ЎЎЎ 2. Шарлёта Крывалуцкая. Кірэнскі вузел Алеся Гаруна ды Якуцкая вобласьць. Ч. 2. Койданава. "Кальвіна". 2015.

    “Больш стала літаратурнай творчасьцю Алесь Гарун заняўся ў Сыбіры, дзе, па сутнасьці, склалася яго творчая індывідуальнасьць, выявіўся шматгранны пісьменьніцкі талент, прыйшла мастацкая сталасьць”. /Роўны сярод вялікіх. Да 125-годдзя з дня нараджэння Алеся Гаруна. Віцебск. 2012. С. 6./.

    У 1910 годзе Аляксандр Прушынскі апублікаваў “Мае думкі: [Верш] // Н. н. 21 студз.; Вясна: [Верш] // Там жа. 29 крас.; Вецер: [Верш] // Там жа. 10 чэрв.; Шчасце Мацея: (Старадаўняя казка) // Там жа. 17 чэрв.; Каму што...: (Жарт) // Там жа. 30 вер.; Беларусам у чатырохлецце “Нашай нівы”: [Верш] // Там жа. 18 ліст.” /Грышкевіч В. Н.  Алесь Гарун. Бібліяграфія. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 143./ Таксама былі напісаны: “Жураў і лісіца (байка)”ды “Сірочая песьня”. /Вершы з аўтографаў 1907-1920 гг. // Алесь Гарун. Сэрцам пачуты звон. Паэзія. Проза. Драматургія. Публіцыстыка. Мінск. 1991. С. 184-188, 353./

                                                           МАЕ ДУМКІ

                                                   Па на горах сьнягі паляглі

                                                   І даліны убраліся ў белі

                                                   Мае ж думкі як толькі маглі.

                                                   Хутка з ветрам у даль паляцелі.

                                                       Паляцелі ў даль, дзе няма

                                                       Гэтых гор – вартаўнічых няволі.

                                                       Дзе ні гэтак сурова зіма

                                                       Дзе прыняў я і жыцьце і долю.

                                                   Паляцелі спытаць, паглядзець –

                                                   Як жывецца на роднай старонцы?

                                                   Як твой брат-беларус мой жывець?

                                                   Ці высока узьнялася сонца?

                                                       Там жа ўсё, як раней, як было:

                                                       Беднасьць, ціша кругом і цямнота.

                                                       Дзе там шчасьце! Жыцьцё зацьвіло,

                                                       Як наверсе якое балота.

                                                   Сонца нізка — не грэе саўсім

                                                   І саўсім жа не сьвеце без мала;

                                                   Раз блісьне дзе-нідзе — і паўсім,

                                                   І зноў сваю твар захавала.

                                                       Колькі ж будзеш ты спаць? Не пара

                                                       Табе часам, мой браце, праспацца,

                                                       Каля бацькаўскіх ніў і двара

                                                       Працаваці зноў шчыра узяцца?

                                                   І усё, што утраціў сьплючы,

                                                   Пазьбіраці да роднае хаты?

                                                   Годзе спаць! І не будзе начы,

                                                   Будзеш вольны, разумны, багаты!

                                                       І высокае слонца тагды

                                                       Будзе працу тваю аглядаці,

                                                       І пазбудзешся крыўд і нуды, —

                                                       Будуць людзі цябе шанаваці.

                                                  1910

                                                                     ВЯСНА

                                                                          І

                                                   Дзе дадуць — зраблю пазыку

                                                   І найму сабе музыку, —

                                                   Дудара з яго дудою,

                                                   Каб іграў ён моцна ёю.

                                                       “Грайка, грай! я засьпяваю,

                                                       Што цяпер на сэрцы маю...”

                                                       І дудар ужо іграе,

                                                       Маё сэрца так сьпявае:

                                                    “Прападзі, мая жуда,

                                                   Ўсё, што церпіць небарак,

                                                   Ўсе нястаткі ды бяда, —

                                                   Я счарнеў, глядзі, і так,

                                                       Толькі вус адзін бялявы...

                                                       Годзе мучыць! Я хачу

                                                       Сілы, працы і забавы

                                                       І вясельля уваччу...”

                                                   А з чаго ж я узбуяўся?

                                                   Бо вясна ідзець да нас:

                                                   Як убачыў — засьмяяўся

                                                   І вясёлы стаў на час...

                                                       Грайка, грай! бо сэрца скача,

                                                       Яму трэба моцна граць;

                                                       А жуда няхай паплача —

                                                       Час яе і забываць...

                                                                  ІІ

                                                   ...Вясна прыйшла!

                                                   Што чакалі, выглядалі,

                                                   Да сябе даўно гукалі, —

                                                   Ў бляску сонца, ў зеляніне,

                                                   У прыгожасьці, ў ярыне,

                                                   Сама — пекнасьць, сама — сьвята

                                                   І прыгожа і багата.

                                                   Да нас прыйшла!

                                                           Я вітаю

                                                   Яе ў сонцы, ў зеляніне,

                                                   Што на роднай на краіне

                                                   Гоніць бляскам сваім ноч,

                                                   Гоніць сьнег і хмары проч;

                                                   Яна радасьць мне і сьвята,

                                                   Ёй я дзякую багата

                                                            І вітаю!

                                                   1910

                                                            ВЕЦЕР

                                                   Вее вецер вольны,

                                                   Хмары шыбка гоніць;

                                                   З вадой, зямлёй, лесам

                                                   Зюкае-гамоніць!

                                                       Прыляцеў да рэчкі,

                                                       Прылёг, прытуліўся,

                                                       Крышачку па яснай

                                                       Віхрам закруціўся,

                                                   Сказаў слоўца ласкі,

                                                   Сьвіснуў і падняўся

                                                   І за хмаркай лёгкай

                                                   Пырхнуў і пагнаўся.

                                                       Зноў прымчаў да лесу:

                                                       “О, здароў, мой браце!”

                                                       І пайшоў між хвоек

                                                       Ён дурэць, гуляці:

                                                   Адну пацалуе,

                                                   З другой пасьмяецца,

                                                   Кіне слоўца, пару,

                                                   Да трэцяй бярэцца...

                                                       Годзе ўжо у лесе!

                                                       Зноў у выш падняўся,

                                                       Пакруціўся крыху

                                                       Ды у даль падаўся.

                                                   Задаў гону, пылу

                                                   І уніз ён рынуў,

                                                   Прыпаў да зямліцы,

                                                   Быццам дзесь загінуў.

                                                       “Ах. мая матуля,

                                                       Як я нагуляўся!

                                                       Бачыў сонца, месяц,

                                                       Ў рэчачцы скупаўся.

                                                   Хораша на сьвеце!

                                                   Колькі ў ім прастору:

                                                   Шыбаеш на рэчцы,

                                                   Прыпадзеш да бору...

                                                       Я хацеў бы болей

                                                       Ў сьвеце пагуляці, —

                                                       Адпусьці ж, матуля,

                                                       Яшчэ палятаці!”

                                                   Пэўне, што пусьціла

                                                   Вецер маць гуляці,

                                                   Бо падняўся ў неба

                                                   І пачаў сьпяваці...

                                                       Вось — нянацкам скончыў

                                                       Сьпяваці гуляка,

                                                       Гікнуў і панёсься

                                                       Ў даль хутчэй за птаха.

                                                   1910

                                                     ШЧАСЬЦЕ МАЦЕЯ

                                                      (Старадаўная казка)

                                                   Жыў сабе ў сяле Мацей,

                                                   Меў шасьцёра ён дзяцей,

                                                   Сядзеў, бедны, без работы,

                                                   Бо не меў к таму ахвоты.

                                                   Красьці ён высьцерагаўся,

                                                   Знаць, астрога крат баяўся,

                                                   А шасьцёрка дзетак плача,

                                                   Трэба хлеба ім, аднача.

                                                   Вось ад гэтае нядолі,

                                                   Каб не чуці стогнаў болей,

                                                   Рушыў раз Мацей ў дарогу

                                                   Проста ў рай, к Самому Богу.

                                                   Ўздумаў праўды дапытацца,

                                                   Што рабіць, за што узяцца?

                                                   Брыў ці многа ён, ці мала,

                                                   У лес густы яго прыгнала.

                                                   Паўдня, мусіць, йшоў па лесе

                                                   Ды зблудзіўся, нос павесіў,

                                                   Сеў пад дрэвам і чакае,

                                                   Можа, пройдзе хто. Гукае.

                                                   Толькі ўчуў ён: нехта едзе;

                                                   Лес трашчыць, як ад мядзьведзя,

                                                   Конь капытам так грукоча...

                                                   Уцячы Мацейка хоча,

                                                   Хоча ўстаць — ніяк не можа...

                                                   — Вось бяда дзе, моцны Божа!

                                                   Зьліўся потам ўвесь, трасецца...

                                                   Бачыць — сьвет к яму нясецца:

                                                   Бяжыць ясны, пекны конь,

                                                   Ўвесь гарыць, маўляў агонь,

                                                   Збруя белая раменна,

                                                   Ўбрана ў золаце адменна;

                                                   На кані, узяўшысь ў бокі,

                                                   Чалавек сядзіць высокі,

                                                   Пекна надта прыадзеты,

                                                   Але быццам з таго сьвету.

                                                   Вось узьехаў на паляну,

                                                   Дзе сядзеў Мацей зьляканы,

                                                   Конь спыніўся, стаў, чакае,

                                                   З воч яго агонь шугае.

                                                    “Што сядзіш тут, маладзец?—

                                                   Так спытаўся той язьдзец. —

                                                   Куды брыў, на што сабраўся?”

                                                   Мацей духу тут набраўся,

                                                   Зірнуў проста на язьдца:

                                                    “У імя Сына і Айца!!!

                                                   Сьвяты Юр'я, пэўне, гэта:

                                                   Такі з твару, так адзеты,

                                                   Як я бачыў на абразу!”

                                                   Пасьмялеў Мацей адразу

                                                   Дый прамовіў да сьвятога:

                                                    “Я — Мацей з Бару Крутога,

                                                   Шмат дзяцей, паночку, маю,

                                                   А карміць іх чым — не знаю.

                                                   Працаваў бы — не здалеці,

                                                   Бо гультай я ў гэтым сьвеце!

                                                   Красьці? — краў бы, дык баюся,

                                                   Бо, крый Божа, пападуся

                                                   Да пачцівых як людзей,

                                                   Так паходзяць ля грудзей,

                                                   Што жыць стане неахвота!

                                                   Вось такія мне клапоты.

                                                   Я і думаў, як мне быць,

                                                   Дзе спакой сабе здабыць?

                                                   Не дайшоў сам да нічога,

                                                   А надумаўся — да Бога

                                                   Я пайду і запытаю,

                                                   Што рабіць на сьвеце маю?

                                                   Ды у лесе во зблукаўся,

                                                   Начаваць у ім сабраўся...

                                                   Вы ж, паночак, быць павінна,

                                                   Ў неба едзеце ў гасьціны?

                                                   Дык мне ласку там зрабіце,

                                                   Аба мне ўсё раскажыце

                                                   І аб дзетках маіх разам;

                                                   Што там скажуць? з пераказам

                                                   Сюды едзьце проста ў лес”.

                                                    “Добра, добра, я увесь

                                                   Для цябе гатоў служыць!

                                                   Як мне толькі не забыць

                                                   Тое ўсё, што ты казаў?

                                                   Я б паяс расьперазаў

                                                   На ўспамін, — дык меч спадзе,

                                                   Што параіш у бядзе?”

                                                    “Эт, панок! Я спосаб знаю, —

                                                   Простым розумам параю:

                                                   Каб вам мець перасьцярогу,

                                                   Не забыцца б ў Пана Бога, —

                                                   Адно стрэмя залатое

                                                   Вы пакіньце мне на тое,

                                                   Помніць будзеце ўвесь час,

                                                   Што я тут чакаю вас”.

                                                    “Добра, розуму бярэмя

                                                   Маеш, чалавеча! Стрэмя

                                                   На, вазьмі маё; сядзі

                                                   Ды чакай мяне, глядзі!”

                                                   І, Мацею стрэмя даўшы,

                                                   Сам паехаў, паскакаўшы

                                                   Зноў па лесе на каню...

                                                   Бляск ідзе, маўляў з агню,

                                                   Зьзяе стрэмя залатое.

                                                    “Вот бы мне яшчэ другое! —

                                                   Гэтак думае Мацей —

                                                   Было б хлеба для дзяцей”.

                                                    (Ўзрос Мацей і жыў без цноты,

                                                   Не было бацьком турботы, —

                                                   Дык не дзіва, што лазаты,

                                                   Бэльзэбула сын рагаты,

                                                   З гэткай думкай падступіў,

                                                   А Мацей яе ўхапіў.)

                                                   Потым стрэмя закапаў,

                                                   Палажыўся і праспаў

                                                   Аж да заўтра, да паўдня...

                                                   Пралупіўшы толькі вочы,

                                                   Чуе: конь ізноў грукоча.

                                                   Сьвяты Юр'я то нясецца,

                                                   Мацей ў вус сабе сьмяецца.

                                                   Многа часу не чакаў,

                                                   Хутка Юры прыскакаў;

                                                   Конь пад ім гуляе, скача.

                                                    “Ну, ты слухай, небарача:

                                                   Аб табе з тваёю справай

                                                   Я ў абедзе за расправай

                                                   Богу ўсё як ёсьць сказаў;

                                                   Пастараўся, як зьвязаў,

                                                   І як ты жывеш, гаруеш

                                                   І з дзяцьмі сваймі бядуеш;

                                                   Як галаву сваю ламаеш

                                                   І які ты розум маеш!

                                                   Так казаў, што ледзь-не ледзь

                                                   Сам не плакаў. Адпаведзь

                                                   Бог такую табе даць

                                                   Меў мне міласьць прыказаць:

                                                   Красьці — гэта грэх! Глядзі,

                                                   Ты ніколі не крадзі!

                                                   Калі ж будзеш ты што браць

                                                   У людзей, то, каб аддаць,

                                                   Надта рупіцца не трэба,

                                                   От і будзеш меці хлеба.

                                                   А то часам і саўсім

                                                   Не аддай нічога ім:

                                                   Я не ведаю, не браў...

                                                   Калі ж будуць набівацца,

                                                   Ты не бойся адпірацца,

                                                   Шчасьце знойдзеш так сваё.

                                                   А цяперака маё

                                                   Стрэмя зноў ты мне зьвярні”.

                                                    “Стрэмя?! Я яго не браў!

                                                   Хіба ж пан мне аддаваў?!” —

                                                    “Ану, як жа, — можа, не?” —

                                                    “Не давалі, панок, мне!

                                                   Мо ў дарозе дзе згубілі,

                                                   Мо саўсім без стрэмя былі?..”

                                                    “Не кажы, Мацей, пустога,

                                                   Свайго стрэмя залатога

                                                   Я ніколі не губіў;

                                                   Я пакінуў, як тут быў,

                                                   Ды ад’яжджаць ўжо зьбіраўся”.

                                                   А Мацейка не спужаўся:

                                                    “Ясны пане, мяне маці

                                                   Не вучыла, каб ілгаці,

                                                   І калі я вам сказаў,

                                                   Стрэмя вашага не браў, —

                                                   Значыць, так яно і ёсьць,

                                                   Дайце веры, ваша мосьць”.

                                                   Так Мацей выпрысягаўся.

