ЎЎЎ 1. Валянціна Гаўрыльлева. Краіна Ўот-Джулустана. Ч. 1. Койданава. "Кальвіна". 2015.

                                                         КРАІНА ЎОТ-ДЖУЛУСТАНА

                                                                    Аповесьць-легенда

    Хутка, хутка, магчыма, заўтра руіны юртаў з амаль разбуранымі ачагамі, што яшчэ чарнеюць узбоч аласаў [Алас — глыбокая лагчына, ледавіковага паходжаньня; лугавіна, атуленая лесам] зраўняюцца з зямлёю. Застануцца толькі неглыбокія яміны на месцы старых скляпоў ды чароды варон, якія каркаюць наўкол з верхавін рыпучых лістоўніц. Дажджлівыя верасьні і траскучыя студзені дакончаць работу часу, і раскоцяцца бярвеньні гнілыя па шматпакутнай зямлі, якая ўсё помніць.

    Магчыма, прыйду я наступны раз і не знайду старой лясной сядзібы, у таямнічых закутках якой гуляла з аднагодкамі ў маленстве. Ужо і зараз спарахнелыя жардзіны сьцен гайдаюцца ад нясмелых крокаў. Вецер сьвішча ў коміне ачага, тужліва сьпявае аланхо [Аланхо — якуцкі гераічны эпас, быліна]. Пра што тваё аланхо, вецер?

                                                                                    I

    Няма ў навакольлі чалавека багацейшага, чым Аднавокі. Тут ён усяму гаспадар. Аднавокі — князь [Князь — у дарэвалюцыйнай Якуціі — радавая выбарная пасада, ніжэйшае зьвяно царскай адміністрацыі ў нацыянальных якуцкіх раёнах]. Яго вялізны дом з бярвеньня з зашклёнымі вокнамі відаць адусюль. Чаму князя завуць Аднавокі — ніхто не ведае: абодва вокі ў яго на месцы, ды і бачыць ён куды лепш за іншых. Ва ўсякім разе выгады свае ніколі не прапусьціць. Усюды гойсае, як воўк, і ўсюды пасьпявае,— хуткі, энэргічны, гарласты, з пудовымі кулакамі. Яго баяцца парабкі, блізкія суседзі, нават навакольныя багацеі — усе, апрача Ульяны. Наадварот — князь пад пятою ў жонкі. І гэта ўжо зусім незразумела — чаму Аднавокі, дужы і спрытны, не можа справіцца з кволай, хваравітай жанчынай, ад якой так і не дачакаўся дзіцяці за дваццаць гадоў шлюбу.

    Ульяна з дому выходзіць рэдка. Толькі час ад часу з’яўляецца за шыбай яе бледны, змарнелы твар. Кіне позірк на двор і зьнікне, але і аднаго гэтага позірку дастаткова, каб парабка, што трапіў пад яго, працяла холадам.

    Насупраць панскага дома, сярод сумётаў, сама, як сумёт, бялее парабкоўская юртачка з недарэчна доўгім, быццам ён стаў на дыбачкі, комінам. Сюд-туд чуваць рыпеньне дзьвярэй: у юрце жыве шмат народу. Ульяна ў ёй амаль што не бывае, і гаспадыня тут не яна, а Фёкла — маленькая, сухенькая бабулька з вечна занятымі рукамі. Яна для ўсіх замест маці: заварвае і налівае чай, цыруе парабкам лахманы, камечыць, сьціскае і расьцягвае заечыя шкуркі. І, як не ведаюць стомы яе маленькія ручкі, падобныя на птушыныя лапкі, гэтак жа не закрываецца ні на хвіліну яе рот з даўно зьедзенымі зубамі: то Фёкла на кагосьці сварыцца, то ўгаворвае, то нешта раіць, то расказвае штосьці...

    Але сёньня Фёклу нібы падмянілі: яна найбольш маўчыць, а калі і гаворыць, дык коратка і адрывіста. Затое рукам яе, здаецца, работы яшчэ дадалося: яна топчацца па юрце з кута ў кут, перабірае нейкія анучкі, падкідвае ў ачаг дровы. Нагрэтую ваду яна пералівае ў таз і носіць кудысьці за полаг. Там пакутуе і стогне семнаццацігадовая Ірэчай.

    Цяжкія абледзянелыя дзьверы часта расчыняюцца насьцеж, і разам з настылым туманам у юрту ўвальваюцца людзі. Яшчэ не расшпіліўшы адзеньня, яны пытаюцца:

    — Ну што, якія навіны?

    — Няма яшчэ, — панура адказвае старая.

    — Э-эх, небарака, трэція суткі ніяк у яе не атрымліваецца.

    Фёкла ідзе за полаг, папраўляе мокрыя ад поту валасы Ірэчай і шэпча:

    — Цярпі, дзеўка, цярпі! Толькі праз мукі шчасьце ўсьміхаецца. Проста так яно не даецца...

    Ірэчай гэта чуе, як у сьне. “Якое там шчасьце”,— думае яна і хоча сказаць што-небудзь рэзкае, але сілы няма, і яна толькі зноў стогне.

    — Гаспадар заходзіў, — шэпча Фёкла, — паглядзеў і выйшаў... Ты чуеш?

    Ірэчай хапае паветра рукамі. У гэты момант ёй зусім усё роўна, хто побач і што думае пра яе.

    — Фёкла, памажы... — крычыць яна і ўсхопліваецца, але цьвёрдыя рукі парабчанкі прыціскаюць яе да пасьцелі.

    — Ляжы... пацярпі... Ужо хутка. Пацярпі і будзеш шчасьлівая... Калі дзіця прымушае мучыцца пры нараджэньні — потым ашчасьлівіць...

