ЎЎЎ 3. Шарлёта Крывалуцкая. Кірэнскі вузел Алеся Гаруна ды Якуцкая вобласьць. Ч. 3. Койданава. "Кальвіна". 2015.

                                                                         * * *

                                                                                      Я. Коласу

                                                         Усе з аднэй мы выйшлі нівы,

                                                         І сейбіт нас адзін кідаў,

                                                         І кожан з нас той дзень шчасьлівы

                                                         Ў сваёй душы благаслаўляў.

                                                             А вецер быў. І хто цяжэйшы,

                                                             Астаўся там, куды упаў,

                                                             А хто, як я, хто быў лягчэйшы.

                                                             Ў далёкі сьвет павандраваў.

                                                         Бо сейбіт ёсьць другі на небе,

                                                         Што судзіць нам гады і дні, —

                                                         І ты узрос на роднай глебе,

                                                         Пусьціў глыбока карані.

                                                             Здалеў, браток, на сьвет прабіцца

                                                             Спраміж сьвірэпкі і асок!

                                                             І можам мы табой гардзіцца,

                                                             Прыгожы, слаўны Каласок.

                                                         Цьвіці ж, расьці, буйней надзіва

                                                         Ў сям’і прыгожых васількоў.

                                                         З тваіх зярнят хачу, праўдзіва,

                                                         Убачыць поле каласкоў.

                /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 21./

                                                                ПЕСЬНЯ

                                                         На чужой староначцы

                                                         Заняпаў душой,

                                                         І згубіў здаровейка,

                                                         І згубіў спакой.

                                                         Не глядзелі б вочанькі

                                                         На нялюбы сьвет,

                                                         Маладое радасьці

                                                         Прападае сьлед.

                                                             На чужой староначцы

                                                             Не цьвітуць сады,

                                                             Не сьпяваюць птушачкі.

                                                             Нелятуць сюды.

                                                             І чужое лецейка

                                                             Для мяне — зіма,

                                                             І чужога сонейка

                                                             Для мяне няма.

                                                         На чужой староначцы

                                                         Не шумяць лясы

                                                         І няма прыгожасьці

                                                         Ў палявой красы.

                                                         Замірае душачка

                                                         На чужой зямлі,

                                                         Адамоў вярнуціся

                                                         Не ў маёй валі.

                                                             Дзе ж вы, ніўкі родныя

                                                             І дубовы шум?

                                                             Засьпявайце голасна,

                                                             Каб пазнаў, пачуў.

                                                             Ўскаланіце песьняю

                                                             Векавечных сноў,

                                                             Ўскаланіце душачку,

                                                             Ўскаланіце кроў.

           /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 22./

                                                                     МАТЦЫ

                                                         Маці міла! любка родна!

                                                         Гэтта нет жыцьця мне!

                                                         Дзень з дзянёчкам пачародна

                                                         У бяздоньне цягне.

                                                             Сумна, рыбка, тужна, міла,

                                                             Што цябе не бачу!

                                                             Вочы нечым заімгліла, —

                                                             Ад сьлязы, ад плачу!

                                                         Край чужы — страшная мара:

                                                         Сьнег, мароз ды зоры;

                                                         А цябе, як чорна хмара,

                                                         Заступілі горы.

                                                             Маці родна! любка міла!

                                                             Хоць у сьне падайся.

                                                             Ты ўспаіла, ты ўскарміла,

                                                             Ты ж не адмаўляйся!

                                                         1912

                                 /Алесь Гарун. Сэрцам пачуты звон. Мінск. 1991. С. 188./

    Дасылаў у газэту “Наша Ніва” лісты і свае творы таксама і Язэп Лосік. “1912. Геркулес: (Даўнейшая грэцкая казка) // Зборнік “Нашае Нівы”. Вільня. № 2; Н. н. 26 ліп.; Сібір, г. Кірэнск, Іркуцкай губ. [Карэспандэнцыя] // Н. н. 23 лют.; Не ўсё ж разам, ягомосці!: [Апавяданне] // Там жа. 2, 9 ліст.; 1906-1912 // Там жа. 16 ліст. / У сааўт. /Драздова З. У., Жынкін А. У.  Лёсік Язэп. Бібліяграфія. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 4. Мінск. 1994. С. 39./

   “Сыбір. г. Кірэнск, Іркуцкай губ. Каля гораду Кірэнска прытулілася амаль ня сотня палітычных ссыльных. Шукаючы работы, зышліся яны сюды з усіх кутоў Кірэнскага павету, дый паспыняліся ў ваколіцах, у вёсках, бо ў горадзе жыць забараняецца. Невялікі гэта горад, але мае дзьве прыстані, дык кожын спадзяваўся паблізу зарабіць на кавалак хлеба. І запраўды, таму, хто ведаў якое майстэрства, пашанцавала знайсьці заработак, але гэткіх надта мала, рэшта, паабіваўшы парогі, стрэлася твар з тварам з магутным голадам. Калі дзе трапіцца ідуць за хлеб у парабкі згаджаюцца на ўсялякую работу, абы не памерці з голаду. Ёсьць многа гэткіх, што німаюць у ва-што ані абуцца, ані апрануцца. На дварэ сыбірская сьцюжа, а тут не дзіва спаткаць на вуліцы “палітыка” у адным кулёчку. Тутэйшы народ ніколі не бачыў гэткага здарэньня і вельмі дзівуецца, што “які трывалы расейскі чалавек”... Іншыя праз колькі гадоў не бачылі гарачае стравы жывяцца адным хлебам, ды і то калі з дому прышлюць рубельчык ці два і а як не, то па колькі дзён сьвятым духам сядзяць. І гібеюць людзі бясконца, гінуць марна, як мухі ў восень. Той занядужае ад холаду і голаду ды памрэ, а той не вытрывае ды сам сябе зьвядзе са сьвету. З таго ліку таварышаў з якімі я прыйшоў, гэткім парадкам страцілася ужо 9 чалавек. Ды каб усе людзі маладыя, пісьменныя, надта патрэбныя нашай гаротнай старонцы... Ніхто ня ведае што здарыцца заўтра, ніхто не бярэцца сказаць, ці хопіць магчымасьці прагнаць заўтрашні дзянёк. Боязна зірнуць у вочы заўтраму бо яно, як ваўкалак, стаіць выскаліўшы зубы... Да гэтага яшчэ прылучаецца нуда па роднай старане. Сэрца заходзіцца ад жалю, што можа ніколі не давядзецца хадзіць па родных сьцежках, ніколі не пачуць тых мілых песень, якія сам сьпяваў з маленства. Таварыш мой усхопіцца ў ночы, ды пачне заганяць гусей: “гыля, гыля!” Потым прачнецца, зьвернецца да мяне, ды запытае: Ці німа у нас лустачкі хлеба? Ну, хоць малюсенькае скібачкі?..” – Німа, братка! Сам ведаеш: учора зьелі... Дык ужо ня сьпіць усенькаю ноч, усё варочаецца, уздыхае і думае... Што-ж ён думае? – ці ня можа хто адгадаць?

    Язэп Лосік

    сс.-п. Мартынаўскай воласьці”. /Наша Ніва. Вільня. 23 (7) лютага (февраля) 1912. С. 4./

                                                                  “ВЕРАБЕЙ

    І. Тургенева.

    Я вяртаўся з паляваньня ды йшоў сабе па сьцежцы сада. Сабака бег паперадзі за міне.

    Раптам ён зьменшыў свае крокі ды пачаў красьціся, мэрам зьнюхаўшы дзічыну. Я зірнуў паўздоўж сьцежкі ды угледзіў маладога вераб’я, з жоўсьцю па вокал дзюба і з пухам на галоўцэ. Ён скінуўся з гнязда (вецер моцна хістаў бярэзіны) ды сядзеў сабе, ніварушачыся, безпаможна растапырыўшы скрыдлачкі. Мой сабака паціхіньку падходзіў да яго, аж раптам, адарваўшыся з суседняга дзерава, стары, з чорным волям, верабей камяням рынуўся пад самую яго мызу. Увесь ускалмачаны, зьмянёны ў постаці, з адчайным жалобным піскам ён скокнуў разоў колькі ў той бок, дзе стаяў сабака, выскаліўшы зубы.

    Ён кінуўся ратаваць, ён гасьціў сабою сваё дзіцянетка, а усё яго маленькае цело трымацела сополаху, галасок адзічэў, асіп, ён млеў, ён ахвяроўваў сябе на сьмерць! Якім вялізорным страшыдлам мусіў здавацца яму сабака! Але-ж ня ў магчымасьць яму было сядзець на сваёй высокуй, підаемнуй галіне. Сіла мацнейшая за яго волю сашпурнула яго адтуль.

    Сабака супынуўся, папяўся назад... Мусі і ён згадзіўся з гэтаю сілаю.

    Я хутчэй паклікаў смучанага сабаку ды пайшоў сабе, цешачыся.

    Але, я цешыўся з гэтае маленькае жаласьлівае птушкі, зь яе любоўнага учынку.

    - Любоў, - разважаў я, - перамагае сьмерць і нават страх смяртэльны. Тыкеля ёю, тыкеля любоў’ю трымаяцца і рухаяцца жысьць.

    пераклаў Я. Лёсік. [1912-1915]”. /Корзун Ф.  Язэп Лёсік – перакладчык. // Голас Радзімы. Мінск. 9 ліпеня 1998. С. 2./

    “Отрезной купон 1руб. 0 коп.

     от О. Е. Лосика г. Киренскъ Иркутск. гб.

    На гэтыя грошы проша выслаць 3 календары на 1913 г. па адрэсу: г. Кирэнскъ Иркут. г. О. Е. Лосику.

    2 календары пашліце па адрэсу:

    ст. Столбцы. Минской гб. с. Николаевщина

    Петру Юркавому Лёсику.”

    [26. 10. 12. Киренск. 16. 11. 12. Вильно.] /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 88. Арк. 72./

    Працягваў пісаць у газэту “Наша ніва” таксама і Захар Борка:

    “Шаноўны Пан Рэдактар.

    Пераважу 1 рубель 25 коп. на паўгода газеты “Наша Ніва”.

    С пашанай [...] падпішчык “Нашае Нівы” № 545 Захарка Борка.

    Усе нумары прашу выслаць [...]

        1 ліпеня 1912 г.

    от Захарія Борко

    с. Усть-Кут Ирк.

    Поч. телегр. к-ра.” /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 88. Арк. 35./

    “г. Вильна

    В редакцию беларусской

    газеты “Наша Ніва”

    Завальная ул. д. 7.

    от Захаркі Боркі

    с. Усть-Кута Ирк. [20. 12. 12.]

    Шаноўны Пан Рэдактар!

    Пішу ужо другую адкрытку з просьбай каб выслалі мне календар на 1913 г. і зборнік “Нашай Нівы” № 2, калі іх выслалі то вялікая Вам дзякуй. Грошы на газэту “Наша Ніва” будуць пераведзены пасля сьвята, так прашу газэту высылаць без перарыва.

    С пашанай Захарка Борка.

    Падпішчык № 1780.

    Адрэс мой: ст. Усть-Кута.

    З. Борку. 20 сьнежня 1912 г.

    Калі ласка прышліце №№ “Крапівы”. /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 88. Арк. 102./

    “А пакуль... ссыльнапасяленец з Кірэнскай воласьці вяртаецца ў Макараўскую. Але ўжо не ў сяло Крывая Лука. У чарговай жандарскай рэляцыі за студзень 1913 г. паведамляецца, што “настоящее место жительства А. Прушинского – Волгино” ... Застаецца загадкай – калі і з якой прычыны паэт быў вымушаны пакінуць Мельнічны выселак. Можа таму, што выйшаў тэрмін яго “отлучки”. Ці было гэта рашэньнем павятовага паліцэйскага ўпраўленьня? Справа ў тым, што ў Кірэнску А. Прушынскі неаднойчы сустракаўся з ссыльнай польская рэвалюцыянэркай Кацярынай Брэшка-Брэшкоўскай. Меў нават з ёй прыватную размову, пра што пісаў пазьней у лісьце невядомаму адрасату “Бабуля першай рускай рэвалюцыі”, як называлі К. Брэшка-Брэшкоўскую, была досыць вядомаю асобай не толькі ва Ўсходняй Сыбіры, але і ва ўсёй Расійскай імпэрыі. Яе дзёрзкія уцёкі шмат каму з царскіх чыноў каштавалі службовай кар’еры. Усё гэта магло крута зьмяніць далейшы лёс паэта...

    Вясной 1913 г. З чарговым білетам ссыльнапасяленца А. Прушынскі пакідае Волгіна. Да пачатку сплаву ён спадзяваўся трапіць ў няблізкі Качуг. Тыднямі, па “зимнику”, што ішоў засьнежаным рэчышчам Лены, дабраўся паэт да вярхоўя магутнай сыбірскай ракі. Там, ледзь акрыяўшы ад хады, наняўся на барку. А праз колькі дзён па веснавой вадзе праз Кірэнск і Алёкмінск пагнаў плыты аж да Якуцка. І так бадай цэлыя чатыры гады: з 1911-га да 1914-га. Увесну – на сплаве, а узімку – у Макараўскай воласьці. а часьцей у Мельнічным.

    Гэты таежны сыбірскі выселак каля Кірэнска стаў для А. Прушынскага маленькім куточкам беларушчыны ў далёкім выгнаньні на чужыне, месцам спатканьня з ссыльнымі беларусамі. Адсюль ён дасылае свае паэтычныя творы ў “Нашу ніву” і ў віленскую каталіцкую газэту “Biełarus”. Тут ладзіць скрыпіцу, каб запісаць для Вацлава Ластоўскага нізку народных беларускіх песьняў і мэлёдый”. /Гарбінскі Ю.  Жынкін А.  Сібірскіе дарогі беларускай гісторыі. // Маладосць. №. 3. Мінск. 1992. С. 145./

       А. Жывіца

    (Алесь Гарун)

                                                                         СЬВЯТА

                                                                      Апавяданьне

                                                                                  І.

    Грыневіч ішоў ужо трэйці дзень. Ісьці было лёгка, вольна. Насустрач дзьмуў цёплы веснавы ветрык, сонейка ласкава ўсьміхалася зь неба, ногі ступалі цьвёрда, ня сьлізгаючыся, па ўтоптанай пачарнелай ад гною дарозе.

    Абапал шырокай ракі, па якой пралягаў “зімнік”, узносіліся ўгару высокія аж пад неба, як шапкай, пакрытыя цёмна-зялёнымі хвоямі, берагі. Чырвоныя зь зеленаватымі плямамі абрывы гор выглядалі весела, асабліва зь левага боку, залітага сонцам.

    Але Грыневіч не ўважаў на ўсю гэту пекнату.

    Ён як бы ня чуў цёплага дыханьня ветрыку, ня бачыў сонечнай усьмешкі ды йшоў, гледзячы сабе проста пад ногі, — як машына. Прапушчаў часамі хурманкі, якія абганялі яго ці пападаліся насустрач, нічога не адказуючы на прывітаньні ездакоў, ды йшоў далей, ня ўзьнімаючы галавы.

    Яму заставалася прайсьці да бліжэйшай вёскі яшчэ дванаццаць вёрст, ногі пачыналі прыставаць ад даўгой, ад самага цямна, безупыннай хады, але ня гэта займала яго думкі. Хада — не навіна для “пасяленца”. Ня першы раз праходзіў ён у гэты самы час і па гэтай жа дарозе, мяркуючы папасьці у Качуг на сплаў, а адтуль, наняўшыся асначом на барку, зноў спусьціцца ўніз, аж да Якуцка, па веснавой вадзе. Ён думаў сабе аб другім.

    Наагул, ідучы, ён любіў думаць, і дзеля гэтага цураўся таварыства ў дарозе.

    У поўнай адзіноце, нікім не перабіваныя, а йшчэ мэрам разахвочаныя мернасьцяй хады, думкі лёгкія, кароткія, не чапляўшы пачуцьця, цесным роем круціліся наўкол галавы, і гэта было надта прыемна. Часамі ўгледжаны сабе пад ногі, часамі зь сьлепа ўгледжанымі перад сабой вачыма, высьвістваючы пад нос нейкую песьню, што не далятала да вушэй, ён не заўсёды здолеў бы сказаць, аб чым думае.

    Проста думаў, бо гэта было прыемна, а аб чым — нецікава.

    Сягоньня была вялікая субота. Заўтра павінен наступіць першы дзень Вялікадня, каторы ў Сыбіры ня прыносіў Грыневічу ніколі той вясёласьці ані ўрачыстага настрою, як некалі дома. Праўда, здаралася часамі і павесяліцца дні з два, з тры ў нейкай “дзярэўні”, пападаючы прыпадкам у “гулянку”, гойдаючыся зь дзяўчатамі, што голасна сьпявалі смутныя сыбірскія песьні, на “качулі”, трапляючы з моладзьдзю на “сьмятку”, — з гатаваньнем яец, гарэлкай, музыкай, скокамі дзе-небудзь на вяршалку ачышчанай сонцам ад сьнегу і ўжо крыху зялёнай гары, высока над ракою, але ўсё гэта не пакідала ўражаньня на даўжэйшы час. Задумаўшыся аб прычынах гэтага і параўноўваючы сыбірскія сьвяты са сваймі, Грыневіч паволі акунуўся ў рой успамінаў аб мінуўшчыне. Як і заўсёды, яго думкі і ўспамінкі гэтыя былі кароткімі, прыляталі й зьнікалі бяз усякага парадку й гатовы былі штомомант разьляцецца, каб толькі хто ці што папрабавала іх спалохаць.

    Раптам з памяці выплыў астрог. З высокаю мураванаю сьцяною наўкруг, зь невялікімі здаля вакенцамі, з чатырма вежамі на рагох і пятай — з высокім шпіцам — на сярэдзіне, — увесь белы, пад шырокім чырвоным дахам, абсаджаны навокал вясёлымі зялёнымі дрэвамі, ён, як вялізны грыб, стаяў на гары і панаваў адтуль над горадам.