                                                   Сьвяты Юры паспрачаўся,

                                                   Потым бачыць, што дарма

                                                   Тут стаяці, што няма

                                                   Ўжо ніякае надзеі

                                                   Вярнуць стрэмя ад Мацея,

                                                   Уздыхнуў дый кажа ціха:

                                                    “Ну, не жычу табе ліха,

                                                   Бог з табою... Спажывай!

                                                   Дробных дзетак паднімай,

                                                   Хоць... Папраўдзе... Каб я знаў,

                                                   Стрэмя б мо табе не даў”.

                                                   І, сказаўшы так, сьвяты

                                                   Паскакаў у лес густы.

                                                   Мацей стрэмя адкапаў

                                                   Дый за пазуху схаваў

                                                   І пайшоў сабе дахаты

                                                   І вясёлы, і багаты.

                                                   Як ён сьцежачку знайшоў,

                                                   Як дадому ён прыйшоў,

                                                   Як далей ён сабе жыў,

                                                   З кім сварыўся, з кім дружыў,

                                                   Які ў жыцьцю меў ён цэль. —

                                                   Я не ведаю. “Круцель!” —

                                                   На яго казалі людзі.

                                                   Хай і гэтак сабе будзе!

                                                   Мне ж, калі так ваша ласка,

                                                   За маю за гэту казку

                                                   Чару мёду паднясіце

                                                   Ды закускаю дарыце.

                                                   1910

                                                           КАМУ ШТО

                                                                Жарт

                                                   У самы жар, у летні час,

                                                   Ужо ў поўдзень, па абедзе,

                                                   Назаўтра ў горад на кірмаш

                                                   Народу цьма ідзець і едзе.

                                                       Ну, ехаць добра, хоць пячэ,

                                                       Але ж ісьці дык во дзе мука!

                                                       А як з паклажаю яшчэ,

                                                       Дык то найгоршая дакука.

                                                   Хаця каб крышку адпачыць —

                                                   Ідзеш, ідзеш, ды трэба сесьці,

                                                   Бо пуд ці пару валачыць,

                                                   То не пярынку ў жмені несьці.

                                                       Калі ж карчма — ну, тутка стой!

                                                       Тут можна выпіць і паесьці,

                                                       А за работай мілай той

                                                       З знаёмым гутарку завесьці.

                                                   Зышліся гэтак ў карчме раз

                                                   Наш беларус, цыган, хахол,

                                                   І неяк трапіла на час.

                                                   Што за адзін прыселі стол.

                                                       Адзін узяў сабе мядку,

                                                       Другі — гарчыну, той — паўпляшкі,

                                                       Пакуль сядзелі ў халадку,

                                                       Зьвялі знаёмства, то ж не цяжка.

                                                   Цыган да гораду сьпяшыў, —

                                                   Каня ён добра знаў ўсе вады, —

                                                   Купляў, мяняўся — не грашыў,

                                                   Купцам на коні даваў рады.

                                                       Хахол Маўчба ішоў з работ, —

                                                       Заробак добры меў, багаты, —

                                                       Шукаў сябра, каб без клапот

                                                       Даехаць з ім да роднай хаты.

                                                   У горад брыў цялё прадаць

                                                   Наш Янка Цьвік, празваньнем Дыба;

                                                   Падатак мусіў ён аддаць,

                                                   А так — цялё самому трэба.

                                                       Адно вось так, другое не, —

                                                       Сядзяць і зюкаюць паціху,

                                                       Ажно глядзі ты, вохці мне!

                                                       Зайшлі у спрэчку, клічуць ліха.

                                                   Каб іх на царства узьвялі,

                                                   Аб гэтым здумалі спрачацца! —

                                                   Дык што рабіць бы пачалі,

                                                   Якою працаю займацца?

                                                       “Вось я, здаецца, добра б жыў,

                                                       Гульнуў бы я тады бяспечна,

                                                       З сваім народам бы дружыў,

                                                       Кулеш ўсё сў бы ды яешні”, —

                                                   Так кажа Янка першы наш.

                                                    “Ну, дзе твой розум, белавусы? —

                                                   Крычыць Маўчба. — Саўсім нямаш

                                                   Між вас разумных, беларусы.

                                                       От я іначай бы зрабіў:

                                                       Ў садку над вішняю ляжаў бы,

                                                       Увесь урад пры мне б тут быў,

                                                       А я бы правіў ды сьпяваў бы.

                                                   А есьці — еў бы з салам хлеб,

                                                   Крышыў галушкі бы зубамі,

                                                   І сала з салам, і яшчэ б

                                                   Я сала так бы еў часамі”.

                                                       “Каб вас пярун! — крычыць цыган.

                                                       Абодва варты вы нямнога,

                                                       Вунь той аббіты ўвесь саган

                                                       Хоць грошык варт, а вы — нічога!

                                                   Каб я папаў у каралі,

                                                   Дык мне ўсё гэта было б мала,

                                                   З казны б украў я тры рублі,

                                                   Украў каня — і... махні драла!”

                                                   1910

                                                БЕЛАРУСАМ У ЧАТЫРОХЛЕЦЬЦЕ

                                                            “НАШАЙ НІВЫ”

                                                   Гэй, вы ўсе, каго зваць беларусам,

                                                   Не цурайцеся мовы айчыстай,

                                                   Не зракайцесь яе пад прымусам:

                                                   Ваша моц ў гэтай мове вячыстай.

                                                   Ад прадвеку, ад дзедаў-прадзедаў

                                                   Гэта спадак і скарб наш багаты,

                                                   Жыцьця вольнага памяць пабедаў,

                                                   Цяжкай працы і волі утраты.

                                                   Дык няхай жа жыве наша мова,

                                                   Гэты скарб наш, на доўгія годы,

                                                   Зажывём і мы з ёю нанова

                                                   Без бяды, без жуды, без нягоды.

                                                   1910

                                                                  ВЯСНА

                                                           Эх, вясна, вясна!..

                                                           Як прыйшла яна,

                                                           Прынясла сьвятла,

                                                           Прынясла цяпла,

                                                           Наліла ў лагох

                                                           Сьнегавой вады,

                                                           Расьцьвіла ў лугох,

                                                           Распляла сады,

                                                           Прабудзіўся лес

                                                           На вясеньні шум,

                                                           А глыбокі сум

                                                           Мне ў душу улез...

                                                   Першыя гусі ужо праляцелі,

                                                   Палі на рэчцы, узгорак абселі,

                                                   Гвагалі доўга, нараду сабраўшы,

                                                   Потым згадзіліся, дось пакрычаўшы,

                                                   Ўзьляцелі высока над сосны, над елі

                                                   І недзе прапалі ў нябескім касьцелі...

                                                   Ах, каб крыльля, крыльля мне

                                                   І той лёт гусачы,

                                                   Я прапаў бы ў гарыне,

                                                   Хто б мяне і бачыў!

                                                   Раз у пораз, раз у раз

                                                   У неба б біў крыламі...

                                                   Гусі, гусі, я да вас,

                                                   Я лячу за вамі!

                                                   Дзе былі вы? Што было там?

                                                   Дзе жылі вы? Над балотам?

                                                   Мо ля рэчкі? Мо ля хаткі?

                                                   Ля сялібы майго таткі?

                                                   Мае маткі, майго браткі

                                                   Вы не бачылі часамі?

                                                   А сястрыцы? А дзявіцы,

                                                   Маёй любы,

                                                   Вы не бачылі часамі?

                                                   А у шлюбы

                                                   Не зьбіраецца сястрыца?

                                                   Не? А люба, чараўніца?..

                                                   Ці там ймгліста,

                                                   Ці там ясна?

                                                   Красна? Міла?

                                                   Гусі! Шчасна?..

                                                   1910

                /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 48-49./

                                                                        * * *

                                                                                       У чатырохлецьце “Н-е Нівы”

                                                   Ты, мой брат, каго зваць беларусам,

                                                   Роднай мовы сваёй не цурайся:

                                                   Як не зрокся яе над прымусам,

                                                   Так і вольны цяпер не зракайся.

                                                       Ад дзядоў і ад прадзедаў, браце,

                                                       Гэта скарб нам адзін захаваўся,

                                                       У сялянскай аграбленай хаце

                                                       Толькі ён незабраны астаўся.

                                                   Ў старыну беларус, не падданы,

                                                   Гаспадарыў, быў сам над сабою

                                                   І далёка у сьвеце быў знаны

                                                   За літоўскай і ляшскай зямлёю.

                                                       Але час прамінуў, і нядоля

                                                       На народ. як бы камень, звалілась,

                                                       Беларуская слава і воля

                                                       Адышла, адцьвіла, закацілась.

                                                   Не зьмяняючы шэрай апраткі,

                                                   Працаваў ты, як вол, гаратліва,

                                                   А у хаце тваёй недастаткі,

                                                   А на ніве тваёй неўрадліва.

                                                       А чаму? Ты не здольны, ці хворы.

                                                       Ці благі гаспадар, ці п’яніца?

                                                       Мусіць, не! Бо і іншым у пору

                                                       У цябе гаспадарыць наўчыцца.

                                                   Сьветлы розум твой, брат, але дзетак

                                                   Ад цябе, як і ўсё, адбіралі

                                                   І на бацькаўскі родны палетак

                                                   Працаваць-памагаць не пушчалі.

                                                       Хто хацеў, той і сьмеў рабаваці,

                                                       Без прыпросу з’яжджаліся госці —

                                                       Абдзіраць, аб’ядаць. апіваці

                                                       І крышыць гаспадарскія косьці.

                                                   Можа б, ты і памёр і загінуў,

                                                   Каб не вешчая мова Баяна.

                                                   Хто ж быў добры, яе хоць пакінуў?

                                                   Як жа так, што яшчэ не забрана?

                                                       Бо што бачылі госьцікі-герцы —

                                                       І зямлю, і лясы, і кілімы, —

                                                       Ўсё забралі. А мову у сэрцы,

                                                       Ў сваім сэрцы хавалі-нясьлі мы.

                                                   Дык шануй, беларус, сваю мову —

                                                   Гэта скарб нам на вечныя годы;

                                                   За пашану радзімаму слову

                                                   У шануюць нас брацьця-народы!

                                                   1910

                /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 16-17./

                                                            ЖУРАЎ І ЛІСІЦА

                                                                       Байка

                                                   Разумным добра быць. То праўда — не сьмяхом

                                                   Усё каб ведаці, з усякім справіцца грахом,

                                                   То можна была б пажываць.

                                                   Але ж не трэба мудраваць,

                                                   Бо гэта добра, а не надт.

                                                   От знаю я таму прыклад.

                                                       Прыйшлося неяк жураўлю

                                                       У лесе ў дол папасьць зьвярыны.

                                                       Чаго зьляцеў ён на зямлю,

                                                       Аб тым я ведаць не павінны.

                                                   З такой бяды жураў крычаў,

                                                   Аб сьценкі долу крыльлем біўся,

                                                   А потым і сьціхаць пачаў,

                                                   Бо надта бедны прытаміўся.

                                                       Сядзіць і думае бядак,

                                                       За што напасьць пайшла такая?

                                                       Жураў бо быў разумны птах, —

                                                       Што будзе далей, ён чакае.

                                                   Аж тут праз час які — глядзіць —

                                                   Гальлё трашчыць над галавою:

                                                   Кума ліса к яму ляціць, —

                                                   Бяда страслась, відаць, і з ёю.

                                                       “Здароў, кумок! А як жа ты

                                                       Папаў сюды? Ці проста з неба

                                                       Сюды зваліўся праз кусты?

                                                       Ці, можа, тут табе што трэба?”

                                                    “Якога ліха тут шукаць?

                                                   Якой мне трэба тут напасьці?

                                                   Упаў, прыйшлося паскакаць, —

                                                   От як наверх бы мне папасьці?”

                                                       “Ну, гэта што! От зараз я

                                                       Нараю што-небудзь такое...

                                                       Эх, думак роіцца сям’я,

                                                       Як бы вясельлс ў іх якое.

                                                   От так зрабі... Чакай ты... не,

                                                   Здаецца, лепі будзе гэтак...

                                                   Эх, думак, думак у мяне,

                                                   Маўляў, у качкі дзікай дзетак”.

                                                       Пакуль яна гадала так,

                                                       Жураў надумаў, як спасьціся, —

                                                       Хацеў бы ён аднэю як

                                                       Хаця бы думкай запасьціся.

                                                   Ліса ж вядзе саўсім не то, —

                                                   Мудруе, круціцца наўсякі:

                                                    “І гэтак добра бы, нішто,

                                                   А так найлепей — скажа ўсякі”.

                                                       От гэтак дзень у іх прайшоў, —

                                                       Ляцяць ў бядзе дзянькі без знаку.

                                                       Мысьлівы з стрэльбай падышоў, —

                                                       Лісе у гэтым мала смаку.

                                                   Сюды, туды яна глядзіць,

                                                   Рабіць жа што — сама не знае;

                                                   І ўсё адно сабе цьвярдзіць,

                                                   Што думак надта многа мае.

                                                       Жураў жа бачыць: кепска так, —

                                                       Зваліўся з ног, ляжыць без духу,

                                                       Не зварухнецца аніяк,

                                                       Каб а сабе не даці слуху.

                                                   Гальлё мысьлівы разабраў,

                                                   Улез у дол і вось што бача:

                                                   Там нежывы ляжыць жураў,

                                                   Наўкол лісіца жвава скача.

                                                       “От нечысьць дзе, каб ты прапаў,

                                                       Што за праклятая зьвярына:

                                                       Не годзе то, што сам папаў, —

                                                       Душыць другіх яму павінна!”

                                                   І, стрэльбу зьняўшы з-за пляча,

                                                   Лісе у бок не доўга цэліў, —

                                                   Спусьціў курок і згарача

                                                   На месцы тут яе застрэліў.

                                                       А потым, ўзяўшы жураўля

                                                       За ногі, ўгору яго кінуў;

                                                       Пад тым ўскружылася зямля,

                                                       Як на лам’ё бакамі рынуў.

                                                   Але праз момант ачуняў

                                                   І крыкнуў радасна і зычна, —

                                                   І, ўгору ўзьняўшыся, жураў

                                                   Пайшоў лятаць, як лётаў звычна.

                                                                       *

                                                   Ну во і ўвесь тут мой прыклад, —

                                                   З яго марал такі усім:

                                                   Мудруйся, браце, а не надт,

                                                   Бо замудруесься саўсім.

                                                   1910 г.

                         /Алесь Гарун. Сэрцам пачуты звон. Мінск. 1991. С. 184-186./

                                                      СІРОЧАЯ ПЕСЬНЯ

                                                   Цераз хвойнічак да поля

                                                   Сьцежка цягнецца вузенька.

                                                   Тою сьцежкаю паволі

                                                   Йшла дзяўчына маладзенька.

                                                       Белы твар і кары вочкі

                                                       Нечым былі засмучоны,

                                                       Броўкі ценкія — шнурочкі —

                                                       Долу былі апушчоны.

                                                   Сьлёзы, нібы то з крышталю,

                                                   З воч каціліся, спадалі,

                                                   І уздохі, дзеці жалю,

                                                   Грудкі цяжка уздымалі.

                                                       “Дзе ж ты, дзе ты, мой міленькі? —

                                                       Ціха гэтак засьпявала. —

                                                       Мой саколік даражэнькі,

                                                       Без цябе я тут прапала.

                                                   Жалю сэрца к сіраціне

                                                   Навакола ні у кога,

                                                   І няма к чужой дзяціне

                                                   Людзям дзела ніякога.