    — Не хачу! Не хачу! Ніякага шчасьця не хачу! — крычыць Ірэчай скрозь сьлёзы.

    — Не на добрае гэта ўсё, — мармыча сама сабе Фёкла і зноў бярэцца за работу.

    Зьмяркалася. Надыходзіла чацьвёртая ноч пакутаў. Парабкі вярталіся з працы, распраналіся, укладваліся спаць, але заснуць было немагчыма. У Фёклы зьліпаліся вочы, яна ні разу не зажмурыла іх з таго часу, як пачуўся першы крык парадзіхі, але яна цераз сілу сноўдалася па юрце і паліла столькі дроў, што іншы раз ажно сэрца заходзілася ад адной думкі пра марнатраўства: што, калі зноў зойдзе гаспадар? Але тут жа праводзіла далоньню па твары, нібы змахваючы з пабялелага твару страх:

    — Не яму сёньня лаяцца... не яму...

    Ды, зрэшты, Аднавокі больш і не заходзіў. Вялізны дом гаспадара змрочна маўчаў, адтуль не далятала ні гуку.

    Толькі апоўдні наступнага дня, калі ўсе жыхары юрты былі на рабоце, супакоілася Ірэчай і нарэшце заснула, а Фёкла, усьміхаючыся, узялася захутваць нованароджанага ў заечыя шкуркі.

    — Маці ледзь не загубіў, — прыгаворвала яна і прыглядалася да твару дзіцяці. — А падобны на яе — як выліты. Адно вочы бацькавы, шустрыя.

    Фёкла паднесла дзіця тварам да акенца. Каб гэта летам, з яго можна было б убачыць гаспадароў дом, але зараз, праз кавалачак лёду, які замяняў шкло, нават сонечныя промні прабіваліся зусім абясьсіленыя і не асьвятлялі юрты. “Э, нічога, — падумала сівагаловая Фёкла, — можа, табе лепш на гэты дом і не заглядвацца... Так, бадай што, гэтак яно лепш”.

    І, нібы каб пацьвердзіць яе думкі, у юрту, нечакана гучна для яе лядашчай фігуры, бразнуўшы дзьвярыма, увалілася гаспадыня.

    — Ага, вось ты які... разбуральнік майго дому...

    — Пра што ты, Ульяна... Апамятайся! — выдыхнула, уся дрыжучы, Фёкла.

    — Як быццам не ведаеш пра што... Але нічога... не будзе гэтага:.. жывая не здамся! Дзе Ірэчай? — раптам гыркнула яна і амаль што шпурнула хлопчыка Фёкле.

    — Сьпіць... замучылася... Чацьвёра сутак жа...

    — Так ёй і трэба... Добра было б, каб і не выжыла.

    — Навошта ты так, Ульяна? Яна ж дзіця зусім. Хіба вінаватая... Ты вінаватых у другім месцы шукай.

    — Маўчы! Успомні, каго павучаеш. Ці, можа, мяне з кімсьці зблытала?

    І жанчына, гэтак жа разьюшана бразнуўшы дзьвярыма, зьнікла. Малое заплакала. Фёкла пачала яго люляць.

    — Ціха, маленькі, ціха... Мама сьпіць, ціха...

    Мінула некалькі дзён. Ніхто ні аб чым не здагадваўся. Толькі Фёкла аднойчы ўбачыла дзіўны бляск у вачах Ірэчай — і адразу ж сьцяміла.

    У тую жахлівую хвіліну Ірэчай карміла дзіця і прыгаворвала:

    — Паглядзі толькі, пальчыкі якія малюсенькія... І ножкі, як у сапраўднага чалавека... І вочкі ў яго, і вушкі... Усё ёсьць... як у сапраўднага.

    Раптам яна дзіка ўтаропілася ў твар дзіцяці і пачала павольна падносіць да яго вачэй указальны палец, быццам зьбіралася тыцнуць. Усё бліжэй і бліжэй...

    Крык Фёклы спалохаў яе, яна схавала руку за сьпіну і раптам задрыжала, нібы ад вялікага холаду. Фёкла бачком-бачком, асьцярожна падкралася да Ірэчай і забрала немаўлёнка.

    — Хопіць-хопіць... наеўся ўжо... — прамармытала яна і павольна адышлася.

    А Ірэчай так і засталася сядзець, прытрымліваючы грудзі, быццам і не заўважыла прапажы дзіцяці.

    З таго дня з яе ўжо не зводзілі вока. Дзіця Фёкла занесла ў другую юрту. Парабкі не ведалі, што рабіць. Гаспадар кудысьці паехаў і, відаць, ні разу не ўспомніў пра небараку-дзяўчыну. А Ірэчай пагладжвала далонямі набраклыя малаком грудзі і цэлымі днямі заклапочана заглядвала ва ўсе куткі, шукала сярод анучын і ўсё паўтарала:

    — Як жа так, як жа так... Ён жа ў мяне быў, я яго сама нарадзіла... Дзе я яго паклала? Такі малюсенькі, з ручкамі, з ножкамі... Зусім як сапраўдны...

    Фёкла адварочвалася, змахвала рукавом сьлёзы і, адвёўшы Ірэчай куды-небудзь у зацішны куток, сцэджвала малако. Колькі так працягвалася б — хто яго ведае, але вярнуўся з адлучкі князь, і па сядзібе папаўзьлі чуткі:

    — Гаспадары скандаляць...

    — Ульяна патрабуе прагнаць Ірэчай...

    — О божа! Куды ж яе, хворую?

    — Што з дзіцем будзе?