    Маленькім хлопчыкам Грыневіч баяўся яго, бо ўбачыў, як адзін раз з-за яго цяжкай жалезнай брамы выйшла шарэнга шэрых людзей. Ногі некаторых бразгалі грубымі жалезнымі ланцугамі, спад маленькіх круглых шапак сьвяціліся напалавіну абголеныя галовы. Твары ў людзей былі пахмурыя, вочы спад ссунутых броваў паглядалі коратка й як бы калюча. Аслупянелы, баючыся гладзець на гэтых людзей і ня сьмеючы апусьціць шырока раскрытыя вочы ў зямлю, перастаяў Грыневіч, пакуль каля яго не прайшла ўся шарэнга, і потым, падганяны нейкім страхам, пабег дамоў і з таго часу ўжо баяўся вастрогу.

    Маладым чалавекам уступіўшы пад цёмныя скляпеньні астрожнай брамы, каб надоўга ня выйсьці з-за яе, Грыневіч прыняў гэта, як нешта яго не абходзячае. Усе думкі яго былі яшчэ тамака, з таварышамі на волі, а на тое, што здарылася, ён папросту не зварачаў увагі. Астрог ужо даўно стаўся ў яго мысьлях простым пунктам, на якім раней ці пазьней на нейкі час выпадала затрымацца. І толькі.

    Праўда, потым перажытыя дні паказалі Грыневічу, што астрог не дазваляе так няўважна адносіцца да сябе нікому. Ня раз сэрца яго гатова было разарвацца ад болю, што ня можа выскачыць усьлед за думкаю за краты, у цішыню чароўнай веснавой ночы. Ня раз да болю ў пашчэнках, моцна сьціскаючы зубы й плюшчачыся так, што аж балелі вочы, стараўся потым Грыневіч заціснуць мазгі, каб яны, зрабіўшыся меншымі, не давалі прастору думкам... Так, астрог умеў даймаць, умеў паказаць сваю сілу!

    І аднак, успомніўшы цяпер аб астрогу, Грыневіч як быццам нават пашкадаваў аб ім. Усё ж такі гэта былі найлепшыя гады! Каб вярнуць іх назад, зь іх ідэалізмам, зь іх напалавіну дзяцінным незнаёмствам зь сьветам і верай у трыюмф дабра, — у канцы, каб вярнуць зноў тую Гальготу, што давала гэтулькі перажыткаў, ён ахвотна адступіўся б ад свае нуднай, бясьчыннай сыбірскай волі.

    І яшчэ што даў бы астрог гэты: злучэньне са сваймі, пакінутымі тамака ў родным месьце маткай і сястрой. Быў яшчэ брат малюпаценькі, з круглымі шчочкамі й вясёлымі чарнушкамі-вочкамі, якія залзавелі пры расставаньні, калі маленькія ручкі моцна абхапілі шыю Грыневіча, але ён, пакінуты бясклопатным неразумным дзіцяцем, ня быў так блізкі, як маці й сястра, Шчыры прыяцель ад тых дзён, як Грыневіч пачаў сябе помніць, і апякун да самай разлукі, — матка й выгадаваная ім на руках, перажыўшы зь ім шмат дамовых радасьцяў і нягод, лёгкая, як козачка, быстрая, разумненькая дзяўчынка — сястра, былі той сілай, каторая заўсёды цягнула яго дамоў. Для іх ён яшчэ трымаўся за жыцьцё ў гэтай няпрыветнай, суровай і страшна маркотнай сыбірскай глушы, дзеля іх толькі браўся за ўсякую работу, каб мець права напісаць ім праўду, што ні ў чым ня мае недахопку, і часамі паслаць ім маленькі падаруначак.

    Было яшчэ каханьне, якое, аддзеленае ад роднага краю тысячамі вёрст, цэлыя гады білася ў перадсьмяротным скананьні, перамагло яго й засталося, — але толькі як вялікі, ясны ўспамін.

    За сям’ёй і каханьнем дамоў цягнула Грыневіча яшчэ грамадзкая праца, але яна была тым паветрам, без каторага цяжка, але неяк можна было трываць, замяняючы жыцьцё — друкам, а чыннасьць — цяжкою фізычнаю працай.

    ... Зьбіваючыся, круцячыся, як рой вясёлых мушак, віліся думкі, напамінаючы то дзіцячыя гады, то даўнейшых прыяцеляў у небясьпечнай патаемнай працы, то астрог, то школу, то сям’ю, то ссылку. Грыневіч ня ўбачыў, што увайшоў у ваколіцу вёскі, хаця для гэтага яму давялося ўзыйсьці па абсаджаным хвойкамі ўзьезьдзе на высокі бераг, дзе стаяла вёска. Галасы дзяцей, што бегалі па вуліцы, прабудзілі яго ад думак, і адразу напомнілі, што трэба недзе знайсьці начлег і падумаць аб ядзе.

                                                                                     ІІ.

    Доўга аб тым, куды пайсьці, Грыневіч не разважаў. У кішэні ў яго ляжала пятнаццаць рублёў, а з грашмі, як ён ужо пераканаўся, ува ўсякую хату прыймуць. Якраз другім з краю стаяў нечы нанова пабудаваны двор з высокімі, сыбірскага кшталту, на дзьве весьніцы, варотамі й шырокаю форткаю. У гэты двор Грыневіч і зайшоў.

    На ганку новай, з памаляванымі ў нябескі колер аканіцамі хаты, яго спаткала сама гаспадыня, каторая, відаць было, толькі што адарвалася ад нейкай работы, каб паглядзець, на каго так моцна брэша прывязаны каля сьвірна сабака.

    Зьмераўшы адным быстрым, уласьцівым для сібірскіх жанок поглядам незнаёмага ёй чалавека, гаспадыня стаяла моўчкі, чакаючы, што ён ёй скажа.

    Асьвечаная шчырванелымі праменьнямі сьхіленага на захад сонца, высокая поўная жанчына, яна з сваёй высока ўзьнятай, у белай намітцы, галавой, з крышачку халодным і кпінкавітым сьвятлом у вачох, здавалася тут праўдзівай гаспадыняй, царыцай гэтай загароды. Грыневіч зьняў шапку й пакланіўся.

    — Добры вечар, хазяюшка, — сказаў ён.

    — Ждраштуіш! Чо шкажыш? — адказала гаспадыня, выгаворваючы словы сваёй сібірскай гутаркай.

    — Заначаваць думаю ў вас, калі дазволіце.

    — А ты ц’іх будес? — папыталася гаспадыня.

    — Ад Маркавых, — назваў Грыневіч тую вёску, у якую быў прыпісаны на пасяленьне.

    — А ў Маркавых ц'іх будес? — пыталася далей жанчына, выяўляючы звычайную у сыбіракоў недаверлівасьць да незнаёмых людзей.

    — Ды я політычаскі, разьве ня відзіш, хазяйка, — адазваўся ўжо крыху злуючы Грыневіч, катораму гэтыя выпытваньні на кожным начлезе ўжо апрыкрэлі.

    — А, ну-ж чо, проході начуй, — сказала разам упэўніўшы сябе ў васобе незнаёмага чалавека гаспадыня і ўступіла праз адчыненыя дзьверы ў хату, прапускаючы за сабой гатовага ўжо раззлавацца начлежніка.

    Шырокія, зь вялікім, на чатыры створы “італьлянскім” акном, сені, каторымі ўся будыніна перадзялялася на дзьве палавіны — “хадзяйскую” й для гасьцей, — яшчэ раз прыпомнілі Грыневічу, што заўтра сьвята. Нанова пабеленыя сьцены й зялезная печка, і ачышчаная ад саломы падлога проста блішчэлі ў насоўваючым праз акно змроку й сьведчылі, што хата мае добрую гаспадыню. Звычайнага лахмацьця, якое заўсёды вісіць на ўбітых у сьцяну “сьпічках”, тутака ня відаць было й толькі каля самага ўвойсьця ў сені вісела на калочках на сьцяне конская зброя — тры хамуты й шлеі ў поўнай спраўнасьці. Усё гэта Грыневіч прыцеміў адным вокам, адразу, толькі пераступіўшы парог і зачыніўшы за сабой дзьверы. Гаспадыня нават не пачакала, пакуль ён ськіне з плеч сваю хатомку й распранецца, і нічога не сказаўшы, так, як бы яго й зусім ня было, пайшла сабе далей на “хадзяйскую” палавіну, дзьверы да якой стаялі рашчыненымі. Але Грыневіч гэтым ні мала ня стрывожыўся, добра ведаючы, што сыбіракі шмат слоў траціць ня любяць. Ён паволі зьняў хатомку й палажыў яе на стаячы ў правым кутку, каля вакна, куратнік, зьняў шапку й павесіў яе на адзін калок, потым павесіў свой “азям” на другім калку, добра выцер аб паложаны пад дзьвярыма бярозавы мацік свае намоклыя ў дарозе “ічагі” й тады, уступіўшы ў хату, сказаў, хоць нікога ня было відно: “Здравствуйце!”

    Хата, у якую ён уступіў, была досыць вялікая. Малёваная цёмнаю хварбаю перагародка, пачынаючыся ад дзьвярэй, дзяліла яе на дзьве палавіны. У тэй палавіне, у каторую ўвайшоў Грыневіч, каля сьцяны, у якой былі прасечаны дзьверы, стаяў ложак, далей, каля дзьвёх надворных сьцен стаялі лавы, а ў левым кутку, пад абразамі, стаяў накрыты напалавіну белым абрусам стол. Адказ на сваё прывітаньне Грыневіч пачуў з другой палавіны, так званай “куці”, дзе гаспадыня, мусіць, нешта перамывала, бо адтуль чуцен быў пляск вады й бразганьне спушчанай у ваду глінянай пасуды.

    — Проході, посіді, — адказала яму гаспадыня, каторая толькі адна была ў хаце. Грыневіч, аднак, ня сеў, але, падыйшоўшы да дзьвярэй, якія вялі ў куць, папытаўся ў гаспадыні, што стаяла каля стала з пасудай: “Ці ня можна было б, хазяюшка, чайку ілі поесть чего-нібуть у вас дастаць?”

    — Поісь? — адвярнулася да яго гаспадыня, — чё-с я тебе дам поісь, — у наш віть пошт?

    — Ды і ў мяне сягоньня пост, хазяюшка, бо ад самага цямна яшчэ нічога ня ўкусіў, аж жывот падцягнула, — засьмяяўся Грыневіч, не адыходзячы ад дзьвярэй.

    — Вот ті мне бацюскі! — зьдзівілася гаспадыня, — экій ты, паря, і ні шказал, што с утра не ел. Ну, посіді, я тебе редецкі ш квашам ізлазу, а потом і цай будем піть. — А потым, раптам успомніўшы, папыталася: — Ты может в баню пойдзёс? Вон напротів уліцы, в ней как раз теперь музыкі. А посьле бані і поісь дам, — дадала яна, як бы ўгаворваючы Грыневіча не адмаўляцца ад лазьні.

    Прапанова пайсьці ў лазьню спадабалася Грыневічу, і ён, не разводзячы аб гэтым далей гутаркі, папрасіў сабе ў гаспадыні венік, бо хацеў папарыцца, і пайшоў, накінуўшы на плечы “азям”, дзеля таго, што ўжо зьвечарэла й на вуліцы было халаднавата.

    — Пар в баню! — сказаў ён, пераступаючы высокі парог напоўненай пякучай парай і ёдкай горкасьцю нявыйдзенага зусім дыму маленькай курнай лазьні. Праз густую пару, што ахутвала ўсё, ня можна было разабраць, колькі чалавек мылася ў лазьні, але Грыневіч здагадаўся, што іх было толькі двох, хаця на яго прывітаньне адазваўся толькі адзін голас з палатак, адкуль чуваць было хвастаньне венікам.

    — Мілості просім! Кто это, Захар Мітрыч, ты? — пачуўся адтуль крыху грубаваты, але прыемны мужчынскі голас.

    — Не, гэта я; папрасіўся на начлег, ды вот хадзяйка мне сказала, што ў вас ёсьць баня! — выясьніў Грыневіч абмылку чалавека, што адказаў яму.

    — А, гость будзеш! — сказаў той самы голас з палатак, — прахаді, прахаді, баня харошая, пару многа, только гарчіт малость, — ранавата шкуталі. Ты, Федьча, дай ему саечку, — скончыў гаспадар (гэты быў ён) і зноў пачаў хвастацца венікам.

    “Федьча”, да каторага ў часе гутаркі ўсьпеў прабрацца Грыневіч, аказаўся не хлапчуком, як выснаваў сабе Грыневіч зь яго імя, сказанага гаспадаром, але чалавекам каля паўсотні гадоў, з маршчыністым тварам і клінчастаю барадою, што пачынала сівець. Гэта быў таксама гаспадар зь вёскі, але жыў бедна, бабылём, часта наймаўся да іншых на работу і ў лазьню ўпрасіўся таксама ня маючы каго, каб “шкутаць” сваю, разваленую ад няўжываньня, лазенку. Ён моўчкі, не ўстаючы з тапчана, на каторым мыўся, падаў Грыневічу дзеравяную судзіну для мыцьця і, матнуўшы галавой, сказаў толькі адно слова — “там”, паказваючы гэтым, дзе трэба шукаць ваду.

    Вымыўшыся й адзеўшыся, выйшаў Грыневіч, як прыйшоў, адзін з лазьні, у каторай ён доўга раскошваўся цяплом, што ажыўляла ўсе жылачкі ягонага, змучанага сямідзённай хадой ад цямна да цямна цела. На вуліцы яшчэ ня зусім сьцямнела, але на бялявым небе зьявіліся ўжо ў некаторых мясцох бледныя зоркі. Гаманкі веснавы дзень у вёсцы заціх. Ня зьнікшы яшчэ зь зямлі, сьнег блішчэў сваёй цьвёрдай скарынкаю на полі за пераплотамі гародаў, дзе ў далі, за ракой, насупіўшыся, стаялі пацямнелыя горы. Далёкі, глухаваты шум ручая, што ськінуў зь сябе зімовы сон, сьведчыў аб недалёкім, за тыдні два-тры, трыюмфе вясны. У хаце, куды не сьпяшаючыся, набіраючы поўныя грудзі яшчэ ня зусім астыглага ад дня, сьвежага паветра, пайшоў Грыневіч, ён засьпеў ужо сьвятло. Маленькая лямпачка на сьцяне кідала скупаватае сьвятло на стол, на каторым стаяў закіпелы самавар, высокі “тувіз” спад квасу, тры кубкі, міска зь цёртаю рэдзькаю й ляжаў невялічкі баханак хлеба. Гаспадар, выйшаўшы з лазьні раней за Грыневіча, сядзеў ужо за сталом і наліваў сабе квас з высокага тувіза. Гаспадыня стаяла каля драўлянай ляжанкі, прымацаванай да печы, каторая адным сваім бокам выступала з-за перагародкі на сьвятліцу, і зьбірала нейкія рэчы.

    — С лёгкім паром! — прывітала яна Грыневіча і, не чакаючы яго падзякі, папыталася далей: — ну, харашо мылша, мой хазяін гаварыт, рана шкуталі?

    — Спасіба, хадзяйка, баня харошая і зусім ня горкая, — адказаў Грыневіч, хочучы падзякаваць гаспадыні і разам, пахваліўшы, заступіцца за яе перад гаспадаром, што зрабіў, відаць, загану жонцы.

    — Ну, штупай к штолу, поужнай. Хажаіна ні зді — он у меня пошной, севодня говеет, — сказала гаспадыня й зноў адвярнулася да свайго дзела — зьбіраньня сабе бялізны.

    Прывітаўшыся за руку з гаспадаром, што агледзеў яго цікавымі вачыма. Грыневіч сеў за стол і, падсунуўшы да сябе міску зь цёртай рэдзькаю, пачаў з апэтытам галоднага ўвесь дзень чалавека есьці, каротка адказваючы на распытваньні гаспадара.

    Гаспадар быў моцны, шыракагруды, у поўнай сіле малады чалавек. Круглаваты твар яго зь невялічкімі вусамі й спакойнымі, шэрымі вачыма, не здаваўся ані пекным, ані непрыемным і выдаваў вялікую сілу, поўнае задаваленьне ўсім і крышачку флегматычнасьць. Ён паволі, быццам і ня надта цікавячыся, распытваўся ў Грыневіча аб тым, адкуль ён родам, ці даўно жыве у засланьні, дзе жыў і як жыў, і далей аб усім падрабязна. Гаспадар пытаўся, Грыневіч, ужо прызвычаены да гэтых допытаў сваёй шасьцігоднай сыбірскай практыкай, адказваў таксама ў кароткіх словах, і гутарка, мабыць, неўзабаве скончылася б, каб у яе ня ўступілася гаспадыня, каторая таксама схадзіла памыцца і цяпер, уся рашчырванеўшыся ад жару, села за стол выпіць шклянку гарбаты. Яна так весела загаварыла да Грыневіча, — халадок у яе вачох прапаў і замяніўся цяпер сьветлымі іскрачкамі, — што ён пачуў сябе як бы ў сваёй хаце й зрабіўся больш словаахвотным. Расказаў уважным слухачам аб сваім горадзе, аб сваіх родных, аб колькіх выпадках на выгнаньні й мусіць гаварыў бы яшчэ доўга, каб гаспадыня не перапыніла яго, устаўшы ад стала.

    — Ну, теперь пуссайце, музыкі! Буду убірать ша штала, — сказала яна, падыймаючы за ручкі самавар. — Ідзеце адпачнеце крыху, — дадала далей па-свойму й вынесла самавар у “куць”.

    Кароткае заклапатаньнс Грыневіча, які падумаў, куды яму легчы, разьвязаў гаспадар, сказаўшы, устаючы з лавы, што мусіць Грыневічу давядзецца легчы ў сенях на куратніку, бо ў летняй хаце ложак заняты яго хвораю маткай, аб каторай гаспадыня ўспамінала, седзячы за сталом, і насіла ёй гарбату.

    Калі Грыневіч ужо лёг адпачываць, палажыўшы сабе пад бок “азям”, а ў голаў хатомку, — на парозе з хаты ў сені паказалася гаспадыня.

