна яны, як прусакі, павыпаўзаюць вонкі. Першая справа...

    Руды салдат, з чырвоным шнарам ля левага вока, прабраўся да канвойных. У яго былі налітыя плечы і даўгія, амаль да калень рукі. Ён расшпіліў шынель, коратка земляным голасам сказаў:

    - Чакай, то дай я паспрабую. З кавалёў мы. – Салдаты перасталі біць прыкладамі. – Ану, божа блаславі. – Ён папляваў у далоні, ірвануў некалькі разоў дзьверы. Разам з унутраным жалезным крукам яны шырока расхінуліся.

    - Вось як па-нашаму, - заявіў руды, самазадаволена азіраючыся, шукаючы пахвалы і адціраючы з твару буйныя кроплі поту.

    Камэндант з Валянцінам увайшлі ў памяшканьне. За імі, штурхаючыся і затрымліваючыся ў дзьвярох, павалілі салдаты. Было цёмна. Запалілі запалкі. Камэндант падышоў да адной з пакояў у калідоры, пагрукаў.

    - Што трэба? – спыталі адтуль прыгнечана і асьцярожна.

    - Мірон Філяцьцевіч, гэта вы?

    - А гэта вы Мікалай Мікалаевіч?!

    - Гэта я. Адчыніце.

    - Зараз, зараз, - данёсься мітусьлівы голас.

    Дзьверы адчыніў прыстаў, стары з коратка астрыжанай сівой барадой, з падвітымі вусамі і падвусьнікамі, вялікагаловы, з брушкам. На ягоным ілбе, пакрытым чырвонымі плямамі, сядзела бародаўка. За ім тоўпіліся акалодачны з вылупленымі круглымі вачыма, ды гарадавыя. Нягледзячы на гарачыню і задуху, усе былі ў шынялях. На сталах, брудных і засаленых, у беспарадку валяліся тэчкі, блянкі, даўнія газэты, асадкі, алоўкі, стаялі запыленыя атрамантніцы. Прыстаў ды горадавыя зьбянтэжана глядзелі на салдатаў, якія набіваліся ў пакой. Акалодачны кракаў, соп носам і абцягваў шынель. Настала маўчаньне. Камэндант, зіркаючы вокам у адзін з кутоў, ссутуліўшыся і пытаючыся марна ўсьміхнуцца, ад чаго рот яго толькі касавурыўся, няўклюдна ўзмахнуў рукою, глуха і блытаючыся выціснуў з сябе:

    - Вось... як бачыце... адбылася рэвалюцыя... зьмяшчэньне старой улады. Народ не мае патрэбы больш у паліцыі... Я, так сказаць, абавязаны, Мірон Філяцьцевіч, запатрабаваць у вас зброю... Самі разумееце... у сталіцы і паўсюды... гэткае... я абавязаны...

    Бародаўка на ілбе прыстава зрабілася цёмна-малінавай і нібыта набракла. Бровы распаўзьліся. Чырвоныя плямы папаўзьлі па ўсім твары, на шыю, туга перахопленую стаячым каўнярам, - прыстаў дрыготкімі, у сініх разьвілках рукамі стаў мацаць па шынялі. З расшпіленай шынялі закручаныя, з цьвёрдымі пазногцямі, пальцы перабеглі на мундзір.

    - Я, што ж, гатовы, Мікалай Мікалаевіч... Разумею... бывае...

    Ён з цяжкасьцю знайшоў рамень, адшпіліў шашку ды паклаў яе на стол. Шашка спаўзла са стала. Прыстаў пасьпешна нагнуўся за ёй. Невялічкая плеш у пушку адлівала медзьдзю. Крысьсі шынялі, расхінуўшыся, зьбіралі пыл з падлогі.

    - Бывае-с, - працягваў лепятаць стары, кладучы шашку ізноў на стол. Ад таго, што ён нахіляўся, жылкі ў вачах у яго наліваліся крывёю. Выпраміўшыся, ён неспакойна пачаў круціць галявою, відавочна шукаючы спагады. Салдаты спадылба назіралі за старым.

    - Прашу здаць шашкі і наганы, - зьвярнуўся Валянцін да іншых паліцыянтаў і сам зьдзівіўся свайму тону: да таго абавязкова прагучаў у ягоных вушах уласны голас.

    На стале вырасла горка зброі. Акалодачны, варочаючы вылупленымі вачыма, трымаючы руку пад брыль і выцягнуўшыся, прабубніў хрыплым басам:

    - Асьмелюся спытаць, доўгі час могуць адбывацца гэтыя беспарадкі?

    - Якія? – прамовіў з недаўменьнем Валянцін.

    - Каб, напрыклад, без чыну і ў невядомым існаваньні.

    - Не ведаю, - абыякавым тонам адказаў Валянцін.

    - Акалодачны як быццам бы пакрыўдзіўся.

    - У акопы цябе адправіць трэба, - злосна заўважыў хтосьці з салдатаў. – Там табе вызначаць існаваньне.

    - Зараз, - абвясьціў Валянцін, зьвяртаючыся да чыноў паліцыі, - надалей да асобага распараджэньня рэвалюцыйнай улады ўсе вы падлягаеце арышту.

    Камэндант з недаўменьнем зірнуў на Валянціна, хацеў штосьці сказаць, зрабіў нават у ягоны бок рух, але, нічога не сказаўшы. адвярнуўся ад прыстава. Стары машынальна зашпільваў і расшпільваў падношаную шынель. Левы вус, які ўжо зьлямчыўся, у яго апусьціўся, ад чаго ягоны твар падаваўся перакошаным, ніжняя сакавітая губа адвісла, вочы пакаламуціліся. Ён чамусьці дробна захістаў галавою, не тое згаджаючыся, што інакш з ім, сапраўды, паступіць нельга, не тое асуджваючы тое, што здарылася, і шкадуючы, што яго арыштавалі. Акалодак цяжка дыхаў. Гарадавыя стаялі нерухома, няўклюдна, атлусьцелыя, мардастыя. Нікому з тых, хто знаходзіўся ў пакоі не прыйшло ў галоў спытаць Валянціна, хто даў яму права распараджацца і зьнявольваць у турму людзей. Не пытаў ён аб гэтым і сам сябе. Ён быў бледны ды пахмурны. З-пад шэрай папахі выбівалася хвалістая пасма валасоў, ён круціў яе нэрвовымі, хударлявымі пальцамі. Сярод салдатаў ён прыкмеціў Ванду. Позірк яе быў адчужаны. Валянцін адвёў ад яе вочы. У дзьвярах адзін з салдатаў сказаў:

    - Адно слова: будзя.

    Гэтае “будзя” было прамоўлена настоль важка і станоўча, што ўсе зразумелі: адбылося нешта незваротнае і рашучае, нечага больш гаварыць, штурхацца, пазіраць. Камэндант, па-ранейшаму не прыкмячаючы прыстава, выклікаў канвойных. Яна абкружылі арыштаваных. Стары здрыганутым голасам зьвярнуўся да Валянціна:

    - Гэта часовая мера?

    Камэндант спагадліва, але ў той жа час ужо з пачуцьцем перавагі, верагодней за ўсё неўсьвядомлена, касавурачы вачыма, супакойліва адазваўся:

    - Для вашай жа бясьпекі, Мірон Філяцьцевіч. Чакаю з часу на час інструкцый са штабу фронту.

    Ізноў з натоўпу вынырнуў Галкін:

    - Не майце ласкі турбавацца, ваша благародзьдзе. Я да чатырох разоў адседжваўся па кутузкам. І зьбівалі мяне проста да поўнага ачмурэньня, а праміж іншым жывы застаўся. Ну, павінен толькі вам выказаць: народ без справы нявечыць анікога не будзе, таму што, - зазнаў гэнае самае на сваёй сьпіне.

    - А за што цябе білі? – спыталі з натоўпу.

    - Вох як лупцавалі, - весела адазваўся Галкін. – Мабыць, ад нуды жыцьця. Адным словам, кулакі находжвалі.

    - Хто старое ўспамяне, таму вока вон, - з яўным глумленьнем над паліцыянтамі заўважыў салдат, які спытаў Галкіна.

    Камэндант і Валянцін накіраваліся да выхаду. За імі рушыліся арыштаваныя, канвойныя, франтавікі. У дзьвярах адбылася замінка. Валянцін абярнуўся. Бязбровы шчакасты салдат паясьніў:

    - Картузіку не могуць знайсьці.

    Стары замарудзіўся. Ён шнырыў вачыма па пакоі, заглядваў пад стол, соўгаўся па вуглах. Яму, бачна, было не зручна, што ён затрымлівае іншых. Не ўдумваючыся ў словы, ён паўтараў:

    - Вось ужо аказія якая, якая аказія...

    Фуражка нарэшце знайшлася пад газэтным аркушам. Прыстаў насунуў яе па самыя вушы, яшчэ больш згорбіўся і, ні на каго не гледзячы, затэпаў нагамі.

    Вяртаючыся ў кіраўніцтва, Валянцін успомніў, што яшчэ дні два таму назад прыстаў нібыта ў сваёй вотчыне разьяжджаў па мястэчку; мажна седзячы ў санях і займаючы усё сядзеньне, ён самавіта і ўладарна расстаўляў шырока ногі, гладзіў бараду, нядбайна прыкладаў руку да брыля. Адзіны сёньняшні вечар ператварыў яго ў вартага жалю старога. Хутка, аднак, думкі Валянціна зьвярнуліся да ягонай прамовы. Ён адчуваў, што ў прамове сваёй дапусьціў памылку, але ў чым яна заключалася, было няясна. Ён ужо адстаў ад натоўпу, ішоў адзін. Сьнег асьвяжаючы рыпеў пад нагамі. Начная цемра паглынала і спусташала мястэчка, ператвараючы хаты, сады ў застыўшыя чорныя цені. “У чым жа справа?” – пытаў сябе Валянцін. Раптам ён спыніўся.

    “А я ж прамовіў прамову з заклікамі да абароны айчыны. Дзе ж наш былы лёзунг пераўтварэньня гэтай вайны ў грамадзянскую?” Ён у зьбянтэжанасьці палез за насоўкаю, ды тут жа забыў, навошта апусьціў руку ў кішэню, Пайшоў па дарозе, аступіўся, паваліўся, трапіўшы нагамі ў глыбокую каляіну дарогі.

    “ Цяпер зразумела, - разважаў Валянцін, працягваючы шлях. – Салдаты чакалі ад мяне іншае прамовы. Трэба было сказаць, што рэвалюцыя накіраваная супраць вайны, за мір, а я сказаў, што яе трэба па-ранейшаму працягваць. Я паддаўся першай радасьці перамогі і боязі за рэвалюцыю. Але хіба зараз не трэба яе абараняць? І няўжо войскі Вільгельма не пагражаюць ёй? Але калі гэта так, тады я павінен жадаць перамогі і саюзьнікам, а жадаючы перамогі саюзьнікам, я жадаю ім усім перамогі, я ізноў заклікаю да працягваньня вайны. Аднак, што такое рэвалюцыйная айчына? Дзяржаўная дума арганізуе новую ўладу. Яна не наша, але ў гэтай уладзе прымаюць удзел і сацыялісты. Узьнікаюць таксама і Саветы. Гэта ўжо наша, гэта трэба абараняць, гэта значыць абараняць краіну”.

    Думкі Валянціна круціліся ў заганным крузе. Ён не знаходзіў з яго выхаду.

    “Што ж я заўтра, пасьля заўтра скажу салдатам?” Адказу не было.

    Стомлены развагамі, ён падышоў да раённага кіраўніцтва. На ганку стаяла Ванда, прыхіліўшыся да парэнчаў і гледзячы ў начны змрок, туды, дзе знаходзілася станцыя. Валянцін аклікнуў яе, яна абярнулася. Яе твар асьвятляўся вачыма, як двума ліхтарамі з цёмнымі агнямі.

    - Што вы тут робіце?

    Ванда павяла пальцам па зацьвярдзелым сьнезе на парэнчах. Не адказваючы на пытаньне, сказала:

    - Сёньня вы былі арыштаваныя і самі двойчы правялі першыя для вас арышты. Калі саджалі ў турму старога – мне было не па сабе, але ў канцы канцоў усё гэтае вельмі проста. Праз тры тыдні, праз месяцы вы звыкніце адпраўляць людзей у турмы, нават пазбаўляць іх жыцьця. А яшчэ нядаўна вы самі сядзелі ў мураваных мяшках, не разумелі і зьдзіўляліся, як могуць іншыя людзі пазбаўляць вас і вашых сяброў сьвятла, волі, паветра, - спакойна есьці, піць, весяліцца.

    - Без гэтага нельга, - сухавата прамовіў Валянцін і таксама пачаў вадзіць пальцам па сьнезе. – Часам жорстка быць чалавечным.

    Ванда хутка ізноў азірнулася да яго.

    - Гэта, верагодна, сказаў вельмі злы чалавек.

    - Гэта сказала жонка Шарля IX у Барталамеевую ноч. Гэтыя словы мог сказаць і гугенот, забіваючы каралеву, Шарля IX і папежынцаў, каб прадухіліць вынішчэньне дзесяткаў тысяч сваіх прыхільнікаў. Ці не праўда?

    Ванда анічога не адказвала. Яе паўкажушак быў па-ранейшаму расшпілены ў каўняры і на грудзі. Ад яе ішло цяпло, слаба пахла духамі, Валянціна ашаламляла блізкасьць Ванды і яе расквітнеўшае сталае цела.

    Зашпіліцеся, вы прастудзіцеся.

    Яна паслухмяна зашпілілася, гледзячы ўгору на голыя вершаліны бярозаў, сказала:

    - Вы спыталі мяне, калі падышлі, што я тут раблю адна. Успомніла дзяцінства, дзявоцтва. Я ўся перамянілася за гэтыя гады, агрубела. Сьветлы, чысты ложак, лялькі, фартушкі, гімназісцкая сукенка, тугія коскі з істужкамі, сяброўкі з ямачкамі на шчоках, нявіннасьць, свавольства, каханьне – ці было усё гэта? Мяне лічылі вельмі натурыстай. Па вечарах я любіла ўхадзіць у цёмны пакой, чакала: раптам з цёмнага кута мяне схопіць хтосьці невядомы, пацягне няведама куды, за лес, за моры і горы. Я нямела, прыслухваючыся да шаргатаў, сэрца балюча замірала, я баялася дыхаць і ўсё ж не сыходзіла. У гімназіі марыла аб прынцах, аб рыцарах, аб замках, пра незвычайнае каханьне. Я была надзвычай рэлігійная, малілася са сьлязьмі на вачах, шаптала малітвы, чакала цудаў. Нічога чарадзейнага не здарылася. Мне дваццаць чатыры гады, а я часам адчуваю сябе старой. Пустата, туга, нуда. Вы яшчэ ня ведаеце, як я кепска жыла апошні час. Гэта ад сьмерці... ад яе... Калі-небудзь я распавяду вам, але пасьля, потым...

    - Зараз трэба, панна Ванда, жыць іншым і аб другім думаць.

    Ванда нягучна адказала:

    - Ведаю... а я вось гэткая...

    Яна абарвала размову ды сьцепанулася ад холаду.

    - Я азябла, пайду пагрэцца.

    Валянцін застаўся на ганку. Грамыхаючы і цяжка лязгаючы, прайшоў цягнік, данёсься сонны брэх сабакі з акраіны. Неба пазацягвалася шчыльнымі аблокамі, пачаў падаць рэдкі сьняжок. Прасьпяваў першы певень. Ноч вартавала невядомыя падзеі. Заўтра, праз месяц яны разьвернуцца палымянымі скруткамі. І Ванда сёньня зусім іншая. Валянціну не хацелася ісьці да сябе ў адзінокі, неацеплены пакой, ён ведаў, што доўга не засьне, але больш анічога не заставалася рабіць.

    На другі дзень у сябе ў кабінэце Валянцін застаў Пятлюру. Пятлюра затрымаўся ў Койданаве па дарозе ў Менск. Застаўшыся сам-насам з Валянцінам, ён сеў ля стала, прыкрыўшы вочы далоньню.

    - Ці праўда што менавіта вы распарадзіліся ўчора узьняць ва ўстановах задзіночаньня чырвоныя сьцягі?

    Валянцін адказаў сьцьвярджальна. Пятлюра пацёр пераносьсе.

    - Вам вядома, як камандуючы Заходнім фронтам генэрал Эвэрт адносіцца да перавароту?

    - Гэта мне невядома.

    - У тым якраз і справа, у тым якраз і справа, - паважна прамовіў Пятлюра. – Гэта пакуль нікому не вядома. Не вядома таксама, што мяркуе распачаць стаўка. Ва ўсялякім разе, лічу сваім абавязкам вас перасьцерагчы. Пра вас кажуць, што вы хвалявалі ўчора салдатаў, раззбройвалі паліцыю, учынілі мітынг. Сёньня я буду ў Менску, атрымаю дакладныя зьвесткі, паведамлю вас тэлеграмай.

    - Вы забыліся сказаць, што я яшчэ абвясьціў арыштаваным камэнданта. Гэта ён, верагодна, вам і данёс на мяне.

    Пятлюра нічога не адказаў, устаў, заклаў рукі за сьпіну, прайшоўся па кабінэце, супыніўся насупроць Валянціна.

    - Вы ўпэўнены, што усё гэта трывала?

    - Цалкам упэўнены. Трываласьць залежыць і ад нас.

    Пятлюра зрабіў адмоўны рух галавой.

    - Паступайце паводле свайго меркаваньня, я не праціўнік рэвалюцыі, але маўчаньне Эвэрта вельмі сумнеўнае. Належыць быць асьцярожным. Аднак мне пара да цягніка.

    Праз некалькі гадзінаў ад Пятлюры была атрыманая тэлеграма: “Віншую з поўнай перамогай народу, прашу перадаць супрацоўнікам, няхай яны з патроенаю энэргіяю паслужаць рэвалюцыі і абароне краіны”.