    Праз тры дні з панскага дома выйшаў пануры князь і сказаў некалькі слоў парабкам. Ірэчай загарнулі ў воўчую шкуру, пасадзілі ў сані, кінулі туды ж яе жабрацкія манаткі і кудысьці павезьлі. Але ўжо ўвечары стала вядома, што князь пасяліў Ірэчай у адзінокіх старых, што жылі вёрст за пяць-шэсьць ад сядзібы.

    — Усё ж сумленьне не дазволіла выгнаць, як сабаку. Уладкаваў, — з палёгкай уздыхнула Фёкла, калі дачулася пра гэта.

    Яна перапавіла хлопчыка, сунула яму ў рот пляшачку з малаком і задумалася. Малое хутка высмактала малако, выпхнула пляшачку з рота і патрабавальна закрычала.

    — Яшчэ просіш? Гэта добра. Расьці вялікі, — мармытала старая, зноў наліваючы малако. — Расьці... Можа, і праўда калі-небудзь маці ашчасьлівіш... калі яна дачакаецца.

                                                                              II

    Жыцьцё ў хлопчыка было дзіўнае, але сам ён не здагадваўся пра гэта.

    У яго былі жывыя бацька і маці, але яму сказалі, што бацька памёр, а матуляй ён лічыў старую Фёклу. Але, нягледзячы на тое што ў іншых дзяцей былі бацькі і маладыя маці, апраналі яго і кармілі чамусьці лепш, чым іншых. Нюкус быў дружны з імі, хоць і прыкмячаў, што да яго дзеці ставіліся інакш, чым паміж сабою: замест таго каб даць здачы ў бойцы, уцякаюць ад яго і не надта гаваркія, калі ён побач.

    Больш за ўсіх ён любіў старую Фёклу, больш за ўсіх не любіў хворую гаспадыню: убачыўшы яго, яна часта з нянавісьцю круціла яго за вушы або давала грымака ў плечы, нават калі Нюкус ні ў чым не быў вінаваты.

    Князя, калі той пахаджваў па двары з грозным выглядам, Нюкус баяўся. Для яго было страшна нават зірнуць на абвіслыя вусы гаспадара, на доўгі скураны бізун, што вечна цягнуўся па зямлі за ім. Часам гэты бізун хвостка апускаўся на хрыбет каня або чалавека, і тады Нюкус затыкаў вушы і стрымгалоў кідаўся ў юрту. Князь ніколі не падыходзіў да хлопчыка, але Нюкус часта адчуваў на сабе дзіўны позірк яго калючых вачэй і нібы камянеў пад гэтым позіркам. У такіх выпадках Нюкусу рабілася нядобра на душы, і ён сьпяшаўся куды-небудзь схавацца.

    Але аднойчы ўсё зьмянілася. Пачалося, здавалася б, з дробязі: ён скубянуў жартам за валасы малога сына парабка, а той заплакаў і сказаў:

    — Уу... маці сваю загубіў, цяпер маленькіх крыўдзіш...

    — Што ты гаворыш? — зьдзівіўся Нюкус. — Як гэта я маці загубіў? Яна жывая і здаровая.

    — Нібыта не ведаеш... сынок вар’яткі Ірэчай, — крыкнуў малы і кінуўся наўцёкі.

    Нюкус не пагнаўся за ім. Ён выбраў хвілінку, калі застаўся з Фёклай сам-насам, і запытаў:

    — Мама, чаму мяне называюць сынам вар’яткі Ірэчай? Ты ж не Ірэчай і не вар’ятка.

    Кубак з малаком выпаў з рук у старой, і яна разгублена апусьцілася на лаўку.

    — Ужо ведаеш... — прамармытала Фёкла. — Што ж, як тут утоіш... Усё роўна — рана ці позна... Ды і пара, дванаццаць гадоў хлопцу...

    Яна прытуліла хлопчыка да сябе:

    — Праўда гэта, сынку, праўда! Але ты Ірэчай вар’яткай не называй, не называй маці вар’яткай...

    — Пра што ты, мама, — выкруціўся з яе рук Нюкус.

    — Заўтра, заўтра... заўтра ўсё зразумееш, пачакай. На другі дзень яны ўпотай выбраліся з сядзібы. Фёкла, неспакойна азіраючыся, павяла Нукуса па ледзь прыкметнай лясной сьцяжынцы. Нюкуса ўсе гэтыя перасьцярогі дзівілі і пацяшалі: ён не раз і адзін, і з дзецьмі бегаў па гэтым лесе і не разумеў, чаго баіцца Фёкла. Але калі ён гучна засьпяваў, а старая ўчэпіста схапіла яго за руку і прыкрыкнула, Нюкус змоўк. Фёкла адчула крыўду ў тым, як ён панура маўчаў, і зашаптала:

    — Потым, потым усё зразумееш... Пакуль што не шумі! Не трэба, каб нас хто-небудзь чуў.

    У руцэ яна несла клуначак з гасьцінцамі: кавалак варанага мяса, невялічкую берасьцянку з маслам і жменьку мукі. Ішлі доўга. Спачатку Нюкус лічыў аласы, якія яны міналі, але зьбіўся з ліку. Да таго ж ён вельмі стаміўся, яму хацелася пасядзець на маладой майскай траўцы, што толькі-толькі прабілася з зямлі, але Фёкла пасьпешліва цягнула яго за сабою. Нарэшце лес расступіўся яшчэ раз, і перад Нюкусам заплюскацела возера, такое шырокае, што процілеглы бераг ледзьве ўгадваўся ў смузе. Нюкус ні разу яшчэ не бачыў такіх азёр і ад хваляваньня замёр на месцы.

    — Хадзем, хадзем, — падганяла Фёкла.

    На самым беразе да кручы прыляпілася чорная хаціна. Навокал сушыліся сеткі, у асацы пагойдвалася лодка. Каля дома сядзела маладая жанчына з распушчанымі валасамі і пазірала на возера.