    — А цябе трэба разбудзіць “к жаутрінай”? Где уз будіть! Поді жавтра рана уйті захочаш! — сказала яна, ні то пытаючыся, ні то проста так сабе, каб яшчэ пагаварыць аб нечым. На адказ Грыневіча, што заўтра ён у дарогу ня пойдзе, але й на “заутраную” таксама ня хоча йсьці, а лепш адпачне, гаспадыня зьвярнулася да яго зь нечаканай просьбай:

    — Ты вот чё жджелай, паря, позалуста! Мне ахота шхаджічь в цэрках з мужіком, так я тебя разбузу, ты постерегі ізбы-та. I маменькі зделас чёнібуть, піть ей подаш, чёлі там. А я сказала, стоб она не боялася, — закончыла гаспадыня сваю просьбу.

    На гэта Грыневіч згадзіўся, і гаспадыня, падзякаваўшы яму, не перашкаджала далей заснуць,

                                                                          ІІІ.

    Прачнуўся Грыневіч, пачуўшы, што нехта яго трасе за плячо. Адплюшчыўшы вочы, ён убачыў гаспадароў, мужа й жонку, ужо зусім адзетых, каб ісьці ў царкву. На дварэ за вакном гулка бомкалі званы. Гаспадыніна рука трэсла яго за плячо, а гаспадар стаяў подаль і прыязна ўсьміхаўся.

    — Эк тебя ражашпало! — сказаў ён з кароткім сьмяшком. — Ну, паря, мы пойдем в церкву, а ты тут домовнічай, ні спі. Мамка воды может попросіт, так даш.

    — Добра, — сказаў ужо зусім ачнуўшыся Грыневіч, — ідзеце, а я спаць ня буду.

    — Проссай!

    — З Богам!

    Перад тым, аднак, як выйсьці, гаспадыня зазірнула ў летнюю сьвятліцу, дзе ляжала хворая матка. „Мама, — сказала яна голасна, — мы пайшлі ўжо, а тут з табой Мікалай застанецца”. Мікалаем звалі Грыневіча, аб чым гаспадыня даведалася яшчэ зь вечару з гутаркі за гарбатай. У адказ ёй пачуўся слабы старушачы голас: “Добра, дачушка, ідзеце, а я й адна пабуду!”

    Кіўнуўшы яшчэ раз прыветліва да яго галавою, выйшла й гаспадыня. Грыневіч застаўся адзін з хвораю старушкай. Тое, што ён пачуў перад выхадам гаспадыні, яго і зьдзівіла, і страшэнна зацікавіла, і... можа ўзрадавала, — у гэтым ён не пасьпеў яшчэ разабрацца.

    Бабка гаварыла па-беларуску! Словы, якімі яна адказала сваёй нявестцы, зьвінелі, як тыя, каторымі ён думаў. Адкуль тут яго родная мова? Каб выясьніць пытаньні, што хвалявалі яго розум, ён бы ахвотна пайшоў у тую сьвятліцу, дзе ляжала матка гаспадара й пачаў бы зь ёй гутарку. Але баяўся, будучы чужым чалавекам у хаце, гэта зрабіць, каб не напалохаць старушку.

    Заснуць, ведама, цяпер, нават каб і схацеў, ён бы ня мог і ляжаў на сваім куратніку, прыслухоўваючыся да ўсіх шаргатаў і робячы ўсялякія здагадкі. Доўгі, цяжкі кашаль зь летняй сьвятліцы, у якой ляжала старушка, разпалохаў думкі Грыневіча. Падумаўшы, што ёй можа цяпер запатрабавацца якая-небудзь помач, і што гэта можа найлепшы выпадак, пры якім найзручней зь ёй разгаварыцца, ён заскочыў з свайго месца на куратніку і, знайшоўшы ўпацёмку дзьверы, зайшоў у памяшканьне старушкі. Тая ж самая лямпачка, якая сьвяціла пры вячэры, стаяла цяпер тутака на стале й з прыкручаным кнотам давала яшчэ меней сьвятла. Таксама, як і ў гаспадарскай сьвятліцы, тут каля сьцяны, у якой былі дзьверы, стаяў ложак, а на ім Грынвіч пабачыў укрытую цёплай і лёгкаю “ушканьняй” коўдрай, лежачы, з чорнай хустачкай, завязанай на галаве старушку.

    — Можа вам чаго трэба, бабулька? — папытаўся ён, яшчэ не адышоўшы ад парогу.

    — Вады, дзеткі... падай, вунь, на стале ... — пачуў ён перабіваны кашлем адказ.

    Пакуль старушка піла паданую ёй рассалоджаную ваду, Грыневіч разглядаў яе высахлы ад старасьці й нядугі зморшчаны твар. І дзіўная рэч — у рысах ніколі нябачанага дагэтуль твару ён убачыў нешта знаёмае, даўно-даўно ўжо бачанае й мілае.

    Прыймаючы з сухой, пачарнелай ад веку й працы рукі недапіты кубак з салодкай вадой, Грыневіч раптам успомніў другое аблічча, такое падобнае да гэтага й бачанае ў такіх самых абставінах.

    На старым, абітым пры пераездах з кватэры на кватэру, аблыселым ад даўгой службы ложку ляжыць, укрытая дзьвюма саматканымі коўдрамі, старушка. Сутаргі даўгога, цяжкога, паўстрымванага кашлю: варушыць рукамі, якія, выцягнуўшыся спад цяжкіх коўдраў, дарэмна стараюцца ўтрымаць каля засмаглых вуснаў кубак з салодкай гарбатай. Ля ложка стаіць хлопчык гадоў дванаццацёх і, бачачы бабуліну бяспомачнасьць, бярэцца ёй памагаць. Адна рука асьцярожна падтрымвае бабульчыну галаву, а другая бярэцца за кубак... Дзякуй, дзетачкі!” — чуе хлопчык за сваю паслугу...

    — Дзякуй, дзеткі! — пачуў Грыневіч, ставячы недапіты кубак на стол. — Такі гэты кашаль неадступны, хадзіць не дае, ані ляжаць.

    Цяпер Грыневіч ужо не баяўся патрывожыць старушку. Ён сьмела падыйшоу да ложка й папытаўся з спачуцьцём у голасе:

    — А ці ж даўно нядужаеце, бабулька?

    — Якая мая хвароба, дзеткі! Вось ужо веку дажыла, мусіць. Тады лягу, тады лягу... А ўсё толькі адзін кашаль і даймае, старасьць, мусіць ...

    — Хіба ж вам так шмат гадоў, бабулька?

    — Ой, шмат, шмат! Усіх і ня ўспомню... Ну, вось сам палічы, калі радзілася я за два гады перад першым паўстаньнем...

    — Скуль жа, бабуля, ведаеце аб паўстаньні? — ухапіўся Грыневіч за гэтыя словы, якія маглі быць ніцьцю, што прывяла б яго да выясьненьня цікавага пытаньня.

    — Паўстаньне ... дык яно ж каля нас было ... Яшчэ мой нябожчык бацька гэтых паўстанцаў у лесе хаваў, — лесьніком служыў у князя...

    — Якім жа спосабам вы, бабулька, сюды папалі, — ці з бацькам за паўстаньне?

    — Не, не, што ты, дзеткі! Якім там з бацькам за паўстаньне, бацька мой у паўстаньні зусім ня быў, — запярэчыла жыва старушка, як бы баялася, што яе нябожчыка бацьку й запраўды могуць саслаць яшчэ раз у Сыбір разам зь ёю... — Гэта я з мужам сюды прыйшла, з мужам, з мужам, — тлумачыла яна Грыневічу, стараючыся адхіліць небясьпечнасьць, навіслую над дарагім, жывым у яе галаве сьценем.

    — А муж як сюды папаў? — папытаўся далей Грыневіч. — І ці даўно?

    — Муж? — адазвалася, адразу паспакайнеўшы й пасмутнеўшы, старушка, — а муж, таксама даўно... От, Васіль, гэты сын, што тут жыве, яшчэ тады не радзіўся, ён радзіўся ўжо, як мы тут восем гадоў пражылі, а яму ўжо можа пад сорак гадоў будзе... Мужа, дзеткі, заслалі сюды за мяне, нявіннага, дзеткі, за мяне. Бачыш, я тады, хоць двое дзетак ужо мела, але маладая жанчына была. А ў нашага пана нябожчыка аканомам быў пан Ігнат, зухаваты такі паніч, Бог яго ведае, скуль родам. Дык вось, гэты Ігнацы, дай Бог яго душачцы спакой, і прычапіўся да мяне з сваймі залётамі. Куды б я толькі не паткнулася з хаты, ці ў царкву, ці ў поле, тут і ён са сваймі залётамі. А я свайго Васілька любіла й на ніякага паніча не прамяняла б. От і даў мне Бог дурасьці: узяла ды паскардзілася адзін раз Васілю свайму на паніча. Ён і ўськіпеў, і раз паніча пры людзях аблаяў, а потым узяў ды ў карчме пахваліўся, што адвучыць гэтую панскую пугу на чужых жонак замахвацца... А потым знайшлі паніча каля лесу на дарозе... забітага... Як ехаў ночы ў сваёй каламашачцы, так нехта стрэліў зь лесу й забіў... Ну й прычапіліся да майго Васіля, — ён жа часам і з стрэльбай хадзіў... Так і засудзілі на пасяленьне. От і я зь ім пайшла, — скончыла старушка сваё апавяданьне.

    — Бабулька, а дзе вы тады жылі, як гэта здарылася? — папытаўся з жывасьцю Грыневіч.

    — У Грыччыне, можа чуў калі, дзеткі?

    — А... — і Грыневіч запнуўся на паўслове. — Не, ня чуў, бабулька, і ня ведаю, — паправіўся ён праз момант, — ня чуў, ня чуў...

    У гэты самы час першы гук царкоўнага “чырвонага” звону вылецеў спад нізкіх арак старой драўлянай званіцы й панёсься па сьвеце.

    — Вось ужо і ў званы б’юць, — пачуў праз звон у вушох Грыневіч слабы старушачы голас.

    Ня ведаючы, што рабіць, стаўшы перад ложкам на калені, ён пачаў цалаваць гэтую маленькую, сухую, учарнелую руку, якая ціхенька дакранулася да яго. Тутака, у страшнай сыбірскай самоце, ён знайшоў родную душу. На гэтым ложку перад ім ляжала сястра яго роднай бабулькі, што так кахала яго да сьмерці, і ад якой ён ня раз чуў апавяданьне аб гэтай “другой бабцы”, што прапала Бог ведае дзе ў далёкім Сыбіру.

    Сьлёзы, няма ведама ад чаго выплыўшы з вачэй і капнуўшы на руку старушцы, выклікалі ў яе спачуваньне да невядомага ёй “пасяленца”. Другая рука ласкава апусьцілася на гэтую чужую галаву, гора каторай было блізкім і зразумелым для старушкі.

    — Нічога, нічога, дзетачкі, ня плач! Яшчэ малады, яшчэ Бог дазволіць убачыць сваіх, — пацяшала яна Грыневіча, што слухаў гэтыя словы ў нейкім паўзабыцьці. /Вольная Беларусь. № 16. Мінск. 1918./

    “Апавяданьне “Сьвята” – гэта ўжо сцэна з жыцьця ў Сыбіры палітычнага пасяленца – выхадца з Беларусі. Па кампазыцыі, стылі, форме твор увабраў у сябе дасягненьні традыцыйнай рэалістычнай навэлы. На першы погляд нічога тут няма незвычайнага. Вось ідзе сабе Грыневіч па дарозе ўжо не першы дзень, пераадольвае пешшу незьлічоныя сыбірскія кілямэтры. Сам-насам са сваімі думкамі і ўспамінамі. А потым у вёсцы просіцца на начлег, трапляе ў лазьню, пасьля чаго была вячэра і гутарка з гаспадарамі - праўда, не сказаць каб асабліва цікавая. Уся гэтая асноўная па памеры частка нічым асаблівым не ўражвае, хаця і ўяўляе сабой калярытны малюнак жыцьця не толькі пасяленца. які відаць па ўсім, задамавіўся і акліматызаваўся тут, але і карэнных сыбіракоў. Гэта былі самыя звычайныя праявы паўсядзённага жыцьця з яго нічым не адменным і клопатамі, буднямі і сьвятамі. І раптам зусім неспадзяваны паварот, у выніку якога шырока разгарнуліся прасторавыя – геаграфічныя - рамкі падзей, прытым яны аказаліся ўплеценымі ў такі гістарычны кантэкст, што ахапіў амаль цэлае стагодзьдзе з жыцьця беларускага народа. Грыневіч сказаў пра сябе, што ён “политический”. Яго крамольная дзейнасьць ва ўяўленьні чытача магла зьвязвацца перш за ўсё з рэвалюцыяй 1905-1907 гадоў. А старая жанчына ў гутарцы згадвае першае і другое паўстаньні. гэта значыць 1830-1831 і 1863-1864 гады. Вось так нечакана ўстанавілася пераемная сувязь паміж трыма рэвалюцыйнымі выбухамі на беларускай зямлі”. /Казберук Ул.  Церневыя і лаўравыя вянкі Алеся Гаруна - // Алесь Гарун.  Сэрцам пачуты звон. Паэзія, проза, драматургія, публіцыстыка. Мінск. 1991. С. 20./

    Адзначым, што “Галоўнымі насельнікамі Кірэнгі з’яўляюцца сяляне. “Белыя якуты”, як часам завуць іх за “сюсюканьне”, “прышэптваньні” і “картаваньне”. У першы час нават цяжка здагадацца, што размова вядзецца на рускай мове. Вось некаторыя тэрміны: сука, замест щука, шахар – сахар, целовек – человек”. /Телятников А.  Забытый край (Река Киренга). // Ленские волны. № 6. Якутск. 1915. С. 14./ Разам з гэтым у прыленскіх насельнікаў мова трохі мае беларускія рысы. Калі я яшчэ вучыўся ў Якуцкім рачным вучылішчы, дзе курсанты групаваліся па зямляцкаму прынцыпу, і я, як ураджэнец пасёлка Асятрова Вусьць-Куцкага раёну Іркуцкай вобласьці, належаў да групоўкі верхнеленскіх. Неяк да нас завітаў хлапец па прозьвішчу Падлеўскі з гідратэхнічнага аддзяленьня і мне, які ўжо пражыў каля 6 гадоў у Беларусі, дзіўна было чуць з ягоных вуснаў словы з беларускімі канчаткамі – сеў, пайшоў, устаў і г. д. Таму я запытаўся ці не з Беларусі ён? Падлеўскі аказаўся з ваколіцаў Качуга. Мой аднакурсьнік Валодзя Ходзька пацьвердзіў што і ў Жыгалава шмат хто так гаворыць. Гэтага не абспрэчваюць і навукоўцы: “Незалежна ад якасьці цьвёрдай формы –л- пасьля галосных перад зычнымі, а таксама напрыканцы слова замяняецца –ў- нескладовым. напрыклад: доўгъ меўкъ, учиўся, стоў, удариў”. /Бобрякова Н. А.  Говоры Киренского района Иркутской области от Киренска до Чечуйска (фонетико-морфологический очерк). Москва. 1961. С. 8./ “Так тарапиўся, ажна упаў. Киренский р.” /Иркутский областной словарь. Вып. 1. Иркутск. 1973. С. 23./

    “Сплаў, г. з. рух несамаходнага судна за кошт воднае плыні, які з-за недахопу параплаваў шырока выкарыстоўваўся на Лене, бо будаўнічага лесу хапала. Цэнтры суднабудаваньня былі ў Качугу, Верхаленску, Жыгалаве ды Кайманаве (па рацэ Куце)”. /Молодых И. Ф.  Пути сообщения Якутии. // Якутия. Ленинград. 1927. С. 625./ З-за вялікіх адлегласьцяў ды таннасьці будаўнічага матэрыялу сплаўныя судны ішлі толькі ў адным напрамку, а ў канцавым пункце разьбіраліся на дровы або будаўнічы матэрыял. Сплаў ажыцьцяўляўся толькі ў сьветлы час, але ўсяроўна былі частыя пасадкі на мель, што вымагала цяжкае працы па з’ёмцы судна.