    Пад вечар Валянцін езьдзіў у адзін з пяхотных палкоў, дзе правёў мітынг. Салдаты настойліва пыталіся, ці хутка будзе канец вайне. Валянцін адказваў унікліва, але вельмі падрабязна тлумачыў прычыны і характар вайны. Відавочна, тлумачэньне спадабалася салдатам, яны праводзілі Валянціна весела і па-сяброўску. Вярнуўся ён позна, а дзесятай гадзіне. Адпусьціўшы конюха, вырашыў зайсьці ў кіраўніцтва, ля ганку прыкмеціў асьветленае вакно ў пакоі Ванды, дзе яна звычайна працавала. Акно выходзіла на палісаднік. Сьвет падаў на роўны некрануты сьнег. Дзіўнае пачуцьцё пацягнула Валянціна да вакна. Вакно квітнела пушыстым срэбрам, ніжняя палава была зашморгнутая белаю фіранкаю. “Калі яна мяне кахае, яна зараз выйдзе. Яна павінна гэтае зрабіць”. – Ён глядзеў у вакно, заліпнуўшы ў сьнезе. Ён сабраў усе свае сілы і жаданьні, зьліўшы іх у адно. “Я прашу, жадаю, патрабую”. – Ён напружаны чакаў. “Вось зараз яна апранаецца, бярэцца за ручку дзьверы, зараз яна зьявіцца”. – Ванда не зьяўлялася. Вакно было халоднае, сьляпое, прымхлівае. “Значыць, яна мяне не кахае”. – І тут жа дакараў сябе: “Я раблюся забабонным”. – Адначасова ён з горыччу вырашыў: “Яна не выходзіць таму, што я не ўпэўнены ў сабе, сумняваюся”.

    - Што вы тут робіце?

    Ён азірнуўся. Ванда стаяла на ганку, трымаючы муфтачку ля твару. Валянцін бяссэнсна і бледна усьміхнуўся.

    - Нічога не раблю... стаю ля вакна.

    Ванда падышла да палісадніку.

    - Навошта вы забраліся сюды ў сьнег?

    - Я тое?.. Згубіў тут партцыгар. Пайшоў гуляць, ці ведаеце, і выраніў партцыгар... срэбраны, - мармытаў Валянцін. “Як усё гэта неразумна”, - думаў ён з адчаем, не ў сілах у той жа час знайсьці больш разумнае тлумачэньне свайму становішчу. – Ён дзесьці тут, напэўна тут, - Валянцін прыкінуўся, што шукае вачыма па сьнезе.

    Ванда з недаўменьнем і цікаўнасьцю глядзела на Валянціна, нахіліўшыся да яго праз палісад.

    - Які ж тут шпацыр? Сьнег, сьцежкі няма.

    Адвярнуўшыся ад Ванды, Валянцін працягваў мармытаць, стараючыся надаць свайму голасу натуральнасьць і нават бясьпечнасьць:

    - Пайшоў гуляць і незнарок заклыпаў сюды. Вось і усё... а партцыгар, мабыць, пакінуў у хаце.

    Ванда сабрала ком сьнегу, паднесла яго да губаў.

    - Вы не маглі яго пакінуць у хаце. Я бачыла яго сёньня ў вас у кіраўніцтве.

    - На самой справе, - пасьпешна згадзіўся Валянцін, усё пазьбягаючы глядзець на Ванду, - я ня мог пакінуць яго ў хаце.

    Ванда адкінула камяк, нечакана гучна расьсьмяялася.

    - Чаго ж вы сьмеяцеся? – спытаў пахмурна Валянцін.

    - Часам вы бываеце вельмі сьмешны.

    - Чаму я бываю сьмешным? – пакрыўдзіўся і Валянцін.

    - Я не ведаю... пра партцыгар я вам сказала знарок, я ў вас яго не бачыла ў кіраўніцтве. Вы яго пакінулі дома.

    - Я згубіў яго ў палку.

    - Вось іменна. Ідзіце сюды, абтрасіце сьнег.

    - Добра, - цяжка і змрочна заявіў Валянцін, абтрасаючыся і выбіраючыся за весьніцы.

    Ён пасьпяшыў разьвітацца з Вандаю. Дарогаю да хаты ён доўга не мог апрытомнець, калі супакоіўся, нечаканая думка прыйшла яму ў галаву: “Яна сказала, што наўмысна пажартавала нада мною, нібыта бачыла партцыгар у кіраўніцтве. Яна зрабіла гэта дзеля таго, каб дапамагчы мне прызнацца, што і я таксама жартую, а я гэтага не зразумеў. Якая яна слаўная, і яна мяне безумоўна кахае. Усё ж яна выйшла на ганак”. – Успамінаньне пра парцыгар, аднак, было вельмі непрыемнае. Валянцін не ведаў, як заўтра сустрэнецца з Вандаю. Бадай, яна пасьмяецца над ім, І за справу: нельга ж так неразумна і наіўна ілгаць. Так, часам ён бывае дзіўна незнаходлівы... Непадалёк ад кватэры ён выняў няшчасны парцыгар. Парцыгар падаравала яму маці, ён застаўся ад бацькі, быў верным спадарожнікам нягод і самотніцтва. Зараз ён падаўся яму ненавісным. Запаліўшы папяроску, Валянцін агледзеўся наўкол. На вуліцы нікога не было. Дзесьці ўдалічыні начны вартаўнік біў у ляскотку. Справа цягнуўся трухлявы плот. Валянцін хацеў кінуць партцыгар за плот, ужо размахнуўся, але ў апошні самы момант устрымаўся. “Схаваю яго лепш у хаце, яна яго больш не убачыць”. Ён так і зрабіў.

    Раніцаю ў кіраўніцтве Валянцін пазьбягаў сустрэч з Вандаю. Калі яна ўвайшла да яго, ён схіліўся над паперамі. Ванда дзелавіта паведаміла, што яго чакаюць да сябе санітары. Валянцін крадком зірнуў на Ванду. Нічога не паказвала ў ёй, што яна памятае пра партцыгар. Яна раскрыла тэчку. Валянцін падпісаў паперы, не прачытаўшы іх.

                                                                                  IX

    Штодзённа да Валянціна зьяўляліся дэлегаты ад ротаў, палкоў, дывізіяў, ад асобных частак. Паўсюдна ён бачыў адныя і тыя ж замкнёныя, пахмурныя твары, галодныя вочы, утаропленыя на яго ў чаканьні чагосьці рашучага і канчатковага. Зараз ён ведаў без памылкі, аб чым яго пыталі. Яшчэ нядаўна ён сумняваўся, што яму казаць аб вайне, ці заклікаць да працягу вайны або пакінуць былы лёзунг паразы. Ён гэтак і не вырашыў у думках, што трэба рабіць. Пытаньне аб прыродзе ўлады, тое адзінае, што магло разьвеяць ягонае недаўменьне, быў у тыя дні яму не ясны, але ў сваёй практыцы ён хутка ўпэўніўся ў адным. Салдаты рэдка выказваліся на сходах, але прымалі Валянціна размаіта. Калі ён зьвяртаўся да іх з прамовамі пра падзеньне самаўладзьдзя, пра неабходнасьць быць напагатове, калі ён казаў ім нават пра Устаноўчы сход і аб зямлі, яго слухалі ўважліва, але без прыкметнага захапленьня. Варта яму, аднак, было нагадаць пра вайну, і сход зьмяняўся: спыняліся пакашліваньні, пераходы з аднаго месца на другое, перашэптваньні ў дальніх шэрагах; У салдатаў выцягваліся шыі, напружваўся слых, твары рабіліся засяроджанымі, усталёўвалася тая неабходная сувязь, якую заўсёды адчувае прамоўца і якая падтрымлівае яго, абагачае слова, дае ўпэўненасьць. І Валянцін непрыкметна для сябе зьмяняў зьмест сваіх прамоваў. Ён часьцей, падрабязьней распавядаў салдатам, чаму адбылася вайна, казаў, што рэвалюцыя толькі ў тым выпадку будзе поўнай і сапраўднай, калі выведзе краіну са смуроднага крывавага кола. Самае ж галоўнае было тое, што ў Валянціна пасьля такіх зваротаў зьяўляліся новыя знаёмствы і сувязі. Франтавікі неўсьвядомлена і для сябе і для яго падпарадкавалі яго сабе, робячы яго выразьнікам сваіх памкненьняў. Валянцін не розумам, а усёй сваёй дзейнасьцю пераконваўся, што салдат можна аб’яднаць, зрабіць абаронцамі рэвалюцыі, толькі выступаючы супраць вайны і за неадкладны мір. Хістаньні вырашыліся самі сабою. Жыцьцё выпраўляла памылкі.

    Камандны склад адносіўся да Валянціна варожа. Часамі прыходзілася прыкласьці шмат намаганьняў, каб пранікнуць у вайсковую частку. У некалькіх вёрстах ад Койданава адпачываў ссаджаны кавалерыйскі полк з найвысачэйша нададзенымі сярэбранымі трубамі. Некалькі разоў Валянцін беспасьпяхова пытаўся пабываць у палку; нарэшце яму гэтае ўдалося. Яго прывезьлі ў палкавую канцылярыю да камандзіра палку. Ледзь адказаўшы на прывітаньне, рослы паджылы камандзір з выпешчаным тварам агледзеў зьняважліва Валянціна, ды зрабіў да яго крок.

    - Вы намераны ў такім выглядзе размаўляць з маімі кавалерыстамі?

    Не разумеючы, Валянцін адказаў:

    - Так. А ў чым справа?

    - А ў тым справа, мілсдар, - абразіўшыся і лічачы фрывольным гэтае “у чым справа”, адсек камандзір, - што ў маім палку не заведзена публічна выступаць без пагонаў. Патурбуйцеся надзець іх.

    Валянцін у першыя ж дні рэвалюцыі зьняў земскія знакі адрозьненьня; не жадаючы прапусьціць мітынг, ён падпарадкаваўся патрабаваньням камандзіра палку і прамаўляў у пагонах ротмістра. Салдаты слухалі, з асьцярогай паглядваючы на афіцэраў, якія разьмясьціліся ля трыбуны. Наперадзе ж усіх з непранікальным і непрыступным тварам стаяў камандзір палку, быццам прымаючы парад. Пасьля мітынгу ён падышоў да Валянціна, дзвынкнуў шпорамі:

    - Абавязак ветлівасьці прымушае мяне дзякаваць вам ад імя палку, ад сябе ж прыбаўлю: за прамовы, накіраваныя да падрыву вайсковай дысцыпліны ў непасрэднай блізкасьці да лініі, дзе адбываюцца вайсковыя дзеяньні, я ў нядаўні час аддаваў людзей вайскова-палявому суду.

    Ён крута павярнуўся, зьзяючы бляскам ботаў, эпалетамі, сівізною ды шабляй. Праводзіў Валянціна адзін з шараговых кавалерыстаў, сэмінарыст, рослы бялявы здаравяка. Ля аўтамабіля ён, нібы апраўдваючыся, сказаў:

    - Проста бяда з нашымі спадарамі афіцэрамі, яны ў нас усе картавыя.

    - Чаму картавыя?

    - Ад высакароднасьці, “ад благагодцтва”, - дабрадушна перадражніў ён іх.

    Валянцін любіў наведваць лётчыкаў. У тыя дні баявыя палёты амаль спыніліся, лётчыкі адпачывалі. Валянцін сышоўся блізка з капітанам Ціхвінавым, адважным і разумным чалавекам. Валянціну падабаўся ягоны адкрыты рускі твар, сьветла-рудая бародка, якая кучаравілася, павольнасьць у словах і ў рухах. У сябе ў зямлянцы ён паказаў аднойчы Валянціну фатаграфічныя здымкі з аэрапляну ў момант баявых апэрацый. На адным з іх была засьнятая нямецкая станцыя. Ціхвінаў скінуў бомбы. Да станцыі падыходзіў цягнік. І станцыю і галаву цягніка ахопліваў чорны калматы дым. Ён далёка прасьціраўся над палямі.

    - Адно з самых маіх удачных пападаньняў, - прыкмеціў Ціхвінаў, з люлькаю ў роце. – Станцыя была цалкам разбураная. Цягнік са снарадамі таксама узьляцеў у паветра.

    - Што вы адчувалі, калі глядзелі на ўсё гэтае з верху?

    - Анічога, - проста адказаў Ціхвінаў. – Ведаў: ёсьць загад, яго трэба выканаць, талькі і усяго. вайна вызваліла нас ад чалавечых пачуцьцяў і паняцьцяў. Мы храбрыя, таму што да усяго прызвычаіліся, нас нішто не зьдзіўляе ды нішто не кранае. У мяне жонка, двое дзетак, маці. Часам нават дзіўна ўспомніць, што яны ў мяне ёсьць. Мы бязьлітаснае, жудаснае племя. Можа быць, нас страсяне рэвалюцыя, але і гэтае яшчэ не вядома. Афіцэрства не прызнае рэвалюцыі і ненавідзіць яе. Адно верна: усяму чалавечаму будзе ад нас блага.

    У зямлянцы адлежвалася вільготная цішыня. Вочы Ціхвінава былі празрысты.

    Валянціна звычайна суправаджаў Галкін. Нос у яго, які пераліваў рознакаляровасьцю, працягваў лупіцца. Рабаціньне пацямнела. Ён хадзіў расхлябаны і нібыта хмельны. Галкін лічыў сваім доўгам выступаць пасьля Валянціна на мітынгах, казаў горача, але незразумела. У прамовах яго паўтараліся адны і тыя ж выразы і словы.

    - Таварышы, куды пірог не павярні, ён будзе ўсё такі ж. Куды нас тутака ні сунь, - мы, салдаты, быдлятка на зарэз. Верна я кажу?. А калі верна, трэба нам паняцьце мець. Таму, - ён ударыў кулаком у грудзі, - што мы пралетарыя, гэта значыць адвечная галота, з рукамі, у якіх, праміж іншым, круглая дзюрачка ад абаранка, а абаранак ядуць другія. Таварышы, - наступаў ён на слухачоў, - трымай каравул, закасвай рукавы, падцягвай штаны, прыглядвай за афіцэр’ём.

    Галкін злазіў з трыбуны багровы, потны, ледзь помнячы сябе. Ён шныпарыў па ўсім вайсковым часткам, па шпіталям і гарбатням, лаяўся, выкрываў, яму мроіліся падвохі, змовы ў асяродзьдзе “начальства”. Яго непакоілі незвычайныя чуткі: у раёне Баранавічаў каманды склад перайшоў на “Вільгельмаў бок”, ноччу трэцяга дню ў Замір’е прыляцелі на аэраплянах немцы, і ўсе бачылі, як яны прагульваліся адкрыта з нашымі афіцэрамі і аб чымсьці раіліся. Яму дакладна было вядома, быццам саюзьнікі паслалі сваю эскадру да берагоў Чорнага мора і ўжо высадзіліся ў Крыме. Зацягнуўшы Валянціна куды-небудзь у кут, Галкін, сажмурыўшы адно вока і ўядаючыся другім, пераканана і таямніча паведамляў:

    А праміж іншым, спадары афіцэры супраць вас задуму маюць, размовы розныя размаўляюць. Ходзіць, маўляў, па палкам якойсьці цёмны чалавек невядомага чыну і званьня, - адно слова, арыштант і катаржнік, падбівае салдатаў супраць вайны, а сам таксама з дэзэрціраў. Асьцерагацца вы павінны, ці доўга да грэху, народ ганарлівы, адчайны, паласнуць, чаго добрага, у чорным месцы. Вельмі нават проста.

    Ён ахоўваў Валянціна, суправаджаў яго ў паездках і нават не пытаўся, ці згодны Валянцін браць яго з сабою. Абзавёўся наганам, ён тырчаў у яго з бруднай, у плямах па краям, кішэні. Паверыў ён Валянціну цьвёрда.

   Больш за іншых Галкін не любіў камэнданта. Камэндант трымаўся з Валянцінам зьнешне прыязна, нават запабягаў, але чыніў яму перашкоды, неахвотна даваў зьвесткі аб палках, брыгадах, атрадах, разьмешчаных у Койданаўскім раёне, нібыта жартам казаў сярод афіцэраў, што акругай кіруе земгусар; самавольна вызваліў прыстава і гарадавых, вёў якіясьці падазроныя гутаркі ў сваёй канвойнай камандзе.

    Да Ванды Галкін адносіўся далікатна, ён асабліва выразна брыляваў ёй, стараючыся падаць паўкажушок, сачыў за Стрэлкай, гарлаў на конюхаў, што яны дрэнна даглядаюць за кабылаю, хаця не валодаў аніякімі правамі імі распараджацца. Навязваўся зьбегаць у краму, прапаноўваў гарбату, сьняданкі, заўсёды ведаў, дзе яна, куды адправілася. Ён рабіў гэтае неяк проста, не прыніжаючыся і не прыслугоўваючыся, цэнячы Ванду за тое што яна дапамагае Валянціну ў ягонай працы. Здарылася, Галкін прычапіўся да Валянціна па дарозе, зьбіваючыся на словах, ён зашаптаў:

    - Канешне, мая хата з краю і, як гаворыцца, нават зусім з краю, але, па-божаску, сумнавата вам тут аднаму. Нашаму брату салдату і тое бывае сумна. Прырода заўсёды сваё просіць... Не прыміце ў крыўду, вельмі б падышла вам Ванда Янаўна. Што яна полька, так гэта зусім нязначнае. Прамаўляе яна зусім па нашаму, і нават наконт полькі не пазнаеш. Прыязьней б у вас справа пайшла. А ў астатніх справах не сумнявайцеся, з афіцэр’ём, я падмеціў, больш яна не блытаецца. І трымае сябе зусім акуратна.

    Валянцін засьмяяўся.

    - Да ўсяго вам, Галкін, ёсьць клопат.

    Забягаючы на перад, расхістваючыся і блытаючыся ў шынялі, Галкін з гарачнасьцю згадзіўся:

    - Гэта вы вельмі верна гаворыце. Час такі, нашаму брату да усяго зараз сваю заўзятасьць трэба мець.

    - Вось я скажу Вандзе, што вы за ёю прыглядваеце.

    Галкін ад перапуду стаў на дарозе, растапырыў пальцы, прыціснуў рукі да грудзей і нават усхліпнуў.

    - Ды няўжо ж гэтае можна каб за Вандай Янаўнай наглядаць? Даведаўся, праміж іншым, ад вашых земскіх пачуў, а, напрыклад, віжаваць – у мяне і ў думках такога не было. Ванда Янаўна цалкам самастойная паненка і могуць паступаць па сваім жаданьні. У яе справы лезьці нам не да твару. Не віж я ёй, зьвядзі мяне сударга халерная.

    Ён доўга не мог супакоіцца, хаця Валянцін і запэўніваў яго, што толькі пажартаваў над ім.