    — Тсс! Гэта яна, — прашаптала Фёкла.

    — Хто?

    — Ірэчай. Твая маці.

    Нюкус упіўся вачамі ў жанчыну. Вочы ў яе былі амаль заплюшчаны, рукі на каленях дробна дрыжалі. Чорныя мяккія валасы шкуматаў вецер.

    — Якая прыгожая,— уголас падумаў Нюкус.

    — Ыгы, ыгы, — падхапіла Фёкла. — Праўда, прыгожая. Ты любі яе, не глядзі, што яна хворая... Маці любіць трэба...

    — А ты, — разгубіўся Нюкус, — ты хіба не маці мне?

    — Гэта ўжо як ты парашыш, — уздыхнула сівая парабчанка і пайшла да Ірэчай.

    Нюкус не мог крануцца з месца. Ён пазіраў то на Ірэчай, то на Фёклу і нічога не разумеў. “Мама... Хто мая мама? Хто? Няўжо мая маці — гэтая жанчына? Але чаму кажуць, што я яе загубіў?”

    — Добры дзень, Ірэчай! — сказала Фёкла. — Як пажываеш? Я табе мукі прынесла. Аладак напячэш.

    — Фёкла? Фёкла? — апамяталася Ірэчай. — Ты прыйшла? Я цябе чакала? Я забылася мінулы раз спытаць... — Яна падхапілася на ногі. — Я хацела ў цябе спытаць... Пра што, га? Зноў забылася, праўда?

    — Пытайся, пытайся...— ласкава пагладзіла яе па плячы старая.

    — Пра што, га? Ага, куды гэта я паклала хлопчыка? У мяне быў такі маленькі, але зусім, зусім як сапраўдны... З ручкамі, з ножкамі...

    — Я яго прывяла. Нюкус! Ідзі хутчэй сюды.

    Нюкус нясьмела падышоў і апусьціў галаву. Яму чамусьці было боязна паглядзець у твар Ірэчай.

    — Ён? Не-е, — недаверліва працягнула Ірэчай і адпіхнула Нюкуса. — Не. Той быў маленькі, зусім маленькі...

    — Ён вырас, Ірэчай. Дванаццаць гадоў мінула.

    — Дванаццаць гадоў? Ды што ты, — засьмяялася Ірэчай. — Гэта ж учора было. Ну, давай у дом пойдзем. Я цяпер тут жыву. Добра тут, праўда?

    Нюкус паплёўся за жанчынамі ў цёмную юрту. Яна была такая ж маленькая, як тая, у якой ён жыў, толькі тут адусюль — ад земляной падлогі, ад закураных сьцен, ад столі — цяжка пахла рыбай.

    — Ну што, Ірэчай? — злосна бліснула вачамі старая, што паднялася насустрач ім з палка. — Дзе дровы?

    — Дровы? Дровы? Яны ў лесе, у лесе... — замармытала Ірэчай і выбегла.

    — Проста бяда з вар’яткай. Усё забывае. Князь, як прывёз, казаў — памочніца будзе. Якая там памочніца! Дванаццаць гадоў мучуся. Кожны дзень — мука, — паныла сказала гаспадыня. — А гэта хто з табою, Фёкла?

    — Ды хлопец яе.

    — Э-э, Нюкус, значыцца! Нішто хлапчук, дужы будзе. Значыцца, дванаццаць гадочкаў прыгажуну? Эх, час ляціць.

    Фёкла разьвязала клуначак. І пацякла нясьпешная гамонка. Нюкус не слухаў. Ён пакутліва думаў над дзіўным супадзеньнем: яму дванаццаць гадоў і яго маці — калі яна сапраўды яго маці — жыве каля гэтага возера таксама дванаццаць гадоў... А дзе яна была раней? Чаму яго кінула?

    Па дарозе назад ён задаў гэтыя пытаньні Фёкле.

    — Рана, Нюкус, табе пра гэта, — ухілілася ад адказу старая. — Але маці сваю не забывай... Яна перад табою ні ў чым не вінаватая.

                                                                              IIІ

    З таго дня Нюкус зачасьціў да далёкага возера. Звычайна ён хадзіў адзін, без Фёклы — парабчанцы не было калі. А Нюкуса працаваць ніхто не прымушаў. Цяпер ён не еў самыя смачныя кусочкі, а хаваў іх, каб пасьля прыхапіць з сабою. Ён і сам не ведаў, што вабіла яго да прадымленай рыбацкай юрты, у якой жыла яго сапраўдная, хоць і звар’яцелая маці. Яна памалу, пакрысе прывыкла да яго і нават пазнавала. Вельмі хутка Нюкус адчуў, што Ірэчай жывецца нялёгка: сам рыбак, які амаль не бываў дома, спачуваў ёй, затое старая дапякала без канца, прымушала рабіць самую чорную, самую брудную работу, зьдзекавалася з забыўчывасьці Ірэчай. Зрэшты, вар’ятцы было ўсё роўна: яна не крыўдавала на лаянку і была задаволена тым, што ёй давалі. Нюкус стараўся як мог дапамагчы Ірэчай і браў на сябе яе работу.

    — Малайчына, малайчына, хлопец,— выскаляла гнілыя зубы рыбачка, — грэх свой замольваеш...

    — Чаму ты так гаворыш? — не вытрываў аднойчы Нюкус.

    — Э-э, хлопча, пара б ужо і ведаць. Звар’яцела твая маці, калі цябе раджала. Ну чаго стаіш? Не бачыш, стары вярнуўся. Памажы лодку выцягнуць.