    “Барка – несамаходнае, безпалубнае пласкадоннае судна з тупымі канцамі”. /Словарь морских и речных терминов. Т. 1. Москва. 1955. С. 22./ “Тэрмін “барка” таксама быў зборным азначэньнем усіх сплаўных суднаў, як самы распаўсюджаны”. /Кузнецов В. П.  Речные деревянные суда. Москва. 1956. С. 27./ “На Нёмане існавалі беларускія баркі”. /Кузнецов В. П.  Речные деревянные суда. Москва. 1956. С. 27./ Таму для Алеся Прушынскага гэтая назва была больш роднаснай за іншыя. У 1900 годзе на Лене было пабудавана “155 барак, 69 полубарак, 240 павузкаў, 191 карбаз і звыш 700 лодак. Суднабудаўнічым промыслам займалася 2570 чалавек, сплавам – 1400 чалавек. Прыкладна на гэткім узроўні стан сплаўнога суднаходзтва застаецца да самай рэвалюцыі”. /Павлов А. С.  Лена – река труженица. // Ленский водник. Якутск. 28 августа. 1991. С. 4./

    Рух суднаў на Лене ў адваротным накірунку, у дапараплаўны пэрыяд, быў адзінкавы, калі вывозілася вялікая партыя футра або штосьці іншае цэннае ці важнае. Тады “судны з Якуцка да Кірэнску цягнуцца людзьмі, а далей коньмі”. /Щукин Н.  Киренский округ Иркутской губернии. // Журнал министерства внутренних дел. № 10. СПб. 1856. С. 40./

 

    Сасланыя паўстанцы 1863-1864 гг. працавалі на Усьць-Куцкай саляварні ды вінакурным /саляным/ заводзе. У вёсцы Панская, траха вышэй па Лене за Макарава, якой ўжо няма на сучасных картах. /Павлов А.  Лена от истока до устья. Якутск. 1994. С. 34./ “Мы нарыхтоўвалі лес у 15 км ад аэрадрома. які паміж вёскамі Балахня і Хабарава, у мясцовасьці, якая называлася Польскім хрыбтом”. /Горюшин И. И. строим аэродром в Киренске. // Трасса мужества и дружбы. Якутск. 1992. С. 199./ Паміж Кірэнскам і Усьць-Кутам знаходзіцца вёска Казімірава. Па словах Лепецкага раней на Сыбіры ўсіх палякаў звалі Казімерамі Казімеравічамі, як ангельцы ў Эгіпце кожнага араба – Мухамед ... “Ёсьць назва бліжэйшай мясцовасьці “Казімірава” а таксама тракт, званы, на адрэзку ад Кірэнска да вёскі Забор’е, “Польская дарога”. ... Як успамінаў ў 30-х гадах старшыня Кірэнскага раённага савету Сямён Андрэевіч Карповіч “яе будавалі палякі-паўстанцы”. “Яшчэ пару гадоў таму – казаў старшыня Кірэнску – стаяў пры гэтай дарозе польскі каталіцкі крыж. Зараз ўжо няма. Зваліў яго вецер, а пазней нехта падабраў яго на дровы”. /Lepecki M.  Sibir bez przekleństw (podoróż do miejsc zesłania marszałka Pilsudskiego). Warszawa. 1934. S. 105-106./ Вызначэньне “Полякишовцев” на Лене ёсьць і ў В. Караленкі. /Короленко В. Г.  Сибирское наречие. // Короленко В. Г.  Записные книжки (1880-1900). Москва. 1935.С. 57, 433./ Юзаф Чахович, які нарадзіўся ў 1842 годзе, за ўдзел у паўстаньні сасланы ва Ўсходнюю Сыбір. За ўдзел у выданьні ў паселішчы Чарамхова Іркуцкай губэрні рукапіснага часопіса “Meteor” прылічаны ў 1866 годзе да Макараўскай воласьці Кірэнскай акругі Іркуцкай губэрні. Жыў у паселішчы Хабарава ля Кірэнску. Быў у 1872 годзе дадзены білет тэрмінам на 4 месяцы для адлучкі ў Якуцк пад час працы ў Ленскім параплаўстве кампаніі “Дружба”. /Коваль С. Ф. «Метеор» - рукописный журнал польских ссыльных в Сибири. // Русско-польские революционные связи 60-х годов и восстание 1863 года. Москва. 1962. С. 476/ Пэўна ён меў нейкія сваяцкія адносіны да удзельніка паўстаньня Зыгмунта Чаховіча, які ў сваім маёнтку Бяседы меў вялікую бібліятэку якой карыстаўся Янка Купала. /Кісялёў Г.  Бяседзінскія рэмінісцэнцыі. Каліноўскі – Чаховіч - Купала. // Кісялёў Г. радаводнае дрэва. Мінск. 1994. С. 197./

    Былі у Іркуцкай губэрні ды, нават, у Кірэнскай акрузе, і удзельнікі паўстаньня Прушынскія:

    “Тысяча восемьсот шестьдесят восьмом году третьего дня ноября месяца в Иркутской Римско-Католической церкви священник сей же церкви Христофор Шверницкий ... браком сочетал политических ссыльных Роберта Сыльвинского, вдовца 33 лет, с Вероникою Прушинскою 20 лет, девицею, политических ссыльных из дворян Климентия и Юзефы из Марковских Прушинских, законных супругов дочерью”. /НГАБ. ф. 1781. воп. 36. сп. 121. арк. 36./

    “Тысяча восемьсот семьдесят третьего года шестого дня января месяца во время объезда по приходу для исполнения духовных треб по обряду Римско-Католической церкви на Крестовской резиденции частных золотых промыслов Киренского округа настоятель Иркутской Римско-Католической церкви Христофор Шверницкий ... ... браком сочетал поселенцев Антона Холевинского 49 лет с Магдаленою Валайтис, девицею 30 лет, крестьян Ивана и Гертруды с Прушинских Валайтисов, законных супругов дочерью”. /НГАБ. ф. 1781. воп. 36. сп. 123. арк. 12./

   Алесь Прушынскі “працаваў рабочым-грузчыкам у адной з арцеляў Усьць-Кута. Там, дарэчы і запазнаўся з былым ссыльнапасяленцам, таксама беларусам, Захарам Боркам, якому пазьней прысьвяціў верш “Хрыстос нарадзіўся...” /Гарбінскі Ю.  “Народу на алтар свой дыямент прынёс...” Гарун: 1887-1920. // Вяртання маўклівая споведзь. Постаці творцаў беларускай гісторыі ў кантэксце часу. Мінск. 1994. С. 134./

                                                                              * * *

                                                                                              З. Б-ку

                                                   Хрыстос нарадзіўся! Хрыстос нарадзіўся!

                                                   Сьпяваюць у небе анелі:

                                                   Збавіцель для сьвету на сьвеце зьявіўся,

                                                   Збавіцель, якога не мелі!

                                                       “Хрыстос нарадзіўся!” Каб гэтая праўда

                                                       Зьісьцілася, браце, сягоньня...

                                                       Каб ўстала на сьвеце вялікая Праўда,

                                                       Што крыўду у цемры прагоне.

                                                    “Хрыстос нарадзіўся!” Ці ж мала мы чулі

                                                   Такую з нябёс абяцанку?

                                                   А вочы свае ледзь ад сну разамкнулі, —

                                                   Няма і не відна паранку!

                                                       “Хрыстос нарадзіўся!” А дзе ж яго знакі?

                                                       Цяпер я Тамаш і не веру.

                                                       Здаецца мне сьвет, як і быў, адзінакі,

                                                       А ў ім лютаваньне над меру.

                                                    “Хрыстос нарадзіўся!” Не, хіба што будзе

                                                   Яго нараджэньне. Мы знаем,

                                                   Яго дачакаюцца іншыя людзі,

                                                   Не мы дачакаем.

                /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 66./

    “Праца ў арцелі грузчыкаў нягледзячы на тое, што яна была вельмі цяжкая, лічылася той, што найбольш забясьпечвала. У добры год, калі было шмат грузаў, можна было за лета зарабіць столькі, што потым хапала на ўсю зіму, а гэта ў Сыбіры шмат значыла, бо зімой, калі прыпынялася парапалаўны рух, прыпыняўся і магчымасьць заробка... Першы вясеньні сплаў прайшоў, грузка ў Вусьць-Куце зусім амаль супынілася, і я ўжо пачаў чакаць выпадку, як бы уехаць з Вусьць-Кута. Такім выпадкам ледзь не зьявіўся прыезд ва Вусьць-Кут Керанскага, які ехаў па даручэньні Савета Прысяжных Павераных на Ленскія капальні, дзеля расьсьледаваньня на месцы справы аб расстрэле ленскіх рабочых. Да Вусьць-Кута Керанскі даехаў на параплаве, які не пайшоў далей ў ніз па Лене, а вярнуўся зварот ў Жыгалава. Такім чынам, Керанскі і заграз на некалькі дзён ва Вусьць-Куце. Вусьць-Куцкая калёнія ссыльных скарысталася гэтым выпадкам і папрасіла Керанскага зрабіць нам інфармацыйны даклад аб тым, якія уражаньні зрабіў на рабочых Ленскі расстрэл. Сабралася наша калёнія за сялом на беразе Лены, і я, як зараз, бачу ў кальцы нашай групы невялічкую фігурку Керанскага, які узмоцнена жэстыкулюючы, інфармаваў нас аб настроях рабочых Пецярбурга і ўсёй Расеі. Ніхто з нас тыды не падазраваў таго, што, праз пяць гадоў рэвалюцыйная хваля так высока ўзьнясе гэтага скромнага на выгляд чалавека. Керанскі сьпяшаўся, ён жадаў як мага хутчэй папасьці на капальні. Прачакаўшы тры дні параплава і не дачакаўшыся яго, ён вырашыў ехаць да Кірэнска на лодцы. Дзеля таго, каб найхутчэй папасьціў Кірэнск і там сесьці на параплаў, ён вырашыў ехаць дзень і ноч і для гэтага яму патрэбны былі весьляры. Мы хутка склалі групу весьляроў, у якую патрапіў і я. Знайшлі крытую вялікую лодку, атрымалі у Керанскага грошы, закупілі прадукты і праз гадзіну павінны былі выехаць з Вусьць-Кута. Але з верху прыйшоў параплаў і адбіў у нас заробак... У Кірэнску ў гэтую зіму, гэта было ў 1913 годзе жыла пад наглядам паліцыі “Бабуля расійскай рэвалюцыі” – Брэшка-Брэшкоўская. Яна займала асобны дамок, каля варотаў якога, заўсёды дзяжурыла двое стражнікаў, у сваіх калматых футрах, заўсёды шлі за ёй. Брэшкоўская не сумавала, бо ў яе ў дамку заўсёды туляліся ссыльныя, вялі гамонкі, чыталі газэты і часопісы ды пілі гарбату з вялікага самавару, які ўвесь час стаяў на стале. Разоў са два і я там пабываў. Брэшкоўская са ўсімі была на ты, была вельмі прыветлівая, але мне не падабалася яе манера – на разьвітаньне, са ўсімі цалавацца”. /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 170- 171./

    Аляксандар Керанскі “наведаў К. К. і застаў яе зусім хворай. Адміністрацыя перашкаджала яе лячэньню, яе вартавалі шэсьць дзікіх якутаў, стэрэрызаваныя месьцічы адказвалі ёй у кватэры. Асобы, якія дапамагалі ёй высылаліся. Жандармэрыя абвінавачвала К. К. у тым, што яна агітуе сярод рабочых, але манухінская рэвізія абвергнула гэта. Жыць пры гэткіх умовах было немагчыма і К. К. згадзілася з довадамі сваіх сяброў і адважылася ўцякаць з пекла, які зрабілі ёй улады... Уцёкі былі задуманы дабра. Таварышы К. К. па ссылцы ў Кірэнску - Уладзіміраў, Макушын, Гардзееў і Андрэеў прыклалі высілкі, каб шпегі, якія выратавалі Брашкоўскую, не прыкмецілі яе адсутнасьці. Бабуля часта хварэла, не выходзіла з хаты і ляжала ў ложку. Замест К. К. лёг у ложак загрыміраваны пад Бабулю Андрэеў, і гэтым усыпіў пільнасьць варты. Калі не памыляюся, быў разарваны па тракту тэлефонны дрот. Уцёкі адкрыліся праз некалькі дзён; была пасланая нагонка; паляцелі тэлеграмы ў Аян і па ўзноўленаму тэлеграфу на Іркуцк. На Якуцкім тракце былі паробленыя засады, якія спынялі падарожнікаў. І вось ужо пад самым Іркуцкам засада выявіла Бабулю, якая была пераапранутая ў мужчынскі касьцюм. Кажуць, з пачатку яе прапусьцілі, але потым спраўнік спахапіўся, дагнаў К. К. і арыштаваў яе. Калі б Бабуля трапіла ў Іркуцк, то там схавалі бы яе так, што паліцыя наўрад ці здолела знайсьці яе. Бабулю пасадзілі ў Іркуцкую турму”. /Попов И. И.  Екатерина Константиновна Брешко-Брешковская Бабушка Русской Революции. Москва. 1918. С. 33./

    “Ад 21 лютага 1913 года, пэўна з выпадку 300-годдзя дома Раманавых, Высачэйшым загадам дазвалялася сасланых на пасяленьне запісваць да безьзямельных сялян. Даваўся пашпарт селяніна з ссыльных” /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 172./ даваў правы жыць па ўсёй Сыбіры і праз чатыры гады і ў Эўрапейскай Расеі.

    “12 сакавіка 1913 году з выселка Мельнічны Кірэнскага павету Язэп Лёсік піша рэляцыю на імя турэмнага інспэктара Іркуцкай губэрні і на імя іркуцкага генэрал-губэрнатара, дзе жадае па маніфэсьце залічыцца ў сяляне. 1 студзеня 1914 г. Я. Лёсік залічаны ў сяляне Мартынаўскай волосці без права пакідаць Сыбір. (169 артыкул Улажэньня аб сасланых)”. /Гарбінскі Ю.  Жынкін А.  Сібірскіе дарогі беларускай гісторыі. // Маладосць. №. 3. Мінск. 1992. С. 226./

 

   У Кірэнску з трохтысячным жыхарствам “у 1913-1914 гг. налічвалася каля 300 чалавек палітычных ссыльных”. /Амброзевич Л.  Ссыльные грузчики на Лене. // Иркутская ссылка. Москва. 1934. С. 90./ “Там існавалі часовыя артэлі г. з. “сенатрусаў” па 60-70 чал. на 3-4 тыдня. Яны звозілі сена з прыекірэнскіх вёсак у Кірэнскдзе перагружалі ў баржы для далейшай адпраўкі ў якуцкую вобласьць”. /Амброзевич Л.  Ссыльные грузчики на Лене. // Иркутская ссылка. Москва. 1934. С. 94./ “Адзін час кірэнскія сасланыя мелі ў Кірэнску касу ўзаемадапамогі, сталоўку, пякарню, кандытарскую, агароды ды, нават, бакалейна-гастранамічную краму”. /Черкунов А. Н.  На крайнем севере. (Из воспоминаний каторжанина о первых днях февральской революции в г. Киренске). // Кандальный звон. № 7. Одесса. 1927. С. 41./ “У Кірэнску ў той час у ссыльных была свая пякарня і сталовая, дзе па танным цэнам адпускаўся хлеб і абеды. Можна было атрымаць таксама невялікі крэдыт”. /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 171./

    Ці ж не тут Я. Лёсік “атрымаў бульбяны мэдаль... бульбяны, бо ён добры кухар”, пра што казаў ягонаму брату Антосю нехта з Кірэнскіх ссыльных, які нелегальна змог прыехаць у Ноўгарад-Северск да сваёй радзіны. /Лёсік А.  З жыцця Язэпа Лёсіка. // На суд гісторыі. Мінск. 1994. С.149./

    Наогул, “перад Першай сусьветнай вайной у Кірэнску ў палітычных ссыльных існавала два аб’яднаўчых цэнтра. Значэньне першага выконвала так званая грамадзкая сталовая, другога - хата, у якім пражывала Е. К. Брешка-Брэшковская. “Грамадзкая харчэўня” першым чынам гуляла асабліва эканамічную ролю Яна аб’ядноўвала немаёмных ссыльных і дапамагала ім не памерці ад голаду. Кожны ссыльны ўносіў у яе касу 1% свайго месячнага заробку, непрацуючыя вызваляліся ад унёскаў. Сталовая трымала прафэсійнага кухара і адмысловых працаўнікоў. Пры ёй былі адкрыты пякарня і крама з досыць нізкімі коштамі. Мясцовыя паліцэйскія чыны закрывалі вочы на існаваньне сталовай, выдатна разумеючы, што змучаныя патрэбай людзі - фактар сацыяльнай небясьпекі ў рэгіёне Вельмі хутка сталовая перарасла сваё першапачатковае прызначэньне і ператварылася ў свайго роды клюб, які аб’ядноўваў больш 200 палітссыльных Кірэнска. Тут можна было сустрэць практычна ўсіх асуджаных рэвалюцыянэраў, атрымаць падрабязную інфармацыю пра кожнага з іх, абмяняцца навінамі. Нярэдка сталовая ператваралася і ў дыскусійны гурток: сацыял-дэмакраты і сацыялісты спрачаліся пра “рухальныя сілы” і пэрспэктывах рэвалюцыі. Менавіта тут распрацоўваліся пляны калектыўных акцый пратэсту.”. /Иванов А.  Из истории политической ссылки. // Земля Иркутская. № 3. Иркутск. 2002. С. 96./ “Кожны былы кірэнчанін з задавальненьнем успомніць сваю сталоўку ў невялікім флігельку, які прытуліўся ў двары ззаду высокага дамішча нейкага габрэйскага домаўладальніка”. /Курочкин С.  История одной столовки. // Сибирская ссылка. Москва. 1927. С. 164./

     “Будучы ў ссылцы. Язэп заняўся самаадукацыяй. З гэтай мэтаю я выслаў яму падручнікі па розных прадметах. Значнай дапамогі на сваё існаваньне ад мяне Язэп не мог атрымаць, бо я быў беспрацоўным і жыў прыватнымі ўрокамі, і таму ён здабываў сродкі на сваё існаваньне фізычнаю працаю, а ў адной вёсцы арганізаваў пачатковую школу, але паліцыя хутка яе зачыніла, бо ў ссылцы ў тыя часы забаранялася працаваць паводле сваёй спэцыяльнасьці: настаўнік ці доктар маглі усё рабіць, толькі першы не вучыць, а другі – не лячыць”. /Лёсік А.  З жыцця Язэпа Лёсіка. // На суд гісторыі. Мінск. 1994. С.149./

    “Са ўсіх інтэлігенцкіх працаў значны попыт мясцовае насельніцтва прад’яўляе толькі на настаўніцкую. Ссыльныя даюць урокі ў сем’ях гарадзкой ды сельскай буржуазіі, навучаючы іхніх дзяцей усім навукам ды мастацтвам, аж да музыкі ды скокаў; яны ж сеюць пісьменнасьць ды пачаткі ведаў па глухім вёскам, навучаючы дзяцей чалдонаў. Сяляне вельмі ахвотна ды часта зьвяртаюцца ў гэтым выпадку да дапамогі сасланых”. /А.Б.П.  На очередные темы. // Русское богатство. № 8. СПб. 1912. С. 37./ “У Мартынаўскай воласьці Кірэнскага павету школы хранічна пуставалі з прычыны адсутнасьці настаўнікаў... Пры гэткіх умовах натуральна, як толькі ў Іркуцкай губэрні зьявіліся сасланыя, у значнай ступені людзі пісьменныя, часам з сярэдняй і нават вышэйшай адукацыяй. насельніцтва скарыстоўвала іх у якасьці настаўнікаў, нягледзячы на забарону закона ды адміністрацыі. Амаль паўсюдна, дзе пасяляліся сасланыя, што былі знаёмыя з пэдагагічнай дзейнасьцю (былыя настаўнікі, студэнты, навучэнцы сярэдніх вучэбных устаноў) яны давалі прыватныя ўрокі”. /Пономарёв П.  Вольные школы (1908-1917 гг). // Иркутская ссылка. Москва. 1934. С. 102-103./

    Дададзім што у 1913 годзе у Мартынаўскую воласьць быў прызначаны на пасяленьне Мікалай Сьцяпанавіч Вайтовіч, былы батрак з вёскі Хелмечэ Мінскай губэрні. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 119./

     У 1913 годзе Аляксандр Прушынскі апублікаваў “Роднаму краю: [Верш] // Беларускі каляндар “Нашай нівы” на 1913 год. Вільня; Жабрачка; Юдам: [Вершы] // Калядная пісанка. Вільня; Гэй-жа ж мая вёска: [Верш] // Беларус. 19 снеж. / Пад псеўд А. Сумны; Ідуць гады: [Верш] // Н. н. 1 лют.; Пан Шабуневіч: Апавяданне //Там жа. 7 лют. / Пад псеўд. І. Жывіца; “Нічога на небе... І зоркі ніводнай...”: [Верш] // Там жа. 15 лют.; Матчын дар: [Верш] // Там жа. 16 жн.; Муляру: [Верш] // Там жа. 5 вер.; Вяселле [Верш] // Там жа. 7 ліст.; Казка: [Верш] // Там жа. 28 ліст.” /Грышкевіч В. Н.  Алесь Гарун. Бібліяграфія. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 144./

                                                            ІДУЦЬ ГАДЫ

                                                       Ідуць сабе гады, ідуць,

                                                       Бы карагод, бясконца,

                                                       Што ў небе зорачкі вядуць

                                                       Ля месяца, ля сонца.