                                                       Толькі то адно і знаюць —

                                                       Цяжкай працаю душыці;

                                                       Як захочуць, патураюць.

                                                       Горка, любы, цяжка жыці!

                                                   Дзе ж ты, дзе ты, хлопча любы?

                                                   Можа, слышыш? Адгукніся!

                                                   Мой жаданы, мой галубы,

                                                   Ўзяць мяне з сабой вярніся!

                                                       Без цябе мне сьвет без сонца,

                                                       Ноччу месяц мне не сьвеце.

                                                       Ты ж не пройдзеш ля ваконца,

                                                       Як было у прошлым леце”.

                                                   У каханьня слоў нямала.

                                                   Песьняў многа у дзяўчаці.

                                                   Але вёска відна стала,

                                                   Дзеўка кінула сьпяваці.

                                                       З воч крышталі наастатку,

                                                       Сьлёзы хустачкай змахнула.

                                                       От і вёска напачатку, —

                                                       Дзеўка цяжка уздыхнула.

                                                   1910

                                /Алесь Гарун. Сэрцам пачуты звон. Мінск. 1991. С. 187-188./

    Але ў 1910 годзе ня толькі адзін Алесь Прушынскі пісаў у газэту “Наша ніва” з Кірэнскай ссылкі. Так ў архіве захаваліся наступныя лісты:

    “Милостивый государь

                                             г. Редактор.

    Таежная глушь, медвежья берлога и отсутствие всякой литературы – заставили обратиться к Вам, г. Редактор, с искреннейшей просьбой о высылке Уважаемой газетки “Наша Нива” (на русской печати).

    Я обещаю не остаться в долгу перед редакцией; за высылку упомянутой газеты я буду присылать кое-что для помещения в газете (о положении политически-ссыльных в Киренском у. Ирк. г.).

    Я с 4 товарищами белоруссами будем надеяться на исполнение нашей просьбы.

    Остаюсь с совершенным почтением

    П. Мингинович.

    P. S.  В Петропавловской и соседней ей Ичерскай волости за 1910 г. находиться политически ссыльных лишенцев – по (1ч. 102 ст. Угол. Улож.) белорусов 5 человек.

    Я бывший учитель в Виленской губ. осужденный в Челябинске по процессу “25 чел” по 1 ч. 102 ст. к ссыл. на посел. и 4 белорусса Минской губ., также по 1 ч. 102 ст., которые в глуши чают услышать посредством Вашей уважаемой газеты “Наша Ніва” свое родное слово.

    Прошу ответить – если будет помещена в Вашей газете обработанная анкета, про движение пол.–ссыльных в Киренский уезд. то я пришлю ее.

    П. Мингинович.

    Адрес: Почт. Тел. Отд.

                 Чечуйское, Иркут. г.

                 Петропавловское Волостное Правление

                 ссыльно-поселенцу Петру Семеновичу

                 Мингиновичу.

    31 августа 1910 г. ” /Скалабан В., Сурмач Г.  З архіва “Нашай нівы”. // Шляхам гадоў. Гісторыка-літаратурны зборнік. Мінск. 1990. С. 14-15./

    Нагадаем што згаданыя ў лісьце паселішчы знаходзяцца на рацэ Лена ніжэй Кірэнску: Чэчуйск на 56 км., Петрапаўлаўск на 82 км, Ічора на 173 км.

    Тыя беларусы з Ічэры, пра якіх згадвае Мінгановіч, таксама пісалі ў рэдакцыю газэты “Наша ніва”:

    “Ичёра Киренского у. Иркутской г.

    Мы, трое белорусаў, загнаныя у гэты не прытульны край, паздраўляем працоўникам Нашей Нивы з Новым 1911 годом; зычым сил для вашей святой працы и кажем “Сейце добрае семя, а яно дасць добры урожай и щира дзякуйем за Н. Н. и другие наши беларускія книжки, которые редакція высылае і просим і на далей не забываць нас.

    Віктор Зелезей, Сергей Солонец, Яков Козел.

    10 ХІІ 1910 г.”. /Александровіч С.  Пуцявіны роднага слова. Мінск. 1971. С. 206./

 

    Адзначым што “Зелязей [Железей] Віктар Адамавіч (27. 5 (8. 6) 1881, Мінск - пасьля 1951 г.) удзельнік бел. нац. руху пач. 20 ст. З 1903 адзін з кіраўнікоў арг-цыі Бел. сацыяліст. грамады (БСГ) ў Мінску (парт. псеўд. Кузьма), на яго кватэры адбыўся 2-гі з’езд БСГ (студз. 1906) Працаваў бібліятэкарам б-кі імя Пушкіна. Сябраваў з К. Каганцом. У пач. 1908 арыштаваны разам з малодшым братам Сігізмундам, пры вобысках знойдзены нелегальная л-ра на бел. і рус. мовах, фальшывы пашпарт, пячатка БСГ”. /Скалабан В.  Зелязей Віктар Адамавіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мінск. 1996. С. 441./ “15 кастр. 1909 г. Віленск.суд. пал. засудж. па 1 ч. 102 арт. К. У. да сс. на пасял., сс. адб у Ічэрск. вол. Іркуцк. губ. У сс. заставаўся да рэв. 1917 г.” /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 236./ Таксама сябра БСГ В. Зелязей быў добра знаёмы з лідэрам БСГ Антонам Луцкевічам, які з А. Уласавым быў заснавальнікам газэты “Наша ніва”. /Собственноручные показания А. И. Луцкевича 30 октября 1939 г. // Нёман. № 1. Минск. 1995. С. 130./ Пэўна менавіта Зелязей і быў прадстаўніком ад БСГ сярод кірэнскіх сасланцаў ў статыстыцы прыведзенай А. Пашахонавыім ў № 7 часопіса “Русское богатство” за 1912 год. Зелязей яшчэ “у 1951 г. жыў у Ратамцы пад Менскам”. /Скалабан В.  Зелязей Віктар Адамавіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мінск. 1996. С. 441./

    “Саланец, Сяргей Іванавіч – рускі, сын камор., які зрабіўся турэмным вартаўніком, служачы; нар. 10 чэрвеня 1887 г. у г. Рэчыца, Мінск. губ.; скончыў 4 кл. гар. вуч-ча. З 1904 да 1907 г. быў чальц. Рэчыцк. арг. РСДРП “Іскра”. Прац. у Рэчыцы, Мінск. губ., в. Крукаўка і Сноўску Чарнігаўск. губ., пад мянушкай “Трубецкі” вёў агітац. і прапаг., удзельн. у арг. ПСР макс. Вёў тую ж працу і удзельн. у страйк. камітэце. Арышт. 21 ліст. 1907 г. у г. Рэчыцы і 29 верас. 1909 г. Віленск. суд. пал. асудж. па 1 ч. 102 арт. К. У. па справе Рэчыцкай гр. ПСР у сс. на пасял. У 1910 г. паселены ў Ічорск. вол. Іркуцк. губ. Прац. на Караланск. и Ленск. капальнях да 1917 г.”. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 603./

    “Козел, Якаў Кірылавіч – рускі, сын цесьляра, рабочы, а потым пісар; нар. у 1886 г. у г. Рэчыцы, Мінскай губ.; вучыўся ў прых. школе і гар. вуч-чы, ягога ня скончыў. З 1904 па 1907 гг. у Рэчыцы і Новазыбкаве выконваў розн. даруч. арган. ППР, за што двойчы арыштоўваўся. Першы раз арышт. у 1905 г. у Новазыбкаве і праз 4 м. зьняволь. высланы на радзіму; паўторна – у кастр. 1907 г. пасьля чаго Віленск. суд. пал. у Бабруйску 29 верас. 1910 г. засудз. к сс. на пасял. па 1 ч. 102 арт. К. У. за првынал. да ПСР. У сс. паселены ва Ічэрскую вол., Іркуцк. губ. З 1913 г. прац. на Караланск. капальнях, а 1916-17 гг. – на Бадайбінскіх”. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 292./

    Таксама у 1910 г. у Чэчуйскую воласьць быў паселены сябра РСДРП Аляксей Аляксеевіч Лапка (Лапко), ураджэнец в. Сула Мінскай губэрні, 1888 г. нар., які працаваў у РСДРП, пад мянушкай “Жыдок”. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 346./ ды Лобач Іван Паўлавіч, беларус, 1881 года нараджэньня. Паходзіў з в. Дымкі Мінскай губэрні, належаў да партыі Сацыял-рэвалюцыянэраў максымалістаў. У 1905 годзе вёў прапаганду ў м. Дзятлаве Гродзенскай губэрні, быў арыштаваны, але ўцёк са Слоніму ў Жэнэву. У 1906 годзе быў арыштаваны ў Разані ды сасланы Чэчуйскую воласьць Іркуцкай губэрні на пасяленьне. Жыў ў Чэчуйскім, Кірэнску ды Бадайбо. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 366./

    У “Нашу Ніву” з Усходняй Сыбіры пісалі ня толькі адны сасланыя:

    “Прошу выслать в течении 1910 года газету «Наша Нива» на белорусском языке и русскими буквами по следующему адресу:

    Нерчинск Забайкальск. обл.

    Подпоручику 16-го Восточно-Сибирского полка

    Михаилу Семёновичу Тумашику”. [18. 12. 09.] /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 73. Арк. 78./

    “Praszu Šanoŭnuju Redakciju wysyłać hazetku na 1911 h. pa staramu adresu.

    Z paważaniem Ks. A. Żukoŭski

    Благовещенск

    Ксендз А. Жуковский.

    Ирк. ул.”. [11. 1. 11.] /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 89. Арк. 108-109./

    “Прошу выслать мне наложенным платежом следующие книги:

    1). “Адвечная песьня” и “Жалейка” Янки Купалы.

    2). “Песьни Жальбы” Я. Коласа.

    3). “Снапок” А. Павловича.

    Адрес: г. Иркутск,

    28 Сибир. стрелковый полк.

    Подпоручику А. В. Плешевскому

    г. Иркутск 24 апр. 1911.

    С почтением” [Подпіс]. /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 83. Арк. 61./

     Таксама у Кірэнскай акрузе апынуўся і “Левитас, Абрам Рувимович ... Наказ. отб. в Ичерск. вол., Иркутск. губ. С 1910-1917 г. работ. на Ленских приисках”. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 353./

    “Жахліва ўсяго становішча ў воласьці Петрапаўлаўскай і Прэабражэнскай. Туды ссылалі галоўным чынам жыдоў. Адміністрацыя стварыла як бы мяжу аселасьці”. /Н. Н-ичъ.  Погибшие и погибающие. // Наша заря. № 1. СПб. 1913. С. 21./

    “У гэтую воласьць накіроўвалі пераважна анархістаў. Галоўны кантынгент Ічэрскай воласьці складалі жыды”. /Сибиряков С.  Последние дни в ссылке. М. 1927. С. 5./

    Махліна-Ліфшыц Аляксандра Сямёнаўна (Сеся Беркаўна), 1882, Будзішчы Магілёўскай губ., краўчыха, 1908 асуджана за прыналежнасьць да С-Р макс. 1909  Ічэрская воласьць. Лютаўская рэв. застала на залатых капальнях. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 391./

    Саламонаў Якаў Барысавіч – 1883 Менск, сын сталяра, скончыў 5 кл. гімн. У 1906 г. у Менску працаваў друкаром А. К. “Зямля і Воля”. 10 чэрвеня 1908 г Віленская судовая палата ў Вільні асудзіла яго /у адзін і той жа дзень з Алесем Прушынскім – мабыць у той час прайшла хваля арыштаў максымалістых, а мо і той “Сашка”, згаданы Гальперыным/ па 1 ч. 102 арт. па справе Менскай гр. А-К “Бунтарь”. На пасяленьне ў Ічэрскую воласьць. У 1912 г. уцёк ў Менск, а потым ва Францыю. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 603./

   Савіцкі Ёсіп Абрамавіч – 1886, Слонім Гродзенскай губ., сын настаўніка, пераплётчык, БУНД, у 1905 г. перайшоў ў Анарха-камуністы. 1 красавіка 1907 г. за друкарню арыштаваны ў Менску, 18 кастрычніка 1909 г. асуджаны па 102 арт. за прыналежнасьць да А-К на 4 гады катаргі. 1913 г. ў Прэабражэнскай воласьці. У сьнежні 1913 г. уцёк, у тайзе заблудзіўся, абмарозіў пальцы ног, быў падабраны і дастаўлены ў Чэчуйск, потым у Кірэнск, дзе жыў да 1917 году. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 561./

    Кетэль Пётр Іванавіч, габрэй, 1883. Брэст-Літоўск, БУНД, 1907 Прэабражэнская воласьць, потым Бадайбо, шавец да 1917 г. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 275./

    Сьвярдлоў Давід Лейзеравіч – 1879, Полацк, БУНД, 1912 Прэабражэнская воласьць, рабочы на Лене. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 572./

    Цільман Майсей Натанавіч – габрэй, сын настаўніка, 10 сакавіка 1883 г. Краснапольле Магілёўскай губ., сіяністы, 1908 Прэабражэнская воласьць, Ленскія капальні, 1912 арышт. 6 месяцаў турмы. уселены ў Прэабраж. вол., 1915- 1917 Іркуцк. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 636./

    Эрэнбург Сямён Шмеркавіч – 1882, Бабруйск, Мін. губ. Сын рабака, шавец, 1911 Ічэрская вол. займаўся шавецтвам. Лют. рэв. застала ў Бадайбо. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 749./

    У № 1 газэты “Наша ніва” за 6 студня 1911 года ў рубрыцы “Pačtowaja skrynka” было зьмешчана наступнае паведамленьне: “Alesiu Harunu. Pierakłd Słowackaho „Rusałka” dobry, ale miejscami tolki čywać chiby. Čamy nie prysyłajecie oryginalnych tworaŭ”.