    Каўтаючы сьлёзы, Нюкус пабег да берага. Стары Бяцюр вярнуўся з багатым уловам, твар яго ажно ільсьніўся ад радасьці. Ды роспач, што ахапіла Нюкуса, была такая адкрытая, што добры чалавек не мог яе не заўважыць.

    — Што з табой, хлопча? Нюкус паваліўся на траву.

    — Чаму, чаму, — усхліпваў ён, — усе кажуць, што маці стала такой... праз мяне?

    — Гэта не ўсе, — закрахтаў стары, — гэта, мусіць, мая ведзьма так кажа. Яна ўжо як скажа, дык скажа. Не слухай ты яе. Ты тут ні пры чым. Хадзем лепей рыбу скрэбці.

    Ён ускудлаціў валасы Нюкусу. Хлопчык пакорліва ўстаў, узяў вядро з рыбай і пайшоў за ім. Старая раскладала агонь у юрце, хоць ужо было лета,— яна любіла цяпло і духату. Нюкус прыладзіўся ў куточку і ўзяўся за сьлізкіх, яшчэ жывых карасёў. Часам яны моцна ўздрыгвалі і падалі з рук Нюкуса ў вядро, апырскваючы твар каламутнымі кроплямі.

    — Эгэй, гаспадары,— пачуўся з двара зычны голас, — ці знойдзецца ў вас прытулак стомленаму падарожніку, а яго каню жмут сена?

    — Хто гэта так заважнічаў, што крычыць, не пераступіўшы парога? Зірні, Нюкус, — сказаў Бяцюр.

    Нюкус кінуў не даскрэбеную рыбіну, выскачыў з юрты і ледзь не сутыкнуўся з высокім, плячыстым незнаёмым чалавекам.

    — Ха-ха-ха! — раскаціста засьмяяўся той. — Ты што вылупіў вочы, зайчык? Спалохаўся, ці што? Не бойся. У вашу халупу завітаў славуты аланхасут [Аланхасут — казачнік, які сам складае і выконвае аланхо] Аханаон са сваім славутым стракатым скакуном.

    Ён махнуў рукою ў бок магутнага, як і яго гаспадар, жарабца, што быў прывязаны да сэргэ [Сэргэ — канавязь].

    — Аланхасут Аханаон? — перапытаў Нюкус і ажно стаў на дыбачкі ад цікаўнасьці.

    — Ага, ён сам і ёсьць,— гучна крыкнуў аланхасут, схапіў Нюкуса сабе пад паху і разам з ім улез у юрту.

    — Ого! А я думаю сабе, хто гэта раве, як бугай увесну! Заходзь,— стары рыбак расплыўся ва ўсьмешцы. — Што чуваць? Расказвай навіны! Нюкус! Хутчэй канчай з рыбай!

    — Ды навін ніякіх няма, — Аханаон сеў на лаўку. — Ехаў міма — давай, думаю, загляну. А ты, стары дружа Бяцюр, усё ў возеры сваім плюхаесься?

    — Што рабіць, жыць трэба, не ўсіх жа кормяць, як аланхасута.

    — Табе б мае харчы, — зноў засьмяяўся Аханаон, — ты б і вясла не падняў! Ну скажы мне, чаму ў кожнага, каго ні вазьмі, адзін толькі клопат — жывот напхаць.

    — Такі ўжо сьвет...

    — Згодзен, Бяцюр, згодзен. Дарэчы, я і сам не ад таго, каб перакусіць. Што ў цябе сёньня?

    — Учора карасі і сёньня карасі. Нюкус, гатова? А чаму ж агонь не гарыць? Гэй, старая!

    — Ды от Ірэчай па дровы пайшла і не прыходзіць. Ну, я ёй!

    Разгневаная старая выбегла з юрты.

    Нюкус, забыўшыся пра рыбу, на ўсе вочы глядзеў на Аханаона. Ён упершыню бачыў аланхасута, пра якога ў навакольлі хадзілі легенды. Гуляка і карцёжнік, вечны бадзяга, які амаль ніколі не бываў дома, Аханаон быў з тых людзей, хто не толькі складаў і любіў аланхо, але і шчыра верыў, што выдуманыя ім героі сапраўды існуюць. Мусіць, таму яны і атрымліваліся ў яго такімі пераканаўчымі, што вера аланхасута перадавалася слухачам. Калісьці Аханаон быў частым госьцем у навакольных аласах, але неяк раз знайшоў дарогу ў горад і цяпер амаль не паказваўся ў родных мясьцінах.

    — Аланхасут Аханаон,— прамармытаў Нюкус.

    Аханаон павярнуўся да яго.

    — А гэта што за хлопец? Га, стары дружа Бяцюр? Ці не разрадзілася часам твая старая пад старасьць?

    — Э-э, мая ўжо нікуды не варта даўно. Ірэчай нашай сынок, вось хто гэта.

    — Якой Ірэчай?

    — Даўно ж ты не бываў у нас. Дзяўчына звар’яцелая. У нас жыве. Прыглядаем. Князь загадаў. Адзеньнем плоціць.

    — А, прыпамінаю. А хлопчык таксама ў вас?

    — Нюкус не, ён там, у Аднавокага. Мітрыя, значыцца, — стары кінуў вокам у бок Нюкуса. — Прыходзіць вось да маці.

    — Чуў, чуў...— паківаў галавой аланхасут. — Бедная кабета... Ды і хлопцу, пэўна, не соладка. Га, Нюкус? Як жывеш? Ульяна лупцуе?

    «Адкуль ён ведае...» — падумаў Нюкус. Напамінак пра Ульяну прымусіў яго сьцепануцца. Дзень канчаўся, пара было вяртацца. Але яму не хацелася ісьці, пакідаць гэтага вясёлага і, відаць, добрага чалавека.