    З некаторых пораў пальцы ў Галкіна былі пастаянна перапэцканыя атрамантам. Атрамантавыя кляксы ўпрыгожвалі ягоны твар, забіраліся нават у вушы. Валянцін спачатку дарэмна намагаўся даведацца, у чым справа. Галкін плёў лухту, сьцьвярджаючы, нібыта зараз яму прыходзіцца складаць і падпісваць салдатам “размаітыя экстраныя паперы”. У канцы канцоў ён прызнаўся, што абучаецца ў аднаго з земскіх служачых “адукаваным навукам”. Супрацоўнік займаўся з ім дармова. Раскрыўшы гэтую таямніцу, Галкін маліў “не выдаваць яго”, але, колькі не распытваў Валянцін, чаму ён трымае сваё абучэньне ў таямніцы, анічога зразумелага даведацца не змог. Верагодна, Галкін лічыў, што правілам арытмэтыкі і чыстапісаньня не сорамна вучыцца толькі дзецям. Аб сваёй жа адукацыі ў мінулым Галкін расказваў даволі падрабязна і ахвотна:

    - Род наш, таварыш, - дубовы, Дзед пражыў да ста гадоў, а бацьку было семдзесят два гады, калі я хлапчанём па вуліцам бегаў. Са стрэльбаю на паляваньне яшчэ хадзіў, памятаю. Чаму па доўгу жылі, сказаць цяжка. Думаю, ад мёду. Пасекі ў нас трымалі, і мёд круглы год не пераводзіўся. Старыя людзі гавораць, дужа шмат здароў’я прыдае мёд чалавеку. Бацька да таго з пчоламі свой быў, што яны яго ніколі не кусалі. Заблытаецца ў яго ў барадзе пчала, бярэ ён яе рукамі: ляці, маўляў, працоўная жамярыца. Нібыта нагаворнае слова ведаў. Моцныя жылі людзі. Вы на мяне не глядзіце. Я ў маці пайшоў, маці ў мяне хварэла, але гэтаксама са сьвету доўга не сыходзіла. Бацяня нябожчык лупцаваў мяне кожны раз, калі я яму аб вучэньні казаў, а вучыцца мне тады хацелася. Наслухаўся я казак: пра Баву-каралевіча, пра Еруслана, пра тое, як салдат цара Пятра ад немінучай сьмерці выратаваў, пра Тараса-чарнамора, пра хвацкіх разбойнікаў, якія гарэзавалі ў лясах запаветных. Проста дрыжу, бывала, увесь як у ліхаманцы, калі чую; у роце перасыхала і ў грудзях дыханьне запірала. Верш таксама палюбіў. Бачу, пра усё гэтае ў кніжках прапісана, а тут яшчэ аднагодкі ў школу ходзяць. Пачаў прасіць бацьку: аддай ды аддай вучыцца. Ён зараз гэна папругу ў рукі, зацісьне галаву мне праміж сваіх каленяў, штонікі спусьціць і ну насьцёбваць. Адлупцуе, ды скажа, вешаючы на цьвік папругу: “Запомні, ні павек не аддам я цябе ў навуку: ад хаты адаб’есься і ад гаспадаркі і будзеш ты для мяне і для маці скібай адрэзанай”. Хвастаў ён мяне гэткім манерам вельмі нават спраўна, а выйшла усё па-мойму. Прыходзіць аднаго разу сусед наш, каваль Гаўрыла, а бацька толькі што якраз ў каленях мяне зашчаміў, і я прама задыхаўся ад сьцёбаньня, і пад самае сэрца мне боль падкочвае. Паглядзеў на нас каваль і кажа: “Дабра лупцуеш, Іван, сынка, прама глядзець прыемна, у поўнае задавальненьне лупцуеш, але толькі дарэмна ты гэтае робіш: у школу ж хлапчыну аддаць прыйдзецца як-ніяк. Пісарам будзе, а табе ізноў хутка ў старшынах хадзіць. Свой пісар куды спадручней; а не тое царкоўным старастам выберуць, ізноў жа табе выгода”. Тут бацька лупцаваць мяне перастаў, так толькі дзеля выгляду папругаю датыкаецца, задумаўся. “А і на самой справе, калі ў пісары выйдзе, то не блага гэтае, камар яго ўкусі, жэўжыка. Праўду ты, Гаўрыла, сказаў, і як мне ў галоў самому гэткая думка не кінулася! Мабыць, ад старасьці”.

    Восеньню аддаў мяне ў царкоўную школу, другой у нас не было. Тут таксама незадача атрымалася. Настаўнішкам трапіўся, як на грэх, з п’янтосаў п’янтос. Нажлукціцца, ды лінейкай нас па галаве калоціць. Самая любімая гэтая справа ў яго была. На галаве бугры цэлыя вырасталі, а толку мала. Яшчэ ўзяў такую звычку: “Крычыце, - кажа, - кукарэку, сукіны дзеці, смаркачы няшчасныя. Прывучайцеся, - кажа, - да гаспадаркі і наконт войска”. Мы сядзім, гарлаем што моцы ёсьць. Вось яно якое вучэньне ў нас было. Чытаць я, аднак, шустра навучыўся, а пісаць сяк-так. Шмат што забыў потым. Канечне, не навука гэта: ні тое, ні сёе. Бацька мой не дачакаўся, пакуль я пісарам зраблюся. Ні сваёю сьмерцю памёр: у лесе бервяном прыдушыла. Вось яны справы ж якія...

    Апавядаў усё гэта Галкін вельмі спакойна, паважна і самавіта і ў гэты час зусім не паходзіў на таго мітусьлівага і нястрыманага чалавека, якім яго бачылі на сходах.Ён займаўся вельмі старанна і нават зблажэў. З кішэняў ягонага шынялю, дзе месьціўся наган, тырчалі сінія вуглы сшыткаў з пазакручванымі краямі, газэта, брашуры, яны тады ужо пачалі выходзіць. Валянцін падараваў Галкіну паперу, том Лермантава, “Мёртвыя душы” Гогаля ў скураным рудым пераплёце з залатым цісьненьнем і абрэзам. Прымаючы падарунак, Галкін весела сказаў:

    - Прама цудоўна, калі пакласьці гэткую кнігу ў маёй роднай хаце. Зусім не падыдзе адно да другога, прыйдзецца перабудоўваць.

    Ванда рэдка наведвала сходы, дзе прамаўляў Валянцін, але дапамагала весьці з салдатамі перапіску, выслухвала іхнія тлумачэньні і просьбы, раіла. Нярэдка Валянцін дасылаў яе ў палкі і ў роты з даручэньнямі. Сакратар кіраўніцтва Сярожанька да гэтага часу заблытаўся ў новых любоўных хітрыках. Спакушаныя ім сёстры і фэльчаркі пагражалі не тое атруціцца, не тое злупіць з яго скуру. Сярожанька ўгаварыў Валянціна адпусьціць яго, і пакінуў Койданава ў найвялікшым сакрэце ды патаемнай таямніцы. Ягоную працу пачала выконваць Ванда. З раніцы ў яе пакоі ля сталу цясьніліся прадстаўнікі вайсковых частак, аброслыя шорсткай шчэцьцю, з марознымі плямамі на тварах. Грубае салдацкае сукно муляла шыі, тапырылася; тхнула тытуням ды скураю. Атрасаючы сьнег, пакідаючы на падлозе баюрыны, салдаты наперабой паведамлялі пра мітынгі, пра выбары дэлегатаў, называючы Ванду сястрычкаю; прасілі прамоўцу, абяцаючы даслаць коней і “даімчаць” адным духам. Ванда занатоўвала адрасы, час, угаворвалася, распытвала. З-за акаляўшых яе салдатаў мільгалі яе пакатае плячо, чорная пасма валасоў, закладзеная вакол галявы каса, ружовае вуха, рука з алоўкам, даносіўся яе стрыманы голас. Натоўп расступаўся. Ванда ішла, парыпваючы боцікамі на крутых абцасах. Тонкую рухавую талію гладка аблягала сукенка. У вачах стаялі ільдзінкі, у той час як па твары разьліваўся і гуляў негрубы румянец, нібыта ад лёгкай ліхаманкі. Валянцін бачыў яе ў паўкажушку, які з цяжкасьцю зводзіўся кручкамі на грудзёх. Каракуль яна ізноў зьмяніла на папаху. Таропка нацягваючы пальчаткі, яна падыходзіла да Стрэлкі; у вушах Валянціна аддаваўся заміраючы цокат капытоў. Яна вярталася з казармаў і баракаў з палаючымі шчокамі ад хуткае язды, ад вятроў і маразоў.

    Ванда сачыла, каб Валянцін абедаў, вячэраў, не зьяжджаў галодны на сходы. Вечарамі яна прыходзіла да яго на кватэру, прыносіла сыр, масла, яйкі, хлеб, гатавала на сьпіртоўцы гарбату. Валянцін браў газэты, апавядаў, што давялося зрабіць за дзень. Ванда ўмела слухаць. Начыньне ціхенька зьвінела ў яе руках. Рухі былі разьмераныя. Яна напамінала яму сястру, радзінную утульнасьць, маці, бацькоўскую хату. Сьцены, з бярвеньня, пахлі смалою, пакульлем, прыносілі лес, глуш, зялёную цішыню. Яму падавалася, яны ў сьвеце толькі ўдваіх. Часам Валянцін прыкмячаў на сябе вочы Ванды, мігатлівыя, загадкавыя, вывучаючыя яго. У яго шумела ў галаве, было трошкі страшна і спакусьліва. У тыя дні ён убачыў усю прывабнасьць жанчыны, калі ў ёй зараджаецца і мацнее пачуцьцё. Яно аберагаецца, тоіцца і выяўляецца толькі ва увазе да драбязы, ва ўважлівасьці, у клопатах, амаль непрыкметных для пабочнага вока, мізэрных, але самых значных. Часам за гарбатай яму трэба было дацягнуцца да цукарніцы на другім канцы сталу, рух, які ён зьбіраўся толькі зрабіць, апярэджвала Ванда. Чытаючы газэты, Валянцін думаў, што трэба прыбавіць сьвятла ў лямпе, і ў той жа момант Ванда павялічвала кнот. Было нават гэтак аднойчы, ён стараўся дарэмна ўспомніць, куды яму патрэбна паехаць заўтра і з кім пабачыцца, і Ванда нагадала яму, быццам падслухала яго думкі. Старыя і вечна юныя радасьці пад сонцам! Іх перажываюць кожны раз ізноў і гэтак жа, як упершыню! Поглядаў сваіх Ванда не выказвала, і Валянцін нават не ведаў, што яна думае пра рэвалюцыю, і чамусьці не спрабаваў распытваць яе аб гэтым. Не гаварылі яны таксама і пра тое, што падзяляла іх раней, намерана пазьбягаючы гэтай размовы. Наставалі, зрэшты, моманты, яны усьвядомлівалі, што ім патрэбна шмат што патлумачыць адзін аднаму; Іх абмяжоўвалі недамоўкі. Аднак яны баяліся: вось-вось будуць сказаны якіясьці рашаючыя словы. Тады Валянцін першым парушаў маўчаньне, спраўляючы аб чарговых справах, упамінаючы артыкул з газэты, кідаючы жартаўлівую заўвагу. Яму падавалася, ад шчырай размовы зьнікне нешта дарагое. Яны былі ўзаемна асьцярожнымі ў выказваньнях, у гэтым захоўвалася нейкая адчужанасьць, ім усё ж прыемная. Яны ахоўвалі яе.

    Аб Вандзе Валянцін ведаў па ранейшаму мала. Казала яна пра сябе скупа, Ванда рана засталася без бацькі, зьбяднелага шляхціца, выхоўвалася ў Вільне, у праваслаўнай сям’і, скончыла гімназію. Была ў маці адзінаю дачкою, разам з ёю уцякла з Варшавы. Маці служыла ў Чырвоным Крыжы, зачаста хварэла. Бадай, гэтым і вычэрпвалася для Валянціна зьнешнія зьвесткі з яе мінулага.

    Зрэдку Ванда пела напаўголаса песьні. Голас у яе быў нэрвовы, грудны. Яна пела пра караля, які ў апошні раз піў з кубку каханае жанчыны перад сьмерцю, пра гішпанскую цыганку, якая адкрыла ў картах свой канец, пра дзяўчыну, якая нарадзілася “на гора вялікае”, пра Зосю з кучарамі ў дзікунскім беспарадку, пра юнакоў, якія загінулі за польскую айчыну, аб “заповіту” Шаўчэнкі. Ва усіх яе напевах паміналася сьмерць і пагібель. Твар яе рабіўся строгім, у вачах згушчаўся змрок. Яны рабіліся нібыта падвойнымі. Ванда сузірала штосьці аддаленае і сумнае. Неяк яна сказала Валянціну:

    - Скажыце, чаму паўсюды гэтак шмат тугі? Я бачу яе прыцемкам, у ночы, у мастацтве, у чалавечым лёсе. Я нават схільная думаць, што культура, гульні, скокі, раманы, жывапіс, скульптура, нават сям’я толькі дзеля таго, каб заглушыць горыч нуды і тугі.

    Аб Валянціне яна выразілася:

    - Я прыкмеціла ў вас шмат супярэчлівасьцяў. Вы хітры і прастадушны, уважлівыя і часта не прыкмячаеце, што іншым абавязкова кідаецца ў вочы. Схільныя да разважаньняў, можаце быць лішнім, вы сочыце за сабою, сябе правяраеце, падвержаныя шмат якім сумненьням. Але ў той жа час вы ўмееце рашуча дзейнічаць, вельмі рухавы, здольны на неразважлівыя учынкі. Парой вы нават легкадумна распараджаецеся і сабою і іншымі.

    - Магчыма, вы правы, - пагадзіўся Валянцін. – Магчыма, ад прыроды мне наканавана хутчэй за усё быць вучоным або нават пісьменьнікам. Я люблю псыхалёгію, перад рускай літаратурай я адчуваю глыбокую пашану; а маё жыцьцё, усё, што я бачыў, штурхалі мяне ў шэрагі рэвалюцыянэраў, аб чым я, канешне, ніколі не шкадаваў і шкадаваць не буду. Рэвалюцыя навучыла мяне быць рашучым. Да таго ж я неспакойны, ненавіджу коснасьць, мяшчанства, застой, абывацеля, люблю вялікае, аграмаднае, рухавае, люблю сумнявацца, правяраць. Не супраць пагамлетызаваць, але гэтае больш датычыцца майго асабістага жыцьця, а не грамадзкага. У інтымным жыцьці і я няўпэўнены чалавек.

    - Гэта праўда, - заўважыла, усьміхнуўшыся Ванда.

    Адна размова перашкодзіла іхняму далейшаму збліжэньню.

    Ванда узяла ў Валянціна “Дым”. Праз некалькі дзён, вяртаючы, спытала, ці падабаецца яму Тургенеў. Валянцін адказаў: ён вельмі яго цэніць, Тургенеў вялікі майстра ў пабудове рамана. Гэтае мастацтва рускія пісьменьнікі пасьля Пушкіна і Лермантава страцілі. Тургенеў лірычны, тады як Талстой, напрыклад, пры ўсіх ягоных іншых непараўнальных перавагах, часам сухаваты. Для мастака важней за усё знайсьці меру паміж суб’ектывным і аб’ектывным, у Тургенева яна ёсьць.

    - А мне сумна чытаць Тургенева, - заўважыла Ванда, - і таму менавіта, што ён лірык, асабліва ў каханьні. Зараз гэтак не кахаюць, не пакутуюць. Тургенеў шмат выдумляе і прыхарошвае. Усё зрабілася прасьцей, звычайней, грубей. Ды і раней, верагодна, было не па Тургеневу. Сьмешныя разьдзіраньні, спатканьні пры месяцы ў садзе, у альтанках, прысяганьні ў вернасьці, нясьмелыя прызнаньні. У жыцьці усё гэтае праходзіць інакш: пошла, бязглузда і груба. Твар потны, позірк прагавіты, юрлівыя, чырвоная рукі трымцяць, заляцаньні наглыя і ілжывыя, высокія словы – і тут жа мацаньне, гвалт.

    У Ванды выступалі на шчоках плямы і нават падбародак зрабіўся пунсовым, у вачах засяродзілася непрыязнасьць; каса і пасмы валасоў былі змрочны. З пасьпешнай гарачнасьцю, забываючыся на яшчэ нядаўна сказанае, Валянцін адазваўся:

    - Сапраўды, гэта мізэрна і брыдка: першае каханьне, веснавыя воды, незямная страсьць, блуканьне пад вокнамі...

    “Што я наплёў зараз? - падаючы духам, абурыўся ён пра сябе, круцячы асадку. – Хто мяне прымушае ілгаць ёй?”

    - Вы знаходзіце? – перапытала асьцярожна Ванда, назіраючы за Валянцінам.

    - Я знаходжу гэта крайне сьмешным. Згодны з вамі, - яшчэ пасьпешней і нават з лютасьцю пацьвердзіў Валянцін.

    “Горш за усё выйшла з блуканьнем пад вокнамі. А выпадак з партцыгарам? Чорт ведае што...”

    Валянцін пачырванеў гэтак, што яму падалося, быццам увесь твар у яго ўспух і зрабіўся гузаватым. Ён не адважваўся больш зірнуць на Ванду, зрабіўся расьсеяным, змрочным, адказваў неўпапад. Ванда хутка сышла. Валянцін доўга хадзіў з кута ў кут, хрыбусьцеў пальцамі, уздыхаў, касавурыўся на валізу, дзе быў схаваны партцыгар, потым шумна выцягнуў валізу на сярэдзіну пакою. “Няхай яна убачыць партцыгар заўтра раніцаю, даволі ілгаць!” – Ён паклаў партцыгар на стол. Партцыгар яхідна пабліскваў. На другі дзень Валянцін ізноў яго схаваў. Праз некалькі дзён ён выклікаў Ванду на размову пра тургенеўскае каханьне і ізноў паўтарыў ёй не тое, што думаў і адчуваў. Ён працягваў гэтае рабіць і пазьней. Магчыма, ён пачынаў гэтыя размовы, каб паправіцца, але ў яго не хапала рашучасьці сазнацца ёй. Ён знаходзіў нават незразумелую асалоду мучыць сябе няпраўдай. Быццам і на самой справе яму патрэбна было падтрымліваць яе. Ізноў Ванда ўяўлялася недасяжнай і таму больш жаданай. Ізноў ён разьвярэджваў сябе летуценьнямі аб ёй. Ванда неахвотна падтрымлівала гэтыя ягоныя размовы. Мала-памалу ён падпарадкаваўся яе настрою.