    “І зноў яго прозьвішча будзе ўпамінацца толькі ў чарговым сьпісе ссыльнапасяленцаў за 1911 год. «А. Прушинский в отлучке по билету № 26. Находится в горных округах» – дакладваў стараста Макараўскага валаснога ўпраўленьня ў Кірэнск”. /Гарбінскі Ю.  Жынкін А.  Сібірскіе дарогі беларускай гісторыі. // Маладосць. №. 3. Мінск. 1992. С. 144./

    “Ад 1852 г. пачаліся распрацоўкі залатых радовішчаў у Алёкмінскай акрузе Якуцкай вобласьці. У сувязі з пашырэньнем здабычы золата і для кіраваньня прыватнымі капальнямі на тэрыторыі Алёкмінскай акругі былі ўтвораны горныя акругі Алёкмінскай (цэнтар с. Мача Алёкмінскай акругі Якуцкай вобласьці) і Віцімскай (цэнтар с. Віцім Кірэнскай акругі Іркуцкай губэрні) сыстэм. І нягледзячы на тое, што адміністрацыйна тэрыторыі горных акруг знаходзіліся ў межах Алёкмінскай акругі Якуцкай вобласьці, іх кіраваньне непасрэдна ажыцьцяўлялася горным аддзяленьнем Галоўнага кіраваньня Ўсходняй Сыбіры (да 1882 г. ) і яго прыемнікам - Іркуцкім горным кіраваньнем. А ў 1899 г. тэрыторыя абедзьвюх горных акруг была ўлучаная ў склад Іркуцкай губэрні”. /Казарян П. Л.  Олекминская политическая ссылка 1826-1917 гг. Якутск. 1996. С. 17./ Але у народзе гэтыя тэрыторыя, па звычцы, называлі якуцкімі. “Для ссыльных Горныя акругі былі тым месцам, дзе патрабаваліся працоўныя рукі і дзе можна было зарабіць. Золата ў гэтых акругах пачалі здабываць яшчэ у 1843 г.” /Барбот-де-Марни  Очерки золотопромышленности Олекминского горного округа. // Горный журнал. Т. 1. СПб. 1912. С. 105./

    “Мы пражылі зіму і, як толькі ўскрыліся рэкі, рушылі да Кірэнску. Я і Мезгісер выехалі на плыце, на якім адзін з Мартынаўскіх сялян вёз у Кірэнск авёс і ячмень... Папрацаваўшы троху на Кірэнскай прыстані наша тройка вырашыла перабрацца на залатыя капальні. Ад Кірэнска да прыстані Віцім 450 вёрст. Мы вырашылі гэтую адлегласьць праплысьці на лодцы... Штогод 6 міл. пудоў разнастайнага грузу сплаўляецца па Лене да с. Віціма. Тут усе тавары, якія ідуць на залатыя капальні, перагружаюць з плытоў і карбасаў на баржы дзеля адпраўцы па Віціму, у горад Бадайбо – цэнтар Ленскіх залатых капальняў, якія зьвязаны з горадам вузкакалейнаю чыгуначнай веткаю, што цягнецца ўдоўж ракі Бодайбо. Віцім – транзытны пункт Ленскіх капальняў – вясною кіпіць і бурліць. У Віціме мы далучыліся на час да арцелі грузчыкаў-ссыльных і, зарабіўшы на дарогу, рушылі ў г. Бадайбо. Там мы даведаліся, што Ленская золатапрамысловая кампанія палітычных ссыльных на свае капальні на працу не бярэ і можна ў іх уладкавацца толькі па фальшыўкам. Згламэздаць фальшывы пашпарт у Бадайбо было цяжкавата, і мы вырашылі пакуль папрацаваць на нарыхтоўцы лясных матэрыялаў у трох вёрстах ад горада ў нейкага купца Бутылкіна, які пашпартоў ды званьня не пытаў, былі б толькі моцныя сьпіны ды рукі”. /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 166-167./

    Не будзе лішнім дадаць што ў 1911-1912 гг. на Чэчуйскім вадападзеле (Кірэнская акруга) працавала вышукальная партыя, якую узначальваў, будучы рускі пісьменьнік, аўтар шырока вядомага твора “Угрюм-река” Вячаслаў Шышкоў. /Колесов А. Н., Мостахов С. Е.  По реке Лене. Путеводитель-справочник. Якутск. 1985. С. 40./

    Другім месцам пасьля залатых капальняў,дзе можна было падзарабіць сасланым, быў павятовы горад Кірэнск. У 1930 годзе енісейскімі казакамі-заваёўнікамі на чале з Васілём Бугром ў 1630 годзе на правым беразе ракі Лены ля вусьця ракі Кірэнгі было заснаванае ясачнае зімоўе Нікольскі пагост, якое ў 1655 годзе было перайменаванае ў Кірэнскі астрог. Ад 1783 года гэта ўжо горад Іркуцкай губэрні, з 1882 гада акруговы горад, а ад канца 90 гадоў XIX стагоддзя павятовы горад, насельніцтва якога ў 1897 годзе складала 2280 чалавек. /Сибирская Советская энциклопедия. Т. 2. Москва. 1931. С. 40./ У другой палове XIX стагодзьдзя рака Кірэнга прамыла сабе рукаў ды адсекла дзьве выспы – Манастырскую ды Ігуменскую, зрабіўшы Кірэнск астраўным горадам. /Павлов А. С.  Лена от истока до устья. Якутск. 1994. С. 37./

    “Пасьля 1911-1914 гг. Гарун жыў у вёсцы Мельнічнай ля самага Кірэнску, бо ў горадзе жыць ня меў яшчэ права”. /Папоў М.  Трэція ўгодкі па сьмерці Алеся Гаруна. // Наш Сьцяг. № 18. Вільня. 29 ліпня 1923. С. 2./

    “Цераз два гады (1911 г.) ён пайшоў на “параходзтва Глотавых” ля Кірэнска (у самым месьце жыць было забаронена) і працаваў там да вясны 1914 г., калі па маніфэсту быў запісаны ў сяляне і дастаў права жыць па ўсёй Сыбіры. Там жа знайшлі яны адзін аднаго з Язэпам Лёсікам”. /Гарэцкі М.  Гісторыя беларускай літаратуры. Вільня. 1920. С. 188./

                                                       З ПЕСЬНЯЎ НЯВОЛІ

                                                                                      Я. Л-ку

                                                    Праўду мусім ведаць, браце:

                                                    Покуль мы не ў роднай хаце,

                                                    Не на ніве покуль роднай, —

                                                    Нашай думачцы ніводнай

                                                    Век не спраўдзіцца, не збыцца —

                                                    Мусім ў цеснай клетцы біцца

                                                    Нашых думак, і жаданьняў,

                                                    І няволі наляганьняў.

                                                        У гароце, у няволі

                                                        Без пасьпеху, а паволі

                                                        Нешта розум ў нас вымае,

                                                        Смокча душу — выпівае

                                                        І за шыю душыць больна,

                                                        Што часамі мімавольна

                                                        З болю гэтага заплачыш,

                                                        Што аж слонейка не бачыш!

                                                    Мусім ведаць, што мялеем,

                                                    Што паволі ўсё малеем,

                                                    Не жывём, але канаем, —

                                                    Зранку долы вымяраем

                                                    І надзею штодзень губім,

                                                    Хоць яе, як жыцьце, любім.

                                                        Нашы брацьця — там, на волі,

                                                        Паляглі моў-ся на полі,

                                                        Чыстым полі ваявецкім,

                                                        Велькім колам маладзецкім,

                                                        З насячонымі плячыма,

                                                        З выпалёнымі вачыма.

                                                    Мы з’явілісь з яснай казкі,

                                                    Братняй міласьці і ласкі,

                                                    З краю-Далі, краю-Сьвета,

                                                    Дзе цяплюхна, вечне лета, —

                                                    А нас кінулі у пушчы,

                                                    Ды у холад, дый у гушчы,

                                                    Дзе брат з братам вечне б’юцца,

                                                    Спруцянелі, а дзяруцца.

                                                        Мы хацелі даць ім сьвету,

                                                        Зруйнаваці пушчу гэту,

                                                        Даць ім міласьці прагненьне,

                                                        Дзён шчасьлівых даці менне...

                                                        Мы ішлі вялікім валам,

                                                        Войскам буйным а зухвалым,

                                                        Ды не стала нашай мочы:

                                                        Сьвет слабейшы быў ад ночы...

                                                    Што ж? Няхай! Няхай так будзе,

                                                    Мусіць, гэтак доля судзе.

                                                    Цяжка, страшна жыці, праўда,

                                                    Дык цярпеці ж нам не наўда.

                                                    Так на моры-акіяне

                                                    Часам хваля перастане...

                                                    Можа ж, прыйдзе навальніца,

                                                    Толькі б ветрыку зьявіцца!

                                                        Будзем ў неба цікавацца.

                                                        Будзем зорак прыглядацца;

                                                        Без пакоры у пакоры

                                                        Перабудзем сваё гора.

                                                        Мо і нам аднекуль з неба

                                                        Скажуць: “Чуйце, ўстаньце, трэба!”

                                                        І ўзмацняць. Парвуцца путы,

                                                        Будзе вольны, хто закуты.

                                                    Не адны, а з грамадою,

                                                    Разам з людзьмі, чарадою

                                                    Пойдзем поплеч зноў у далі,

                                                    Скуль прыйшлі і скуль паўсталі.

                                                    А калі ж не хопіць сілы

                                                    Ўстаць на гэты вокліч мілы, —

                                                    Сэрца хоць мацней заб’ецца,

                                                    Твар пахмурны усьміхнецца.

                                                        Можа ж быць, раней загінем,

                                                        Дык усё ж мы сьлед пакінем,

                                                        Бо, браток, хоць промень сьвету

                                                        Прынясьлі мы ў пушчу гэту!

                                                    Сыбір, 1912 г.

                                          /Вольная Беларусь. Менск. 15 кастрычніка 1917./

    “Цяжкія варункі выгнаньніцкага жыцьця прымушалі ўвесь час шукаць якога-кольвек паратунку. У пошуках заробкаў ён зноўку пакідае сяло Крывая Лука. Балазе, хоць білет “на отлучки ссыльнопоселенцев на частные работы” ды здольныя рукі сталяра давалі нейкую магчымасьць пазьбегнуць галоднай сьмерці. Але як няпроста было ў гэтым чужым суровым краі захаваць духоўную раўнавагу і прагу да жыцьця.

    “Невясёлая, безгалосая і не паэтычная гэта старонка!.. Тут наш беларус у гэтым ледзяным царстве замкнутага самалюбства, не спаткаўшы радзімых зьяў, зачахне ад тугі па роднай краіне, як нявольнік, замкнуты ў вастрозе. Па самой прыродзе ўжо так злажылася тут жыцьцёвыя варункі, што прымушаюць чалавека замнуцца ў сабе гэтак, высокія горы-пушчы, як бы супыняюць узмах свабоднага палёту творчай мысьлі, ліхое бездарожжа путае ногі парывам к грамадзянскае дзейнасьці, а рэдка раскіданыя пасяленьні забіваюць у людзях жаданьне супольнасьці і з коранем вырываюць чалавечае пачуцьцё к другой асобе”, - напіша ў лісьце на бацькаўшчыну рабочы з міншчыны Янка Усьціновіч. З ім ды Я. Лёсікам і спаткаецца А. Прушынскі ў часе адной са сваіх “отлучек”.

    “Надрукаваўшы нарыс пра Кацярыну Канстанцінаўну Брэшка-Брашкоўскую, сьпярша і не думаў, што прыйдзецца вяртацца да гэтай асобы. А зараз вось ужо і бачу, і адчуваю, што не дасьць мне спакою гэтая тэма і што неаднойчы, відаць, буду яшчэ пісаць пра жанчыну, чым лёс можна сьмела ставіць на шалі разам з лёсам Веры Фігнер. I толькі, пэўна ж, эсэраўская прыналежнасьць не дазволіла Брэшка-Брашкоўскай стаць гераіням ёмістага фаліянта ў папулярнай і цікавай некалі палітвыдатаўскай кніжнай сэрыі “Пламенные революционеры”....

    Калі ў “Голасе Радзімы” быў надрукаваны нарыс “Бабуля расійскай рэвалюцыі”, пазваніў вядомы гісторык беларускам літаратуры Уладзімір Казбярук.

    — ... А вы ведаеце, што з Брэшка-Брашкоўскай сустракаўся наш зямляк Алесь Гарун?

    У такое цяжка паверыць. Але ж... Яшчэ ў 1991 годзе ў кнізе Алеся Гаруна “Сэрцам пачуты звон” яе ўкладальнік сярод іншых матэрыялаў паэта-рэвалюцыянэра надрукаваў ліст, знойдзены ў рукапісным аддзеле Навуковай бібліятэкі АН Літвы. Будучы шчыра ўдзячным Уладзіміру Казберуку, друкуем гэты ліст невядомаму адрасату цалкам:

    “...Нягледзячы на тое, што страшэнна сумна жыць здалёк ад роднай нашай старонкі, ад сваіх, а ўжо прызвычаіўся крыху да гэтых месц і народу, хаця ён мне і не надта падабаецца некаторымі старанамі свайго характару.

    Тутака вы не спаткаеце таго, што ў нас: едзе які-небудзь дзядзька, ты ідзеш: “пахвалёны!” — “на векі векаў” — “сядай” — “дзякую” ці “падвязіце, дзядзька!..” — “сядай” — і ты паехаў.

    Тутака ў нас чалавек спаткае спадарожнага, дык часьцей усяго так праедзе, калі незнаёмы, папросіць падвязьці, пытае: “сколько дашь”? “Капейкі” іграюць у тутэйшага люду вялікую ролю, і браць іх любяць з каго ні папала і як найболей. Цяперака далей — “чалдоны” п’юць гарэліцу нічога сабе, а шынкоў колькі хочаш — што ні хата, то шынок. Ось і наш гаспадар, дзе мы жывем, — сам не п’е, жонка толькі ў кампаніі, калі ідзе агульная гулянка: вясельле, сьвята ці што іншае. І ось у іх гарца гарэлкі часам нестае на тыдзень.

    Ну, годзе аб гэтым — народ як народ, нічога сабе. У гэтым годзе ў Кірэнскі павет Іркуцкай губ. прыйшло 4 партыі, а ў іх многа “палітыкаў”. Калі гэта перастануць пхаць сюды народ?! І так тутака людзі галадаюць, бо дня усіх няма работы, дык і не ўсе ўмеюць, што рабіць. Нядаўна езьдзіў у Кірэнск і бачыў тамака бабусю Брэшка-Брашкоўскую. Яе прыслалі ў Кірэнск, каб мець лепшы надзор за ёю. Сьцерагуць, як могуць, дык і то баяцца, што ўцячэ. Чуў я, што й спраўнік хоча прасіць дазваленьня (ці ўжо просіць) пасадзіць яе ў крэпасьць, а то не можа паручыцца, што яна не ўцячэ, а баек каля яе ... нагаварылі колькі?! І мільёншчыца яна — цэлых паўтара мільёна грошай мае, і нейкая там “партыя” пад яе ўласнай рукой знаходзіцца, і т.д., і т.п. Ну ось і бачыў я гэтага цудрўнага чалавека, каторага так баяцца. Што за мілая кабета! Мае ўжо больш 65 гадоў, а столькі яшчэ духоўнай сілы ў сябе таіць і энэргіі, што іх, здаецца, стане яшчэ на цэлы век. Ласкавая, як і сапраўды бабуля, простая, як вясковая кабеціна; жывая і вясёлая, як бы гадоў з 35 для яе дарма прайшлі. Распытвалася, як жывецца. Раіць асесьці тутака і ўзяцца за што-небудзь такое гаспадарскае са сваім домам усім такім. А “Расея маўчыць: вы цяперака ёй не патрэбны — як трэба будзе, сама скліча вас”. Дьк ось каго я бачыў — буду памятаць яе дрўга. Ось і ўсё найцікаўшае з майго жыцьця у далёкім Сыбіру.

    Алесь Гарун”.

    Такім чынам, сустрэч Алеся Гаруна з Брэшка-Брашкоўскай магло быць і некалькі. Мажліва, нейкія сьведчаньні на тое захаваліся ў паперах “бабулі расійскай рэвалюцыі”. Але ж дзе шукаць яе архіў? У Празе, у ваколіцах якой правяла апошнія гады свайго жыцьця наша зямлячка?.. Ці ў Маскве?.. Ці ў Санкт-Пецярбургу?” /Карлюкевіч А. Духоўнай сілы – на цэлы век. // Голас Радзімы. Мінск. 15 верасня 1994. С. 3./

    Кацярына Канстанцінаўна Брэшка-Брэшкоўская (дзявочае прозьвішча Вярыга, ураджэнка маёнтка Іванава Невельскага павету Віцебскай губэрні) была арыштаваная 25 верасьня 1907 года ў Самары. У 1910 годзе яе, пасьля зьняволеньня ў Петрапаўлаўцы, за прыналежнасьць да партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў адправілі на пасяленьне. Да Іркуцка яе везьлі ў арыштанцкім вагоне. а з мясцовай турмы яе выправілі ў с. Ніжнеілімскае Кірэнскай акругі. Але, праз два тыдні, на калёсах перавезьлі ў Кірэнск, бо Ніжнеілімск падаўся ўладам занадта добрым для яе. Пэўна ў 1910 годзе або ў пачатку 1911 году сустракаўся з ёй Алесь Прушынскі, што ён і адзначыў у лісьце да пакуль што невядомага адрасату.