    Шырока адчыніліся дзьверы, увайшла Ірэчай з бярэмем дроў. За ёю дробненька перабірала нагамі старая.

    — Тут кладзі! Тут! — крыкнула яна. — О, каб цябе чорт...

    Яна выхапіла дровы. Некалькі пален упалі і балюча стукнулі Ірэчай па нагах. Вар’ятка ўхапілася за выцятае месца і застагнала.

    — Ну за што, за што ты крычыш на яе, за што б’еш! — усхапіўся Нюкус і, сьціснуўшы кулакі, кінуўся да старой, але апамятаўся, заплакаў і выбег з юрты.

    Яго адзіным жаданьнем было як мага падалей схавацца ад чалавечых вачэй, застацца сам-насам са сваім горам. Ён заскочыў у цесны хатон [Xатон — хлеў] дзе пахла гноем, і зашыўся ў самы цёмны куток. Ніколі ён так не плакаў: жыцьцё па-сапраўднаму яшчэ не біла яго. Раптам пачуліся цяжкія крокі, і чыясьці жалезная рука прыўзьняла яго за каршэнь. Гэта быў Аханаон.

    — Хадзем, дружа, хадзем, — сказаў аланхасут.— За маці мучысься? Гэта добра. Але на бабулю ты не крыўдуй. Паспрабуй зразумець яе... Ты вось ці часта бываеш тут? А старая важдаецца з тваёю маці дванаццаць гадоў. Вось так. Ты гэтулькі мог бы вытрымаць?

    — Я... я ўсё жыцьцё магу... усё жыцьцё...— усхліпваў Нюкус.

    — Гэтак ты толькі зараз гаворыш... Ды і тое: табе яна маці, а старой — хто?

    Нюкус заціх. Але словы Аханаона не супакоілі яго, яны ўзрушвалі, выклікалі жаданьне даказаць, што ён зусім не такі, як пра яго думаюць, што ён ніколі не забудзе пра маці і будзе клапаціцца аб ёй бясконца.

    — Пайшлі, хлопча, — аланхасут падхапіў Нюкуса.— Я прасьпяваю табе аланхо. Вядома, я буду сьпяваць для ўсіх і ўсе будуць думаць, што я для іх сьпяваю, але ты ведай: гэтае аланхо для цябе. Ты калі-небудзь чуў пра Уот-Джулустана?

    — Не-е. Не чуў.

    — Як жа ты жывеш, нічога не ведаючы пра Уот-Джулустана? Як ты будзеш жыць, нічога не ведаючы пра яго? Наперад, хлопча, і ніякіх адгаворак.

    — Сонца заходзіць. Мне дадому пара.

    — Дом — пачакае. Аланхасут чакаць не можа. Калі ў цеснай, прапахлай сырасьцю і рыбай юрце зусім зьмеркла, рыбак Бяцюр расклаў у ачагу вялікі сьвяточны агонь. Ён быццам сьмяяўся і трашчаў, раскідваючы на ўсе бакі іскры.

    О, маленькі камінак, абмазаны глінай! Як часам не хапае мне цябе, як хочацца працягнуць да цябе рукі, сагрэцца тваім гарачым дыханьнем... Хочацца, як у маленстве, стаяць перад табою на каленях і ледзь чутна мармытаць сьвяшчэнныя словы заклінаньня. Шукаць у цябе абароны і дапамогі ў панурую і халодную часіну свайго жыцьця... Будзь вечна са мною, мой незабыўны агонь, сагравай маё сэрца, абмазаны глінай ачаг!

     — Пра слаўнага асілка Уот-Джулустана, што прыйшоў у Сярэдні сьвет [Паводле ўяўленьняў старажытных якутаў, Сусьвет падзяляўся на тры часткі: Верхні сьвет (неба), Сярэдні сьвет (зямля) і Ніжні сьвет (падземнае царства).] у самую жудасную хвіліну, пра тое, як ён біўся-змагаўся з несправядлівасьцю зямною і сваю маці родную вынес з Ніжняга сьвету, царства злых духаў і чарцей, сабраўся гаварыць я, буду гаварыць я, і голас настроіў я...— Аланхасут сядзеў перад агнём, падаўшыся ўперад і ўтаропіўшыся нерухомым позіркам у адну, толькі яму вядомую, кропку. Час ад часу ён адкашліваўся і пляваў на падлогу.

    Нюкус не зводзіў вачэй з Аханаона. Вочы сьпевака дзіўна блішчалі, ссунутыя чорныя бровы пераразалі чырвоны ад агню твар на дзьве няроўныя палавіны, верхняя з якіх была нерухомая і мёртвая, а ніжняя, з абветранымі губамі, якія варушыліся, стала ў гэты момант для Нюкуса вульканам, які вывяргаў неверагодныя прывіды.

    У цесную ўбогую юрту ўвайшоў чалавек з магутнымі рукамі і ясным позіркам. Гэта ён, Уот-Джулустан! Гэта яго агонь палае на камінку. Ён прыйшоў зусім з іншага, непадобнага на Нюкусава, жыцьця, з іншага сьвету.

    На гэтым сьвеце да прыходу Уот-Джулустана правілі пачвары падземнага царства. Усё было ў іхніх руках, усё, кажуць, залежала ад іх. Але аднойчы прачулі злыя духі, што ў Сярэднім сьвеце — сьвеце людзей — нарадзіўся хлопчык, якому лёсам наканавана адолець іх. Тады яны, не маючы сілы справіцца з юным асілкам, выкралі жанчыну Айталы-Хатун, маці яго, і завалаклі ў смуроднае сваё падзямельле. Усю зямлю аб’ехаў Уот-Джулустан у пошуках сваёй маці, абшукаў неба, і стала зразумела, што яна можа быць толькі ў Ніжнім сьвеце. Ён пайшоў туды адзін, і адзін абрынуўся на подлых пачвараў, і граміў іх сотнямі, і калі іх засталося зусім мала, уцалелыя парашылі выратавацца хітрасьцю. Яны дасталі душу з Айталы-Хатун і схавалі яе, а бяздушнае цела, кажуць, выкінулі на зямлю.