    Клопату прыбаўлялася. Вакол Валянціна зьбіраліся дзесяткі, сотні людзей. З імі трэба было бачыцца, казаць, іх пераконваць, указваць, што рабіць. Салдаты зьліваліся ў адзін пакутны, прагнучы новай праўды твар франтавіка-акопніка са сьмертнай доляй, з боязьзю, што іх ізноў, і ў які раз абмануць, - з першымі парывамі прыняць удзел у жыцьці краіны, вырашыць пытаньні аб вайне і аб зямлі.

    Чым больш ахопліваў Валянцін людзей і падзеі, тым мацнее адыходзіў ён ад прыватнага да агульнаму. Ён думаў пра цэльнае, мінаючы канкрэтнае. Яго ўжо менш займаў лёс асобных людзей, іхнія інтарэсы, радасьці, засмучэньні, ён прывыкаў цэніць чалавека, толькі наколькі ён быў патрэбны рэвалюцыі. На гаспадарскай палавіне ў мяшчанкі Грышынай была трохгадовая дачка Люся. У незаняты час Валянцін браў яе ў свае пакоі. Ад Люсі патыхала дзіцячым цяплом, пшанічным хлебам – яго выпякала на продаж маці. Сінія Люсіныя вочы, нібыта скраўшыя кавалкі неба, дарылі то бойкую бясьпечнасьць, то наіўную цікаўнасьць, то пацешную сур’ёзнасьць, то мілыя капрызы. Ад пяшчотных шчок павявала чароўнай беззаганнасьцю. Люсю ўсё забаўляла, усё падавалася ёй цікавым. Яна зьяўлялася з лялькаю з ануч, з кубікамі і пераводнымі малюнкамі. У пакоі рабілася сьвятлей, прадметы і рэчы ажыўляліся. Валянцін пытаў:

    - Ну як жывеш, Люся?

    Караскаючыся да яго на калені і сапучы, яна адказвала:

    - Жыву з маці, а ў мяне штонікаў няма.

    Валянцін разглядваў “бранзалецікі”, дзе пачыналіся кісьці рук, насіў Люсю на плячах дарыў ласункі, расказваў казкі, укладваў ляльку спаць. З зайздрасьцю ён пагружаўся ў дзіцячы чароўны сьвет, у гэтую краіну будучага і мінулага. Люсю прыбліжала да яго плоць сусьвету, яе пахі, колеры, гукі. Цяпер Валянцін пачаў радзей браць да сябе Люсю, часам нават зашчэпліваў ад яе дзьверы. Ён гэта рабіў не таму толькі, што быў больш заняты, да Люсі ён зрабіўся і меней уважлівым. Мабыць, Люся гэтае адчула. Яна радзей прыбягала да Валянціна, сустракаючыся з ім, ужо не кідалася, не хапала яго сваімі ручкамі за крысо шыняля.

    Адносіны з камандным складам з кожным днём пагаршаліся. Тое, што раней камэндант нашэптваў у сваім кодле, зараз адкрыта казалася на сходах салдатамі: вайскоўцамі кіруе “шпак”, які не нюхаў пораху, “падазроны тып”, дакладней усяго нямецкі агент. Валянцін зрывае абарону краіны, разбэшчвае часткі, абманвае салдат посуламі і небыліцамі. Усё гэтае знаходзіла падтрымку сярод унтэр-афіцэраў, фэльдфэбэляў і вольназапісаных, сярод служачых Земскага задзіночаньня і Задзіночаньня гарадоў. На мітынгах Валянціна старана адціскалі, не давалі казаць, перабівалі, распытвалі, колькі жалаваньня ён атрымлівае за свае прамовы. Бывалі выпадкі, калі пагражалі учыніць над ім расправу або арыштаваць. У тым самым кавалерыйскім палку, дзе камандзір выказаў Валянціну спачуваньне, што не можа перадаць яго вайскова-палявому суду, склікаліся тайныя афіцэрскія нарады з прадстаўнікоў размаітых вайсковых частак. Валянцін не ведаў, што адбывалася на гэтых пасяджэньнях, якія прымаліся рашэньні, але афіцэры трымаліся ўжо больш самаўпэўнена, разгубленасьць мінала, надыходзілі дні славы Керанскага.

                                                                                 Х

    Пасьля аднаго са сходаў, калі Валянцін, сьціснуты горача дыхаючай сьціжмай, ледзь выбраўся з бараку, ззаду яго нехта ляснуў па плячы, Ён азірнуўся. На яга напіраў салдат са сьмяшлівымі, гарэзьлівымі вачыма, у гімнасьцёрцы без пасу.

    - Ай не пазнаеш? – весела спытаў ён Валянціна. – Бачу, запамятаваў, запамятаваў Алеся Мяцеліна. А я – вось ён. – Салдат моцна схапіў Валянціна за локаць, гуляючы кожным мускулам рухавага і потнага твару. – Цябе ж я, брат, адразу пазнаў, па голасе і па віхрам тваім. Авохці, лясун яго задзяры, думаю: жывы грахаводнік, не павесілі разбойніка, бачна, нічога з намі не зробіш, тапі не тапі, усё адно, як корак , наверх выскокваем. Ну распавядай!

    Ён учапіўся ў рукаў Валянціна, нібыта баяўся, што той ад яго зараз схаваецца, рашуча цягнуў ад барака ў поле, дзе першая нясьмелая зелень аблівалася магутнымі і вольнымі патокамі сонца.

    Распавядаць Алесь Валянціну аб сабе, зрэшты, не дазволіў, зараз жа перабіўшы яго.

    - Колькі гэта гадоў мы з табою не бачыліся? З Ярэнскай ссылкі, з восьмага, мабыць, году. Вось яны справы ж якія. Міколку Воранава памятаеш? Павесілі. Андрэя Ляпунова ведаў? Застрэлілі пры уцёках. Зьміцер Кавалёў да гэтае пары кайданы цягаў; Мікіта Славуноў, Янка Цялегін, Ёська Баранаў жывыя на жах ворагам зьнешнім і ўнутраным. Ты, мусіць, і мене нябожчыкам лічыў. Не на такоўскага напаў, сябра. Нішто мяне не бярэ, як замоўлены, правае слова, ні крыжам, ні пестамі са мною не справісься, а чаму – ліха яго ведае, чаму. Шанцуе. Памятаеш, узялі мяне тады ў Ярэнску па баявой справе. Сьмертнікам сядзеў больш году. Судзілі, судзілі, ды доказаў не хапіла, адправілі ў Нарым, адтуль я, натуральна, даў лататы. Працаваў у Пецярбургу на заводах, паўтузіна пашпартоў зьмяніў. Разы са два арыштоўвалі па драбязе. Адпускалі ўсё ж такі. Вайна падасьпела. Спачатку адтэрміноўшчыкам акапаўся, як рабіў я снарады. Толькі засумаваў моцна. Дай пагляджу, якая гэткая вайна, і апынуўся я на разнастайных франтах. Храбрасьці я аказаўся неймавернай. “Нашыя цуда-асілкі пад ураганным агнём у геройскай штыхавай атацы на плячах непрыяцеля занялі бетанаваную лінію акопаў”, - гэта, брат, пра мяне напісана. Не паверыш, а калі я табе георгія пакажу, паверыш тады? Георгія маю. То-та ж, таварыш. А за што? Паслалі нас удваіх на выведку. Справа пад Карпатамі была. Прабраліся мы да аўстрыякаў цясьнінаю; глядзім, хацінка, мы да яе, а ў ім непрыяцелі. Мы ад іх, яны не прыкмецілі нас. У якойсьці акопчык патрапілі. Адпачылі, вырашаем, пара дахаты. Толькі мы гэтае з акопчыка вылезьлі, сядзім, а носу вытыркнуць нельга: тарарахаюць і тарарахаюць з вінту. Тут мяне розум узяў. “Давай, - кажу я таварышу, - белую хустку падымем, авось у палон возьмуць”. Надакучыла мне гэтая каніцель, ды і сябе шкада. Ізноў жа чужая краіна, Эўропа, можна сказаць, зроду ў ёй не жыў. Павесілі мы гэта хусьцінку на штых, трымаем, самі за камянямі. Не бяруць, чэрці. Давялося нам амаль суткі прамучыцца. Ноччу ледзь-ледзь упаўзьлі да сваіх, заявіліся, распавялі пра хацінку, пра акопы, а пра хустку ні гугу, зразумела. Нам адразу па крыжыку; вельмі каштоўныя зьвесткі даставілі, падвяргаючыся сьмяротнай небясьпецы. Глядзім мы адзін на аднаго з таварышам, лупім вочы і ледзьве ад сьмеху не лопаем. Праслылі мы тут самаахвярнымі героямі. А я да таго ж яшчэ па чужым пашпарце... Усяго не перакажаш. Было ўсяго даволі, і голаду, і холаду, а крыві і таго больш. Канешне, прыходзілася, растлумачваў пра вайну, на манер саматужніка працаваў. Жыць можна... Зараз брат, наша узяла, моцна; пупком сваім адчуваю.

    Валянцін і Мяцелін ішлі па роўнаму полю, якое рунела, да пералеску, адкуль павявала зялёнай прахалодаю. Быў Алесь вузкі ў бёдрах і шырокі ў плячах, рукі меў моцныя, з калянымі, нібы кол, пальцамі. Бачна, і даўнія продкі і сам ён нямала папрацавалі на сваім веку. Левую шчаку яго ад скроні да падбародка перасякала зыгзагападобная, адзінокая разора, падобная на маланку, дзіўная і зусім недарэчная на яго прастадушным твары. Сухарлявы, сярэдняга росту, ён крочыў лёгка, пакачваючыся, нібыта кажучы: “А з мяне усё як з гусі вада, і я ўсім задаволены”.

    Сышоўся Валянцін з Мяцеліным у падпольных гуртках, калі яшчэ навучаўся ў сэмінарыі і насіў суконныя тужуркі са сьветлымі гузікамі. Мяцелін тады працаваў у чыгуначных майстэрнях токарам. У майстэрнях ён падабраў, па ягонаму выразу, “адчайных хлапцоў”, маладых, як быў ён малады і сам. Валянціну даручылі з ім займацца. Гэта быў для яго першы гурток працоўных і ён распачаў заняткі з захапленьнем і страхам. Адпраўляючыся на лодках па Цьне да Трэгуляева манастыру. Першае ж паседжаньне па віне Мяцеліна закончылася нечакана. Валянцін старана падрыхтаваўся да размовы, падрабязна даказваючы, што “кляс супраць клясу, і ў гэтым уся сутнасьць”, на заканчэньне ж прапанаваў задаваць яму пытаньні. На гэтае Алесь адказаў:

    - Якія ж тут могуць быць пытаньні? Таварыш лектар патлумачыў нам усё да апошняе кропцы. Усё ясна, нечага дарма час марнаваць.

    Прамовіўшы гэтае, ён пацягнуўся да пінчаку, які ляжаў на траве, выцяг з бакавой кішэні бутэльку ачышчанай. Адчайныя хлопцы, нібыта па камандзе, таксама дасталі пляшкі, кілбасу і хлеб. Валянцін падцяў губы і быў яўна засмучаны: першая гаворка – і раптам гарэлка! Аднак пярэчыць ён не рашыўся і аказаўся жадаеш не жадаеш у коле, па якому бутэлька хадзіла не затрымліваючыся. Паляна хутка агаласілася сьпяваньнем рэвалюцыйных песьняў, што зусім ужо не адпавядала аніякім кансьпіратыўным правілам. Сьпяваньне было, зрэшты, не вельмі гучнае. Другая гаворка па аграрнаму пытаньню закончылася гэтак жа, як і першая. Валянцін пры сустрэчы прапанаваў Алесю ад бутэлек на сходках адмовіцца. Алесь ссунуў картуз на патыліцу, працяжна засьвістаў: “У чым справа, таварыш Валянцін? Прашу не турбавацца, мы сваю справу ведаем. А выпіць нам трэба, таму што мы на цяжкае працы. Дап’яну мы не напіваемся, сам бачыў. Хлопцы вельмі нават ахвотна ходзяць на вашы лектуры. Павяселіцца ж ніколі не перашкаджае. Раскошнае жыцьцё...”

    Гурток зьбіраўся да позьняе восені. Восеньню не знайшлі жылога памяшканьня. Мяцелін укаціў у адзін з уездаў.

    Вярнуўся ён адтуль з таямнічым выглядам. На роспыты адказваў унікліва, але затым прызнаўся, што сышоўся з баявою арганізацыяю сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, наразаў кулі і навучаў тэрарыстаў стральбе. Засмучоны і зьдзіўлены, Валянцін запытаў, чаму Алесь адышоў ад сацыял-дэмакратаў. “І не думаю, - пасьпешна адказаў Алесь, - з чаго ты узяў? Працоўнаму чалавеку некуды падацца ад есдзекаў (ён менавіта гэтак і выгаворваў: “есдзекаў”). А з эсэрамі зблытаўся – гэта верна. Ліха яго ведае, чаму яно выйшла. Я і сам добранька патлумачыць сабе не магу. Папрасілі, бачу, хлопцы, зьбіраюцца жандараў да чортавай бабулі адпраўляць. Як тут не дапамагчы ім, адно слова, тэхніка, а я ў гэтай справе дока... Люблю. Ну, і заграз...”

    Валянцін запатрабаваў, каб Алесь адхіліўся ад эсэраў, прыгразіўшы ўмяшаньнем камітэту. Алесь даў абяцаньне і, сапраўды, сувязь з баевікамі абарваў, дапамагаў ладзіць нелегальную друкарню, спраўна наведваў масоўкі, прыводзіў новых рабочых. Месяцы праз тры ён, аднак, ізноў зьнік, і Валянцін не мог адшукаць ягоных сьлядоў. Прыйшоў ён да Валянціна нечакана ноччу ў шырачэзным паліто з чужога пляча, хаваючы галаву ў высока задраты каўнер, сеў на ложак, зазірнуў у ваконца, храбуснуў пальцамі, пакруціў галавою, шумна ўздыхнуў і сапучы прамовіў:

    - Бадай, прыйдзецца зьехаць.

    - А ты хіба тут знаходзіўся?

    - У тым жа і справа, што тут... Пра выбух чуў? Машынка – гэтая майго начыньня.

    Выбух адбыўся на днях у кватэры аднаго рабочага. Выбух быў аграмаднай моцы. У хаце загінула дзяўчынка гадоў семі, дачка хавальніка бомбы, які зьнік. Прычыну выбуху высьветліць не ўдалося, але сьледзтва выявіла, што выбухнула пякельная машынка з гадзіньнікавым мэханізмам.

    - Ты ізноў сышоўся з баявікамі?

    - Ізноў, - са скрухаю прызнаўся Алесь. – Пацягнула на падрыўную справу, Тут не якісьці табе браўнінг, ёсьць над чым раскінуць мазгамі. Можна такую штучку-невялічку згламэздаць, што наш Казанскі сабор пад воблакі раскідае. Таксама начальства мне вельмі апастылела, глядзець не магу на гэтыя правасхадзіцельствы. Дудкі, блакітны кант з эпалетам, і на цябе ўправу знойдзем. Кніжак накупляў, пакой у добрага прыяцеля зьняў у пустэльным месцы, замураваў сябе, на паветра тыднямі не выходзіў, усё чытаў і досьледы розныя праводзіў.

    - Снарад – жа, мабыць, няўдалым атрымаўся, - панура заўважыў Валянцін, - таму і разарваўся ня ў час.

    - Ты скажаш, - яўна пакрыўдзіўшыся, адказаў Алесь, устаючы з ложку і нібыта зьбіраючыся ад незаслужанай зьнявагі сысьці. – Снарад быў цалкам акуратны, па усёй найноўшай тэхніцы. Снарад такі, што толькі губкі аблізвай, банан, а не снарад. Я ў гэтую справу ўнік да усёй тонкасьці. Магу зрабіць табе, не выходзячы з пакою. Газа ёсьць? Цукар ёсьць? Больш анічога не патрабуецца. Трэба толькі ведаць, як зьмяшаць. Не, машыну я зрабіў справядлівую. Разарвалася яна ад няшчаснага выпадку. Паклаў яе мой таварыш у камоду і забыўся яе зачыніць сыходзячы. У хаце заставалася дзяўчынка ягоная, Надзя. Ад нудоты адчыніла камоду яна, бачыць скрынка, гуляць пачала, вярцець і злучыла кантакт у стрэлкі гадзіньнікавай. Ад гэтага ўсяго і атрымалася. Дзяўчынку, разумееш, шкада, вірлавокая, бялявая, шустрая была, пальчыкі неўгамонныя вясёлыя... Я усё гуляў з ёю і ляльку яе завадную зрабіў хітрай работы... незадача... Раскошнае жыцьцё.

    Алесь уехаў у Саратаў, Валянцін згубіў яго з бачнасьці. Сустрэўся ён з ім у Ярэнскай ссылцы. У ссылцы Алесь калоў дровы, сплаўляў лес, чыніў хатняе начыньне, сталярнічаў, прападаў па тыдням у лесе на паляваньні. Стражнікі не раз складалі на яго пратаколы за адлучкі, але Алесь рабіў шафы для паліцэйскага пастарунку, і спраўнік абмяжоўваўся павучаньнем і вымовамі. Нораў у Алеся быў лёгкі і добры. Са шмат з кім ён сябраваў, дапамагаў грашыма, таму што зарабляў больш за іншых, быў заўсёднікам на таварыскіх вечарынах, паліў вогнішчы над ракою, сьпяваў да золаку песьні, хвацка браўся ў скокі. Пакой ягоны ў вёсачцы Ландышы быў завалены масянжовымі трубкамі, колбачкамі, пузыркамі, інструмэнтам, кнігамі па фізыцы, хіміі і матэматыкі. Чытаў Алесь старана, твар ягоны тады рабіўся скуластым і ўпартым. Палітычныя рознагалосьсі і спрэчкі займалі яго мала, ён амаль ніколі на іх не адклікаўся, але ўваходзіў у групу сацыял-дэмакратаў – бальшавікоў, не праяўляючы ў ёй, аднак, прыкметнай дзейнасьці, і лёгка згаджаўся з пануючым накіраваньнем і духам. Ад даручэньняў не адмаўляўся, выконваў іх умела і своечасова. У ссылцы ад аднастайнага і сумнага жыцьця адбывалася шмат сварак і непаразуменьняў з-за кабетаў. Алесь трымаўся ад усяго гэтага ўдалечыні. Калі казалі пра жанчынаў або перадавалі чарговую рамантычную чутку, Алесь адмоўчваўся, няпэўна усьміхаючыся, і ўсе ведалі, што ён жыве адзінока, любоўных уцех і прыгодаў не шукае. Аблічча Алеся за гэтыя гады не зьмянілася, ён быў па-ранейшаму малады і моцны, і толькі разора на шчацэ, падобная на маланку, пачала выяўляцца больш рэзка. Кола знаёмых і прыяцеляў яго адлічаўся разнастайнасьцю: бальшавікі, анархісты, аграрнікі, нацыяналістыя, крымінальныя, людзі, трапіўшыя ў ссылку выпадкова. Па старой звычцы Алесь працягваў казаць: “Раскошнае жыцьцё”.