                                                       Ідуць сабе гады, ідуць —

                                                       І чалавек за імі.

                                                       Куды цябе яны вядуць

                                                       І сьцежкамі якімі?

                                                    “Няведама мне, скуль усё і што я;

                                                   Няведама мне сама сьцежка мая,

                                                   Няведама мне, і куды я іду.

                                                   Пытаньня не маю, ці што там знайду,

                                                   Не ведаю жыцьце, ці шчасьце, ці не, —

                                                   Пачалася гэта, браток, не на мне”.

                                                       Ідуць гады, ідуць гады,

                                                       І з імі ўсё на сьвеце.

                                                       Сягоньня ты, а йшлі дзяды,

                                                       А заўтра пойдуць дзеці.

                                                       Ідуць гады, і ты ідзеш

                                                       Уздагонь за імі, з імі.

                                                       Нашто, скажы мне, ты жывеш

                                                       І з думкамі якімі?

                                                    “З аднэю я думкай у сьвеце жыву,

                                                   Настаўнікам ўзяўшы і лес і траву,

                                                   Крыніцы, і кветкі, і цемру, і сьвет,

                                                   І месяц, і зоры, і сонца прывет.

                                                   Прысуджаны шлях свой рабі дарагім,

                                                   Красуйся на радасьць сабе і другім”.

                                                   1913

                                                               ПАН ШАБУНЕВІЧ

                                                                             I

    ...З панам Шабуневічам са старапапельскіх Шабуняў пазнаёміўся я тады, як “усё на галаве пайшло хадзіць”. Вялізная пекная заля ў будынку гарадзкой думы была паўнюсенька людзей. Здавалася, зьнекуль укаціўся сюды магутны ручай і ніяк не можа супакоіцца, і гарачыя, спацелыя хвалі чалавечага цела налазяць адна на адну, пнуцца ўперад, адліваюцца ўзад, перакочваюцца ў бакі, шукаючы выхаду з гэтых чатырох мураваных, у пекныя абразы маляваных сьценаў.

    Пасярод гэтага мора маленькай выспачкай падвышалася амбона, а на ёй па чародзе прамаўлялі лепшыя красамоўцы нашага горада. Кожны з іх ганіў чужую “веру”, хваліў сваю і, запрашаючы “пана абывацеля” пад свае параты, дакляраваў, што, толькі гасьцюючы ў яго хаце, знойдзе “пан абывацель” і патрэбную абарону, і патрэбную апеку над яго інтарэсамі.

    Вось гэтта стаялі мы з панам Шабуневічам поплеч і слухалі. Лепей сказаць, слухаў, аб чым гукалася, пан Шабуневіч, бо я, заняты сваімі думкамі, і не прымеціў, калі на амбоне стануў невысокі, маладога веку, сьветлавалосы, са сьветлай бародкай чалавек у шэрым адзсньні і пачаў гаварыць. Нешта незвычайнае ў яго мове адразу зьдзівіла мяне і зацікавіла; ад першых слоў прыемна заказытала ў грудзях, на момант перахапіўся дух, і спуджаныя думкі. зьмяняючыся адна па адной, праляталі, як бліскаўкі, каб у цемнях памяці знайсьці сабе вечны прыпынак. “Што ж гэта і хто гэта?! — Мужык? Просты вясковы мужык, араты, прыйшоў, адарваўшыся ад працы, прыйшоў да гэтых, у чорныя сурдуты ўбраных паноў і сам праз сябе і ад сябе загукаў сваёй “простай мовай”? Ці ж гэта можа быць?” І вочы. зьвярнуўшыся да амбоны, шукалі зрэбнай кашулі, шэрай сярмягі.

    Але той, хто гаварыў, саўсім не паходзіў на мужыка. Барзджэй можна было прызнаць у ім чалавека з лічбы “панскага роду”. Гэта, аднак, не шкодзіла мне слухаць яго далей і далей, не выпушчаючы з вушэй ніводнага слова. Ён журыўся на чорную нядолю, якая агарнула бацькаўшчыну, на глуз і зьдзек, што запанавалі над ёю, на атрутнае занядбаньне роднай мовы. Запрашаў усіх, у каго ёсьць “крышачку сэрца і кропелька міласьці, даць у іх месца выгнанай стуль Бацькаўшчыне”. Словы гэтыя былі мне — ой, ці мне толькі — сякучы меч і гаючая вада адразу. Калі праўдзівым дакорам расьцінаў ён сэрца, то і добрым словам гаіў яго, бо даваў надзею. што ёсьць мага хоць што, калі ўжо не ўсё паправіць. Моцай іх падняў ён мяне па-над гэтай заляй, па-над гэтымі людзьмі і паімчаў за горад, за лес, за поле, у бясконцы цёмнай ночы. Шумелі курганы, быццам прыціснутыя цёмнай, ляжалі палеткі, пачарнеўшыя з нядолі, раскідаліся вёскі. Маўчала зямля, і адзін вецер толькі трывожыў гэту цішу. Калыхаючы старыя крыжы на курганах, блукаючыся пад саламянымі стрэхамі, блудзіў ён — ціхі стогн. Ціхі, ціхі. Як слабыя шэпты стэпавага сухабыльніку.

    “Божа мой, Божа мой!”

    Блізкасьць і праўдзівасьць гэтага стогну-шэпту зноў зьвярнулі мяне да тэй залі і людзей, сярод якіх я стаяў. Азірнуўшыся навакол, я ўбачыў, што мой сусед з левага боку, чалавек ужо сталага веку, з невялікай лысінай на макаўцы, з доўгімі спадзістымі вусамі на круглым і строгім твары, чырвонай хустачкай гаротліва выціраў дзьве рыскі, што глыбока ўрэзаліся ў твар ад пераносься аж да вусоў, ля краю вуснаў. Вочы яго чырванелі, як хустачка, і блішчэлі.

    Відаць, нейкая цягасьць у сэрцы расчуліла чалавека.

    З усёй прыязьню і спагадай, якія я толькі здолеў паказаць на сваім твары і ў голасе, я адважыўся запытацца: “Аб чым васан?” Маё неспадзяванае запытаньне засароміла ці перапудзіла суседа; мо яму здалося, што яго ніхто не бачыў, ці што.

    Адхіснуўшыся крыху, быстра зірнуў мне ў вочы, потым памкнуўся, як бы шукаючы дапамогі, туды, да амбоны, дзе ўжо стануў другі, яшчэ раз даўжэй паглядзеў мне ў твар і ў вочы і, відаць, не паверыўшы мне, мармытнуў: “Так сабе! Проста ў галаву ўлезла”. І, адвярнуўшыся ад мяне, зрабіўся, як каменны, уляпіўшыся вачамі ў амбону. Але праз хвілінку парухаўся і набраўся адвагі ці ўжо пачуцьці не давалі маўчаць, зьвярнуўся да мяне і, паказаўшы галавой на амбону, высмаліў:

    “От гэта аб чым казалі!.. Ці ж я не казаў?! Га? Усё праўда! Далібог, праўда! Я казаў!..”

    Пасьля, панізіўшы голас, пэўны ўжо ў маёй асобе, бурчлівым, як бы каму вымаўляў, на некага гневаючыся, голасам цягнуў далей:

    “Здаецца другому дурню, што зьмяніў ліповыя падэшвы на раменныя, дык ужо і сам не сам зрабіўся. І лапці ганіць, і з сярмягі сьмяецца, а над сваёй гутаркай, якой маці пеставала, кпіць, ажно слухаць прыкра. А хай жа, бязглузды, прыйшоў бы сюды ды паслухаў, як людзі кажуць!..”

    І, кінуўшы яшчэ раз вокам у бок амбоны, сусед мой пакіраваўся да дзьвярэй. Мне самому не хацелася болей стаяць і слухаць, бо лічыў, што нічога цікаўнага не пачуеш ужо гэтта, і дзеля таго я пасьпяшыў таксама выйсьці разам з ім. На вуліцы быў позьні вечар, калі мы, хлюпаючы галёшамі, ішлі і зюкалі сабе, як даўнейшыя прыяцелі. Ён расказаў мне невялічкую гісторыю свайго жыцьця, з тымі крыўдамі, якія ён цярпеў у сваёй сям’і, і, калі мы расставаліся, каб разысьціся кожнаму ў свой бок, папрасіў мяне заходзіць да яго часамі: “Як будзе вольны час, бо мне дык не надта можна ад варштату”.

    Пан Шабуневіч паходзіць ад бацькі католіка, а матка-нябожчыца была праваслаўнай. У мэтрыках пішацца “каталіцкай веры”, але нічога не меў ён і да праваслаўя. Бацькі, хай іхнім душачкам у Бога вечны спакой будзе, пакінулі яму ў спадчыну кавалак зямлі, так што добры агарод выходзіць, ды хатку. Навучылі майстэркі — праз пяць год тэрмінаваў у суседа пана Бэркавіча і навучыўся шавецтву. І ажанілі, узяўшы яму ў жонкі дачку пана Німартовіча, шляхцянку з Старога Папеля. Дык цяперака, маючы з чаго жыць, маючы жонку, сынка, мог бы пан Шабуневіч, здаецца, жыць і Богу дзякаваць, але каб усё так было, як здаецца.

    Уся бяда з жонкі ідзець. Паня Шабуневічыха лічыць сябе і мужа “польскай веры” і дзеля таго не спушчае свайму гаспадару ані рэлігійнай бесстароннасьці, ані яго “простай”, “мужыцкай” мовы. Каталічка аж з “дзесятага калена” заўсягды выракала і вытыкала яму: “А ты грэх робіш, а ты ў царкву ходзіш, а ты не саромісься, а ты людзей не ўважаеш, а ты сам сябе і мяне не шануеш, бо гаварыць, як у тваім стане сьлед, не хочаш”, — і пачне і пачне. Што ты ёй на гэта скажаш?! Кажы не кажы, што і Бог адзін, што і Матка боская, і пан Езус адны на ўвесь сьвет, яна ўсё сваё. Ты ёй слова, яна табе два, ты ёй два, яна табе тры. Дык пан Шабуневіч ніколі доўга не спрачаўся, калі жонка пачынала аб веры.

    Але калі Янова прычэпіцца да яго за “простую” гутарку, тутака пан Ян, не ўважаючы на свой спакойны, па бацьку-нябожчыку, характар, ніколі не ўступіць. Тутака жонка з ім нічога не зробіць. Упрэцца, як вол каля стайні, і ні туды, ні сюды. Яшчэ пашкелівае часамі з яе “польскай” мовы: “Я в огродзе полем грэнды, а мой Янка, сюды, тэнды, ах, Ясенчко муй коханы, дам паясэк прэтыканы...” Ды яшчэ гэтак усьміхаецца, шго ў пані Яновай вочы выскачыць гатовы са злосьці. Колькі разоў быў я сам сьведкам гэтых спрэчак. Нават заслужыў няміласьць у Яновай. Бо калі здаралася мне папасьці да іх за судзьдзю, дык і асьцерагаючыся, і ўсё, але заўсёды судзіў у карысьць мужа. Прызнаціся, тады мне нясоладка было пад яе вокам. Зьесьці гатова.

                                                                                     II

    Ну, але і на вайне ёсьць замірэньні, і на моры пагода. Пануюць яны і ў гэтай сямейцы часамі. Тады, Божа мой, не трэба лепшай пары на сьвеце. Проста радасьць бярэць, як убачыш, якую пару Бог злучыў. Адно аднаго слухае і паважае, адно другому стараецца дагадзіць, гукаюць паміж сабой лагодненька, міленька — галубкі, дый годзе! Пан Шабуневіч, седзячы ля ваконца, што ў агарод выходзіць, пры сваім варштаціку і муркаючы, як кот, пад нос сабе якую-небудзь песьню, падшывае дратвай перады ці падбівае падноскі на чаравікі. Пані Янова, як тая курка, ту ж пад ваконцам у гародчыку полець грады і, выбіраючы па каліўку зяло, не-не ды адвернецца да чалавека: “А падзівіся, Ясечка, як бурачкі ўзышлі, ніводнае зернетка не прапала; ці бачыш, як цыбулька ў нас у цыбучкі ідзець, а расада якая зялененькая, пэўна, ужо саўсім абмацавалася”. І пан Шабуневіч, высунуўшы галаву з ваконца, з радасьцю бачыць, як спраўдзе бурачкі ўзышлі, і цыбулька паперылася, і расада, абмацаваўшыся, зелянее.

    — А ведаеш, Каруся, здаецца, бурачкі гэтта крыху густавата сядзяць.

    — Але! Заўтра я бацьвінкі згатую на абед.

    — Добра. Люблю я зеляніну! Гм... а як жа ў нас абед сягоньня?

    — Абед гатовы. Віця прыбяжыць, і зараз есьці будзем.

    — Час, час — у жываце ўжо нешта пабурківаець.

    Праз паўгадзіны прыходзіць са школкі Віцька — едынак і ўлюбенец панства Шабуневічаў, пястунчык матчын і гордасьць бацькі, і ўсе сядаюць за стол. І пры стале дух згоды чуецца як найлепей. Бацька з сынам аж пачырванеюць ад натугі, стараючыся дагадзіць матцы, а яна, як тая ластавачка, увіхаецца каля стала. Падлівае ў талерку гарачай стравы то аднаму, то другому, падсоўвае хлеба, просіць есьці, каб сыты былі. Віця апавядае, аб чым казалася ў школцы, як вучыцель пакараў каго-небудзь з вучняў, што спаткаў, ідучы ў школку і адтуль.

    У Віці разумная галоўка. Сам бацька часам, як роўнага сабе, плясьне яго па плячы і кажа: “Ты, сынку, пойдзеш далёка! Хай ужо мы з маткай без жаднай адукацыі, а ты будзеш мець. Вывучым цябе на доктара або на інжынэра...» Гэтта Янова заўсёды ўстрэнчыцца: “Не, лепей на ксяндза”...

    А бацька на гэта: “Не хачу, каб ён ксяндзом быў. Памятай ты, маці, што пад старасьць і нам дапамагаць трэба будзе. А ад ксяндза дапамога кепская; дый якая табе ахвота сваё дзіця ад сябе адлучыць? Я хацеў бы, каб сын на маіх вачах быў, а яна ўсе не!” Ну, Янова адпіраецца: “Я хіба кажу?! Хай сабе доктарам будзе. Як лепей...”

    — От жа ж! А ты, сынку, як кажаш?

    —Я, татачка, хачу ў чужыя краі паехаць. Вельмі цікава, як тамака людзі жывуць.

    — От табе і маеш! Маці з хаты выпраўляець, і сам уцячы хоча. Эх вы!..

    — Калі я казала, каб ішоў з хаты?

    — А не...

    Але спрэчка гэта ніколі далёка пры добрым гумары не зойдзець. І згода пануець дзень у дзень, аж пакуль ізноў як-небудзь не падкусіць яе чым адвечны наш вораг-бес.

                                                                              III

    Прайшло з паўгода, як я пазнаёміўся з панам Шабуневічам, і ў адну пекную ноч, калі з саду праз расчыненае вакно майго пакоіка ліўся прыемны пах кветак, а ад далёкага возера пачуваліся пералівы песьні маленькага песьняра каханьня, а я меў моцнае перакананьне, што Зося Альбэртаўна — прыстайнейшая дзяўчына на цэлы сьвет, — у гэткую ноч да мяне прыйшоў адзін даўні знаёмы з двума сваімі сябрукамі і гэтак шчыра запрасіў да сябе ў госьці, што, не адкладаючы на другі раз, пазьбіраў я, што было трэба, і пайшоў з імі. А потым... потым я ўжо не прыходзіў дадому цэлыя пяць год. Пазнаў я за гэты час, як добра мандраваць па чужых краёх і як цяжка тужыці па сваім куточку. Пазнаў багата чаго і іншага. А нарэшце ізноў апынуўся дома. За пяць год многа чаго можа зьмяніцца. Зьмяніўся крыху родны горад, зьмяніўся я сам душою і целам, зьмяніліся тыя, каго я ведаў. Некаторых нават і не знайшоў на месцы. От аднаго дня пайшоў я да свайго старога прыяцеля, некалі бабыля, як і я цяперака, а цяпер ужо чалавека жанатага і бацькі. Якраз дзень быў сьвятковы, калі “адны сьвяткуюць, а другія смуткуюць”. Сьвята было і навокал. Сьвятла і сонца. колькі чалавеку трэба на вясёлы дух і яснасьць уваччу. Чыстага паветра і зелені — таксама. Здаецца, радуючыся цёпламу сьвету, ціўкалі ў гушчары тапалёвых прысадаў па абодвух бакох вуліцы вераб’і, і ад таго ж усьміхаліся твары сустрэчаных людзей. І хаця сьвята адчувалася ўва мне, недзе ў сэрцы скробся сум, і нехта, крыху глузуючы, шаптаў: “А спрабуй, спрабуй, павесяліся, як яны, гэ-гэ! Зьелі, браце, твой сьмех! Гэ-гэ!” Гэтак ішоў я, адзін сам-насам з сваімі думкамі, аж пакуль на рагу аднэй вуліцы не спаткаў пана Шабуневіча. Ён бадай што не зьмяніўся саўсім, такі самы спакойны ў хадзе, такі самы пахмуры твар. Толькі ў вусы ўплялося колькі срэбных нітачак, і больш нічога. Тая самая статэчнасьць ва ўсёй постаці. Угледзеўшы мяне, ён дужа абрадаваўся, першы падскочыў і, па свойму старому звычаю, сьціскаючы ў сваіх моцных руках мае, што яны аж захрусьцелі, адразу загаманіў:

    — А! Пан зноў дома! А чаму ж да мяне не заходзіш? Ці забыліся, дзе жыву? Гэ-гэ! Час немалы, можна было і забыцца. Хадзем, хадзем! — І пацягнуў мяне ў той бок, куды сам ішоў і куды мне было якраз па дарозе.