    Як толькі ўбачыў гэта Уот-Джулустан — кінуўся ўсьлед за целам маці сваёй у Сярэдні сьвет, поўны сонца, кветак і траў. Ды не цешылі яго ні кветкі, ні травы. Стаяў над маці асілак і плакаў, кажуць, нябачанымі да таго сьлязьмі. І абмытая тымі сьлязьмі маці-матуля Уот-Джулустана, кажуць, уваскрэсла...

    Агонь згасаў, чырванела ўсяго некалькі вугалёў, укрытых попелам. Аханаон змоўк. Рысы твару яго разгладзіліся. Ён узяў кубак з рук гаспадыні і адпіў чаю.

    — Э-эх, дзякуй, вялікае дзякуй, Аханаон...— загаварыў рыбак. — Вялікі падарунак ты нам зрабіў, толькі за што — не ведаю... Рэдка нам са старою даводзіцца аланхасута паслухаць. Нашу юрту абмінаюць, а самі нікуды не ходзім. Чым аддзякаваць табе — не ведаю...

    — Пасьцялі дзе-небудзь, вось і ўся падзяка, — пазяхаючы, сказаў аланхасут. — Стаміўся я сёньня. Дзе толькі не бываў. Нават Аднавокаму пасьпеў даць па мордзе.

    — Што? Князю Мітрыю? Што ты гаворыш? — спалохана ўсклікнуў Бяцюр. — За што?

    — Ды так. Хацеў жарабца майго прысвоіць. Спачатку ганіў — казаў, у яго ў табуне два дзесяткі лепшых. Я сьцяміў — цану зьбівае. А потым — прадай. Спачатку ганіў, а тут — прадай. Нішто сабе, га? Ну, я не стрываў... Яшчэ чаго не хапала, Аднавокаму адзінага каня аддаць!

    — Апамятайся, чалавеча. Што ты яго ўсё Аднавокім называеш, — умяшалася старая. — У яго імя ёсьць, як ва ўсіх добрых людзей. Ды і хлапчук яго тут сядзіць, бач...

    — Э-э, — засьмяяўся аланхасут. — Нюкус мяне не выдасьць. Праўда ж? — паляпаў ён хлопчыка па плечуку, і ў Нюкуса соладка зашчымела сэрца. — Да таго ж, а чаго баяцца, калі Мітрый даведаецца, што я назваў яго Аднавокім, пасьля таго як я даў яму па мордзе?

    — Табе нічога, — нудзела старая, — а вось нам... у нашай юрце абзываеш.

    — Маўчы! — ускіпеў стары. — Абрыдла. Не слухай яе, Аханаон. Давай і праўда спаць.

    Нюкуса паклалі побач з аланхасутам — так захацеў сам Аханаон. Ён накрыў хлопчыка вялізнай рукою, і той адразу сагрэўся і задрамаў пад гулкі стук сэрца асілка. Але раптам Нюкус успомніў пра Ірэчай, якая даўно ўжо спала.

    — Аханаон, — прашаптаў ён. — А я... як ты думаеш... я мог бы вярнуць душу маці?

    — Тваёй маці...— Аханаон задумаўся. — Хто ведае, хлопча... Каб ёй спакой, ды цішыня, ды чалавек, які б кахаў... Муж, разумееш? Каханьне цуды творыць. Каханьне вылечвае... Э, ды ты яшчэ малы, не зразумееш. Ды і дзе ты знойдзеш чалавека, які б палюбіў вар'’ятку, хай сабе нават і красуню...

    “Пра што ён? — падумаў Нюкус. — Муж... пры чым тут муж? Але ён кажа, што ніхто яе не палюбіць... Няўжо няма на сьвеце добрых людзей? А Фёкла, а Бяцюр? Ёсьць добрыя людзі... Іх толькі трэба шукаць...”

    — Я знайду яго, Аханаон! Ты чуеш? — штурхнуў у бок аланхасута Нюкус.

    Але той ужо нічога не чуў. Аханаон спаў.

*

    — Аханаон, — паклікаў, прачнуўшыся, Нюкус, абмацваючы рукою арон [Арон — нары ўздоўж сьцен юрты справа і зьлева ад увахода].

    — Які Аханаон? Аханаон?! — грымнуў над ім грубы вокрык. — Тут быў Аханаон?

    Нюкус адразу падхапіўся і працёр вочы. Ён занадта добра ведаў гэты голас, каб песьціцца ў пасьцелі, пачуўшы яго. Несьвядомы, незразумелы страх — князь жа ні разу нічым не пакрыўдзіў яго — сьціснуў хлопчыку грудзі. Мітрый сеў на пасьцель.

    — Так,— злавесна працадзіў ён, — значыцца, дома не начуеш, знаесься з гэтым валацугам, разбойнікам?

    Нюкус здранцьвела маўчаў.

    — Бяцюр! Ён у цябе не першы раз?

    — Э-э, — пачуўся дрыготкі голас рыбака, — першы... не, не першы... э-э, бывае часам.

    — Чаго? Чаго ходзіш?

    Нюкус па-ранейшаму не мог вымавіць ні слова. У юрту зайшла Ірэчай. Яна нейкае імгненьне прыглядалася да князя, затым зрабіла крок назад і з крыкам выбегла.