    У “раскошнае жыцьцё” умяшаліся жандары. На сьвітанку хата, дзе жыў Алесь у адзінокай старой Анісьсі, была ачэплена коннымі і пешымі гарадавымі і стражнікамі пад камандаваньнем самога спраўніка Калі Алеся уводзілі, Анісься праплакала ўсе вочы, прычытала, называючы яго і ясным саколікам, і гаротным, і сынком. У той жа дзень са ўсялякімі перасьцярогамі пад узмоцненай аховай Алесь быў адпраўлены ў Волагду, а адтуль у Саратаў. Потым прыйшлі зьвесткі, што ў Саратаве раскрылі баявую справу рабочых-дружыньнікаў. Дружына зьнішчала жандараў, прыставаў, не грэбавала ураднікамі, правела ва уездах некалькі грашовых экспрапрыяцыяў. Алесю прад’явілі артыкул, які пагражаў шыбеніцаю. Аб далейшым сваім лёсе ён расказаў Валянціну пры сустрэчы цяпер на фронце.

    Увечары Мяцелін сядзеў за гарбатаю ў Валянціна. У расчыненае вакно быў бачны захад сонца, які згасаў цяжкою, даўняю пазалотаю. Лямпу ў пакоі не запальвалі. Гуляючы жаўлакамі скулаў і сашчапіўшы на каленях пальцы, Алесь зрэдку запытальна паглядваў на Ванду, якая клапатала ля сталу. Ванда была ў белым фартуху сястры міласэрнасьці. Алесь ужо пасьпеў распавесьці пра акопныя нягоды і баі, пра барацьбу з камандным складам. Зьвяртаўся ён выключна да Валянціна. Ванда ўзмоцнена прапаноўвала яму гарбату. Алесь з пасьпешнай, але няўважлівай далікатнасьцю прымаў ад яе шклянку і, здаецца, ад гэтае няўважлівасьці выпіў палову самавару.

    - Ну, як, Мяцелін, - сказаў Валянцін, калі Алесь на час змоўк, - выходзіць, ізноў прыйдзецца працаваць разам?

    Алесь засьмяяўся, паклаўшы далонь на стол.

    - Прыйдзецца, нічога не зробіш. Расея узьнімецца ад сну і на ашчэпках самаўладзьдзя напіша нашая імёны... Бачу, адзін ты круцісься тут. Вось толькі не ведаю, як быць з адным дзівацтвам. У вынаходнікі мяне цягне. Сьвярбіць і сьвярбіць штосьці ў душы. Цікаўлюся электрычнасьцю. Чорт ведае што можна зрабіць. Дух захоплівае. Лепей усялякай паэзіі і раманаў. А ці выйдзе лінія – не ведаю. – Алесь страсянуў галявою. – Павінна выйсьці, толькі да таго часу шмат працоўнага народу паляжа яшчэ... ня веру я газэтам: бяскроўная, маўляў, рэвалюцыя і усё гэткае падобнае... Усяго будзе шмат. Думаю, і маладосьць прыйдзецца ўспамянуць, бомбы ж я не забыўся як рабіць.

    - А вас не пужае усё гэтае? – спытала Ванда, ссунуўшы бровы.

    Алесь нібыта здалёк паглядзеў на яе, проста адказаў:

    - Мы звыклі. Нас зараз анічым не зьдзівіш. Мы не тое што сьмерць, а і пекла самае бачылі.

    Алесь асьцярожна зірнуў на яе.

    - Вам таксама давялося тое-сёе пабачыць?

    - Рэвалюцыянэркаю ня ніколі не была, а бачыла для сваіх гадоў даволі.

    - Так, - прамовіў няпэўна Алесь, хутка зажмурваючы і расплюшчваючы вочы, як бы адганяючы ад сябе назойлівы вобраз.

    Калі ён сышоў, Валянцін і Ванда доўга сядзелі ўдваіх нерухома, невыразна распазнаючы адзін аднаго.

    Ванда сказала:

    - Сярод рэвалюцыянэраў шмат такіх людзей, як ваш знаёмы? Калі шмат, вы шчасьлівыя і пераможаце. У Мяцеліна ёсьць выратавальнае і прыгожае легкадумства, без яго нельга бадзёра жыць і спадзявацца.

    За вакном павольна расплываўся велікапосны звон. Захад сонца даўно затух, пакінуўшы маркотны, слабы водсьвет.

    Мяцелін пачаў штодзённа бываць у Валянціна. Яны раз’яжджалі разам па раёну. На сходах Алесь прамаўляў рэдка, а прамаўляючы, казаў каротка, з дабрадушнай хітрынкаю і з жартамі, нахіляючыся да салдатаў: вось-вось саскочыць і пачне тармасіць слухачоў; пасьля сваіх прамоваў над сабою пасьмейваўся. Неацэнную дапамогу ён аказваў сваімі знаёмствамі. Дастаткова яму было пабываць у палку, і ў яго зьяўляліся прыяцелі, землякі, “верныя людзі”, “надзейныя чалавечкі”. Ён хадзіў абкружаны імі, балакаў, сьмяяўся, павучаньняў і размоў працяглых не вёў, а ўзьдзейнічаў на салдатаў усім сваім выглядам і аповедамі. Са знаёмых складаліся групы будучых бальшавікоў, дэлегатаў, кіраўнікоў салдацкімі камітэтамі. Блізка, аднак, Алесь ані з кім не сходзіўся не толькі таму, што яму было некалі, але і па свайму ўкладу. Паводзінамі і сваімі адносінамі да людзей Алесь казаў: вы задужа добрыя і патрэбныя; я рады, што вы гэткія, я гатовы ісьці і быць з вамі; я сам просты, але зьвязваць сябе не дазволю. Я цаню больш за усё вольнасьць і незалежнасьць. Ён ведаў сабе кошт, хаця і не выстаўляў сябе на паказ, не фанабэрыўся, і гэта адчуваў усялякі, хто спазнаваў яго бліжэй. Упэўненасьць у сабе давалі яму багацейшы жыцьцёвы вопыт, бадзяньні, пагарда да небясьпекі, веды, якія ён набыў самавукам.

    Мяцелін любіў паразважаць. Каля Міру, гледзячы на руіны замка, ён казаў Валянціну:

    - Вось людзі, якія жывуць, усе думаюць, што яны самыя разумныя і што з іх пачынаецца сапраўднае жыцьцё, а тое забываецца, што да іх працавалі і жылі, магчыма, мільёны гадоў. І ведалі, напэўна, не менш нашага. Напрыклад, піраміды, муміі; статуі, напрыклад, у Старажытнай Грэцыі. Чытаў я таксама пра камуністычныя дзяржавы не тое ў Мэксыцы, не тое яшчэ дзесьці, - пра Атлянтыду таксама чытаў. Чорт іх разьбярэ, што у іх там было. Апусьцілася зямля за якуюсьці гадзіну, і ўсё пайшло ў глум. А там, можа, дадумваліся да таго, да чаго нам не хутка дайсьці.

    Руіны невыразна вытыркалі са змроку. Алесь паглядзеў на спакойныя зоркі.

    - Даведацца б, што там робіцца. Я так лічу: калі чалавек уведае гэта, будзе яму вальней і лягчэй. Тайнае заўсёды непакоіць і гняце людзей. А ведаем мы пра зоркі зусім драбязу якуюсьці.

    ... Кола сувязей дзякуючы Мяцеліну ў Валянціна незвычайна пашырэў. Не было амаль ні воднай вайсковай часткі ў раёне, дзе не меліся б свае людзі. Валенцін назіраў, як зьнявечаны і прыніжаны чалавек вызваляўся ад сваёй спрадвечнай няволі. На адным сходзе невядомы салдацік, попельна-шэры, абмовіўся: “Мы зараз перасталі баяцца”. Гэта былі самыя значныя словы. Уся былая дзяржаўная мудрасьць укладвалася ў кароткую выснову: толькі бы баяліся. Цяпер Валянцін наглядна бачыў, як праходзіў страх у чалавеку: маладзелі вочы, напаўняліся саманадзейнасьцю і тым адкрытым выразам, якое бывае толькі ў свабодных людзей; з твараў зьнікала напружанасьць, тупасьць. пакорнасьць, раўнадушша; салдаты пераставалі азірацца на вуліцах, шукаць начальства вачыма; хада рабілася размашыстай ды небаязьлівай, і як добра было назіраць, калі салдат, параўняўшыся з афіцэрам, ледзь узьнімаў руку да брыля, а часта не рабіў і гэтага! Нават неахайнасьць у адзеньні, адсутнасьць пасу, не наваксаваныя боты, пагон, які матляўся на плячы, шынель наросхрыст – радавалі.

    Выганяўся страх з чалавечай душы – самае цёмнае і ганебнае пачуцьцё! – і людзі рабіліся даверлівымі і таварыскімі. Паўсюдна: на станцыях, ля баракаў і шпіталяў; у полі, на паплаўцы, на дварах і задворках салдаты зьбіваліся ў купы, і неўгамонная, бойкая гаворка, стракатая, рознагалосая, узьнімалася, ажыўляючы навакольлі. Так у веснавую паводку, ноччу, у туманах і ў хмарнасьці, у перадсьвітальнай цішы ломіцца лёд на рацэ; рака прыходзіць у рух; над ракою – таямнічы шоргат, звонкае цурчаньне, - сутыкаюцца крыгі, абломліваюцца краі, глыба напаўзае на глыбу, і дзесьці далей крышыцца, драбнее, каб ператварыцца ў паводкавыя, суцэльныя воды, разьліцца без канца, без краю, арасіць паплавы, зьнесьці зімовае сьмецьце. Людзі пераконвалі, пазнавалі адзін аднаго, нібыта упершыню сышліся. Нядаўна разрозьненыя, разьяднаныя страхам, яны ядналіся ў аднае цэлае, з адным памкненьнем.

    Здарылася, Валянцін вяртаўся дадому з мітынгу. Салдаты адцясьнілі групу афіцэраў, якія спрабавалі авалодаць сходам. Зрабілі яны гэта ўмела і быццам бы па ўгавору, хаця Валянцін ведаў, што аніякага ўгавору не было, - уменьне ж яны выявілі ў тым, што патрабавалі ад “прыежджага таварыша” працягваць праграму, а пасьля яго выступалі самі. Батальён знаходзіўся ў вёрстах двух ад Койданава, і да аколіцы Валянціна праводзіў нязграбны, здаравенны салдат, Зьмітрок Цялегін, з капой валасоў саламянага колеру. Ад Зьмітрака ішло цяпло. Нахіліўшыся да Валянціна, ён ветліва і сарамліва спытаў:

    - Прабачце на слове, вы з якіх будзіце?

    Валянцін сёе-тое распавёў аб сабе.

    - Значыць, вы з тых, каго лавілі і ў астрогах трымалі? Вось гэта добра, - прамовіў Зьмітрок нізкім вільготным голасам. – Даўно хацелася пабачыць. Бывала, ляжыш у сябе ў Мікіцкім на палацях і думаеш: дзе хоць адным вокам глянуць, хто жывот свой не шкадуе за народ. Чутка ідзе: ёсьць гэткія, а не бачна нідзе; моцна іх хаваюць. Да таго хацелася паслухаць, што нават ва сьне сьнілася. Нібыта адчыняюцца дзьверы глухой ноччу і ўваходзіць чалавек недатыкальнага выгляду, чорны, з сукаватым колам, прыкульгвае, погляд сур’ёзны, бровы густыя, голас гучны. Зьняў капялюш, перахрысьціўся і гаворыць: “Тут жыве Зьмітрок Цялегін?” – “Тут”. – “Уставай, Цялегін, цялушку ў цябе злыя людзі ўвялі”. – Я з палацяў – на двор. Цёлкі няма. “Што ж мне цяпер рабіць?” – пытаю чорнага чалавека. Стукнуў ён вобземлю колам: “Бунтуйся, Зьмітрок Цялегін, бунтуйся!” –“Як жа мне бунтавацца? Не ведаю я”. – “А ты азірніся”, - адказвае. Азіраюся я і бачу: цячэ рака, а проста па вадзе – вогнішча, і разгараецца усё яно мацней і мацней, кідае ва ўсе бакі сіні агмень, выгінаецца полымя, і вада шыпіць над ім. Чую – за ракою набат, шум вялікі, і нібыта хто стогне. А над вогнішчам ужо птушка распасьцерла крылы. Зьвяртаюся я да чорнага чалавека, спытаць хачу, а яго каля мяне няма, зьнік... Распытваў я пра той сон. Дзед сказаў: на надвор’е добрае гэта. Быў яшчэ ў нас старавер-начытнык, Сальвесь. Той патлумачыў: “Незгараючую купіну, - кажа, - бачыў ты, Зьмітрок. Калі гарыць вогнішча і не згарае на вадзе, то і ёсьць гэтая самая незгараючая купіна. Кліча яна цябе да сьвятога жыцьця”. Вядома, ад пісаньня ўсё ў яго. А я ўсё пра сябе думаў іншае: не можа быць купіна. А цёлка да чаго прысьнілася? Цялушка да сьвятасьці зусім не падыходзіць, Тут уся справа ў чорным чалавеку, і што пра бунты ён мне казаў. А як бунтавацца, я не ведаў, і нават спакою ад гэтага не меў. Цяпер зразумеў... Ніколі усё-такі не чакаў не гадаў, што будзе ў мяне сустрэча з чалавекам, які за народ, ля самых акопаў. Дурням бы назваў, хто пра гэта год таму сказаў... Вельмі удзячны. За дурнаватую нашу размову не будзьце ў крыўдзе.

    Валянцін падаў Зьмітраку руку. Яна патанула ў шырокай, цёплай далоні, дабрадушнай, як ва Ўрубелеўскага ляснога Пана. На ляснога Пана паходзіў і ўвесь Зьмітрок, з дрымучымі жоўтымі вачыма, з густымі бровамі, з развалістаю паходкаю і моцнаю, хаця і сякернае працы, махнатаю постацьцю.

    Валянцін ішоў цяпер адзін лугам. Зямля была рыхлая, жаданая. Вільготны вецер заціхаў. У небе бадзяліся няшчыльныя цёмна-сінія хмары, ціхія, нізкія. Вецер мякка і нячутна абдымаў зямлю, гасіў галасы і гукі. Валянцін яшчэ адчуваў рукапацісканьне Зьмітрака, бачыў праўдзівы, надзейны твар, сарамяжлівую усьмешку. Ва ўсім целе Валянціна была лёгкасьць, нібыта ён растаў ў паветры, ва ўсім сусьвеце. “Дайце мне чалавека, я з чалавекам жадаю важдацца”, - прыпомніліся словы Пісарава. Так, гэта прыгожа – важдацца з чалавекам! Ніколі яшчэ так не верылася чалавеку, ніколі не бачылася ў ім столькі радаснага, ніколі ён так не абнадзейваў... Перад Валянцінам лягло журботным скруткам, змрочнай хартыяй пакутаў рускае мастацкае слова: горкія аповеды пра бяссэнсава загубленыя жыцьці, пра ўладу выпадку, пра юнацтва, разьвеянае дзе папала, у нястачы, у казематах, пра вартых жалю Акакіях Акакіевічах, пра Соню Мармэлядаву, пра Антося Гарамыку і падліпаўцах, пра таленты, не знайшоўшых свайго шляху, пра тайгу і Сыбір, пра дзікія забайкальскія стэпы і Сахалін, пра лішніх людзей, пра закатаваных і пакараных. Усё гэтае пад звон і бразгат ланцугоў зьлівалася ў надрыўны стогн, у рыданьне і лямант: “Волга, Волга! Вясною шматводнай ты не так заліваеш палі, як вялікаю скрухай народнай перапоўнілася наша зямля!” І вось гэтае мінулае. Нічога гэтага больш не будзе, ня можа быць!.. “І будзе ў гэты дзень: зьнімецца з рамёнаў тваіх цяжар яго і ярмо яго з шыі тваёй... і будзе перапяразваньне паясьніцы яго праўда і перапяразваньне сьцёгнаў яго ісьціна... і ў радасьці будзеце чэрпаць ваду з крыніц выратаваньня...”

    Зямля ляжала ў млявасьці, у прадчуваньнях. Валянцін замарудзіў крок, паглядзеў на захад, дзе праходзіла лінія фронту. Там было ціха. На бліжняй бярозе з голымі галінамі страпянуўся сонны шпак, забіў крыламі ды ізноў павіс чорным камяком. І далёкая, пагрозная рыса, дзе ў акопах салдаты вартавалі лёс свой, і вайна, і пагібель карпусоў і арміяў зрабіліся для Валянціна нязначнымі ў параўнаньні з тым, што адбылося ў краіне за апошнія два месяцы.

    ... Раніцаю Валянцін адправіўся ў лягер адной з дывізіяў, вёрстах у дзесяці ад Койданава. З Валянцінам паехалі Алесь, Галкін ды Ванда. Дарогаю Алесь расказваў, як здавалі Брэст. Галкін бязьлітасна панукаў коней, запэўніваючы, што абавязкова спазьняцца да сходу. Ванда безуважна азіралася па баках. Прыехалі ў час. Салдаты, якія нядаўна займалі перадавыя пазыцыі на неспакойным пагарэльскім адрэзку, яшчэ не аправіліся ад акопаў, мелі змучаны выгляд. Сабраліся на лугу каля пералеску. На ўзьлесьсе ляжала куча бярвеньня, яе і зрабілі трыбунаю. Сход адкрываў даўно не голены прапаршчык, са ўпалымі шчокамі і вачыма, якія глыбока запалі. Побач з ім стаяў на бярвеньні ў шэрым паліто чалавек з даўгімі бледнымі рукамі, гадоў пад сорак. Тузаючы падстрыжаную клінам сьветлую бараду, ён спакойна і ўважліва шэрымі вачыма, трошкі спадылба аглядваў тых, хто сабраўся. Іх было не менш тысячы. Прапаршчык падняў руку:

    - Абвяшчаю сход адкрытым. Слова даецца таварышу Вярэцьцеву ад партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў. Таварыш Вярэцьцеў толькі нядаўна вярнуўся з Сыбіры, дзе адбыў дзесяць гадоў цяжкіх працаў за тое, што змагаўся з царскімі сатрапамі. Жыцьцё яго належыць народу і рэвалюцыі. Прапаную павітаць...