    Абрадаваўся і я, спаткаўшы дарагога прыяцеля. Распытваўся аб усім; цікавы быў — ці не пераканала пана Шабуневіча жонка на сваю старану. Але не! Жонка сваёй грызьнёй зрабіла толькі, што пан Шабуневіч цяперака яшчэ большы патрыёт. Заахвоціўся ён да чытаньня, а злашча гэткіх кніжак, скуль мог больш узяць доказаў сваёй справядлівасьці; зрабіўся найшчырэйшым чытачом беларускай газэты і, пазнаўшы багата чаго новага, яшчэ і другіх навучае. Кінуўся ў палітыку, стараецца, бегае, палавіну сваёй вуліцы цягнець за сабою і, здаецца, знайшоў, чаго ўсё жыцьцё шукаў.

    Але ў апошніх часах спаткала пана Шабуневіча колькі цяжкіх няўдач. Як не плакаў чалавек, апавядаючы аб гэтым!

    — Ведаеце, былі гэтыя выбары ў земства. Падзялілі нас, тутэйшых жыхароў, на курыі. Як яшчэ ў петухі не прыдзялілі, а толькі ў куры. Ну, я проста не ведаю, што рабіць. Маю права выбіраць, цэнз у мяне ёсьць, а да каго кінесься? Запісалі мяне ў польскую курыю, а я кажу: “Дзякуй вам, я ўжо лепей у жыдоўскую пайду”. У жыдоўскую, ведама, мне не можна, але гэта я ўжо са злосьці, ведаеце. А жонцы гэтая крыўда, як лазанка з макам: от, кажа, табе і вучоныя твае, і беларушчына! А вот жа вучоныя знайшліся, га?!. Я ўжо спрачацца пакінуў, маўчу... Погым ізноў выбары ў думу. Ну, гэтта, думаю, не папушчуся. Узяў я кніжку, ёсьць у мяне гэткая добрая кніжка! Надта добрае аб нас у ёй пішацца, і пайшоў. Прыйшоў у гарадзкую думу. Кажу: я такі і такі, ці мяне запісалі на выбары? Паглядзелі ў сьпіскі: “А вы якой веры?”

    “Каталіцкай”, — адказваю.

    “Ну, дык вы, гэтта, у польскую курыю запісаны”.

    “Як, — кажу, — а чаму не ў беларускую?”

    Сьмяюцца, шэльмы: “Бо такой, — кажуць, — няма, а ёсьць проста руская, калі хочаце туды, то яшчэ можна”.

    “Дык я ж, дзякуй вам, не расеец, не паляк і не жыд! Як жа беларускай курыі няма?”

    “А вы каталік?”

    “А ўжо ж!”

    “А мы ўсіх каталікоў у палякі...”

    “Дык гэта, — крычу, — жонка не разумней судзіць! — і паказваю ім кніжку. — От паглядзіце. як гэтта пішацца!”

    Папрасілі не крычаць у прысуцтвіі, а кажуць, што вы кніжку паказваеце, дык у нас у паперах саўсім іначай пішуць, але! Бывайце здаровы, бо не маем часу! Каб вас, думаю! Хіба мяне маці дзеля вашых папераў радзіла?

    А жонка і зноў рада: хай цябе, проста сам сабе не рад, ані свайму жыцьцю. Тутка няўдача, у хаце адна згрызота, эт! Можа, вы ведаеце, калі гэта ўсё зьменіцца?

    І ўпёрся ў мяне вачамі, чакаючы, ці не дам я часамі якой рады, якой пацехі.

    — А я што ведаю? Будзем чакаць, а пакуль што будзем рупіцца, каб больш нашых “тутэйшых” не хацелі пісацца ў гэтыя курыі. Як пачнем дакучаць кожны раз, як будзем прыходзіць штораз усё большай грамадою з кніжкай, у якой надта добра пішацца аб беларусах, тады, можа, ды, пэўна, нешта будзе.

    — Праўда, праўда ваша. Яшчэ дачакаемся сьвята. Зробім сабе сьвята. Калі мяне скранула, што, як хлопец які, бегаю, то і з усімі тое будзе. А ведаеце што? — і пан Шабуневіч азірнуўся, ці хто не падслухвае. — Ведаеце, у мяне ёсьціка думка, і хацеў бы яе зьісьніць. Добра было б зрабіць у нас нешта кшталтам школкі беларускай. Чытаць, пісаць і крыху гісторыі. Га? Як на вашу думку? Хата ў мяне знойдзецца, а вы мо б былі настаўнікам. Гадзіны дзьве ў дзень. Га? Заходзьце да мяне, пагамонім лепей.

    Але мы якраз падышлі да таго двара, дзе жыў мой прыяцель, і я, паабяцаўшыся зайсьці да пана Шабуневіча і пагаварыць як сьлед аб гэтай важнай справе, падаў яму на разьвітаньне руку. Ён зноў сьціснуў яе, што аж захрусьцела, сказаўшы яшчэ раз: “Прыхадзі ж, пан”, — пайшоў сабе дахаты, весела ступаючы моцнымі абцасамі па тратуары.

    Прайшло колькі дзён, і я, яшчэ не сабраўшыся пайсьці да пана Шабуневіча, зноў спатыкаю яго на вуліцы.

    Ён налятае на мяне, як каршун на голуба:

    — Ага! Чулі?

    — Што?

    — Дык не чулі?

    — Аб чым?

    — А вот, — і, выцягнуўшы з кішэні апошні нумар газэты, пальцам паказвае на першай старонцы, — чытайце!

    Пішуць, што цяперака ў пачатковых школах веры дзяцей будуць навучаць у тэй мове, якою гукаюць бацькі. А значыцца. павінны будуць вучыць чытаць і пісаць у роднай мове.

    — Ну, як вам падабаецца?

    — Што ж — мне гэта надта да смаку, бо я хацеў бы, каб мае дзеці (а я ж некалі ажанюся яшчэ!) разумелі крыху, “якіх бацькоў, чые сыны яны”.

    — Праўда! Ну, мой Віцька, ведаеце, той добра чытае па-беларуску! Як рэпу рэжа. Вот, пачуеце, калі прыйдзеце да нас. А я жонцы от цяперака гэтым самым у нос тыцну. “Чытай”, скажу. Я дзеля яе раней і газэту лацінкай выпісваў. Хоць крывілася, а часам і чытала, бо “па-польску друкавана”. Ха, ха! Заходзьце ж. — І весялейшы, як у першы раз, пайшоў сабе ў свой бок.

                                                                              * * *

    Да пана Шабуневіча я яшчэ ніяк не ўлаўчыўся схадзіць. Нядаўна даведаўся, што нашая з ім радасьць крыху пасьпяшылася. Беларускую мову яшчэ раз выкасавалі з ліку родных моў: напісалі, што роднай мовай маіх дзяцей (бо я не пакідаю надзеі жаніцца) павінна быць ці польская, ці расейская, ці жыдоўская, ці літоўская, ці іншая. Чаму ж яшчэ не прылучылі французскай, нямецкай, японскай, не ведаю. Усё ж нічога сабе мовы. Гм, але досыць жартаў, я гэтага, панове, саўсім не хачу; і пан Шабуневіч не хоча! Трэба, мусіць, пайсьці да яго і пільна пагаварыць аб школцы... “Беларускую школку. Пісаць, чытаць і крыху гісторыі”. Ах, мілы пане Яне, пэўне, і ён невясёл, бо ў яго ж ёсьць пані Янова. Яму, пэўне, яшчэ горш за мяне.

    Бедны пан Шабуневіч са старапапельскіх Шабуняў!

    1913

                                                                         * * *

                                                   Нічога на небе... І зоркі ніводнай,

                                                   І цемень такая, куды ні зірні...

                                                   Калі ж гэта будзе, што ночкай пагоднай

                                                   Засьвецяць на небе агні?

                                                   Нічога у сэрцы — пакоі пустыя...

                                                   І цемень у думках, і пусткі ў душы...

                                                   Калі ж вы прыйдзеце, пачуцьці сьвятыя.

                                                   О, Божа вялікі! Сьпяшы.

                                                   1913

                                                               МАТЧЫН ДАР

                                                   Як радзіла маці мяне ў цёмну ночку,

                                                   Дык дала скрыпіцу: “На, іграй, сыночку!

                                                   Грай сабе на шчасьце, грай на добру долю,

                                                   Грай на век даўгуткі, грай на вольну волю”.

                                                   Помню, дзіцянёткам з тугой я не знаўся,

                                                   Жыў, як тая птушка, граў і забаўляўся;

                                                   Дзень мне быў спакойны, ўночы сон бязгрэшны,

                                                   А цяпер застаўся я навек няўцешны.

                                                   Ой, чаму ж, матуля, жыцьце-скрыпку дала,

                                                   Як іх шанаваці дый не навучала?

                                                   Гэта ж падзівіся — я адкрыцца мушу,

                                                   Што сапсуў скрыпіцу, што згубіў я душу.

                                                   Здаўна, сівакрыла, шчасьця я не маю,

                                                   Долі я не бачу, радасьці не знаю.

                                                   Граю, праўда! граю... А на сэрцы важка,

                                                   А у сэрцы больна, аж трываці цяжка.

                                                   Тыя не прыходзяць песьні-весялушкі,

                                                   Як пяе зямліца, як шчабечуць птушкі.

                                                   Жаль з нудой заплачуць, глуха як зайграю...

                                                   Маю я скрыпіцу, а душы — не маю!

                                                   1913

                                                                 * * *

                                                   Як надарыцца мінута,

                                                   Што ад працы адарвуся,

                                                   І жыцьцёвая атрута

                                                   Не пячэць, і прахаплюся,

                                                   Дык цябе, мой Родны Краю,

                                                   Шчырай думкай аблятаю.

                                                       Ты няшчасны і убогі,

                                                       Ты бяздольны і забіты,

                                                       Ты без шляху, без дарогі,

                                                       Ты абдзёрты і прапіты,

                                                       Подлай здрадаю праданы.

                                                       Ты не свой, — даўно забраны.

                                                   Меў вялікія кляйноды,

                                                   Быў і моцны і багаты.

                                                   Задзіўляліся народы —

                                                   А дазнаўся горкай страты.

                                                   Сохнеш, вянеш, —вокам кіну,

                                                   Аж здаецца, што загінуў...

                                                       А як сонейка устане

                                                       І прыемна усьміхнецца,

                                                       Па палетках, на кургане

                                                       І па вёсцы разьліецца,

                                                       Як паводка, Родны Краю,

                                                       Над цябе тагды не маю...

                                                   Ты квяцісты, залацісты,

                                                   І прыгожы, і аздобны,

                                                   Ты лясісты, каласісты.

                                                   Можа, рай табе падобны —

                                                   Колькі ж моцы маеш скрытай,

                                                   Колькі сілы неспажытай!

                                                       Ты паўстанеш, працавіты,

                                                       Гаратнічы, невымоўны.

                                                       Шчасьця, долі прагавіты,

                                                       Мой сланэчны, мой чароўны!

                                                       Будзе час, пабачаць сьведкі,

                                                       Хоць не мы, дык нашы дзеткі.

                                                   1913

                                                                        МУЛЯРУ

                                                   — Муляр, слухай! Што кладзеш ты?

                                                   —Дол сьмяротны, бачыш, — склеп.

                                                   От, як скончу ўсё дарэшты,

                                                   Буду мець рубель на хлеб.

                                                       —Слухай, муляр: пакідай ты

                                                       Сьмерці сховы мураваць —

                                                       Хай не знаць іх! Уставай ты,

                                                       Пойдзем жыцьце будаваць.

                                                   Бачыш: людзі, як бяздомкі,

                                                   Ходзяць скрозь без ўласных хат?

                                                   Я работнік спрытны, ёмкі,

                                                   Пойдзем, муляр, пойдзем, брат!

                                                       Возьмем кельні, малаточкі,

                                                       Дзьве рыдлёўкі, вінкель, шнур,

                                                       Гукнем: “Людзі, галубочкі!

                                                       Хто ахвочы класьці мур?

                                                   Мур вялікі, вольнай волі,

                                                   Мур высокі да нябёс,

                                                   Мур братэрства, роўнай долі,

                                                   Мур для радасьці без сьлёз?”

                                                       От, убачыш, прыйдуць людзі

                                                       На ўспамогу ў грамадзе;

                                                       Кожан цэглу класьці будзе...

                                                       От дзе праца загудзе!

                                                   Сьцены зробім чыста, гладка,

                                                   Як з крышталю, столь, як шкло,

                                                   Скажуць людзі: “Вось дык хатка!

                                                   Роўнай ў сьвеце не было!”

                                                       Будзем есьці ў гэнай хаце

                                                       Смачны, чысты, пульхны хлеб.

                                                       Пойдзем, муляр, пойдзем, браце,

                                                       Хай другі канчае склеп!

                                                   1913

                                                         ВЯСЕЛЬЛЕ

                                                   Гэй, гуляй, не думай,

                                                   Не глядзі панура!

                                                   Засьпявай, заіграй,

                                                   Загудзі віхурай!

                                                       Грошы ёсьць! Сала ёсьць!

                                                       Бутэль манаполькі...

                                                       Ты не стой, трунак свой,

                                                       Пій, гуляй і — толькі!

                                                   Былі мы...Жылі там —

                                                   На роднай краіне...

                                                   А цяпер тут — як зьвер...

                                                   Жыцьце наша гіне.

                                                       Гэй, гуляй, налівай!

                                                       Будзем піці, браце!

                                                       Што у нас? Цяжкі час?

                                                       Э! аб чым казаці!

                                                   Га-га-т! Бач, нага

                                                   Сама ў бокі скача,

                                                   Заіграй, засьпявай!..

                                                   Не, брат: сэрца плача...

                                                       Дайце мне, дайце мне

                                                       Кварту не пустую, —

                                                       Я маё, я сваё

                                                       Сэрца пачастую.

                                                   От дык так! От дзе смак!

                                                   Эх ты, ведзьма-доля!

                                                   Яшчэ — не, мала мне...

                                                   Налівайце болей!

                                                       Гэй, крычы, не маўчы,

                                                       Сэрцу дай пацеху!

                                                       Заіграй, засьпявай,

                                                       Сьмеху, болей сьмеху!

                                                   А што?! Не, вы мяне

                                                   Не забілі, гады!

                                                   Вось жа п'ю, вось пяю

                                                   З сябручкамі рады!

                                                       Ты гуляй, не зважай,

                                                       Што сьляза на вочу, —

                                                       Гэта так, гэта я

                                                       Весяліцца хочу.

                                                   Пі, гуляй!

                                                   Грай, сьпявай!..

                                                   1913

                                                               КАЗКА

                                                   Што, дзяўчаткі, парабочкі,

                                                   Казку вам сказаці?

                                                   Ну, якую ж проці ночкі

                                                   Лепей нагадаці?..

                                                       Добра!.. Слухайце уважна,

                                                       Не перабіваці!

                                                       Сядзьце чынам і паважна,

                                                       Кіньце блазнаваці!

                                                   За ваконцам вецер сьвішча,

                                                   Як ваўчына вые,

                                                   Ведзьмы справілі ігрышча,

                                                   Ведзьмы маладыя.

                                                       Ў хаце цёмна, ціха, смутна,

                                                       Цяжка а тужліва,

                                                       Уздыхае хтось пакутна,

                                                       Неяк сіратліва.

                                                   Ўдовай бабкі сын прыгожы

                                                   Сеў каля ваконца,

                                                   Чымсьці хворы, спаць не можа.

                                                   Выглядае сонца.

                                                       Ведзьмы скачуць і гуляюць,

                                                       Зірк ў вакно: хлапчына!

                                                       У ваконца барабанюць:

                                                       “Выйдзі, малайчына!”

                                                   Выйшаў. Чуе — нехта плача,

                                                   Ціха нехта кліча:

                                                    “Сюды, сэрца! Гэй, бурлача,

                                                   Пакажы аблічча!”

                                                       Йдзець. На прызьбе каля хаты

                                                       Бачыць: маладзіца,

                                                       Пекнай ўроды, строй багаты,

                                                       Ясны, аж мігціцца.

                                                   Стаў і словам не азьвецца,

                                                   Моцна задзіўлёны,

                                                   А яна — дык проста рвецца:

                                                    “Мілы, улюблёны!

                                                       Сядзь жа поруч, не цурайся

                                                       Ды любі мяне ты,

                                                       Ты ж наблутаў, не сьпірайся,

                                                       На мяне цянеты”.

                                                   Сеў хлапец несамавіты,

                                                   З ведзьмаю абняўся,

                                                   Вецер, злога прагавіты,

                                                   Роў і не спыняўся.

                                                       Рукі белы аплятаюць,

                                                       Уюцца каля шыі:

                                                       Кроў прыціскі калатаюць...

                                                       Вецер сьвішча, вые.

                                                   Потым палкім пацалункам

                                                   Ў вусны упілася...

                                                   Сэрца смокча... і з рабункам

                                                   Ў віхры панеслася.