 

    “У Крэнску яна пасялілася ў лядашнай ды халоднай халупцы, якая ўрасла ў зямлю (здымкі гэтай халупкі фігуравалі на той час у шмат якіх англійскіх ды амэрыканскіх выданьнях). Толькі па намаганьні сваіх сяброў з сасланых, яна пакінула мізэрную халупку і перайшла ў больш прасторную і зьмяшчальную хату ... Імя спадарыні Брэшкоўскай зрабіла ў Сыбіры сваю справу: дастаткова было ёй з’явіцца ў Кірэнску, каб мясцовыя ссыльныя, неадкладна пачалі шукаць знаёмствы з ёй. Канечне, яна не магла ім адказаць у гэтым, тым больш, што ўсе гэта – па яе словам – “малады , беспрытульны і бедны люд”. Так як людзі гэтыя, зразумела, жылі вельмі бедна, то спадарыня Брэшкоўская, па ўласьцівай ёй сардэчнасьці, не замарудзіла прыйсьці ім на дапамогу. У рэшце рэшт справа скончылася тым, што амаль усе сродкі, якія засылаліся спадарыні Брэшкоўскай, сыходзілі на дапамогу сасланым, а сама яна, як сапраўдная ідэалістка 60-х гадоў, прасякнутая рагарызмам той эпохі, задавальнялася гарбатай ды хлебам з маслам і нават гатовая была мірыцца з халоднай ды цеснай хатай ... У 1905 годзе Кацярына Брэшка-Брашкоўская езьдзіла ў ЗША дзе пазнаёмілася з пісьменьніцаю Ізабэлай Бароўс, якая яшчэ ў 1908 г. прыяжджала ў Пецярбург каб узяць яе на парукі, але ўлады ўспрацівіліся. Пад час знаходжаньня К. Брэшка-Брашкоўскай у Кірэнску І. Бароўс знаходзілася з ёй у перапісцы ды клапацілася ў турэмных уладаў аб ейным лёсе”. /Пругавин А.  “Бабушка” в ссылке. // Вестник Европы. № 10. СПб. 1912. с. 310./

    Зазначым, што ў 1911 г. у Нью-Ёрку заарганізавалася “Таварыства дапамогі ссыльна пасяленцам Сыбіры”. “У Кірэнскі павет быў дасланы статут гэтай арганізацыі, але сасланыя аднесьліся да яго без энтузіязму, хаця некаторыя завязалі сувязі. Было даслана толькі 15 р. аднаму са ссыльных”. /А.Б.П.  На очередные темы. // Русское богатство. № 9. СПб. 1912. С. 106./

    “Жыцьцё у Кірэнску для Кацярыны Канстанцінаўны сталася турмой. За ёй штохвіліны назіралі чацьвёра наглядчыкаў, вартавалі яе днём і ноччу, хадзілі за ёй па пятах, дапытвалі кожнага хто ўваходзіў да яе – хто ён і навошта. Часта рабілі вобыскі, не абмяжоўваючыся часам. Абшуквалі тых, хто наведваў Бабулю і пагражалі ім высылкай. І, нягледзячы на гэтыя катаржныя ўмовы жыцьця, Бабуля не падала духам; яна дапамагала таварышам, абшывала іх, падбадзёрвала... Кацярына Канстанцінаўна шмат дапамагала і мясцовым жыхарам, лячыла іх і забясьпечвала іх агародным насеньнем. У лістах да знаёмых у яе была адна просьба – насеньня і лекаў. Бабуля заўсёды жыла для другіх, часта аддаючы апошняе”. /Попов И. И.  Екатерина Константиновна Брешко-Брешковская Бабушка Русской Революции. Москва. 1918. С. 30./

    У 1911 годзе Аляксандр Прушынскі апублікаваў “Начныя думкі: [Верш] // Беларускі каляндар “Нашай нівы” на 1911 год. Вільня; У чым багацьце нашага краю // Н. н. 13 студз. /Пад крыпт. А. Г. Аўт. спрэчнае; Восень: [Верш] // Там жа. 22 вер.; Роднаму краю: [Верш] // Там жа. 6 кастр.” /Грышкевіч В. Н.  Алесь Гарун. Бібліяграфія. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 143./

                                                                        ВОСЕНЬ

                                                    Восень халодная, чорная, хмурая

                                                    Сунецца ціха, нячутна штодзень,

                                                    Хварбы наўкола наклала панурыя,

                                                    Сонца хавае за чорную цень.

                                                        Збожжа пажатае з ніваў пазвожана, —

                                                        Голыя гоні самотна ляжаць,

                                                        Неба дажджліваю хмарай абложана,

                                                        Траўкай не грае сваёй сенажаць.

                                                    Кветкі не сьвецяць галоўкамі яснымі;

                                                    Кусцьце без лісту, без красак стаяць;

                                                    З гэтымі восені днямі бяскраснымі

                                                    Цяжкія думкі у сэрца ляцяць.

                                                        Вольхі, рабіны, асіны з бярозамі

                                                        Лістам пажоўклым тужліва шумяць:

                                                        “Хутка надыдуць завеі з марозамі,

                                                        Ветры з сьнягамі ізноў наляцяць”.

                                                    Толькі высокія хвоі іглістыя

                                                    Вечназялёны свой кажуць убор.

                                                    Днямі зімовымі, цёмна-імглістыя,

                                                    Будуць чарнець навакол, наузгор.

                                                        Зіму пачуўшы, мядзьведзь неспакоіцца,

                                                        Ходзіць па лесе, шукае бярлог,

                                                        Хмурны і злосны, пакуль супакоіцца,

                                                        Горш на скаціну, на людзі налёг.

                                                    Гусі і качкі гуртамі збіраюцца;

                                                    Хутка на поўдзень саўсім паляцяць.

                                                    Хеўра за хеўрай на рэчцы зьмяняецца;

                                                    Ўранку крычаць на вадзе, лапацяць.

                                                        Так непрыкметна часамі, дзянёчкамі

                                                        Восень зьмяняе аблічча зямлі...

                                                        З гэтымі днямі асеньнімі, ночкамі

                                                        Думкі мне ў сэрца жудосны прыйшлі.

                                                    Старое нешта усё спамінаецца,

                                                    Толькі няясна, маўляў, праз туман,

                                                    Нейкі няведамы жаль уздымаецца,

                                                    Вабіць і цягне ўспамінак-дурман.

                                                        Сэрца баліць пад жаданьняў прымусамі,

                                                        Што за жаданьні — ніяк не пазнаць;

                                                        Можа, ляцеці адгэтуль за гусямі...

                                                        Можа, заснуць, каб нічога не знаць?..

                                                    1911

                                                             РОДНАМУ КРАЮ

                                                    Чаму з маленства, з ураджэнства

                                                                   У жыцьцёвы май

                                                    Не ўмеў, як маці, шанаваці

                                                                   Цябе, мой край?

                                                    То ж я з тваёю ключавою

                                                                   Сьвятой вадой

                                                    Напіўся болю аб нядолі,

                                                                   Бядзе людзкой.

                                                    То ж ты, мой хмуры, даў мне пануры

                                                                   І ціхі гнеў,

                                                    А днём падчасным, так пекным, ясным.

                                                                   Надзею грэў.

                                                    Твае ж курганы, лясы, паляны,

                                                                   Дубкоў тых шум,

                                                    Палёў абшары, люд бедны, шары

                                                                   Мне далі дум.

                                                    А дум тых многа... Не, не убога

                                                                   Ты даў мне іх.

                                                    І ты ж, як маці, наўчыў сьпяваці

                                                                   Аб думах тых.

                                                    Я браў, не бачыў і не аддзячыў

                                                                   Табе нічым,

                                                    Бо счараваны — цябе, ўкаханы,

                                                                   Не знаў саўсім.

                                                    Цяпер хоць знаю, дык што ж параю

                                                                   Ад позьніх скрух?

                                                    Ў чужой краіне паволі гіне

                                                                   За целам — дух.

                                                    Вазьмі ж хоць сьпевы, дум перапевы

                                                                   Лясоў тваіх.

                                                    З тваёі глебы, з тваёга неба:

                                                                   Узяў я іх.

                                                    1911

    З Кіранскай акругі Іркуцкай губэрні ў газэту “Наша ніва” ў 1911 годзе пісаў таксама і Захар Борка з паселішча Усьць-Кута, што ў 300 км вышэй Кірэнску па Лене:

    “Вильна

    Виленская ул. д. № 20

    В контору редакціи бѣлорусской

    газеты “Наша Ніва”

    от Захарія Борка с Усть-Кутъ Иркутскъ

    почтово-телеграфная контора почталіону

    З- Борко.

    Милостивый государь

                                            господин Редактор.

    Прошу выслать мне наложенным платежом следующіе белорусскіе книги: Власт. Гісторыя Беларусі – 60 коп, Беларускі лемэнтар латінскими литэрамі – 8 кап, песьні Жальбы – 30 кап, Вязынка – 4 кап, Архіп і Лявонка – 8 кап, Казкі – 6 кап, Снапок – 15 кап, Бѣлоруссы А. Новина – 10 коп, Беларусы і іх національное одраджэньне – 5 коп, Бѣларусская Энейда наизнанку – 30 кап, Западно-русскій сборник ХV века соч. Карского – 40 коп. и Думки беларускіе – Верыгы – 40 кап. Всего 2 р 54 коп. на таковую сумму прошу сделать наложенный платеж. Адрес на обороте. Все книги прошу выслать русским шрифтом. Борко.

    Лемэнтар и Думкі латинским шрифтом.

   З. Борко”. /БДАМЛіМ. Ф. 3-с, Воп. 1. Спр. 83. Арк. 23./

    “А тым часам жандарскае вока пільна сочыць за кожным крокам ссыльнапасяленца. І ў паперах павятовага паліцэйскага ўпраўленьня з’явіцца такі запіс : “С 1 января 1912 года А. Прушынский отошел в Киренскую волость. Представлен к розыску 24-го февраля 1912 г. Билет на отлучки за за № 483”.

    Жыць у павятовым горадзе паэту забаранялася. І з несамавітым спажыткам ён асталёўваецца на ўскраіне Кірэнска – Мельнічным выселку. Тут разам з Я. Лёсікам ды Я. Усьціновічам перабіваецца часовым заробкам. І піша. Вось што пра гэта згадвае Ванда Лёсік у лісьце да навукоўца Юльяна Пшыркова: “Першыя гады ім не дазвалялася выяжджаць з Макарава, а работы там ня было ніякай. Каб папасьці ў Бадайбо (Кірэнск –Ю. Г., А. Ж.), дзе ў горадзе можна было знайсьці хоць якую-небудзь работу, Прушынскі зрабіў лодачку, на ёй пераяжджалі Лену, а нанач вярталіся”. Неўзабаве паэту пашэнціць уладкавацца на працу ў параходнае таварыства “Н. Н. К. Глотавыхъ”, якое ў Кірэнску мела ўласную кантору і займалася справамі суднаходзтва і сплаву на рацэ Лене і яе прытоках”. /Гарбінскі Ю.  Жынкін А.  Сібірскіе дарогі беларускай гісторыі. // Маладосць. №. 3. Мінск. 1992. С.145./

    Мікалай Ягоравіч Глотаў паходзіў з уральскіх прыгонных сялян, але прыродная кемлівасьць дапамагала яму зрабіць кар’еру. 11 красавіка 1890 г. Ніжнеўдзінскі купец 1-й гільдыі М. Глотаў заключыў кантракт з Кірэнскай гарадзкой грамадой на арэнду 1-й дзесяціны зямлі на левым беразе Лены, ля вусьця ракі Ціцялячыхі (Цялячыхі) пад суднарамонтныя майстэрні. У гэтым затоне (месца зімовай стаянкі суднаў) адстойвалася 10 параплава, 11 барж, рабіўся рамонт ды зборка размаітых суднаў, мелася кузьня, паравы молат, тартак, ліцейка. Калі ў 1894 г. заарганізавалася Першае Ленскае тэрміновае паштова-пасажырскае параходзтва то Мікалай Глотаў узначаліў яго. Памёр ён у 1911 г. у Іркуцку, а ягоную справу прадоўжылі ягоныя сыны – Канстанцін ды Мікалай. /Ростовцев Е., Саркисов С., Чертов Ю.  Экспедиция “РС”. 4. Киренск: Николай Глотов и его затон. “Откуда есть пошло пароходство Ленское”. // Республика Саха. Якутск. 28 июля 1994. С. 2./ Ля затону Глотава вырас выселак (паселішча за межамі горада) Млынарскі. Сваю назву ён атрымаў ад жытла млынара ды млына, які там раней знаходзіўся. Зараз жа ў выселку атабарыліся рабочыя мэханічных майстэрань Глотава. Дарэчы фірма Глотавых аддавала перавагу работнікам з палітычных сасланцаў, якія былі “элемэнтам цьвярозым і сумленна адносіўся да справы”. /А.Б.П.  На очередные темы. // Русское богатство. № 8. СПб. 1912. С. 36./ Разам з тым выселак Млынарскі, які знаходзіўся на супраць Кірэнска, зрабіўся месцам пасяленьня ссыльных Кірэнскага павету, якім забаранялася жыць ў самім павятовым горадзе Кірэнску. Удзень яны пераплывалі у горад у пошуках працы, а нанач вярталіся ў Млынарскі, які зрабіўся як бы цэнтрам Кірэнскай ссылкі. Таму ў лісьце Ванды Лёсік патрэбна таксама “Макарава” выправіць на “Млынарскі”.

 

    Кірэнскія дзяўчаты былі зачастымі наведвальнікамі выселка Млынарскага, якім падабаліся спраўныя маладыя палітычныя сасланыя з “далікатнымі” манерамі.У адплату “палітыкам” за тое, што “дехкі” не гэтак ужо прыхільныя як раней, кірэнскія хлопцы склалі прыпеўку даволі бруднага зьместу, аб’ектам якой з’яўляюцца іхнія будучыя жонкі:

                                                    “Я по Мельничной ходила,

                                                    Принасвистывала,

                                                    Политических любила,

                                                    Деньги взыскивала”.

    Або:

                                                    “Политически ребята,

                                                    Одним словом, молодцы.

                                                    Шубы драны, брюки рваны,

                                                    Без подметок сапоги”.

                                                        “Ох, Ох, не дай бог

                                                         С политиками знаться

                                                         Кобылятину едят

                                                         Лезут целоваться”.

    /Баршевский Вс.  Ссылка в Ленских частушках. // Ленские волны. № 7. Якутск. 1914. С. 13-15./

                                                    “Я по улице иду

                                                    На щепку наступаю,

                                                    Я политика люблю -

                                                    Мужа забываю”.