    Раздаліся дружныя воплескі. Вярэцьцеў нялоўка і з незадаволеным выглядам зьняў шыракаполы капялюш, пакланіўся, правёў рукою па адкінутым назад ільняным валасам, якія адкрывалі вялікі, чысты лоб, абвёў разумнымі вачыма сход. Казаць ён пачаў ціха, глухавата, так што заднія шэрагі насунуліся на пярэднія. Але нечакана пасьля першых словаў вочы прамоўцы памаладзелі, голас памацнеў, зрабіўся гучным.

    - За прывітаньне дзякуй таварышы. Трэба, аднак, успомніць не толькі тых, хто застаўся ў жывых, хто шчасьлівымі вачыма бачыць вызвалены народ, трэба памятаць перш за усё склаўшых свае галовы на крывавай, але ганаровай пласе. Народ, вы, франтавікі, цьвёрда павінны ведаць імёны Жэлябава, Пяроўскай, Каляева, Балмашова, Сазонава. Вы павінны сьвята шанаваць і тысячы безыменных герояў, якія палі ў няроўных баях. У імя чаго яны аддавалі свае жыцьці ў росквіту і моцы? Яны загінулі за народаўладзьдзе. Гэта – вялікае слова. Народаўладзьдзе – гэта роўнасьць усіх грамадзян перад законам, аднолькавы ўдзел у кіраваньні дзяржаваю, свабода веравызнаньня, слова, сходаў, недатыкальнасьць асобы, жытла.

    Далей Вярэцьцеў падрабязна выклаў, як чалавецтва павольна, крок за крокам, тысячагодзьдзі, вызваляючыся ад цемры і невуцтва, выпрацоўвала гэтыя паняцьці, ахвяруючы красой незьлічоных пакаленьняў, геніямі і сьветачамі, сваімі храбрымі і справядлівымі людзьмі. Зараз на кожнага з сыноў народу кладзецца абавязкам зьдзейсьніць на зямлі рускай грамадзянскія правы. Асаблівая адказнасьць – на нашай арміі. Ёсьць людзі, яны намагаюцца сарваць абарону айчыны; яны карыстаюцца цалкам зразумелай стомленасьцю салдат ад вайны, злачыннымі памылкамі цара і ягоных слугаў; кідаюць прывабныя і нібыта рэвалюцыйныя лёзунг міра і хлеба. Іх патрэбна асьцерагацца. Ці жадаюць працоўныя, сяляне ізноў зрабіцца ілятамі, нікчэмнымі рабамі? Калі не жадаюць, яны павінны абараняцца.

    Вярэцьцеў казаў ужо ўладна і непахісна. Часам ён рабіў кароткія паўзы, жэстыкуляваў правай рукою; нэрвовыя пальцы мільгалі, надаючы усёй постаці яго і ягоным словам рухавую выразнасьць. Лугавы вятрыска церабіў ягоныя валасы. Адна пасма часта спадала на правае вока. Вярэцьцеў адкідваў яе хуткім і нецярплівым рухам. Над ім, над салдатамі, пракладзенае крутой, неўвядальнай сінявой, выгіналася неба, высокае сонца апякала галовы і плечы, сосны і елкі дыхалі разагрэтае смалою, і нябачныя жаўрукі над іржышчам рассыпалі жывыя трэлі; аднастайныя, але якія не стамляесься слухаць і, слухаючы, заўсёды думаеш аб маладосьці, аб вясьне і няўлоўным шчасьці.

    Салдаты ўважліва разглядвалі Вярэцьцева. У тых, хто сабраўся было штосьці набрынялае, цяжкое і ў той жа час наіўнае і дапытлівае. Побач з Валянцінам выцягваў шыю салдацік з чырвонымі вушамі, губасты і рабы. Ён трымаў разяўленым рот, - высока ўзьняўшы бровы і выкаціўшы вочы, пачухваў плячо. Станісты ўнтэр-афіцэр выпруджваў грудзі, шавяліў вусамі, браўся ў бокі, кідаючы на салдатаў звыкла-начальніцкія позіркі. Колатвары мардасты “кацап”, бязгучна шавяліў губамі, якія патрэскаліся. Справа ад яго чарнявы глядзеў на Вярэцьцева з непадробным захапленьнем, схіліўшы набак буйную галаву, а ягоны сусед меў жаласьлівы выгляд. Далей Валянціну былі бачны патыліцы, сьпіны, часьцей за усё сутулыя, і плечы, стомлена асеўшыя.

    Вярэцьцеў закончыў прамову заклікамі падтрымліваць Часовы урад. Яму досыць папавоплескалі.

    Валянцін разам з Галкіным пачаў настойліва прабірацца да бярвеньня. Запісваць яго прамоўцам павінен быў Мяцелін. Але на бярвеньні нечакана зьявіўся матрос. Матрос быў высокі і чарнявы, у сіняй блузе, што адкрывала грудзі, на якіх ключыцы не выдаваліся.

    - Слова належыць матросу Балтыйскага флёту таварышу Мікіціну, - працяжна абвясьціў старшыня.

    Матрос шырока расставіў ногі, нібыта знаходзіўся ў шторм на палубе, паправіў шапку-бязбрыльку, нахіліў над натоўпам галоў, і тады ягоныя танклявыя чорныя бровы павісьлі над ёй, як крылы каршуна ў далёкім небе, ён падняў правую руку, трымаючы распрастаную далонь так, што яе было бачна слухачам, і тут жа моцна сьціснуў яе ў кулак.

    - Таварышы! – пачаў ён поўным барытонам. – Таварышы! – паўтарыў ён тонам вышэй. – Нам патлумачылі зараз пра разныя правы, пра свабоды і пра Часовы урад: дужа яно клапоціцца аб нас, працоўных, і нават начэй недасыпае. Паклапаціцца, мусіць, аб нас даўно пара, таму што рабочы і селянін хутка дойдуць да канчатковага становішча, што прыйдзецца з вінтоўкай паляваць за селядцом.

    Сярод слухачоў раздаўся сьмяшок. Заахвочаны матрос яшчэ больш ажывіўся, наліўся новай энэргіяй, выцягнуўся, нібыта цеціва на луку.

    - Казалі нам таксама пра вайну, але толькі кожны з нас цалкам зьведаў яе на сваім карку і можа распавесьці пра яе не горш усялякага прамоўцы. Ад гэтай самай вайны даволі мы пухіроў папускалі ў марской і прэснай халоднай вадзічцы і памахалі на разьвітаньне і сьветламу сонейку, і родным мясьцінам, і мацяркам, і жанкам, і дзецям сваім! А хто з акопнікаў не памятае, як ляжалі яны папаразьдзіраныя скрозь снарадамі, і не было ні бінтоў, ні ваты, ні ёду ні лекараў, ні насілак, ні ложкаў, і людзі занава згнівалі, што немагчыма было да іх падыйсьці? Памятаеце, таварышы?

    - Памятаем! – адказалі змрочна некалькі салдатаў.

    Натоўп падаўся да матроса. Слухачы, якія сядзелі на бярвеньні і дзе-нідзе на зямлі, падняліся і скучыліся.

    - А памятаеце, таварышы, як пасьвістваюць кулькі ў вушах, калі вылазіш з акопаў, а наперадзе калючы дрот, на якім павісьнеш у хвіліну і будзеш потым прыманьваць варонаў ды галак? Як чакаеш у акопе зьменкі ў начы, у дзярме, у брудзе, у вошах?

    - Памятаем! – Дружна адказалі салдаты, варушачыся ад краю да краю і узьнімаючы да матроса галовы.

    - Памятаеце, як выдавалі па дзесятку патронаў, як батарэі нашыя былі без снарадаў, і ў нас шпарылі гураганным агнём, засыпалі з кулямётаў, закідвалі ручнымі гранатамі і ў гэты самы час брахалі пра нас газэтныя лізаблюды і наёмныя паганцы? Як адседжваліся гэтыя прайдзісьветы ў тылах, гандлявалі вайною, сьмярцямі і ранамі, куплялі ў пасьцелі нашых жанок і дзяцей галодных? Памятаеце?

    - Памятаем! Памятаем! – загрымеў сход.

    Крыкі вылеталі з глётак хрыпла і злавесна. У салдат узьняліся плечы, фарбай наліваліся напружаныя твары, набухалі жылы на шыях. У шмат каго выступіла выпарына, павісьлі мутныя кроплі поту. Месца, дзе прамаўляў Мікіцін, цяпер акаляла шырокае, непадатлівае кола; скрозь яго ўжо нельга было прабірацца. Часам здавалася, сьціжма дыхае адным глыбокім і цяжкім дыханьнем, глядзіць аднымі вачыма і слухае адным вухам. Наперадзе ўсіх, ля самых ног матроса, склаўшы рукі на грудзі, таптаўся нецярпліва салдат з забінтаванай шыяй. Пад тонкай, туга нацягнутай скурай, стуленай каля вушэй у дробныя зморшчынкі, прыкметна трымцела і пульсавала кроў. Салдат то радасна ўглядваўся ў Мікіціна, ловячы ягоныя словы і рухі, то аглядваў суседзяў некалькі зьдзіўленым, трыюмфуючым і пераможным поглядам. Погляд гэты казаў: “Вось які наш брат! Што вы на гэтае скажыце?” Ён шукаў падтрымкі і запрашаў у сьведкі. І тое ж самае пачуцьце зьдзіўленьня, радасьці і гонару за “свайго брата” можна было знайсьці на тварах і іншых слухачоў.

    Матрос працягваў:

    - За што ж мы гінулі два гады, таварышы? Спыталі нас, калі пачыналі вайну? Не, не маглі, не адважыліся нас спытаць. Наважылі бязьлітаснае вынішчэньне, хто сам ніколі не ваюе і не працуе. Нас і зараз не пытаюць, нам кажуць, што аб нас паклапоцяцца, а нашая справа наступаць, рэзаць другіх, паміраць самім і нічога больш. Выходзіць – ізноў усё па-старому. Не будзе гэтага! Не нашая вайна! Нам патрэбны праца, хлеб, мір, а да гэтых культураў і грамадзянскіх правоў, якія тлумачыў нам падрабязна прамоўца эсэраўскай партыі, дабяромся апасьля. Калі чалавек ляжыць з заткалам у роце, то нельга яго прасіць песьні сьпяваць, - трэба яму гэтую самую затычку выцягнуць. Вайна і ёсьць гэтае заткала. Прападзі яны пропадам, гэтыя культуры і размаітыя свабоды, калі нас гоняць на забой за Дарданэлы і пралівы. Ёсьць гэткія людзі, бальшавікамі празываюцца; пра гэтае заткала яны адны гавораць праўду. Іх і трэба слухаць. Гэткім манерам, таварышы, думаюць аб нас у Піцеры рабочыя, салдаты, матросы, у каго ёсьць сапраўднае разуменьне.

    Мікіцін пачаў тлумачыць, чаго жадаюць бальшавікі. Было бачна, што аб бальшавіках ён даведаўся нядаўна і што погляды іхнія ён засвоіў толькі на мітынгах і, мага быць па брашурах, - але менавіта па гэтаму кожнае слова, думка, якія зьяўляюцца для Валянціна агульным месцам, гучалі ў матроса сапраўдным адкрыцьцём, надаючы ягонай прамове дзікунскую і страшэнную моц. І нават там, дзе ён губляў ніць, блытаўся, яго выратоўвала гэтая моц празеліту. І Валянцін слухаў матроса з хваляваньнем.

    Вярэцьцеў стаяў нерухома перад сьціжмаю, кроках у двух ад Мікіціна і ўпоравень з ім; апусьціўшы галаву, ён камячыў у руцэ капялюш, зрэдку паціраючы лоб, нібыта адганяючы і сьціраючы з яго назойлівыя і прыкрыя думкі. Зьнешне ён быў задужа спакойны, нават задуменны. Сонца і неба адцянялі бледнасьць і жаўцізну ягонага твару, на ім ляжала попельнае павуціньне. Яе добра ведаў Валянцін, яна аблытвала чалавека ў доўгіх астрожных ліхтугах. Ад іх жа ляглі горкія зморшчынкі вакол рота, ацяклі шчокі, пацямнелі кругі пад вачыма. “Стаіць, нібы асуджаны”, - пранеслася ў галаве Валянціна. Гэта была праўда. Вярэцьцеў меў выгляд асуджанага. Ці разумеў ён, што адбывалася? Адбывалася ж нешта для яго вельмі трагічнае. Стары народнік, ён пакланяўся народу, як сьвятыні, за яго цярпеў і гарэў. зараз ён стаяў перад вольным народам, зьвяртаўся да яго, і народ не прымаў яго і не разумеў. Народ застаўся глухім да ягоных заклікаў ажыцьцявіць “праўду-ісьціну і праўду-справядлівасьць” Ягоны ідэалізм, пакланеньне перад культурай, перад заваёвамі чалавечых рук, розуму і сэрца, ягоная чалавечнасьць аказаліся занадта далёкімі ад гэтага самага народу, таму што былі неакрэсьленыя і абстрагаваныя. Больш таго, узнёслыя паняцьці прыкрывалі сабою злыя, сквапныя справы, адурманьвалі народ, аддавалі яго на пацеху і на патрэбу страшэнным круцялям, словаюрліўцам і гаварунам, абстрагуючы ўвагу гэтага народу ад яго спаконвечных патрэб. Пра іх напомніў салдатам не стары палітык-катаржанін, а напаўпісьменны матрос, які мо’ ледзьве нават засвоіў пачаткі рэвалюцыйнай барацьбы. Сапраўды аднімецца ў мудрага і будзе дадзена неразумнаму! Якая насьмешка! Апынуцца па-за жыцьцём і супраць жыцьця, абмануцца самаму і ашукваць народ, калі наблізілася ягоная дванаццатая гадзіна! Па біблейскай легендзе, бог паказаў Майсею зямлю запаветную толькі з далёкіх Мавіцкіх гораў. Майсей быў шчасьлівейшы за Вярэцьцевых. Гісторыя прывяла іх у Ханан, у зямлю Абрама, Ісака, Якуба; Вярэцьцевы не зьведалі яе. Але тут было яшчэ і больш значнае. На сходзе адбылося адно з першых паказальных сутыкненьняў двух эпохаў: адной, зьвернутай да запаветаў, да пазбаўленых мускулаў і крыві агульным прынцыпам, да “сьвяшчэнным правам асобы”, - і другой, цалкам накіраванай да непасрэднаму і неадкладнаму, без чаго чалавеку працы нельга дыхаць. Валянціну ўявілася будучыня. Пад аскепкамі мінулага пахавае яна лагодныя “запаветы”, абстрагаваную справядлівасьць, “крытычна мысьлячую асобу” без пэўнага зьместу і чульлівую ахвярнасьць, не зьвязаную, аднак, з халаднакроўным разьлікам і ўлікам умоў, летуценнасьць і разам з імі інтэлігенцыю, як “разумную непатрэбнасьць”, пазбаўленую каранёў у краіне, далёкую ад гаспадаркі, ад побыту і ад гісторыі. На гэтых руінах будучыня ўсталюе няхай грубаватую на першы час, але яснае, дакладнае і простае жыцьцё ў імя задавальненьня патрэб самых неадкладных і надзённых. Зямля паразьдзіраная, зьніштожаная праца пакаленьняў. Патрэбныя будуць інжынэры, архітэктары, хімікі, аграномы, будаўнікі, а не дзядзькі Вані, не інтэлігенты Усьпенскага з надрывам і не Вярэцьцевы.

    Мікіцін працягваў казаць. Твар ягоны апякаўся чырвонымі плямамі, вочы блішчэлі заўзята, пот спорна сьцякаў на грудзі, і было бачна, як пад матроскай пераліваліся і дрыжэлі мускулы. Аднае рукою ён лавіў паветра, другая была апушчаная і сьціснутая ў кулак так, што рудая скура на маслаках бялела, туга і моцна напятая. І не столькі ад ягоных словаў, колькі ад усяго ягонага выгляду, ад ягонай неўтаймаванай і скрышальнай імклівасьці і веры Валянцін убачыў за матросам новую рэвалюцыйную сталіцу: дымныя прадмесьці з пачарнелымі комінамі, туманова-зімныя праспэкты і лініі, то замерлыя у пагрозах, то перапоўненыя неспакойнай сьціжмай. Да яго даляцела перарывістае, ліхаманкавае дыханьне гораду, падняўшага раней за іншых пераможны сьцяг паўстаньня, - размах барацьбы, сутыкненьняў, абвастрэньняў, нянавісьці, надзей, - ён пачуў новую дзікую і натхнёную сымфонію, зразумеў, што аднадумцы мацнеюць у суровых, сьмертаносных баях. “Так, я адстаў, седзячы тут у захалусьці. Падзеі апераджаць мяне”. Валянціну закарцела хутчэй зьехаць з Койданава, сустрэцца са старымі сябрамі па працы і падпольлю, прачуць навіны, пра якія не паведамляецца ў газэтах, пабываць у родным, звычным асяродзьдзі. Ехаць, ехаць...

    Матроса праводзілі крыкамі і воплескамі, больш дружнымі, чым Вярэцьцева. Чарга была за Валянцінам. Падняўшыся на бярвеньні і аглядваючы тых, хто сабраўся, Валянцін угадаў ужо чуцьцём, што скажа патрэбнае і скажа добра, што паміж ім і слухачамі хутка ўсталюецца ўнутраная сувязь і разуменьне, якія даюць упэўненасьць прамоўцу, і перамога над Вярэцьцевым будзе несумненная. Уздым, які ён зьведаў, патрабаваў выхаду, і гэтым выхадам павінна зрабіцца аўдыторыя. Валянцін не пашкадаваў праціўніка. Спачатку ён пасьмяяўся над ягонымі разважаньнямі, прыкмеціўшы, што на вялікай вышыні ў гарах паветра чыстае і празрыстае, але разрэджанае, там зімна, пуста, ляжаць сьнягі, якія не растаюць. Ці не лепей спусьціцца з бязгрэшнага царства духаў у даліны, дзе ральля, пашы, жытло, праца, людзі? Тут казалі пра вайну. Хто правы тут, хто вінаваты? І ён распавёў каротка, як розныя палітычныя партыі трымалі сябе з абвяшчэньня вайны, потым патлумачыў, каму патрэбна вайна. Што ж адбываецца зараз? Ёсьць даўняя індуская легенда: воран убачыўшы мёртвую тушу слана ў моры, апусьціўся на яе, пачаў хціва яе кляваць. Пакуль ён кляваў, туша была ўнесеная ад берагу хвалямі далёка ў адкрытае мора. Тады воран закаркаў у апошнім сьмяротным жаху. Сучаснае грамадзтва – туша, якая разлагаецца. Вораны імпэрыялізму, прагна клююць гэтую тушу, б’юцца паміж сабою, не прыкмячаючы, што іх ужо вартуе пагібель. Руская рэвалюцыя – першая зьвестка аб пагібелі. Гэтую пагібель трэба паскорыць. Што рабіць дзеля гэтага? Валянцін выклаў чарговыя бальшавіцкія патрабаваньні.