                                                       А дзяціна так ля дому

                                                       І сядзець застаўся...

                                                       Ведзьмы вобраз маладому

                                                       Доўга ўспамінаўся.

                                                   Як успомніць — сэрца рвецца

                                                   Проста у скумацьце,

                                                   Да нічога не прыткнецца,

                                                   Ўсё сядзіць у хаце.

                                                       І канец. А ведзьма? Можа,

                                                       Да другога ходзіць,

                                                       Маладая, ды прыгожа

                                                       Жарцікі разводзіць.

                                                   1913

                                                ГЭЙ ЖА Ж, МАЯ ВЁСКА!..

                                                   Гэй жа ж, мая вёска!

                                                   Як ты дзісь далёка —

                                                   Каб глядзеў і доўга,

                                                   Не убачыць вока

                                                   Тваіх стрэх з саломы,

                                                   Мохам часу крытых,

                                                   Вокенцаў маленькіх,

                                                   Хат, ў зямлю убітых,

                                                   Гумнаў і хлявочкаў,

                                                   Нізенькіх, як хаты,

                                                   Вулічкі ўсяродку —

                                                   Крыху крываватай...

                                                   І за вёскай крыжа,

                                                   Што помніць дзядоў,

                                                   Мосціка праз рэчку...

                                                   І абшар палёў...

                                                   Адышло ўсё гэта,

                                                   Недзе дзісь далёка,

                                                   Каб глядзеў і доўга,

                                                   Не убачыць вока: Засланяюць горы

                                                   І лясісты кнеі,

                                                   Дык да роднай вёскі

                                                   Даляцець умеюць.

                                                   Толькі ўспомніў даўны

                                                   Гора дні, уцехі,

                                                   Думка мігам скоча

                                                   Пад вясковы стрэхі —

                                                   Бачу вобраз родны:

                                                   Працы, гараваньня,

                                                   Бедныя палеткі,

                                                   Сеяньне, і араньне...

                                                   Родных бачу твары —

                                                   Хатніх і суседаў,

                                                   Жыцьцё бачу вёскі

                                                   І шчасьця і бедаў...

                                                   Успамінак ўсенька

                                                   У вобраз адзін луча:

                                                   Вобраз сэрцу мілы —

                                                   Мілы, аж балючы...

                                                   Дык хаця ты, вёска,

                                                   Родна і далёка,

                                                   Што за гор лясамі

                                                   Це не бачыць вока —

                                                   Я сардэчнай думкай,

                                                   Пакуль жыці буду,

                                                   Вёска мая родна,

                                                   Цябе не забуду!..

                                                   1913

                                                                      ЖАБРАЧКА

                                                   Дайце кавалачак хлеба ёй цьмянага,

                                                   Дайце пуховага, — дзе ж ёй узяць?

                                                   Што яна возьме з жыцьця бесталаннага?

                                                   Дайце, што можаце даць!

                                                       Гора памела на сьвецс убогая!

                                                       Гляньце: згрыбела, згарбела у крук,

                                                       Доля занадта надалася строгая, —

                                                       Выбіла шчасьце ўсё з рук.

                                                   Была дзяўчынаю, была красуняю,

                                                   Была вагонь, — не глядзі, дзецюкі!

                                                   Ўглянеш — і сэрца праймецца, як куляю;

                                                   Мелі пацеху бацькі.

                                                       Час надышоў, і была гаспадыняю,

                                                       Быў гаспадар багатыр на сяле;

                                                       Была над мужам царыцай, княгіняю, —

                                                       Бог калі шчасьце пашле!

                                                   Была і маткаю, была шчасьліваю,

                                                   Двох аднагодкаў Вялікі ёй даў:

                                                   Сына малойца, дачку урадлівую. —

                                                   Скуль дзе і сват пад’яжджаў.

                                                       Мела Нупрэіха, мела бяздольная!

                                                       Дзе ж гэта дзелася, як уплыло?

                                                       Што ж сірацінка, быліца ты польная,

                                                       Што учынілась, было?

                                                   — Ой, мае дзетачкі, Бог мяне, грэшную,

                                                   Пэўне, за бацькаўскі грэх пакараў,

                                                   Крыўду ўчыніў да згон-веку няўцешную,

                                                   Чым надарыў, адабраў.

                                                       Неяк асеньняй парою апоўначы

                                                       Хатку няведама хто падпаліў,

                                                       Я прахапілась, ўскрычэла а помачы:

                                                       — Людзі, ратуйце, хто жыў!

                                                   З крыку майго і сямейка збудзілася,

                                                   Ледзьве пасьпелі на двор уцячы,

                                                   Доня за рукі мае учапілася,

                                                   Просіць: — Матуля, маўчы!

                                                       Мужа я ў гэтым пажары пазбылася;

                                                       Кінуўся ў хату па скарб — ратаваць, —

                                                       Столь падгарэла ў той час, абвалілася...

                                                       — Бог захацеў пакараць!

                                                   Ох! Як пачне калі што руйнаваціся, —

                                                   Што ні рабі ты, а будзе дарма,

                                                   Толькі зьнядужаеш, сілаю страцішся,

                                                   Скуткаў жа добрых няма.

                                                       Сын у Сыбір ці яшчэ за Сыбірамі

                                                       Недзе пайшоў на жыцьцё зарабляць,

                                                       Разам з дачушкай пайшла я пад дзверамі

                                                       На пагарэлых зьбіраць.

                                                   Дочка ад часу пажэжы праклятае

                                                   Чымсь захварэла, няведама чым;

                                                   Сохла, бляднела, як зелейка сьцятае,

                                                   Покі не ўмерла саўсім.

                                                       З воласьці мела паперу пісаную:

                                                       Сына маскаль занівошта забіў.

                                                       Нечым зграшыла дзіцятка рахманае,

                                                       Ціхі ж, паважлівы быў...

                                                   От і жыву я на сьвеце зязюляю

                                                   Той сіратлівай, адна наўсяды.

                                                   Сьмерць неўздалечку, — свой век перамуляю,

                                                   Збудуся цяжкай нуды.

                                                       Змоўкне — і сьлёзы па твару пакоцяцца,

                                                       Хусткай схісьне іх і далей брыдзе,

                                                       Ціха ступае, ўсім целам калоціцца...

                                                       Ах! пашкадуйце ў бядзе!

                                                   Дайце кавалачак хлеба ёй цьмянага,

                                                   Дайце пуховага! Дзе ж ёй узяць?

                                                   Што яна возьме з жыцьця бесталаннага?

                                                   Дайце, што можаце даць!

                                                       Дайце куточак, а дайце ж ёй, мілыя!

                                                       З ласкай у хату прыміце яе,

                                                       Хай адпачне гаратніца пахілая,

                                                       Раны пагоіць свае.

                                                   1913

                                                                          ЮДАМ

                                                   Да вас, паны, што голасна крычыце

                                                   Аб прыязьні сваёй да “беднага народу”,

                                                   Што раіце па-лісьсяму: “Маўчыце,

                                                   Нядоўга вам дамо багацьця, волю, згоду”, —

                                                   Да вас мой гэты верш і словы ўсе благія,

                                                   Бо словам вы адны, а справамі — другія.

                                                       “Багацьця вам”... Няма вам нашай веры!

                                                       Бо ў той жа год ліхі, як ў полі не ўрадзіла,

                                                       Галоднаму на прокарм хлеба меры

                                                       Аднэй не далі вы. І злаялі няміла...

                                                   Калі для нас жадаеце багацьця,

                                                   Нашто з бяздольнага зьдзіраеце апратку?

                                                   Нашто ж тагды вы плодзіце жабрацтва,

                                                   Дамы пустошачы без ліку, без астатку?

                                                       “Мы волю вам”... Пракляцьце вам і з ёю!

                                                       Чаму ад волі вашай мы стагнаць павінны?

                                                       Яна ланцуг над нашаю зямлёю;

                                                       Астрог на наш народ, спакойны і бязьвінны.

                                                   Не воля гэта! Што нам ні цьвярдзіце,

                                                   Мы вольнымі былі за даўнімі часамі.

                                                   Ідзіце ж прэч! І з воляю ідзіце!

                                                   Да волі знанае хутчэй мы прыйдзем самі.

                                                       “Мы згоду вам”... Пакіньце ашуканства!

                                                       Вы — бойкі братняе чарнейшыя прарокі,

                                                       Без звады вам, нашэптаў, падтыканства

                                                       Нямілы божы сьвет, не ясны, не шырокі.

                                                   Не просім вас! Не трэба вашай згоды!

                                                   Сваё вялікае дзядоўскае багацьце

                                                   Хаваем мы; ад Бога ўсе народы

                                                   І бацькі аднаго ўсе дзеці — людзі, брацьця.

                                                       Адкуль вы к нам? Чыйго племя і роду?

                                                       З якіх краёў прыйшлі без праўды і без сэрца?

                                                       І што вам з нас, ад нашага народу?

                                                       Чаму так жычыце яму хутчэй памерці?

                                                   Га! Знаем вас, атручаньня найміты:

                                                   Вы — служкі чорныя Ясьнейшага Мамона,

                                                   Вы — мора бруд ля берагу намыты;

                                                   Без дум і без мазгоў, вы — золата без звона.

                                                       З усіх бакоў на послугі уціску

                                                       Чаргою воўчаю зьяўляецесь усюды,

                                                       Дзе клічуць вас для крыўды, для націску

                                                       На праўду вечную... Вы... імя вам Іуды!

                                                   Ідзіце ж прэч! Бясьплодна ваша трата

                                                   На ласкі лісьсія. Пакіньце слова “брат”!

                                                   Вы цяжкі сон. Каты... Вы горай ката!

                                                   Кругом праклятыя, вам бацька, брат—дукат!

                                                   1913

                                                              ІВАНКУ

                                                   Слухай, Іване, паночку,

                                                   Кепска ты робіш, браточку:

                                                   Хіба ж не сорам так жыць,

                                                   Гэткім нядбайлівым быць?

                                                       Узглянь навакол на суседаў,

                                                       Некалі добра іх ведаў —

                                                       Хто з іх спусьціўся, як ты,

                                                       Мае з твае беднаты?

                                                   Хіба ж яны галадуюць,

                                                   Хіба ж па-твойму бядуюць?

                                                   У іх і апратачка ёсьць,

                                                   І часам пакорміцца госьць.

                                                       Гэта ж дзе людзі зьбяруцца,

                                                       Зараз з цябе пасьмяюцца,

                                                       Кажуць: “гультай, абібок”.

                                                       Так яно, мой галубок!

                                                    “Бацька яго ў гаспадарстве

                                                   Быў, як бы цар ў сваім царстве:

                                                   Быў ў гаспадарачцы лад,

                                                   Мелася вока, дагляд...

                                                       Быў чалавек яго татка!

                                                       Ён жа: дзівіся, апратка

                                                       Ў дзюрках, у гнідзе, сьцьвіла,

                                                       Ў хаце — трава абышла.

                                                   Нейкае дзіва, дый годзе!”

                                                   Часам жартуюць ў народзе:

                                                    “Моцны гультай, моў-ся вол,

                                                   К працы ж пагнаць — трэба кол”.

                                                       Чуеш ты, чуеш, Іванка,

                                                       Што у людцоў за гуканка?

                                                       Слухай, над кім гэты сьмех?

                                                       Грэх табе, братачка, грэх!..

                /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 15./

                                                       ВАЎКАЛАКІ

                                                   Ваўкалакі цёмна ноччу

                                                   З дамавін выходзяць

                                                   І лятаюць скрозь па сьвеце, —

                                                   Сабе жэр знаходзяць:

                                                   Дзе старое ці малое

                                                   Сьпіць у сьне глыбокім,

                                                   Ваўкалака падсьцігае

                                                   Ненасытным вокам.

                                                   Не пачуеш, як узьляжа

                                                   На грудзях навала,

                                                   Не пачуеш, як ён з сэрца

                                                   Высьсе кроў памалу.

                                                   Галасіста ж па сьвітаньню

                                                   Засьпяваюць пеўні —

                                                   Ваўкалака адлятае

                                                   Неахвотна гнеўны.

                                                   Па старонцы роднай здаўна

                                                   Ваўкалакі ходзяць,

                                                   Але ж пеўні не сьпяваюць,

                                                   Слонка не ўзыходзіць!..

           /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 14./

                                                                          * * *

                                                   Хай не льюцца дажджы цёмна-хмарныя

                                                       Над зьмярцьвелаю пашаю.

                                                   Хай пачнуцца гады хлебадарныя

                                                       Над зямелькаю нашаю.

                                                   Хай красуецца жытам, пшаніцаю,

                                                       Каласочкамі цяжкімі,

                                                   Хай ўзмацуецца Боскай правіцаю

                                                       І ўсятворчымі ласкамі.

                                                   Хай асьвеціцца праўды навукаю

                                                       І братэрскаю згодаю,

                                                   Хай зьнявечацца крыўда з прынукаю

                                                       За яе загародаю,

                                                   Хай ўзьлятаець хвала яе племені,

                                                       Упякнёнага цнотамі,

                                                   Хай шыбаець над скаламі з крэменю,

                                                       Над арлінымі ўзьлётамі.

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 12./

                                                        У ВЫГНАНЬНЮ

                                                   Край чужы — за веру кара —

                                                   Сьнег, мароз ды горы.

                                                   Белы сьвет, як чорна хмара,

                                                   Заступілі горы.

                                                       Край чужы... I ты чужынец

                                                       Ўсім, не свой здаесься:

                                                       Ходзіш скрозь, як той адзінец

                                                       Старакосны ў лесе.

                                                   Ходзіш ты, ніякай мэты,

                                                   Так, — абы цягацца,

                                                   Знаць сабе: жывеш яшчэ ты...

                                                   Для чаго ж, спытацца?

                                                       Хто цябе спагадным сэрцам

                                                       Да сябе прытуле?

                                                       Хіба з стрэльбы чужаверца

                                                       Чужаніца-куля.

                                                   Хто цябе спаткае міла,

                                                   Ў дом папросіць гожа?

                                                   Хіба дол, адно магіла

                                                   Разгарнуцца можа.

                                                       Што з таго — часамі сьніцца

                                                       Край, ў якім радзіўся?

                                                       Толькі мусяць сьлёзы ліцца, —

                                                       Лепі б і не сьніўся!

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 25./

                                                                           * * *

                                                   Думкі—дыямэнты, краскі жыцьця,

                                                   Песьні — вас гэтак люблю,

                                                   З вамі салодкіх гадзін забыцьця

                                                   Часам і я пазнаю.

                                                       Жыцьце-няволя ў чужой старане,

                                                       Працы надмернай яром

                                                       Зараз зьнікаюць, бы ў госьці ка мне

                                                       Вы паказаліся ў дом.

                                                   Слухайце ж, думкі: як прыйдзе мой скон,

                                                   Ў хатку зьляціце ка мне,

                                                   Хай перадсьмертны уцішыцца стогн,

                                                   Сэрца на момант спачне.

                                                       Хай засьпяваю, як лебедзь, калі

                                                       Прыйдзе гадзіна яму,

                                                       Ўзьнёсшыся ў неба ад маці-зямлі,

                                                       Рыне ў адвечную цьму;

                                                   Хай засьпяваю аб сьне залатым

                                                   Веку людзкога радства,

                                                   Роўнасьці, вольнасьці, брацтва — аб тым

                                                   Веку красы хараства.

                                                       Можа, пачуўшы прадзгонны мой сьпеў,

                                                       Сьціхла б на сьвеце вайна...

                                                       З радасным духам бы я паляцеў

                                                       Ў царства каханьня, відна.

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 47./

                                                                              * * *

                                                   Дзяўчыначка-сэрцо, сябе не трывож,

                                                   Не песьці надзеі і жалю не множ.

                                                   З табою пабрацца мне волі няма, —

                                                   Даўно заручыўся я ўжо са трыма:

                                                       Айчызна, — я ёй у няволі жыву,

                                                       Штоноч яе бачу, маўляў, наяву,

                                                       За ёю сумую, журуся адно,

                                                       Бо шчырым каханьнем зьвязаўся даўно.

                                                   Другая: матуля. Радзіўся калі

                                                   І голас мой першы падаў на зямлі,

                                                   Замучаны твар усьміхнуўся яе:

                                                    “Сыночак мой любы”, — вітала мяне.

                                                       Аб трэцьцяй, дзяўчынка, скажу, што яна,

                                                       Другое не знойдзеш — на сьвеце адна:

                                                       За краты няволі паслала “люблю”,

                                                       Дык хіба ж з табою яе падзялю?

                                                   Пакінь жа, галубка, з каханьнем сваім!

                                                   Шукай сабе шчасьця за кім за другім;

                                                   Пяшчоты, залёты не траць з-за дарма,

                                                   Даўно заручыўся я ўжо са трыма.

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 52./

                                                     МАЯ ЛЮБА

                           У любы маеі дый косы ільняныя й вочкі нябескія,

                                                   Губкі вішнёвыя;

                           І шчочкі ружовыя, шыйка і ручкі, як бель лебядзіная, —

                                                   Грудкі пуховыя;

                           І голас у любай, як ў лесе зьвінючай, бліскучай крынічанькі

                                                   Сьпевы адвечныя;

                           А ўсьмешка каханай — ў зялёным аксаміце лугу мурожнага

                                                   Пэрлы сланечныя;

                           Ідзець каралеўнаю, добрай, ласкаваю, роўнай паходкаю,

                                                   Ціха ступаючы;

                           Заўсёды ўсьміхаецца думцы захованай, ў сэрцы мілосную

                                                   Песьню сьпяваючы;

                           Вяночкі штовечара ў рэчку спушчаючы, кажа: “Плывіце вы

                                                   Разам з вадзіцаю!

                           Скажэце каханаму: станем прад Богам мы параю шлюбнаю,

                                                   Хоць бы з грамніцамі”.

                           А гэтак далёкая! Так яно, зорачка захаду раньняя,

                                                   Будзе і станецца.

                           Над нашым каханьнейкам людзі не сільныя, леты не ўласныя —

                                                   Хай жа мінаюцца.