    /Тетерин Н.  Политическая ссылка в народной поэзии Киренского уезда. // Каторга и ссылка. № 6. Москва. 1924. С. 20./

    У Кірэнскай ссылцы выдаваліся нелегальныя газэты, часопісы, чыталіся рэфэраты, лекцыі, ладаваліся дыскусіі. Шмат было звадак, грызьні, спрэчак. Вакол Кірэнску у 1912 г. жыло шмат сасланых, якія знаходзілі працу ў затонах і рамонтных майстэрнях параходзтваў Глотавых, Громава і Кушнарова. У самім Кірэнску жыць ссыльным не дазвалялася, а па гэтаму прыходзілася жыць ў навакольных вёсках: Млынарскай, Вароніна і інш. /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 169./

    Знаходзіліся ў гэтае мясьціне і: Букраба Дзем’ян Мікалаевіч, беларус, нарадзіўся ў 1877 годзе ў вёсцы Ялавая Гродзенскай губэрні, каменелом, чалец РСДРП. Сасланы па арт 102. У 1910 годзе ў Орлінгскай воласьці. Працаваў на параходах па Лене. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 88./ Ванхадло-Глок Эсьфір Нагонаўна, 1890 г. Баранавічы, БУНД, сасланая за выраб бомбаў, у 1911 г. у Ілгінскай воласьці, працавала на параходах і ў сталовай палітссыльных. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 97./ Красікаў Яфрэм Прохаравіч, 1881 г., Станкі Віцебскай губэрні, матрос ў Кранштаце. У 1910 годзе ў Макараўскай воласьці, кацельшчык у Кірэнску да 1917 году. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 320./ Мінц Ізраіль Майсеевіч або Сруль Моўшаў Рубінаў, 1887 г., Уладаўка Гарадзенскай губэрні, каваль, удзельнік БУНДа, сасланы ў Бюрульскую воласьць, у 1910 г. жыў у п. Віцім, Бадайбо і Кірэнску, слюсар на параплавах да 1917 году. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 406./ Табарыская Раіса Сямёнаўна, 1885 г., Смаргонь Віленскай губэрні, фэльчар-акушэр, у 1909 г. сасланая ў Кірэнск, але праз 4,5 месяцаў зьбегла, арыштаваная ў Чэлябінску, вернутая ў Кірэнск. Атрымала катаргу 2 крас. 1911 г. 3 гады. Пасьля Акатуя паселеная ў Якуцкай вобласьці. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 626./ Шапіра Аркадзь Ізраілевіч, 1888 г. Друя Віленскай губэрні, 1911-1917 гг. на Лене і ў Бадайбо. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 718./   Раўхман Рахмель Майсеевіч – габрэй, 1890, Дзьвінск, сын маляра, загатоўшчык абутку, ад 1909 г. у Падкаменскай воласьці Іркуцкай губэрні, тады ж зьеххаў у Бадайбо, быў арыштаваны і адпраўлены на месца. У 1910 г. пераехаў у Кірэнск, арыштаваны і адпраўлены на месца. Ад 1912 г. ізноў у Кірэнску, настаўнік у вёсцы. У 1916-1917 гг. у Іркуцку. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 532./

    29 лютага 1912 году выбухнула забастоўка на Ленскіх залатых капальнях, якая ахапіла больш за 6000 рабочых. 4 (17) красавіка 3 тысячы рабочых накіраваліся да Надзеждзінскай капальні (цяпер Апрэльск) каб падаць пратэст пракурору за арышт страйкавага камітэту, дзе былі сустрэты кулямі. Гэты расстрэл узрушыў усю тагачасную Расею. Страйкі пратэсту прайшлі ў Менску, Гомлі, Віцебску, Гародні ды іншых мясьцінах Беларусі. /Беларуская Савецкая энцыклапедыя. Т. VI. Мінск. 1972. С. 331-332./ 

 

 

    “Гэткім жа выкрывальніцкім патасам адзначана сатырычная мініятура “Ленскае золата”, напісаная як водгук на крывавыя падзеі на Ленскіх залатых прыісках у красавіку 1912 г. – зьмешчаная ў №1 рукапіснага ілюстраванага часопіса сатыры “Пялун” (Вільня 1912) - якія сталі “повадам для пераходу рэвалюцыйнага настрою мас у рэвалюцыйны ўздым мас”. Нехта “Кулачок”, аўтар нататкі, апавядае пра зьдзіўленьне царскага вяльможы згледзеўшага кроў на беразе Лены. “ – Што гэта такое? – А паночку, – адказваюць яму, - не дзівіцеся, гэта натрапілі на новую жылу... золата”. /Каўко А.  “Пялун” разбурае і паліць. // Голас Радзімы. Мінск. 2 мая 1985. С. 7./

    Не абыходзіла гэтага пытаньня і газэта “Наша ніва”, якая зьмяшчала наступныя паведамленьні: “З усіх старон. Бодайбо. На Ленскіх капальнях гаспадары капалень напісалі ўмову для работнікаў. Работнікі адмовіліся падпісаць яе бо ня згадзіліся на разцэнку за работу. Ізноў апавясьцілі забастоўку, работнікі прыпынілі работу”. /Наша ніва. Вільня. 5 (18) ліпеня (юля) 1912. С. 4./ “Бодайбо. Карэспандэнт “Нов. Вр.” паведамляе са слоў работнікаў, што напярэдадні разстрэлу адміністрацыя Ленскіх капалень загатаўляла матэрыялы для перэвязкі ран і падпоівала ротмістра Терешчанка шампанскім, угаварываючы яго пусьціць уход аружжэ”. /Наша ніва. Вільня. 20 (3) верэсьня (сенцябра) 1912. С. 4./

   “Кірэнская калёнія, даведаўшыся пра расстрэл зашумела ды забурліла. Быў зарганізаваны штрайк пратэсту. Па сыгнальнаму гудку майстэрань Глотава ўсе рабочыя кінулі працу і згламэздалі мітынг, да штрайку далучыліся рабочыя іншых затонаў ды майстэрань і штрайк атрымаўся даволі ўнушальным. Кірэнская паліцыя упалашылася і абрынулася на сасланых. У выніку рэпрэсіяў шмат сасланых было звольнена з працы, частка арыштаваная і высланая за межы Кірэнску”. /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 169./

    Немзер Навум Саламонавіч, 1888. Вільня, БУНД, сын гадзіньнікавага майстра, 1910-1911 Орлінгская воласьць. У 1912 годзе арыштаваны за ўдзел у Ленскіх падзеях на 6 месяцаў, у 1914 г. ізноў на Ленскіх капальнях, гарняк да 1917 году. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 437./

 

    У сувязі з ленскімі падзеямі на залатыя капальні перасталі прымаць палітычных сасланцаў.

    Даслаў у 1912 годзе А. Прушынскі ліст і Вацлаву Ластоўскаму, які працаваў на той час у рэдакцыі газэты “Нашай Ніва”:

    “Высокапаважаны Пане Ластоўскі!

    Пасылаю Пану для “Н. Н.” зноў сваіх колькі вершаў. З песьнямі пакуль што маўчу. Ёсьціка ў галаве пара матываў, але пакуль што заняты другім: як урву якую вольную часінку, то пакладаю на пісаньне драмы для беларускага тэатру. Драма ў вершах, з сучаснага нам жыцьця і будзе меці тытул “Дэпутат”. Можа, крыху другі, але кончэ з “дэпут.”. Першы акт наперша скончыў, пачаў другі, але калі усё давяду да канца – не ведаю. А покуль што жычу ўсяго найлепшага і, моцна паціскаючы руку Пану, застаюся заўсёды ўдзячны і прыхільны.

    А. Прушынскі

    1912. 30/Х

    Кірэнск. /Гарун А.  Сэрцам пачуты звон. Паэзія, проза, драматургія, публіцыстыка. Мінск. 1991. С. 345./

        У 1912 годзе Аляксандр Прушынскі апублікаваў “Вецер: [Верш] // Беларускі каляндар “Нашай нівы” на 1912 год. Вільня; Думы ў чужыне; Навокал: [Вершы] // Зборнік “Нашай нівы”. Вільня. № 2; Журба: [Верш] // Н. н. 1 сак.; Ноч: [Верш] // Там жа. 24 мая; Навакол / Пад крыпт. А. Г.; Думы ў чужыне: [Вершы] // Там жа. 5 ліп.; Першы снег: Легенда // Там жа. 27 вер.; Маладое: (З казак астрогу) // Там жа. 4 кастр. /Пад псеўд. І. Жывіца; Песня-звон: [Верш] // Там жа. 11 кастр.; 1906-1912 // Там жа. 16 ліст. /Пад сваім прозв. У сааўт.; Малітва: [Верш] // Там жа. 21 снеж.” /Грышкевіч В. Н.  Алесь Гарун. Бібліяграфія. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 143-144./ Таксама быў напісаны: “Матцы”. /Вершы з аўтографаў 1907-1920 гг. // Алесь Гарун. Сэрцам пачуты звон. Паэзія. Проза. Драматургія. Публіцыстыка. Мінск. 1991. С. 188, 353./

                                                                       ЖУРБА

                                                         Сэрца болей не сьмяецца,

                                                         Сэрца плача жаласьліва.

                                                         Ці дасьць Бог, ці давядзецца

                                                         Быці там, дзе наша Ніва?

                                                             Думкі, праца — ўсё далёка!

                                                             Песьні, казкі ў пазабыцьцю...

                                                             Прад сабой я толькі вока

                                                             Бачу страшнага нябыцьця.

                                                         Волі, думак, шчасьця, сьмеху

                                                         Дайце мне! Хоць пакажыце!..

                                                         Але не... Мне на пацеху —

                                                         Вока страшнага нябыцьця.

                                                             Я б узяў матыку ў рукі,

                                                             Карчаваў бы, чысьціў поле,

                                                             Але — там... Я тут бязрукі,

                                                             Я бясьсільны... Я без волі.

                                                         Сэрца плача, і я плачу;

                                                         Плачу з сэрцам галасьліва.

                                                         Дзе ты, дзе ты, краю родны?

                                                         Край далёкі, маці-Ніва?

                                                         1912

                                                                        НОЧ

                                                         У гэту ноч мне ні у моч –

                                                         Німа сілы чакаць і маліцца...

                                                         Каб я умеў, каб я сьмеў

                                                         Узьляцець паляцець, ці разьбіцца!

                                                             Як сакол, як арол,

                                                             Я падняўся б высока страшэньне,

                                                             Я б узяў, я б украў

                                                             І сабе і усім адпушчэньне.

                                                         Калі ж не, калі б мне

                                                         Адпушчэньня на небе не далі,

                                                         Я б маліў, я б прасіў,

                                                         Каб і крыльлі мае паламалі.

                                                             І тады, наўсягды

                                                             Папрашчаўшыся б з небам, зямлёю,

                                                             З гарыні, з вышыні

                                                             Паляцеў бы за сьмерцю сваёю.

                                                         Але ж не, то не мне

                                                         От такая вялікая доля:

                                                         Узьляцець-паляцець

                                                         Ці упасьці разьбітым на поле.

                                                             Не пры нас сьвяты час

                                                             Вызваленьня людзкога настане,

                                                             Мо праз век чалавек

                                                             Да вялікага жыцьця устане.

                                                         Без бяды, без жуды

                                                         Будзе жыць-панаваць, весяліцца;

                                                         А для нас — цяжкі час —

                                                         І чакаць, і цярпець, і маліцца...

                                                     27. ХІІ. 1911

                                                          НАВАКОЛ

                                                         Сьнягі, ляды,

                                                         абрус жуды,

                                                         на заўсягды,

                                                         на вечны час

                                                                ляглі.

                                                         Гара, скала,

                                                         наўкол лягла

                                                         і узрасла...

                                                         паўскрайны пас

                                                                зямлі.

                                                         Узрос на ёй

                                                         вялізаў-хвой,

                                                         туману з мглой

                                                         прытулак, лес

                                                                стары.

                                                         Прадзіўны мур

                                                         нярушных хмур,

                                                         як той каптур,

                                                         на бор узьлез

                                                                згары.

                                                         І сонца сьвет

                                                         здалёка, з гэт!..

                                                         Нябёс прывет

                                                         не здужыць к нам

                                                                дайсьці.

                                                         Адны вятры

                                                         праз хмар муры

                                                         лятуць з гары

                                                         праз лес той сам

                                                                гусьці.

                                                         І разам з ім

                                                         на жах благім

                                                         і добрым, ўсім

                                                         тужлівы сьпеў

                                                                вядуць:

                                                          “Засьні, засьні,

                                                         у ноч ўсе дні

                                                         перамяні і нас не гнеў,

                                                                не гудзь.

                                                         Скалей, як лёд,

                                                         На сотні год

                                                         і сэрца лёт

                                                         спыні. Вярні

                                                                да сну.

                                                         А сонца сьвет

                                                         здалёка, з гэт...

                                                         З нябёс прывет,

                                                         мана. Гані

                                                                ману.

                                                         Гані. Раі

                                                         тых дум спыні,

                                                         і жаль стаі,

                                                         і кінь з пяшчот

                                                                у цьмы.

                                                         На сьвет адны

                                                         твае паны

                                                         і вартаўны

                                                         табе пачот, —

                                                                то ж мы”.

                                                         1912

                                                                      ДУМЫ Ў ЧУЖЫНЕ

                                                         Гора мне цяжкае, гора бясшчаснаму!

                                                         Сэрца ўсё жаліцца, плача, баліць.

                                                         Хочацца к сонейку цёпламу, яснаму:

                                                         Хоць бы убачыць! Ўсю цяжасьць зваліць!

                                                         Доля мая, што мяне узбагаціла, —

                                                         Думак, жаданьняў і сэрца дала,

                                                         Недзе гаман з маім шчасьцем утраціла, —

                                                         З горам падняла і мне падала.

                                                                                        *

                                                         Што там наперадзе, што там нязнанае,

                                                         Што там са зьдзекам мяне сьцеражэ?

                                                         Скрытна-варожае, з страхам чаканае,

                                                         Можа, і блізка на нейкай мяжэ.

                                                             Толькі не сьмерць, — не аб ёй неспакоюся.

                                                             Сьмерць — гэта што! Гэта дар для усіх;

                                                             Прыйдзе той час, і я з ёй заспакоюся,

                                                             Збыўшыся боляў і думак сваіх.

                                                         Іншае гора душу абцяжарыла, —

                                                         Камень цяжэйшы на сэрцы ляжыць:

                                                         Дні майго росквіту мглою абдарыла,

                                                         Ў жыцьці штодзённа за мною бяжыць.

                                                             Доля мая — гэта доля гаротная,

                                                             Сэрца дала мне, наўчыла любіць,

                                                             Дый прысудзіла яна ж, адваротная,

                                                             Век у сіроцтве, ў выгнаньні пражыць.

                                                         Што мне жыцьцё, хоць бы самае краснае?

                                                         — Волі не маю! У няволі жыву.

                                                         Гэтае нуднае быцьце уласнае

                                                         Сьмерцю страшэннаю з болем заву.

                                                             Сокалам вольным і з пташшай гульлівасьцю

                                                             Я бы, здаецца, адсюль паляцеў...

                                                             Нельга і думаці, — доля без міласьці

                                                             Варту паставіла. Вораг абсеў.

                                                                                            *

                                                         Беднасьць — не гора саўсім мне, бясьскарбнаму, —

                                                         Я багацей, замажней за другіх

                                                         І не зайздрошчу багацтваў тых марнаму,

                                                         Досыць з мяне бедных злыдняў маіх.

                                                             Покі варушацца рукі скарэлыя,

                                                             Праца мне будзе на радасьць, на сьмех.