    Салдат з галавою і вухам, зьнявечанымі шабельным ударам, які стаяў ля бярвеньня, спытаў Валянціна:

    - Ці ісьці нам у наступ?

    - Не, ісьці не трэба! – адказаў Валянцін. – трэба наступаць на тых, хто пасылае вас у наступ.

    Гул адабрэньня сустрэў ягоны адказ. Старшыня не вытрываў, прыглушаным голасам крыкнуў:

    - Гэтак могуць казаць толькі здраднікі і тайныя агенты Вільгельма!

    Мяцелін, які знаходзіўся паміж Валянцінам і старшынёй, скарыстаўся паўзаю:

    - Запішыце, таварыш старшыня, і нас, рабочых і салдат, у гэтыя самыя агенты. У кампаніі весялей. Аб агентах мы ад слуг Мікалая чулі і ад немкі Алісы. А я скажу вам: уся вашая вайна не каштуе аднаго жыцьця салдата.

    - Верна! – раскацілася па сходу.

    Галкін ускараскаўся на бярвеньні, махаючы рукамі, залямантаваў:

    - Падман, таварышы, падман, кажу я вам! Нас жадаюць ізноў акалпачыць. Старшыня прызваў да парадку, нахіліўся да Алеся і, ківаючы галявою, штосьці зашаптаў яму. Калі Валянцін скончыў прамову, прапаршчык, відавочна, занепакоены, што спачуваньне слухачоў было на баку матроса і Валянціна, пасьпяшыў закрыць сход.

    Прабіраючыся да падводы скрозь салдатаў, Валянцін сутыкнуўся з Вярэцьцевым, зачапіўшы яго плячом. Вярэцьцеў, непрыязна зірнуў на Валянціна, адвярнуўся. Ля падводы да Валянціна падышоў палкоўнік. У яго былі азіяцкія, рэзка ўзьнятыя да скроняў бровы, вялікія скулы, серабрыліся скроні. Гледзячы халоднымі, скрытнымі вачыма, ён ветліва спытаў, ці не можа Валянцін яго выслухаць, потым выразна, узважваючы кожнае слова, сказаў:

    - Я – вораг вашых тэорыяў і, спадзяюся, застануся ім да скону. Але ў адным вы правы: пад кіраўніцтвам Керанскага і ягоных прыхільнікаў вайну працягваць бяссэнсава. Балбатуны, разявакі, арміі не ведаюць. У вас жа ёсьць своеасаблівая моц, ёсьць простыя адказы. Вы сапраўдныя ворагі. Паважаю.

    Ён падаў сухую і маленькую руку.

    Алесь Мяцелін і Галкін засталіся ў палку “дзеля замацаваньня”. Дарогаю Ванда аднастайна і неахвотна адказвала на пытаньні; калі ад’ехалі вёрстаў пяць, прамовіла:

    - Вы казалі сёньня пра кудлатыя пратуберанцы, якія ахапілі краіну. Я ў гэты час успомніла: распаленая процьма сонечнай матэрыі, у якой лёгка змагла б патануць уся зямная куля, узьнімаюцца за некалькі хвілінаў на вышыню, большую, чым ад Зямлі да Месяца. Жахлівае відовішча! Пасьля прамоваў, вашых і матроса, мне ў першы раз зрабілася страшна ад рэвалюцыі. Ні вы, ні Мікіцін не палічыліся, што перад вамі стары катаржанін і, відавочна, самаадданы, сумленны чалавек, які спакутаваўся.

    - Я рабіў тое, што было неабходным. Ён нападаў на нас. Шмат якія з маіх сяброў перанесьлі не менш за яго.

    Ванда зажмурылася, нібыта яе вачам зрабілася балюча, закусіла губы, сядзела некаторы час як бы ў забыцьці, пакачваючыся ад траскай язды. Рука яе ляжала на каленях, ледзь-ледзь уздрыгваючы. Валянцін намотваў шрубам на пугаўё пугу бізуна. Расплюшчыўшы вочы, Ванда сказала:

    - Вам нечага больш сказаць мне?

    - Не, нечага... Зрэшты... я вырашыў хутка зьехаць з Койданава ў Петраград. Паедзеце, панна Ванда, са мною?

    Ванда доўга не адказвала, апусьціўшы галаву. Яе вейкі былі нерухомыя, бровы сышліся ў пераносься, куткі роту нэрвова шавяліліся, падбародак ацьвярдзеў. Яна перавяла пагляд на адзінокую крывую бярозку, якая стаяла ля дарогі, і павольна зьверху ўніз агледзела яе. Валянціну падалося, што на бярозцы засталіся сьляды роздумаў Ванды і ўсяго, што прайшло перад ёю ў гэтае імгненьне.

    - Не ведаю, - адказала яна далёкім і чужым голасам. – Не ведаю, я скажу вам потым... мне трэба пра шмат чаго вам распавесьці. – Зараз яе голас гучаў бліжэй і прасьцей.

    - Добра, я пачакаю, - сказаў Валянцін, нацягваючы лейцы. Наперадзе дарога ішла ўлева.

    - Паглядзіце, які захад сонца! Вы нават не прыкмячаеце яго. – Ванда слаба паказала рукой.

    Сонца схавалася. За лесам ляжала празрыста-залацістая пяшчотная палоска. Сьвятло вечаровае. У ім былі маўчаньне, згасаньне, разьвітальнае прывітаньне. На дальняй пазалоце тонка абрысоўваліся зубчастыя цёмныя абліччы маладых елак, строгіх, яшчэ больш пяшчотных, чым захад сонца, ціхіх і лёгкіх. За імі падавалася Русь, глуш, невядомае, роднае, даўняе, абяцанае і яшчэ не выкананае.

    ... Па справах выбараў Валянцін двойчы выяжджаў у Менск. Там сустрэў Гартанава і Гольцмана. Гартанаў трымаў сябе асьцярожна, пра тое, што адбывалася выказваўся ўнікліва.

    - З некаторымі агаворкамі, - казаў ён Валянціну, - я інтэрнацыяналіст, але лічу бальшавіцкую нецярплівасьць небясьпечнай, а ацэнку моманту сумнеўнай. Нельга адносіцца да Чхеідзе як да ворагу рабочага клясу. З іншага боку, для салдацкай масы, канешне, патрэбны зразумелыя лёзунгі. Іначай рух можа пайсьці па анархісцкаму шляху.

    Гартанаў не пакідаў паста ўпаўнаважанага, у працы сярод салдатаў удзелу не прымаў, але яго заўсёды можна было бачыць і ў Менскім Савеце, і сярод бальшавікоў, і меншавікоў, і нават з сацыялістамі-рэвалюцыянэрамі. Гольцман сьцьвярджаў, што Гаранаў імкнецца пралезьці ў выканаўчы камітэт фронту, не прымыкаючы пакуль ні да каго і разьлічваў на падтрымку галоўных партыяў. Сам Гольцман знаходзіўся ў разгубленасьці і няпэўнасьці. Ён паблёк, анічога не рабіў, зьбіраўся зьехаць у Кацярынаслаў на былое месца сакратара бальнічнай кассы, спасылаючыся на стомленасьць і на тое, што шмат што незразумелае.

    - Раней усё было зразумелым, зараз насунулася стыхія, невядомае. Не ведаю, куды сябе падзець, да чаго прыкласьці рукі. Вінтоўкі, салдаты, кроў, вайна, дэмагогія партыяў... Лепей узяцца за якую-небудзь непрыкметную, але верную справу, а якую – не ведаю.

    Гольцман сапраўды неўзабаве зьехаў на поўдзень, і з тых пор Валянцін згубіў яго з бачнасьць; Гартанаў жа, да слову сказаць, і зараз жыве, займае пасты, доўга на іх не трымаецца, але зусім не сумуе і ідзе па лініі ўзыходзячай.

    У Выканаўчым камітэце Валянцін убачыў Фрунзе. Усьпёршыся рукою на стол, ён сядзеў і гутарыў з салдатамі. Потым ён нясьпешна адкінуўся да сьпінкі ўслона, засьмяяўся, пераводзячы прамяністыя вочы, ачоленыя дробнымі зморшчынкамі, з аднаго салдата на другога. Ён умеў сьмяяцца не гучна і не моцна, але ўсім сваім выглядам; сьмех у яго пачынаўся з вачэй, пераходзіў на губы, распускаліся шчокі, а лоб зьбіраўся ў зморшчыны; усьміхалася ўся ягоная дыхтоўная і прыветлівая фігура, падаючыся да субяседніка. Валянцін успомніў, як ва Уладзімірскім цэнтрале новы начальнік Гудзіма, кат і езуіт, шукаў выпадку выхвастаць Фрунзе, прыдзіраўся да драбязы; усё ж ён не рашыўся з ім расправіцца. Валянцін хацеў падыйсьці да Фрунзе, напомніць аб сабе, але трэба было сьпяшацца да цягніка.

    Выбары ў Койданаўскі Савет прайшлі пасьпяхова. Камандны склад разьлічваў правесьці сваіх дэлегатаў не менш паловы, а прайшло іх не болей чвэрці. Афіцэры былі выбарамі не задаволеныя. Сярод іх пачалі раздавацца галасы, што патрэбна выдзеліцца і абраць асобны афіцэрскі савет. З Валянцінам шмат хто не размаўляў, не раскланьваліся. Зьявіліся групы украінскіх нацыяналістых. Гэта, відавочна, было справай Пятлюры. Сходы і мітынгі ад Валянціна старанна скрываліся. Усё часьцей яму не давалі слова, перабівалі пад час прамовы. Ён атрымліваў ананімныя лісты; у іх яго лаялі жыдам, здраднікам, антыхрыставым семем.

    Мяцелін і Галкін у ліку іншых таксама былі абраны ў Савет. Ванда пашыла Галкіну пышны чырвоны бант. Галкін у першыя дні раз-по-раз касавурыў вочы на бант, мацаў яго заскарузлымі пальцамі. Ён пасьпеў нахапацца іншакраінных словаў, нярэдка іх каверкаў і скажаў. У сваіх прамовах ён упамінаў цяпер аб сытуацыях, аб аграрных справах, пра тое, што момант у нас прынцыповы, пагражаў праціўнікам “поўнай трэпанацыяй чэрапу і пячонкі”. Усё гэтае прыпраўлялася выкрыкамі і павучаньнямі: “Напірай шпарчэй, хапай іх за самую галоўную костачку, упівайся зуб’ямі ў самае мяккае месца!” Ён дужа паважаў сябе і аб сабе казаў: “мы пашлі”, “мы сказалі”, “нас павезьлі”. Мітусьлівы, аднак, быў часьцей за усё толькі на мітынгах, якія выбіваў яго з каляіны. У звычайнай працы ён падаваў дзейныя парады і за два месяцы сапраўды шмат чаму навучыўся, адданасьці ж быў незвычайнай. І па-ранейшаму ён любіў і цаніў Валянціна і Ванду.

                                                                               ХІ

    Валянцін і Вада вярталіся са Стоўбцаў. Веснавая ноч у цёплых, уздрыгваючых зорках густа і глуха спачывала на палях, лугах і пералесках. Дзьмуў вільготны вятрыска. Ён прыносіў пахі драўлянага перагною і раскрытага ворнага чарназёму. З захаду даносіўся невыразны гул цяжкіх гарматаў, і на краі небакраю, дзе за некалькі дзесяткаў вёрстаў пралягалі акопы з дротавымі загародамі, распаўзалася белавата-каламутная, ледзь бачная паласа. Нядаўна прайшлі дажджы; гразь, якая застывала, гучна і смачна чмокала пад капытамі коней. У баку, справа, цурчэлі нябачныя воды. Валянцін і Ванда сядзелі побач у вузкай каламажцы. Кіравала Ванда. Ноч перайначвала хмызьняк, дрэвы, будыніны, навакольлі, пагружала іх у кудлатую, бясформенную першабытнасьць, напамінала аб дзіцячых страхах, аб чорнай міжплянэтнай пустэчы, аб мірыядах недасяжных сусьветаў: яна ўводзіла ад дзённых думак, пляскатых і ясных, у абсяг невыразных успамінаў, прадчуваньняў, напаўсьвядомленых, дрымотных думак, пазбаўленых мітусьні. Усё напаўбачна, напаўчутна. Адчуваньне не дасягае паўнаты. Прадметы не за парогам усьведамленьня, але і не ў полі яго. Кругом усё мроіцца, жыве няверным, зыбкім жыцьцём, выяўляе толькі тайнапіс рэчаў, гукаў, іхнія іерогліфы, не абманвае, але не гаворыць і праўды. Гэткай жа цьмянай ды змрочнай робіцца і душа.

    Ванда падавалася Валянціну таксама іншай. Яна зьлівалася з таямнічым начным прыцемкам, набывала падвойнае быцьцё, ён адчуваў яе ў сваёй крыві, - яна мардавала нявыказанай і неразгаданай радасьцю. У цеплаце, якая ішла ад яе, у выпадковых дакрананьнях перадавалася маладое, забароненае цела. Было траха жудасна ад гэтае блізкасьці, ад вачэй, зацемненых ноччу, ад рухаў, якія скрадваліся прыцемкам. Ехалі доўга моўчкі. Ванда зрэдку панукала коней. Мінулі вёску, закінутую ў палях, абкружаных стагамі сена, саломы, якія падаваліся зараз аграмаднымі. У Валянціна зацякла нага, ён прыўстаў, усеўшыся. сказаў Вандзе, што атрымаў з Петраграду ліст. Таварышы знаходзяць яго далейшае знаходжаньне ў Койданаве неапраўданым, прапаноўваюць працу на поўдні або Маскве. Бадай, Койданава прыйдзецца пакінуць. Ванда апусьціла лейцы, адказала: яна таксама лічыць, што Валянціну пара зьехаць з мястэчка. Выбары ў Савет праведзены. Ёсьць свая група салдатаў, Мяцелін, Галкін. Размова абарвалася. Валянцін запаліў папяросу, хаця паліць яму не хацелася. Зьмененым голасам ён нясьмела спытаў:

    - Панна Ванда, вы вельмі былі незадаволеныя мною раней, асабліва ў Менску?

    Ванда сьцьвярджальна кіўнула галавою, выразна і разьдзельна адказала:

    - Я блага думала аб вас. Я і зараз не ведаю, чаму вы тады пазбавілі мяне працы?

    Валянцін распавёў ёй пра таварышах, якіх трэба было пазбавіць ад пакліканьня, аб Язэпе, аб тым, як абмануў ён генэрала Іпацьцева. Ён не схаваў ад яе, што ў яго былі таксама падазрэньні аб сувязі яе з контрвыведкай, нагадаў сустрэчу ў парку Радзівіла. Ванда слухала яго спакойна. Толькі тады, калі Валянцін загаварыў аб афіцэры з контрразьведкі, яна зрабіла слабы і неакрэсьлены рух, нібыта хацела яго перабіць, але тут жа супакоілася.

    Афіцэр – выпадковы знаёмы. Павінна вам гэтаксама прызнацца: былі дні, калі я лічыла вас кар’ерыстам, дробязным зласьлівым чалавекам. Я вырашыла, вы выдалілі мяне перад праверкай, каб застацца вольным дзеля розных цёмных спраў. Я нават гатовая была данесьці на вас у армейскае кіраўніцтва, накідала чарнавік даносу. Мяне ўтрымлівала агіда. У Койданаве я таксама не верыла вам напачатку, потым пачала не зусім разумець. Я са зьдзіўленьнем даведалася, што вы рэвалюцыянэр, у ноч, калі вы распарадзіліся ўзьняць чырвоныя сьцягі.

    Валянцін расшпіліў паліто ды прыглушана спытаў:

    - Вы лічылі мяне прадажным?

    - Вы ж прынялі мяне за контрвыведніцу?

    Валянцін узяў у Ванды лейцы. Коні ішлі роўна і размашыста. У прыпражнога екала селязёнка. Ванда счысьціла камяк гразі, які ўпаў з-пад кола на салдацкую коўдру ў нагах, зьняла пальчаткі, потым ізноў іх надзела.