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 53./

                                                                         АДБІТАК

                                                   Дзіўлюся я на зьзяньне ясных зораў, —

                                                   І сумна-сумна так, што я не разам з імі,

                                                   Што жыць не лёс мне ў вышыне нагорнай

                                                   І сьцежкамі хадзіць па небе залатымі.

                                                       Сярод нязнаных мне, не бачаных прастораў

                                                       Раўнінай той, што звецца Бесканечнасьць,

                                                       Я лётаў думкаю б і воляй непакорнай

                                                       І, можа б, там пазнаў цябе, Адвечнасьць.

                                                   Дзіўлюся я на зораў ясных зьзяньне,

                                                   На сьцежкі іх, ўсё тыя ж, як прад векам,

                                                   І сумна гэтак мне, і родзіць сум пытаньне:

                                                   Нашто пачаўся я ад Бога — чалавекам?

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 57./

                                                             НЯЗНАНЫ ГОСЬЦЬ

                                                   Дзіцятка малое у жыцьце прыйшло.

                                                   Спытаўся яго я: — А дзе ж ты было?

                                                   Скажы мне, пісклятка, ў якіх гарадох?

                                                   Скажы мне, дзіцятка, ў далёкіх краёх?

                                                   Скажы, анялятка, ці доўга блукаў?

                                                   Скажы мне, ягнятка, каго ты спаткаў?

                                                   Скажы мне, малое, ці быў ты ў раю?

                                                   Скажы, залатое, ці долю сваю

                                                   У Эдэме ўбачыў, спаткаў, палюбіў

                                                   Ці што, неабачны, благога зрабіў?

                                                   Напрыкрыўся ў небе? Ці сум сустрачаў

                                                   Па іншаму жыцьці, што гэтта пачаў?

                                                   Скажы мне, малое! Хачу я пазнаць,

                                                   А дай, залатое, цікавасьць спагнаць.

                                                       І ціхай задумы заслона зыйшла

                                                       З спакойнага твару, і хмарка найшла,

                                                       З блакітненькіх вочак, што з неба прынёс,

                                                       Скаціліся сьлёзкі — дзьве пэрлінкі сьлёз.

                                                       Аб чым яно плача? аб райскіх садох?

                                                       Аб кветках праменных? анельскіх сьпявох?

                                                       Аб чыстасьці, яснасьці, сьвятасьці душ?

                                                       Тварца маястатнасьці? Дзеткі, чаму ж?

                                                       Аб чым ты заплакала? Мне у адказ

                                                       Скаціліся новых дзьве пэрлінкі ўраз.

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 59./

                                                                  ЗМОРА

                                                                                         М. В

                                                   Сэрца, спаць хачу я, спаць!

                                                   Заўтра рана ўстаць мне, ўстаць.

                                                   Вочы сьлепіць сон мне, сон,

                                                   Ў вуха шэпча ён мне, ён:

                                                   — Не журыся, палажыся, адпачні,

                                                   Мардаваньне, сумаваньне адгані.

                                                   — Заўтра зрана, сьвет не сьвет,

                                                   Выйдзеш з хаты з гэтай, з гэтт,

                                                   Стаць на працу мусіш, стаць,

                                                   Здаць прыгоны мусіш, здаць.

                                                   Не мардуйся, не крапуйся, адпачні,

                                                   Думаваньне, сумаваньне адгані!

                                                   Рыбка, спаць хачу я, спаць!

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 61./

                                                                НАЧЛЕГ

                                                   Сьпіць душа, і розум сьпіць,

                                                   Смачна, без трывогі,

                                                   Піць і есьці, есьць і піць —

                                                   Клопат ўвесь нямногі.

                                                       Лёгка так. Не маеш дум...

                                                       Ў прочках гдзесь маркота...

                                                       Боль прайшоў, уняўся сум, —

                                                       Спаць адно ахвота.

                                                   Сьпіць душа... і розум сьпіць!

                                                   Часам нехта ўзбудзіць,

                                                   Нібы ўстыдзіць, нібы кпіць,

                                                   Нібы крышку судзіць:

                                                       “Сорам, брат...” А далей слоў

                                                       Я праз сон не чую.

                                                       Зьнікне голас, ціха зноў...

                                                       Ў ясны дзень — начую.

              /Алесь Гарун. Матчын дар. Думы і песьні. 1907-1914 г.г. Менск. 1918. С. 63./

    У 1913 годзе пачынае выходзіць тыднёвая каталіцкая газэта “Biełarus”. Дасылалася яна таксама і ў Кірэнскую акругу Іркуцкай губэрні.

    “Swaja poczta. Kirensk, Irkutsk. hub. Loł-ku. Piszycie, szto pasyłajecie 1 r. a tyje, praz kaho pasłali – pryniasli 1 r. 30 k.. Szto heta znaczyć?” /Biełarus. № 9. Wilnia. 14 marca 1913. S. 8./

    “Sybir h. Kirensk. J. M-ści. O. Lesiku. Prosta nie razumiejem, jakaja pryczyna, szto Wy nie atrymali aposznich numeroй “Biełarusa”. Pasyłali i jasze raz pasyłajem. Zrabicie akuratnuju spraŭku na poczcie”. /Biełarus. № 15. Wilnia. 10 maja 1913. S. 8./ Нагадаем што па веравызнаньню Я. Лёсік быў праваслаўным.

    “Swaja poczta. Sybir, h. Kirensk. J. M-ści. A. Pruszynskamu. Ale-ż, razumiejecca, prośbu Waszu z wialikaj achwotaj zaraz-że spoŭnim. Czamu nia pryszłajecie wiestak, a swaim żyćci, tamtejszych paradrach, zwyczajach i t. p.? Szto można budze – addrukujem”. /Biełarus. № 16. Wilnia. 25 maja 1913. S. 8./

    “Swaja poczta. Panu A. Pr-skamu ŭ Kirensku. Hroszy i marki adzierżali, za ich i za list serdeczny szczyra dziakujem. Prosim pisać nam sioje-toje da druku, budzim ŭdziaczny.” /Biełarus. № 22. Wilnia. 24 żniunia 1913. S. 8./

    “У гэтым жа годзе на старонках газэты “Biełarus” быў надрукаваны верш паэта “Гей-жа ж, мая вёска”, падпісаны далікатна-тужлівы – А. Сумны. Трэба, аднак, заўважыць, што шэраг літаратуразнаўцаў, у тым ліку і А. Лойка, выказваюць пэўнае сумненьне наконт таго, што псэўданім А. Сумны – адзін з псэўданімаў А. Прушынскага, матывуючы тым, што “ніводзін з твораў, якія друкаваліся пад псэўданімам А. Сумны, не былі ўключаны А. Гаруном у зборнік “Матчын дар”. На карысьць таго, што псэўданім А. Сумны сапраўды належыць А. Прушынскаму, гавораць наступныя аргумэнты. Па-першае, паэтычныя творы, падпісаныя такім псэўданімам, зьявіліся ў каталіцкай газэце толькі ў канцы 1913 г., пасьля таго як паэт наладзіў сталае ліставаньне з рэдакцыяй газэты. Па-другое, адзін з вершаў А. Сумнага “На прыміцыю ксяндза Г.”, не толькі пацьвярджаў аўтарства А. Прушынскага, але і сьведчыць аб тым, што шчырае сяброўства паэта і сьвятара В. Гадлеўскага, у Божым слове якога гучаў голас сьвядомага беларуса, не перарывалася нават у такіх складаных варунках”. /Гарбінскі Ю.  Дар Алеся Гаруна. // Беларуская мова і літаратура ў школе. № 1. Мінск. 1991. С. 51./

    Працягваў пісаць у “Нашу ніву” і Язэп Лёсік.

                              “УКРАІНСКА-БЕЛАРУСКАЯ ВЕЧАРЫНКА Ў СЫБІРЫ

                                                   (Ад уласнага карэспандэнта)

    У канцы лістапада гэтта адбылася вячорка, нарыхтаваная палітычна-ссыльнымі украінцамі і беларусамі. Зышоўшыя аднакраць грамадою, хлопцы нарадзіліся ды згодзіліся ўспамянуць сваю далёку радзіну роднымі песьнямі, танцамі, дэклямацыей. Налагодзілі пачастунак, паклікалі госьцёў-таварышоў і мейсцовых знаёмых. Гэтта, як і агульна ў ссылцы, украінцоў больш, як беларусоў, а загэтым на вячорцы перэвагу мелі яны. На жаль йшчэ беларусы разышліся па розных кутках, дык маглі прыйсьці на вячорку невялічкім толькі гуртком. З гэткаю жменькаю нельга было сарганізаваць свайго хору, ні танцоў. Але так нездатны на скокі, што ніводзін ня ўмеў дакладна нівяльнуць нагою, хоць кажуць. удаліся беларускія танцы. Уся ўвага была звернута на дэклямацыю і песьні. Дзеля знаёмасьці мэлёдзіі песьнёў ігралі на струнным аркестры. І трэба сказаць, што з гэтаго боку ўдалося зацікавіць беларушчынай. як найлепей. Надта ўсім спадабалася і зрабіла моцнае ўражанне песьня “Ой за лозамі”. Яе зайгралі якраз апасьля ўкраінскага гапака. Было многа гоману і за сьмехам ды гоманам ня усе нават разслухалі, як гаспадар вячоркі апавяшчаў, што будуць іграць беларускую песьню. Але ўсе раптам змоўклі і сьцішыліся, як сціху, мэрам аднекуль з падворку, пачуўся плач мандаліны. непрыкметна уся хата напоўнілася такім балючым жалем, такім смуткам і журбою, што скура шорхла і галава хілілася на грудзі. Аркестр плакаў, стагнаў; ён цяжка ўздыхаў, ды быццам намагаўся вымовіць:

        Ой узыдзі, узыдзі рута-мятачка,

        Хаця ты завяжыся!

        Ой прыйдзі, прыйдзі ка мне міленькі.

        Хаця ты пакажыся!

    - Колькі жалю, смутку, жалобы! Казалі адны.

    - Пад ту песьню не заскачэш! Дадавалі другіе.

    - Але не, ты паслухай: звычайная з’ява – кахаў. перэстаў, а... а..., не  знаходзіў слоў сваім пачуцьцям трэйці.

    Гэтак сама добра падабалася і дэклямацыя, асабліва “Тарас на Парнасе”. Много было сьмеху, рогату. Пачалі дапытвацца, хто напісаў, калі, ці багата наша літэратура гэткімі пекнымі рэчамі?

    - Дык як, ваш Тарас лез на Парнас? са сьмехам пыталіся потым на спатканьні.

    - А Вэнэра - дзеля красы нечым белым твар свой беліць?

    У канцы адзін беларус прадэклямаваў вершаваны твор “За што я быў у вастрозе?” Слухаючы яго, на думку усплывалі тые далёкія дзянькі, калі было лёгка на сэрцы, сьветла на душы, і кожэн быў дома...

    Трэ’ сказаць агульна, што беларускія рэчы ўсіх вельмі зацікавілі і слухаліся з вялікаю ахвотаю. Усё гэта было першынкаю, навінкаю, мала хто чуў нашу мову, а што беларусы маюць сваю літэратуру, дык гэтта даведаліся мо першы раз зроду. Ці мала было тут людзей і досыць асьвечэных, але аб беларусах, як гэта вядзецца, мала хто ведаў; лёс батакудаў або готтэнтотаў больш іх цікавіў, чым жыцьцё людзей, каторые жывуць з імі поплеч. [...] Нельга замоўчыць аднаго здарэньня, якое выявілося на вячорцы. Адзін хлопец, катораго усе лічылі за шчыраго сьведамого беларуса непрыйшоў нешта на вячорку. Гэта ўсіх зацікавіло, і пачалі дапытвацца, чаму, якое ён меў на гэта матывы? Ды вось даведаліся: ён не беларус, а літвін. Радзіўся ён на Беларусі, усё беларускае яму дорага, блізка і міла, але прылучаць сябе да беларусаў ён ня можэ, бо йшчэ маленькім чуў што яго бацька з маткай размаўляў па-літоўску. Сам ён палітоўску ня ведае ніводнага слова; пекна гаворыць па-беларуску, а звычайна па-расейску, але па апошняму так добра і здатна, што у ш. п. Струвэ валасы дуба пасталі-б каб яму давялося пачуць сваё роднае “койнэ” з вуснаў гэтаго хлопца...

    Л. Я.”. /Наша Ніва. Вільня. 10 студзеня 1913. С.4./

    Пэўна Амбразевіч Людвік Юзафавіч – літовец, 1887, Нетычкампе Сувалкаўскай губэрні. СЛКПіЛ. Мартынаўская воласьць, 1912, Ленскія капальні да 1917 г. /Политическая каторга и ссылка. Биографический справочник членов о-ва политкаторжан и ссыльно-поселенцев. Москва. 1934. С. 28./

    Працягваў пісаць у “Нашу ніву” і Захар Борка.

    “г. Вильна

    Въ контору редакціи

    бѣлоруской газеты

    “Наша Ніва” Завальная ул. д. № 7.

    Шаноўны Пан Рэдактар!

    Ці няможна дастаць у рэдакцыі карты Беларусі на палатне недарагую у 15 кап. калі ёсьць то прышліце накладной платай. І можэ якія вышлі новыя кніжкі у беларускай мове ў сьнежні и лютым месяцах 1913 г., то таксама прышліце накладной платай. “Маладой Беларусі” не прысылайце, бо я атрымліваю яе з рэдакцыі.

    С пашанай

    Захарка Борка.

    Прашу выбачыць, што кепска пішу па беларуску. Адрэс мой: с. Устъ-Кута Ирк. губ., П-ш к-ра. [1. 3. 1913.] /Скалабан В.,  Сурмач Г.  З архіва “Нашай нівы”. // Шляхам гадоў. Гісторыка-літаратурны зборнік. Мінск. 1990. С. 38./

    З Кіранскай акругі Іркуцкай губэрні пісаў у газэту “Наша Ніва” і П. Каляда:

    “Присылая Вам известие жизни нашего края, прошу перевести и напечатать его в моей родной газете.

    Кое-что посылал я Вам и в прошлом году и получал газету, но долго не воспользовался, т. к. вскоре был арестован, а затем выслан в дальнейшее место ссылки, т. обр. ссылку в ссылке, – куда и прибыл только на днях.

    Прошу Вас о высылке газеты с латинским шрифтом, по адресу:

    Нижне-Илимск, Иркутск. губ.

    Прокофию Наумовичу Колядо.

    Газету, по мере сил и возможности, буду поддерживать сотрудничеством.

    С глуб. уважением

    Пр. Н. Колядо.

    Нижне-Илимск

    24 июня 1913 г.

                                                               С БЕРЕГОВ ЛЕНЫ

    Прошлогодняя, победоносная, хотя и весьма дорогой ценой заплаченная стачка золотопромышленных рабочих на приисках Олекминской и Витимской системах Ленского бассейна породила застой в промышленности и торговле Ленского края, обычными спутниками чего явились кризис и безработица.

    Собственно застой в золотопромышленности наблюдался уже давно и результатом его явилось уменьшение расценок и сокращение производства. Не скрывая свои настоящие причины и истинное положение дел Ленское золотопромышлен. т-во и вызвало в прошлом году стачку рабочих, заплативших ценою крови и сотнями человеческих жизней. Производство сокращено, но настоящая картина дел затушевана. Только в речах с.-д. депутатов Гос. Думы вскрываются все гнойные язвы и закулисные стороны этого предприятия.

    Рабочих вывезено из Ленских таёжных дебрей в прошлом году свыше 15000 человек, и предостережение властей, в виде высылки печатных объявлений населению о неприемке вновь на золотые прииски сделано. Но это объявление могло поставить в известность “вразумить” только местное население; но оно никак не могло вразумить стогнущей под гнётом и голодающей России, откуда с ранней весны бурным потоком хлынул народ на Лену тремя путями, скоплясь предварительно на пристанях верховья - Качуге, Жигалове и Усть-Куте, в ожидании вскрытия Лены и начала навигации.

    Народ снова в громадном количестве “подался” на прииски, чтобы доставляя избыток рабочих сил уничтожить все добытые завоевания. По имеющимся сведениям, на Бодайбо прошло свыше 20000 человек, новых рабочих. Труд повсеместно на Лене обесценился, а цена на продукты возросла до невероятных размеров. Так напр., в Витиме пристани Бодайбо, где оказалось громадное скопление народа, черный хлеб стал продаваться по 20 коп. за фунт.

    Безработица и голод на Лене представляет теперь нечто ужасное. Наплывающих по течению реки рабочих везде избыток – на всех приисках, - и прижимая старых, хозяева очень проворно их рассчитывают, заставляя возвращаться пешком, в Россию назад, выдавая для пропитания по две коврижки хлеба на пропитание в дороге.

    По слухам, производиться обратная вывозка рабочих.

    Пр. Н. Колядо.” /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 89. Арк. 108-109./

    Пісаў у газэту “Наша Ніва” і Янка Усьціновіч:

    “Высокапаважаны Рэдактар!

    Крый мяне божа, каб я не маючы “акуляр”, ды памкнуўся брысьці на Парнас – куды там – я толькі жадаў адпісаць ліст брату.

    Алі пішучы гэты ліст мне падыйшла думка, што не я адзін маю гэткага брата, а што у нашай старонцы іх можна знайсьці амаль у кожнай хаце, ды я разважыў, што ня шкодзіла б надрукаваць гэта у “Н. Н.” Можа друкаванае слова скажа болей і таму каму гэта адрасавана, а можа і яшчэ хто што калі ж і з яго скарыстуе.

    І гэтак, паважаны рэдактар калі з маёй думкай згаджаецеся гэты рукапіс “Ліст брату” знойдзеце прыгодным да друку і карысным для чытачоў, тады направіўшы тыя абмылкі якія я нарабіў без “акуляр” можаце друкаваць.

    Рукапіс высланы бандяроляй.

    Бывайце здаровы!..

    Адрас мой:

    Гор. Кірэнск Іркуц. губ.

    Палітычна-ссыльны

    Янка Лаврукаў Усьціновіч.

    28 кастрычніка 1913 г.

    Мельнічная”. /БДАМЛіМ. Ф. 3-с. Воп. 1. Спр. 91. Арк. 16./