                                                             Злотам багатыя, сэрцам зьнішчэлыя

                                                             Трутні не мецімуць гэткіх уцех.

                                                         Што мне багацтва? Без грошы, без золата

                                                         Быў бы магнат я, кароль, багатыр

                                                         Там, дзе пад націскам роднага молата

                                                         Жыцьце куецца углыб і ушыр.

                                                             Жыцьце куецца, і сонца ўздымаецца.

                                                             Сьвету праменьні льець з гарыні,

                                                             З доўгага сну дзе народ прачынаецца.

                                                             Побыту шчаснага сьвецяць агні.

                                                         Там, дзе цяпер яшчэ сілы нячыстыя

                                                         Жыцьце карожаць, па-свойму вядуць,

                                                         Дзе ўстрапянулісь дубы густалістыя

                                                         І на курганах нямоўчна гудуць, —

                                                             Можа, і я з сваёй слабаю сілаю

                                                             Там працаваці бы крышку памог;

                                                             З гэтаю працаю шчыраю, мілаю

                                                             Сьмерці спаткаў бы спакойна парог.

                                                         Можа... А можа, не ўбачыці гэтага?

                                                         Можа, суджона тут век мне пражыць?

                                                         Дні адзіноты, сіроцтва бясьсьветнага

                                                         Грудай каменьняў ў душы валачыць.

                                                                                         *

                                                         Страшна мне гэта, і ўсё ж не ядынае

                                                         Так навалілась, гняце ў глыбіне, —

                                                         Горшая мука ўтрапляець, што сынам я

                                                         Быць перастану сваёй старане.

                                                             Памяць не доўгая, любасьць не вечная;

                                                             Сірасьць, бязьлюднасьць — іх трудна нясьці;

                                                             Мо, пажагнаўшыся з старым, на вечнае

                                                             З шляху зьвярну, па другім каб ісьці.

                                                         Страшна мне нават аб гэтым і згадываць,

                                                         Страшна і думаць, і я не хачу.

                                                         Толькі ж надзеі не маю чым зрадаваць,

                                                         Сэрца і сьлёзы ссушыць уваччу.

                                                             Вось у чым гора бадзязе бясшчаснаму,

                                                             Вось чаму сэрца маё так баліць,

                                                             Вось чаму хочацца к сонейку яснаму —

                                                             Хоць бы убачыць, тым цягасьць зваліць!..

                                                                                                 *

                                                         Цяжка мне, праўда. Ці ж трэба мне жаліцца?

                                                         Цяжка ж другім — іх мільёны усіх, —

                                                         Жыцьце іх рушыцца, б’ецца і валіцца,

                                                         Гінуць надзеі і думкі у іх.

                                                             Многа на сьвеце усякага творыцца!

                                                             Многа хто вершаў аб гэтым злажыў.

                                                             Часам паслухаеш, хто разгаворыцца,

                                                             Бог яго ведае, як яшчэ жыў?!

                                                         Біўся з няпраўдай, з бядой і гаротаю,

                                                         Сэрца у попел няшчадна спаліў,

                                                         Сілы ўсе страціў у бойцы з цямнотаю,

                                                         Кроў, не рахуючы, кроў сваю ліў!

                                                             Што ж тады плакаці мне, маладзейшаму?

                                                             Я ж не прайшоўшы пуціну сваю:

                                                             Сэрца асталася. Не, весялейшаму

                                                             Трэба мне быць, а я плачу-пяю.

                                                         1912

                                                                           ПЕРШЫ СЬНЕГ

                                                                                    Легенда

     ...Адзін раз прыйшлі яны да Прарока і кажуць яму:

    “Вучыцель! Глядзі, ідзе першы сьнег”.

    А ён выйшаў разам з імі з дому свайго і ўбачыў першы, чысты, белы сьнег, што ў вялікім чысьле мяккімі пухавінкамі падаў з неба і засьцілаў зямлю. І казаў ім:

    “Глядзіце, вось у мільёнах часьцінак спадае ён чысты і белы, без сказы, як душы дзяўчатак, што з вёсак нашых ідуць у гарады іх; лягусенькі і мяккі, вясёлы, як птушка, у мільёнах часьцінак іграе, блішчыць і падае, як тысячы моладзі нашай з мяккай вясёлай душой радасна ўступаюць у жыцьцё; да нас ляціць ён увесь сьветлы, без думак, як лепшыя з іх ідуць на ахвяру...

    І вот паглядзіце — ужо ходзяць па ім, ужо топчуць нагамі і з гразьзю мяшаюць, і з брудам нячыстым...

    Так топчуць яны і душу дзяўчаці і ціснуць у бруд жыцьцё моладзі нашай; так чэрняць і жыцьцё і памяць сваіх — справядлівых!..

    І от кажу я вам: колькі разоў я бачыў, як прыходзіць да нас першы сьнег, столькі разоў вочы мае заліваліся сьлязамі; і столькі разоў бачыў я, як за першым сьнегам з ветрам і бурай ішоў другі сьнег і ўсё нячыстае пакрываў на зямлі; і сьлёзы радасьці цяклі тагды па маім твары.

    Дык ідзіце ўсюды і кажыце ўсім, што па першым сьнягу будзе другі сьнег!..”

    1912

                                                                         МАЛАДОЕ

                                                                       З казак астрогу

    Гэтае апавяданьне чуў я ад аднаго старога арыштанта, брадзягі, у N-скім астрозе. Быў ён чалавек добры сэрцам і ў сваім жыцьці нічога нікому благога не зрабіў; толькі натуру меў беспакойную, каторая не дазваляла яму нідзе доўга застанаўляцца. Нейкім спосабам, яшчэ маладым будучы, папаўся ён у астрог— а торбы і астрогу — не заракайся — і ад таго часу зрабіўся заўсягдышным яго жыхаром.

    Апавяданьне сваё пераклаў ён напалавіну праўдай, напалавіну казкай, і дзеля гэтага мала хто даваў яму веры.

                                                                                      *

    ...Было гэта... Калі?.. Ат! Ды ці не ўсё роўна?! У гэтым нашым штодзённым перасуваньню ад згубы да згубы, у шэрым, як нашы сярмягі, аднастаньню жыцьця хто прыкмеціць, як праходзіць час? Той год не адлучыш ад гэтага, учора не аддзеліш ад сягоньня...

    Толькі ведаю, што быў я маладзейшы — у барадзе не меў сівога воласу і сядзеў тамака, недзе ў другім астрозе... Добра не скажу дзе. Ды і не спазнаеш: і сьвет адзін, і людзі тыя самыя, куды б ні прыйшоў...

    І вось раз тамака, у тым, другім, астрозе, увечар, калі ўсе паклаліся спаць, наш дазорца, глуха бразгаючы ключамі, адным з іх два разы павярнуў у замку нашых дзьвярэй. От ён пакручывае тры разы, а там было два. Потым заскрыпелі заржаўленыя кручча, і праз шырока расчыненыя дзьверы да нас увайшоў новы, той, аб кім я хачу вам казаць.

    — Во вам яшчэ сябрук — любуйцеся! — з агідлівым рогатам і нялюдзкай пасьмешкай на твары сказаў дазорца. І зноў з рыпам зачыніліся дзьверы, і два разы крутнуўся ў замку ключ.

    Тыя з нас, што не спалі яшчэ, зара скочылі на ногі і абступілі прыбыльцу. Прахапіўся, хто спаў. З пасьпехам, перабіваючы адзін аднаго, штоўхаючыся, стараліся праціснуцца да яго, каб прыгледзецца, які ў яго твар, якія вочы? Хто ён?

    Пыталіся:

    — Скуль? Ці бачыў каго з тых, каго мы раней ведалі?.. — Але на ўсе нашы пытаньні ён не адказваў: вочы яго глядзелі на нешта па-за намі, чаго мы не бачылі; і ў твары нешта паказывала, што ён не з намі. Ледзь значна дрыжэў на ўсім целе. Яшчэ малады, ледзьве заўважыш, што верхняя губа крыху чарнейшая. Твар без румянцу, але пекны.

    Пэўне, панадны быў дзяўчатам. Вочы вялікія меў, бліскучыя. Высокі, як топаль.

    Стройны.

    Як казуля, меў ценкія, лёгкія ногі і не мог адарвацца ад таго, што тут-тут было, а ўжо прамінула!

    Пасьля ён страпянуўся, кінуўся да нас, працягнуўшы рукі, і загаманіў, бязмала не крычаў:

    — Ах, я не ведаю, аб кім вы пытаеце!

    — Міхалка? Пётра? Сьцёпка?! Чырвонавалосы?

    — Не, не! Можа, і бачыў, можа, і ведаў, а нікагусенька не помню. Скуль прыйшоў? Ды з вастрогу ж, не раўнуючы, як гэты!

    —А за што, пытаеце? У нас тамака не любяць маладых — от і пасадзілі.

    — Не, сядзеў нядоўга! От, бачыце: як захацелі мы ізноў волі, пачалі ў куточку, як мышы, скрабціся. А мур жа каменны, і нічога, ніякай снасьці, апрыч пальцаў на руках, мы не мелі. Зьдзіралі кіпці — скрэбаліся...

    — Не адзін з надлюдзкага болю, у безнадзеі, размажджыў сабе галаву аб закляты мур. Хто больш трывалы быў, сьцяўшы зубы, калупаў і скроб, аж скура з мясам на пальцах пазлазіла да самай косьці.

    А тагды адыходзіў на час, і клаўся, і лізаў раны, аж пакуль пагаіліся.

    Адылі ж дазорцы нашы пачулі нешта і не адзін раз прыходзілі, каб як-небудзь угледзець. Га, га! Мы былі хітрыя!

    Мы гэтак рабілі: шукай як толькі хочаш, а не знайдзеш! От я вам пакажу, як гэта робіцца, а потым уцячом; бо вы пастарэлі, пэўне, тутака, што не рушылі нікуды з самага пачатку, як вас пасадзілі. (А ён не ведаў, што самі мы гэта нядаўна і ўжо скрэбліся! Нічога, заўтра!)

    — Нам павялічылі варту. Але як настаў час, як рака вясной з высокіх сьнегавых пагуркаў, кінуліся мы з нашае каморкі, перакулілі варту, разбурылі сьцяну і зьніклі ў лесе.

    Адзін дзень, і другі дзень, і паўтрэцяга мы ляцелі праз гушчар, абдзіраючы сабе твар і рукі аб калючыя галіны і зьбіваючы ногі аб усякае гнільлё.

    Ах, мы ляцелі! Як вецер! Толькі стагнаньнем адгукалася пушча!

    Потым мы прысталі ўсе разам, маўляў па змове, каб даць якую часінку сабе аддыхацца.

    Як перачатаваліся, угледзелі, што больш палавіны з нас пагубілася; дзе яны?

    А хто ж ведае... Мо каторы проста слабейшы быў ды сеў на гніляк адпачыць; іншы ізноў не вытрываў шалёнага бегу, і разьбілася ў яго сэрца; хто заблудзіўся; адзін, я бачыў, прабіўся на востры ражон, сухую галіну, што неяк тырчэла з зямлі, — гэтак імчаўся, што не мог стрымацца або схінуцца ўбок...

    І вот нас засталося семнаццаць. Цяперака, будучы далёка ад месца нашае пакуты, мелі мы спраможнасьць ісьці вальней, робячы час ад часу прыстанкі, каб пасіліцца, чым знойдзем: карэньнямі, ягадамі. Умовіліся ісьці ўсёй грамадай, у кучы, каб нетраціцца.

    Ізноў ішлі. Каб дух узмацаваць, часам сьпявалі, згадывалі, куды прыйдзем, са сьмехам успаміналі дні пазбылай няволі. Былі мы рады з нашых паходаў, і панавала ў нас згода.

    Але часам здаецца каму, што трэба ўзяць другі кірунак, і ўступіць той у спрэчку з усімі; і гэта рабілася ўсё часьцей, аж сталася штодзённым, а пасьля дванаццаць нашых сябрукоў не захацелі ісьці наўперад.

    “Папрабуем шчасьця і пойдзем у гэты бок; калі пашэнціць, дастанецца нам воля і доля. Калі ж не, дык і няма на сьвеце нічога!”

    А мы ўпяцёх пайшлі далей.

    Як родныя браты! Усе адзін у адзін, усе з вялікай патрэбай у сэрцы сунуцца далей і далей да нейкага нечага, да любой вялікай волі.

    У шарпоцьцю, бо апраткі нашы не вытрымалі церняў і сушняку, рагатых галін векавечных хвояў. Але дармо! Жартавалі:

    “Як зваліцца апошні лахман — будзем лягчэйшыя. А калі і апошні кавалак скуры застанецца на хвоі, яшчэ лепей будзе — нам тагды нічагусенька не зашкодзіць!”

    З вялікім разгонам прадзіраліся мы праз гушчар, пакідаючы па сабе шырокую сьцежку.

    Аж во — лес пачаў радзець. Зрабілася неяк разлажней і відней. “Воля! Воля!” — крычалі мы і, як на Вялікдзень, абнімаліся. Дый спраўдзі воля! — адзін раз мы знайшлі ўстужачку: пэўне, дзяўчына якая згубіла касьнік гэтта; потым угледзелі другія адзнакі людзкога побыту: патухшае вогнішча, а неўздалёк — астаткі нейкай яды. Крошкі хлеба, кажуркі ад яйкаў, косьці.

    Крошкі хлеба ўгледзелі мы! І кінуліся зьбіраць. Поўзалі, выбіралі з травы па аднэй, і кожная здавалася нам смачнейшай за ўсе марцыпаны на сьвеце, за ўсе царскія стравы, узятыя разам.

    Гэтак недагледзелі мы, калі падышоў да нас ён, той, шосты, якога і дагэтуль не ведаю, як клічуць. Калі азірнуўся адзін з нас — бачыць: стаіць ён і ўсьміхаецца — як крыкне з перапуду! Тады і мы ўскочылі, каб уцячы. А ён і кажа: “Не пужайцеся, я ваш і з вамі». Быў ён на першы пагляд стараваты і невысокага ўзросту. Адно апратку меў не як наша, і твар, аздоблены ў клінчастую бараду, і вусы. І адразу пазнаеш, што людзкасьці ў ім многа. А вокам як глянс на каго: відаць, самую душу бачыць і да яе прыглядаецца.

    Дык мы пачалі распытывацца яго, дзе мы, як называецца гэта старонка, куды кіравацца трэба, сам ён скуль?

    “Браты мае! — адпавядаў. — Воля здаецца вам блізка? Не, не! Абмылка ў тым ваша, яна гэнь-гэнь”, — і скінуў рукой на ўсход сонца.

    “Праўда, і гэтта ёсьць людзі, я бачыў іх, яны, калі ў гэты бок пайсьці, — жывуць. Ды марнеюць яны, як і тамака, адкуль вы ўцякаеце, і таксама будуюць астрогі.

    Вы, пэўне, з Першае? — знаць на абліччу вашым — ну і я стуль. А колькі туляўся я па сьвеце, і цьмы людзей бачыў, і не ў адным астрозе быў... А куды ні прыходзіў, меў толькі глуз і сьмех з сябе”.

    “Бачыш які! — кажуць людзі. — Дадумшчык! Куды трапіць хоча!.. Брадзяга! Толькі лес глуміш!”