    - Як усё гэтае дзіка, калі ўдумацца, - Перапыніў маўчаньне Валянцін. – У нас былі самыя непраўдападобныя, паскудныя думкі адзін аб другім. Мы нікчэмна цялёпкаліся ў іх. Калі б не адбылася рэвалюцыя, якая тайнае зрабіла яўным, мы, магчыма, так і засталіся б са сваімі меркаваньнямі: я лічыў бы вас контрвыведніцаю, а вы мяне – кар’ерыстам і хабарнікам. Нам дапамагла рэвалюцыя. Мы апынуліся найбольш шчасьлівымі, так як жывем у пару пераменаў, ломкі. Іншым гэткай долі не выпала. Абкружаныя грамадзкім туманам, павырастаўшыя ў гнілым, атручаным асяродзьдзе, удыхаючы тлятворнае паветра, вадзіліся, сыходзілі ў магілы, маючы адзін аб адным самыя ілжывыя ўяўленьні. Гэтае датычыцца таксама і людзей аднаго побыту, выхаваньня, адных умоваў. Людзі біліся ў гэтай нагрувашчанай кучы няпраўды. Мы трызьнім аб нашых блізкіх, аб прыяцелях, аб крэўных, аб знаёмых ненайлепшымі трызьненьнямі. Мы падазроныя, бязьлітасныя, гатовыя паверыць усякай лухце і найперш за усё ліхому, лёгка і з задавальненьнем зьняславім свайго суседа, гатовыя з-за гусака весьці сьмяротную зваду, мы ласыя на абгавор, на выдумкі. Паўстае жахлівы сьвет фантасмагорыі, марава, неразборлівасьці. У Русо некі абат Гэма сьцьвярджаў: калі б кожны чалавек мог чытаць у сэрцах іншых людзей, то большасьць пажадала б хутчэй спускацца па грамадзкай лесьвіцы, чым падымацца па ёй. У канцы канцоў гэтае залежыць ад таго, што чалавек пануе над чалавекам, ад прыватнай уласнасьці. Мы ведаем аб чалавеку больш благога, чым добрага, таму што на гэтае штурхае нашая сапраўднасьць, наш лад, нашы грамадзкія адносіны. І вось я думаю: рэвалюцыя перабудуе адносіны і зьнішчыць усё, што стаіць паміж людзьмі, Разумеецца, не адразу, пройдуць гады, дзесяцігодзьдзі, будзе раз’юшаная барацьба, абвастрэньні. Але ў будучым мне падаецца зусім іншае жыцьцё: насланьне зьнікае, праўда аб чалавеку, аб ягонай біялягічнай і сацыяльнай прыродзе пераможа. Узыдзе ж яно калі-небудзь, гэтае сонца праўды, разгоніць апраметную цемру узаемнага адчужэньня, прадузятых паглядаў, хітраспляценьняў і выдумак, недаверу, боязі, калі людзі штурхаючыся, падобна сьляпым ад нараджэньня, цягнуцца вобмацкам, наўгад, састаўляючы аб сабе і аб сабе падобных убогія, недастойныя, пазорныя і пагардлівыя уяўленьні і меркаваньні. Узыдзе ж яно, гэтае надзвычайна шчасьлівае сонца, асьветліць зямлю, людзкое жыцьцё празрыстым жыцьцём, каб вочы нашыя па-новаму бачылі і па-новаму чулі нашы вушы! Заўсёды я верыў, што сацыялізм не толькі ўлада над прыродай і рэчамі, але і зьніштажэньне паклёпу на чалавека, трыюмф прамых людзкіх адносінаў. Прадбачу, панна Ванда, магутны росквіт садружнасьці, шчырасьці, спачуваньня, непасрэднасьці, агульнага духу, любові чалавечай. Зараз гэтыя зачаткі ёсьць толькі ў рабочым клясе. Таму ён мне і дарагі. Правы, хто сказаў:чалавек лепшы за таго, што ён стварыў.

    Дрыжачай рукой Валянцін правёў па твары. Ён не прыкмячаў, дзе яны ехалі, забыў аб часе. Ён казаў не думаючы, гатовае, даўно ў ім склаўшае. Падвышанасьць тону згладжвалася наплывам настрою.

 - Можа быць, - няпэўна і стрымана згадзілася Ванда. Яна глядзела ў бок, дзе прыбоем, больш чорным, чым ноч, узьнімаўся гай. Валянціну быў бачны яе профіль, адасоблены, засмучаны. Яна слухала ягоную нарастаўшую ў гарачнасьці прамову нерухава, схіліўшы галаву. – Можа быць, - паўтарыла яна.

    Раптам яна крута і парывіста абярнулася.

    - Вы не усё ведаеце аба мне. Вам перадавалі, што да мяне хадзілі афіцэры і што я з імі праводзіла ночы?

    Валянцін дзікунскі паглядзеў на Ванду, не ведаючы, што сказаць. Ад зьбянтэжанасьці і разгубленасьці ён нахіліўся паправіць коўдру, якая спаўзла, ды прамармытаў:

    - Я ніколі не верыў чуткам.

    Ванда нахілілася да Валянціна, паклала яму руку на калена, тут жа адняла, рашуча і бязьлітасна прашаптала:

    - Усё гэтае праўда. Я – брудная. Я ўся залапленая ліпкімі ручышчамі, зацалаваная ледзь знаёмымі мне людзьмі. Я прымала іх амаль з вуліцы, пасьля першай сустрэчы, аддавалася дзе і як патрапіць. Я – распусная, паганая.

    Яна адвярнулася, Валянцін чуў, як яна задыхалася. У ягоных руках непатрэбна ляжалі лейцы.

    На паўночным усходзе доўгім полагам працягнуліся нізкія, змрочныя хмары.

    - Але чаму? – недарэчна спытаў Валянцін.

    Ванда адказала не адразу. Некалькі супакоіўшыся, не гледзячы на Валянціна, яна распавяла голасам, які ламаўся, з паўзамі:

    - Я прыехала сюды з маці. Тут у палку служыў мой жаніх, афіцэр, чарнавокі студэнт. Мы вельмі кахалі адзін аднаго, сышліся тут, на фронце. Яго паранілі ў галаву. Я даглядала за ім сястрой міласэрнасьці. Ён выжыў, але зьехаў з глузду. На маіх вачах ён ператвараўся ў жывёлу: сквапна еў, соп, чвякаў. У яго цякла густая шкляная сьліна. Ён развучыўся размаўляць і толькі агідна мычаў. Ён кідаўся на мяне і на вачах іншых намагаўся гвалціць. Калі я адганяла яго ад сябе, ён нават кусаўся. Ён жывы і зараз... Утрымоўваецца ў Маскве. Потым я даглядала ў шпіталі яшчэ за адным. Ён быў інжынэр. Яго кантузіла. Ён таксама звар’яцеў, уявіў сябе вісельнікам. Яму ўяўлялася, што яго вешаюць. Ён адыходзіў у кут, выпростваўся, апускаў рукі па швах, яны ў яго рабіліся як калы, ён вылупляў вочы, высалопліваў язык, сінеў ад жаху, стаяў у стаўбуне, акасьцянеўшы, з алавянымі вачыма. Відавочна, ён перажываў па-свойму, што бывае з людзьмі, калі на іх накінулі і зацягваюць пятлю. Яшчэ я бачыла шмат такое, усяго не перакажаш... Ніхто тут не ведае, што зазналі мы, маладыя дзяўчаты, жанчыны з белымі хусьцінкамі, у гэтых перадавых атрадах, у перавязачных пунктах, у шпіталях, у лязарэтах! Нашае юнацтва, радасьць, наш лёс разьвеяны ў гэтых бараках, ля ложкаў паміраючых, вар’ятаў, калекаў! Я ўбачыла нікчэмнасьць і бязглузьдзіцу чалавечага жыцьця. Я – не трусіха: умею працаваць пад кулямі, калі ірвуцца снарады. Але тут я спужалася, пазбавілася раўнавагі. Можа быць, я таксама была блізкая да вар’яцтва... я пачала аддавацца з выбарам і без выбару, як давядзецца. Нас абкружалі пажадлівыя, галодныя да жаночага цела вочы. Ці сказалася тут мая прыродная распуснасьць – ня ведаю, але ведаю, трэба было пазьбегнуць адзіноты, начных страхаў, тугі, адчаю, - жадалася адчуць жывое, парыўнае, чалавечае, каб не страціць пачуцьця, што я яшчэ жыву і што каля мяне таксама жыцьцё... Я забывалася тады і мне рабілася лягчэй. І чым мацней прасьледавалі мяне тады мае думкі, тым не стрыманей я вяла сябе. Цемра, якая насоўвалася, сьмерць як быццам адыходзілі ад мяне. Пазьней страх прытупіўся, але я ужо да гэтага прывыкла. Мяне не шкадавалі. Я навучылася піць, нюхаць какаін. Недахопу ў паклоньніках не было. Але усё больш і часьцей я адчувала спусташальнасьць. Мне надакучылі любоўныя прыгоды: усе яны стамляльна паходзілі адна на адну. Абрыдла грубасьць і скнарнасьць самцоў, франтавая ласкавасьць, падманы, лісьлівасьць, і як часта ў вачах маіх мімалётных каханкаў я знаходзіла мёртвы водсьвет асуджанага чалавечага жыцьця! Я павяла сябе стражэй. Калі адбылася рэвалюцыя, я пайшла за вамі з гатоўнасьці. Я дапамагла вам не таму, што пранікалася рэвалюцыйнымі поглядамі. Я і зараз не магу ўсьвядоміць, ці спачуваю я вашай справе. Мне чужыя людзкая сьціжма, пот, невуцтва. Мне некуды падзецца, не на што спадзявацца, нечага жадаць. Я – бежанка ва ўсім жыцьці. Мінулае апастылела, новага не разумею. але з вамі, з вашымі сябрамі мне, прынамсі, лягчэй. У вас ёсьць мэта. Мне таксама часам здаецца, нібыта я знайшла штосьці страчанае... Мага быць, мяне прыцягвае таксама бадзяжніцтва вашае. Я ж таксама бяздомная... Так, я вось гэткая; сапсутая ды зьнявечаная.

    Яны пад’яжджалі да Койданава. Над палямі з-за пералеску узьнімаўся позьні двухрогі месяц, сеючы сны і цені. Валянцін паліў, глыбока зацягваючыся. Хаваючы зьбянтэжанасьць, ён азіраўся па баках, углядваўся ў дарогу, нібыта баяўся яе згубіць. Пад час аповеду Ванды ён нечакана ўспомніў: некалькі гадоў таму назад ён гуляў па садзе ў дзядзькі, сельскага доктара. Наліваліся яблыкі, сьпелі вішні, пахла сухім і гарачым сенам. Вечар быў ціхі, у сьветлых аблоках. Прыбегла босая дзяўчынка з вёскі, задыхаючыся, сказала, што ў мужыка Сцяпана Ягорава сьвіньня зжэрла аднагадовага хлопчыка. Маці пайшла да суседзяў да хатняй справе, пакінуўшы соннае дзіцянё ва двары. Гаспадар быў у полі. Сьвіньня выйшла з хляву і зжэрла дзіцянё. У той момант і сад, і вішні, і аблокі, і сам ён з раманам у руцэ падаўся абманам, нібыта усё гэта было падробленае. Зараз, слухаючы Ванду, Валянцін перажыў тое ж самае вострае пачуцьцё. Яму ўявіліся: ахопленыя агнём палі, пашматаныя фіялетавыя вантробы, жоўты тлушч, сала, які вытыркаўся з адкрытых, зеўраючых ранаў, скура на ўцінках рук і ног, ужо не напятая, яна спаўзае, заварочваецца і агаляе сьвежае мяса, - ён убачыў месцы, пакрытыя скрозь смуроднымі трупамі, жудасныя выскалы забітых і паміраючых, раты, паразьдзіраныя ў грымасы, у застыўшым сьмеху, у крыках, сьмерць у зрэнках людзей, якія вяртаюцца з акопаў, з таго сьвету, апошнюю крыжовую пакуту, надзею, калі няма надзеі, разьвітальныя позіркі, сударгі, жах пакутны, вартай жалю чалавечай плоці. Звычайнае жыцьцё, культура, добраўпарадкаванасьць паўсталі садам у дзядзькі з вішнямі, з сенам, з яблыкамі, - гэта не сапраўднае, гэта толькі флёр, а сапраўднае вось гэтая вайна. Гэтая сьвіньня, якая ўгрызаецца ікламі ў дзіцятка, у жыцьцё. Праўду кажа Ванда: гэта вайна, як ніякая іншая, паказала нікчэмнасьць чалавечага жыцьця і ўлады над чалавекам грамадзкай стыхіі. Культура, быт, дзяржаўнасьць прыкрываюць усё гэтае, вайна толькі садрала покрыва. І вось – бязглуздасьць, хаос, стыхія. Так, жыцьцё пачынаецца з арганізацыі, з закону, сьмерць вяртае ўсё ў прамаці – бездань. У паміраючага, магчыма, усё зьмешваецца: столь уходзіць у зямлю, падлога узьнімаецца на сьцяну, нос лезе на патыліцу, ногі прырастаюць да галявы, на жываце шчэрацца зубы, жывот павісае ў небе, усё разьнятае, круціцца, зьмешваецца ў вар’яцкае віхуры. У адной даўняе кнізе апісваецца гураган; вакол цемра, у цэнтры гурагану зьяўляецца шалёная прастора, якая сьвеціцца. Яго называюць вокам гурагану. Усё, што трапляецца ў гэтае месца, гіне. Вока гурагану глядзіць праз вайну: космас раскрываецца тут у хаосе, ў бязглуздай стыхіі. Вока гурагану бачылі мільёны людзей, убачыла Ванда. Калі чалавецтва не справіцца з гэтае стыхіяй, жыць далей нельга, людзкая супольнасьць загіне. Але жыцьцё, чалавек возьмуць сваё, розум пераможа, і гэты розум ёсьць рэвалюцыя, барацьба з грамадзкай лухтой, дзікунствам і трызьненьнем. Перамога будзе, і тады сьвет перастане глядзець на людзей вокам гурагану.

    Ванда і Валянцін ехалі моўчкі. Ванда, адвярнуўшыся, ламала і мяла былінкі сена. Твару яе не было бачна. Нарэшце яна скаланулася, зьдзіўлена і траха буркліва сказала:

    - Божа! Вы і зараз, здаецца, філязофствуеце?

    Валянцін нічога не адказаў.

    ... Дні праз два яны сядзелі позьнім вечарам на кватэры ў Валянціна. Ванда, нарыхтоўваючы гарбату, папрасіла ў Валянціна папяроску. Валянцін прайшоўся па пакоі, як бы не пачуўшы просьбы. Ванда паўтарыла яе. Валянцін раскідаў рэчы, дастаў з валізы срэбны партцыгар, пабляднеў, падышоў да Ванды, стараючыся натуральней і жартаўлівей усьміхнуцца.

    Яны стаялі ля стала. Валянцін убачыў жаданы і трошкі запалёны твар, свавольны выгіб вуснаў, валасы ў беспарадку, вочы з напаўапушчанымі, пацяжэлымі павекамі, дрыжачыя бровы, убачыў сумныя фальбоны спадніцы, якія хавалі спакусу, тугую лінію клюбу і таліі. У суседнім пакоі ў адчыненай дзьверы з цемры вытыркалася руская печ з загнетам. У куце стаялі рагачы, мятла, качарга. Печ выглядала дзікунскі і казачна. Яна мроіла неймавернымі былямі, вядзьмарыла, дыхала хатнім, даўнім, хлебным цяплом. Валянціну ізноў падалося, нібыта ён пакрыўся футрам, сагрэтым, густым. Насунулася імгненьне, калі ён быў гатовы аддацца гарачаму і жаданаму. Гэтага не здарылася, чаму, ён не даведаўся аб гэтым ні тады, ні пазьней. Ванда рукамі, якія трымцелі, узяла папяроску. Валянцін закрыў партцыгар. Хацеў пакласьці яго на стол. Партцыгар высьлізнуў з рук, бразнуўся аб падлогу ды прытаіўся ля ножкі стала. Валянцін яго не падняў. Ванда сышла з патухлым тварам.

      *

    ... Праз тыдні два Валянцін зьехаў на поўдзень. Ён угаварыўся сустрэцца з Вандаю праз месяц. Ванда засталася здаць справы раёна. Яна затрымалася да лета. Летам у яе захварэла маці. Ванда не магла адлучыцца. Восеньню маці памерла. Валянцін чакаў Ванду да сябе. Нечакана перапіска іхняя абарвалася. Валянцін спраўляўся аб Вандзе ў Менску, у Койданаве, у Міры. Яе там не было. Ён так і не даведаўся, ці памерла яна, ці здарылася з ёю што-небудзь іншае... Сьцяжына яе для яго згубілася. Сямнаццаты год перашкодзіў зьезьдзіць у месцы, дзе яны сустракаліся. На тыфозных станцыях, у анямеўшых карпусах заводаў і фабрык, на мітынгах, на пасяджэньнях, у гадзіны стамленьня і адпачынку, у бяссоньніцу, сярод сяброў, на вуліцах мільгаў перад ім вобраз бежанкі, сыходзячы ўсё далей і далей, губляючы рэчаіснасьць і важкасьць, ачышчаючыся і прыхарошваючыся. Так уходзіць родны бераг, калі чалавек назаўсёды яго пакідае. Але часам Ванда вярэдзіла ягоную памяць з новай моцай.

    У дні Кранштацкага мяцяжу Валянцін добраахвотнікам ахоўваў сестрарэцкі ўчастак. У дзень ён правёў некалькі сходаў сярод чырвонаармейцаў. Да ночы атрымалі зьвесткі, што па той бок, на памежным баку зьявіліся аддзелы белых. Валянцін ляжаў у рэдкім ланцугу з вінтоўкаю недалёка ад ракі, у лесе. З кранштацкіх фартоў зрэдку біла крапасная артылерыя. Удары скаланалі цемру, нараджаючы тамленьне і трывогу. Ад цяжкага вуханьня хвоі і елкі здрыганаліся, нібы жывыя. З іх асыпаўся сьнег. За ракою было ціха, але Валянціну ўсе падавалася, што там адбываецца скрытнае перамяшчэньне ворага, рыхтуецца нешта каварнае пагібельнае. Ён думаў аб павароце на зьезд, аб мужыцкай стыхіі, аб паўстаўшых матросах. Ствол дрэва, за якім Валянцін ляжаў, кажух, вінтоўка, гарматная страляніна нагадалі яму Заходні фронт, Ванду. Ён расхінуў крысо, палез у кішэню за партцыгарам, але паліць была нельга, і ён толькі памацаў яго.

    Даўнішняе паўстала ўчорашнім. Валянцін сьціснуў вінтоўку, прыклаўся шчакою да халоднага замку. Яму хацелася ўбачыць Ванду толькі адзін-адзінюткі раз, гэткай, якой ён бачыў яе ў ноч пасьля паездкі ў Стоўбцы, калі ён ураніў партцыгар. Тады можна быць і забітым. І усё будзе добра і апраўдана.

    - Ванда! – прашаптаў ён сінімі ад холаду губамі.

    Лес маўчаў.

  Валянцін замітусіўся па сьнезе.

    Прабіраючыся пасьля ранішняй зьмены ў барак, Валянцін выцягнуў партцыгар. Ён быў памяты, падрапаны, сьцёрты па вуглах, дрэнна зачыняўся, але ў пальцы ад яго ішло жывое цяпло.

    - Не сумуй, стары, не сумуй, мой сябра, - прамовіў дружалюбна Валянцін і уздыхнуў.

    Да ног упала сухая галінка. З Кранштацкіх фартоў не данасілася аніводнага гука. Мабыць, перамога! Валянцін сьціснуў губы, прыжмуранымі вачыма паглядзеўшы уперад, хутка пайшоў да бараку.

    ... Захаваўся яшчэ ў яго фотаздымак Ванды: белая хусьцінка пакрывала яе галаву і грудзі.

    Твар быў строгі ды манаскі.

    +++++++++++++

    Пераклад выкананы з выданьняў:

    Глаз урагана. Повесть. // Звезда. № 1-3. М. – Л. 1931; Глаз урагана. Повести. (Составление, подготовка текста и примечание Г. А. Воронской). Воронеж. 1990.