    Але за век свой, ужо доўгі, і туляньне без канца ўсё у даль і ў даль, напаткаў я паміж іх і такіх, што, нідзе не быўшы, ведалі яны, куды трэба ісьці, бо ўмелі чытаць і навучыліся разьбіраць, што кажуць зоры. Гэтых бачыў я мала, саўсім мала, але яны навучылі мяне кіравацца.

    “Калі хочаце — пойдзем разам, вы і я з вамі; я болей туляўся, болей ведаю ў сьвеце, люблю моладзь, як вы...”

    І мы пайшлі разам. Цяперака мы ішлі ўпяцёх, а ён быў шосты. А мо ён сам быў пяць, а кожны з нас быў шосты. О! Ён ведаў, куды ідзе! Колькі разоў з людзьмі мы спатыкаліся, а яны не бачылі нас! Ён разьбіраў, куды ідзе сьцежка і што паказвае дрэва.

    А адзін раз! — слухайце: ён прайшоў з намі паміж людзей, а яны не бачылі нас і не ведалі, што між іх ёсьцека нехта іншы.

    Добра ведаў, дзе расьце якая быліна ці ягада і што можна есьці, а чаго высьцерагацца. Чым можна загаіць рану, ведаў ён, і як лепей зваліць якое дрэва...

    А неяк мы пусьцілі пал! Ён навучыў нас — а што ж гэта было! Вялізарныя векавечныя хвоі паліліся ля самых каранёў, а пасьля з жудасным. страшэнным стогнам рыналі на зямлю, крышачы сушняк і ламаючы маладняк, сваю порасьць, што з атрутным сокам пялася ў неба на зьмену прадвечным.

    Мы ішлі пасярод гэтага грукату, і стогну, і злога сычэньня вогненных зьмеяў, абкураныя, дзе-нідзе з абсмаленымі валасамі, але з вясёлай мінай паглядалі на гэту руіну. Было крыху страшна, крыху пужліва, але ж вясёла, вясёла!

    Пасьля лес зрабіўся яшчэ радчэйшы. Дажджы і росы залілі пал, але ісьці было лягчэй.

    Ды толькі што ў нас усярэдзіне нешта ізноў збунтавалася. Абрыдала бязьлюдзьдзе ці духам падупалі, але нешта ўсё шырылася і рабіла перашкоды.

    Тады мы ўставалі:

    “Годзе! Вядзі нас на людзі”.

    Ён не спрачаўся, прамовіўшы “добра!”, браў другі кірунак, і мы ўцішаліся.

    Няпэўнасьць у людзях, у тым, як нас спаткаюць, змушала нас прасіць яго зноў кіравацца, “куды б ён хацеў”, “куды б ведаў”...

    Неяк заўсёды ён быў першы. І калі ён паважна адмяраў свае крокі, мы бязмала не беглі за ім, як маленькія дзеткі. Я прабаваў гэтак, як ён, ісьці, дык скуткі меў няўцешныя: то залішне высунесься наўперад, то зноў застанесься. А ён хітры! — пазнаў, чаму гэта, і неяк паціху сказаў мне: “Не прабуй дарэмна! Навука ў тым, каб ісьці”. Ах, ісьці...

    Я казаў вам, што ён навучыў нас праходзіць праз людзей і каб ніхто не бачыў: “Ёсьцека такі “мізгер”, што ягоным павучыньнем як заслоніш твар, дык цябе ніхто не ўбачыць. Тупат твой чуцен будзе, нават рукой каго зачэпіш, а ён цябе не бачыць і не ведае, што і скуль гэта. Толькі ад павучыньня неяк морачна ўваччу ды душна крыху, а скідаць не можна».

    Вучыў нас: “Помніце, як на людзях будзем, не адсланяйцеся, хоць будзе душна. Цярпіце да астатняга, як толькі можна”.

    А ўчора!.. — І адразу збляднеў яшчэ болей наш малады таварыш, і з воч адна па аднэй пакаціліся буйныя, як перлы, сьлёзы. Захістаўся на нагах і сеў на ўслончыку ля сьцяны... — Учора праходзілі мы каля гэтых месц... Трэба было паміж людзей прайсьці... І я не ўцерпеў! — Стаялі і чамусьці ўсьміхаліся, сярод іх дзяўчына, а гэткая панадная, здалося мне, што я, каб лепей прыгледзецца, адсланіў крыху павучыньне.

    Зара абхапілі мяне, можа, сотні рук, і павалаклі, і тузалі, і білі. А ў зьверскім гомане галасоў, што сьцёбалі мяне зьдзекам і пагрозай, не чуў я ніводнага, каб быў спагадны мне. І дзявочага, і нават дзяўчыны той не ўбачыў...

    Схіліў нізка галаву сваю на калені і моўчкі сядзеў. Нейкія дрыжыкі праходзілі на ўсім целе, трасьліся апушчаныя плечы і галава на каленях. Плакаў ён.

    Мы навакол маўчалі. Што ж? Няхай паплача! Гэта добрыя сьлёзы — з імі дух не згіне. А заўтра мы адкрыем яму свой сакрэт і хутка ізноў пойдзем разам.

    Аж во, ён мацней уздрыгнуў і разам схапіўся на ногі. З непазбытай мукай у вачах, а з вялікай цікавасьцю паглядзеў ён на ўсіх нас і з напорам, звонкім голасам, спытаўся:

    — Слухайце, а хто ён быў, гэты шосты? І скуль узяў ён сваю вялікую моц?

    —Ах ты! Маладзенькі! Дык хто з нас скажа табе, што гэта быў ты, я, ён, вунь той, вось гэты?! Што ён быў такі самы, што моц у яго чалавечая! Ты яшчэ веры гэтаму не дасі.

    Гэтак памысьліў сабе кожны з нас... І мы маўчалі.

    1912

                                                                   ПЕСЬНЯ-ЗВОН

                                                         Гэй ты, маці, родна мова,

                                                         Гэй ты, звон вялікі, слова,

                                                                       Звон магучы,

                                                                       Звон бліскучы,

                                                                       З срэбра літы,

                                                                       З злота зьбіты,

                                                                       Загрымі ты,

                                                                           Загрымі!

                                                         Гэй, званар, званар, мой пане,

                                                         Бій у звон, як змогі стане,

                                                                       Без спачынку,

                                                                       Без упынку,

                                                                       Потам зьліты,

                                                                       Ім умыты, —

                                                                       Бій, звані ты,

                                                                           Бій, звані!

                                                         Гэй, гусьляр, пясьняр, мой браце,

                                                         Грай, сьпявай у полі, ў хаце,

                                                                       Дзе гарота,

                                                                       Дзе галота,

                                                                       Дзе нясыты.

                                                                       Дзе няўмыты.

                                                                       Ім спыні ты,

                                                                           Жаль спыні!

                                                         Струны хай грымяць і рвуцца,

                                                         З болю, з гневу. Хай сьмяюцца

                                                                       Разам з імі,

                                                                       Не чужымі,

                                                                       Голас чысты,

                                                                       Залацісты,

                                                                       З імі зьлій ты,

                                                                           З імі зьлій!..

                                                         1912

                                                                      1906 – 1912

    г. Кірэнск, Іркуцкай губ.

    У дзень шостых раковін ісьненьня “Нашай Нівы”, віншуем Рэдакцыю і супрацоўнікаў з вялікім сьвятам нараджэньня першай нашай газэты. Ад шчырага сэрца зычым вам здольнасці і моцы ў Вашай вялікай сумленнай працы. Ужо, пакрытая буйнай збажынай, шуміць і рунее некалі мёртвая і незычная наша Маці-Ніва. Хай жа расьце і мацнее, няхай красуе і сьпее на шчасце, на долю, на карысць ды на спажытак сэрцу й розуму нашага народу! “Будуйце, браты, будуйце!” Вецер павее ды хмары разгоне, неба праясьніцца, сонца пакажацца і хутка разьвіднее над нашай краінай. Час недалечка, прачнецца народ наш ды сам ён – вялікі пакутнік, спрадвечны гаротнік–вялікі скажа Вам дзякуй!

    Віншуем цябе, Беларускі Народзе!

    У сумнай разлуцы з мілай радзімаю, мы шлем табе пажаданьне укаханае сэрцам тваім спакон веку. Няхай закрасуе Ніва твая жытам, пшаніцаю, няхай запануе гаспода твая дабром ды скарбніцамі! Каб сонца навукі, братэрства і згоды узышло над тваёю зямліцаю, каб доля шчасьлівая, доля ласкавая завітала к табе гаспадыняю, ды каб усьміхалася ў хаце тваёй цветам, калінаю! Няхай закрасуе дзявоцтва тваё макавым цьветам, няхай запышэе ўся моладзь твая талентам, навукай, асьветаю! Ды каб наша бажаньне рэхам кацілася ўсюды і скрозь, дзе чуецца нашая мова, дзе б’ецца беларускае сэрца!

    Жахам вее ад твае гісторыі, вялікі Беларусе! Мабыць, уся моц пякельная, уся немач сусьветная, здрадзіўшыся, пасталі ўпоперак табе на дарозе. Як кінем вокам на міласьць тваю, як зірнем у крывавае мора тых сьлёз, пакуты і енку, што абдаравала цябе гістарычнае жыцьцё тваё, дык сэрца кроіцца ад сьмяртэльнага жалю, грудзі рвуцца ад непераможнага смутку! Хочацца ўкленчыць, плакаць ды маліцца табе, многапакутнаму, доўгатрываламу. Нельга даць веры, што можна вытрываць гэту пакуту, а ты вытрываў, перамог, але й дарагім жа коштам...

    У безупынным змаганьні за жыцьцё сваё, у няроўных борках з нядоляй сваёй ты страціў усё: правы, асьвету, суды, законы, школу – нават імя свайго забыўся! Ты стаў нацыяй без імені, чалавек без прозьвішча, гуртам “простых” невядомых людзей! Тваім імем завуцца другія, тваім скарбам зухуюць чужыя! Ды не здолеў ты, не стрымаўся, не устояў над цяжарам крыжа свайго, - застагнаў, паваліўся і самлеў доўгім летаргічным сном...

    Навокала ішлі, гаманілі, дбалі, змагаліся – жылі, весяліліся, а ты – сплюшчыўшы змарнелыя вочы, сьцяўшы засьмяглыя вусны, спачываў ад гістарычнай турботы... Падарожныя рабавалі гаспадарку тваю, а ты не меў абаронцаў скарбу свайму, пагубіў вартаўнічых меньня свайго, сам жа не здолеў устаць ды крыкнуць ім: прэч! Здавалася, навекі ты змоўк. навекі спачыў, бо пачаў рабіцца тым гноем, на якім вырасьлі ўсяму сьвету вядомыя кветкі... І дзеці твае адракліся ад цябе ды перазыходзіліся ва ўсе бакі, шукаючы новай долі, новай бацькаўшчыны...

    Але, яснае сонца вечнага жыцьця, дух адраджэньня завітаў і к табе. Ты прачнуўся, устаў, падняў вочы. поўныя скаргі і жалю, азірнуўся, шукаючы прыпынку, ды патрабаваў сваёй часткі у агульным людскім жыцьці. Тагды абапал аступілі цябе парадчыкі, ды наперабой сталі раіць, не рабіць драбніцы, не квапіцца на асобнасць, а прылучыцца да іх, бо, моў, спрадвеку належаў да іх і ніколі не меў уласнай гаспадаркі. З навукі цвёрда даводзілі табе, што ты – не ты, што мова твая паганая, брыдкая – сорам пры людзях сказаць, што з ёю нельга ўвіхацца каля гэткае гаспадаркі, як навука, асьвета, культура. Толькі іх мова пекна ды здатна для навукі, набажэнства, толькі ім даў Бог права быць культурнымі ды асьвечанымі, а ў цябе ёсьць сьвятая павіннасьць дастаўляць ім пісьменьнікаў і паэтаў, дбаць аб іх славе, большыць іх культуру, навуку. Яны бажыліся табе, што, працуючы не дома, а ў людзях, сеючы чужыя нівы, карысьць будзе большая і для цябе ў асобку, і для культуры агульнай. Але ўцяміў ты, на якую сьцежку кіруюць парадчыкі ззаду у іх ты ўгледзеў кайданы, а напрыканцы тае сьцежкі – сьмерць, ды з агідаю ў душы, з болем у сэрцы за ненатхланнасьць людзкую, моўчкі, без спрэчак адвярнуўся ад іх, засьпяваў песьню сусьветнай пакуты ды стаў склікаць дзетак сваіх да вялікай працы на карысьць уласнай гаспадаркі. Пазьляталіся яны, непрытульныя сокалы дый зашчабяталі, прабуючы свае, яшчэ неўмацаваныя скрыдлы!

   Дык жыве Беларусь!

    Хай жа цьвіце і красуе Беларусь!

    Палітычна-ссыльныя: Я. Лёсік, А. Прушынскі, А. Капусьцін, А. Талпінскі, Я. Усьціновіч.

                                                                  МАЛІТВА

                                                         Я бачыў: Сын Яго стаяў

                                                         На пушчы і маліўся

                                                         І словы ў гневе прамаўляў,

                                                         А твар сьлязьмі абліўся.

                                                         — Ах, дай мне, Ойча, моцных слоў!

                                                         Маланак слоў палючых,

                                                         Бо кроў мая сачыцца зноў

                                                         Із ранаў тых балючых...

                                                         Дзівіся, Пане, слабы я,

                                                         Саўсім не маю сілы;

                                                         Гарыць, баліць душа мая, —

                                                         О, дай жа моцы, Мілы!

                                                         Паглянь: паўсюдах з краю ў край

                                                         Рабунак, глуз пануюць,

                                                         І льецца сьмех тых чорных зграй,

                                                         І ўсё з зямлёй раўнуюць.

                                                         Зірні: дзе пекнасьць тая, што

                                                         Надаў нам, Міласьцівы?

                                                         Тваіх правоў трымае хто,

                                                         Братэрства, згоды хцівы?

                                                         Схініся к нам Ты і абач:

                                                         З гадзінай горш жывецца,

                                                         Цяжэе боль, мацнее плач,

                                                         Галоў ўсё болі гнецца.

                                                         Паслухай ноччу, ўдзень, Сьвяты,

                                                         Скажы маўчаці звонам, —

                                                         І колькі жальб пачуеш Ты!

                                                         Зямля азьвецца стогнам...

                                                         Узглянь: навокал чорны сьвет,

                                                         Прыцьмена праўды слонца,

                                                         Надзеі ў людзях болей нет, —

                                                         Пашлі ж ім Абаронца!

                                                         Ах, дай мне, Божа, гэткіх слоў,

                                                         Зямля б ад іх траслася!

                                                         Баляць бо раны мае зноў,

                                                         І кроў з іх палілася...

                                                         Пашлю тады маланкі ў люд,

                                                         Ў бясшчасны той брадзіці,

                                                         Блішчэць, яскравець там і тут,

                                                         Праўдзівы гнеў будзіці.

                                                         Мільёны кіну перуноў

                                                         У тых, каго я знаю,

                                                         У тых, маю што сочуць кроў,

                                                         У тую чорну зграю.

                                                         Тагды ізноў, як колькі раз

                                                         На сьвеце ўжо бывала,

                                                         Настане Твой вялікі час,

                                                         Твая засьвеціць хвала.

                                                         Малюся ж,—дай мне гэтых слоў!

                                                         Сьцаліш мяне, паможаш;

                                                         Гарыць душа, баліць ізноў...

                                                         Вялікі! дай, як можаш!

                                                         1912