    “І маці... і маці яго баіцца... — ліхаманкава думаў Нюкус. — Усе яго баяцца... Мяне заб’е, мусіць. А маці... чаму яна закрычала? Мусіць, біў яе... ага, біў...”

    І нечакана для сябе вырашыў:

    “Калі не заб'е, уцяку”.

    — Уставай, — панура сказаў Аднавокі. — Пара ўзяцца за цябе. Расьпесьціла Фёкла, зусім ад рук адбіўся. Дадому!

    Ён схапіў хлопчыка за руку і павалок з юрты. Каля сэргэ, храпучы, біў капытом зямлю конь. Конь Аднавокага. Жарабец Аханаона разам са сваім гаспадаром зьнік у той смузе, з якой і зьявіўся перад Нюкусам.

                                                                           IV

    У самую гарачыню ліпеньскага дня па ледзь прыкметнай лясной сьцяжынцы, пераходзячы з аласа ў алас, ішлі трое: жанчына, хлопчык і сабака. Зрэшты, “ішлі” можна было сказаць толькі пра людзей. Махсагол, рабая, сьмешная лайка, то адставаў ад іх, абнюхваў дрэўцы або сядзеў у цяньку, то імчаўся на ўсю моц, высалапіўшы ад сьпёкі чырвоны язык. Забягаючы наперад, ён зноў спыняўся і скуголіў, клікаў за сабою спадарожнікаў, чакаў іх. Часам ён кідаўся на грудзі Нюкусу, але той сярдзіта адмахваўся.

    Нюкус скінуў выцьвілую кашульку з напалову адарваным рукавом, сунуў яе ў клунак і падумаў, што някепска было б пакупацца. Сьпёка даймала. Сонца стаяла над самай галавой. Нюкус перакінуў клунак з аднаго пляча на другое. У гэтым мяшку быў увесь іх дарожны запас — некалькі чэрствых праснакоў і трошкі масла ў берасьцянцы. Усё, што ўзялі з сабою, яны даўно ўжо з’елі, а людзі, з якімі даводзілася сустракацца, дзяліліся не дужа ахвотна.

    Нюкус павярнуўся да маці. Яна нечаму ўсьміхалася. Убачыўшы гэта, хлопчык таксама быў усьміхнуўся, але тут жа засмучана надзьмуў губы. Ён, як дарослы, уздыхнуў і праглынуў засеўшы ў горле камяк.

    — Давай адпачнём, мама. Не варта гэтак доўга ісьці ў сьпёку. Ты пасядзі ў цяньку, а я зьбегаю да возера, нырну разы два. Дай хусьцінку, намачу.

    — Ны-ырну? Не трэба, не трэба, што ты... Купацца небясьпечна! Там, у вадзе, чэрці... — шаптала Ірэчай, схапіўшы Нюкуса за плячо.

    — Ну, хопіць выдумляць, — неяк адразу зрабіўся суровым голас хлопчыка. — Навошта растрапала валасы? Калі будзеш так рабіць, я цябе больш прычэсваць не буду.

    Жанчына сарамліва паглядзела на сына, невядома чаму зьбянтэжылася. Яе ўсхваляваны твар крыху супакоіўся, бляск у вачах пагас.

    Хлопчык узяў яе за руку, адвёў пад вялікае дрэва — у цянёк і пачаў павольна расчэсваць жалезным грабянцом яе зблытаныя валасы. Занятак быў звыклы; справіўся з ім Нюкус хутка. Але ў горле ў яго зноў засеў горкі камяк, і з вачэй пырснулі сьлёзы. Грэбень упаў на траву. Добра яшчэ, што Нюкус стаяў на каленях за сьпіной маці і яна не бачыла гэтага. Яна чамусьці баялася сьлёз.

    Нюкус сьцягнуў валасы ў вузел і скалоў грабянцом. Маці штосьці напявала. Значыцца, яна спакойная і можна на хвілінку адлучыцца.

    — Ты пасядзі, я мігам! — крыкнуў ён і прыпусьціў уніз, у алас.

    Махсагол, быццам толькі і чакаў гэтага, кінуўся за ім, ледзь не куляючыся. Апярэджваючы Нюкуса, ён пасьпеў лізнуць яму руку — відаць, дзякаваў за забаву. Возера неяк адразу адкрылася перад імі. Нюкус схапіў Махсагола за густую поўсьць і з размаху шпурнуў у ваду. Сабака адразу знайшоў неглыбокае месца, скочыў назад, на траву, і пачаў назіраць, як плавае і дае нырца яго сябар. Нюкус, здаецца, не вылазіў бы з вады, але калі ён вынырнуў, дык убачыў, што Махсагол кудысьці валачэ яго штаны.

    — Стой, дурны! Стой! — закрычаў Нюкус і выскачыў з вады.

    Махсагол пакінуў штаны ў спакоі і, адчуўшы, што яго могуць пакараць за свавольства, адбегся ўбок.

    — Хадзем, Махсагол! Маці прачакалася.

    Маці ляжала пад той жа бярозай. Хай адпачывае. Занадта горача... Нюкус пагразіў сабаку пальцам, каб не шумеў, і прымасьціўся побач. Няхай сьпіць... Яны пойдуць пазьней, калі міне гарачыня. Яны пойдуць і ўсё роўна знойдуць яго — чалавека, які выратуе маці сваім каханьнем. Не зважаючы ні на што, знойдуць.

    Нюкус успомніў, як у першы дзень уцёкаў яны вось гэтак жа ляжалі над аласам і да іх падышоў добра апрануты мардаты хлопец — мусіць, байскі сынок. Падышоў невядома адкуль і, перш чым павітацца, доўга і ўважліва разглядаў іх.

    — Хто такія? Куды ідзяце? — спытаў ён нарэшце і прысеў на кукішкі.

    — Проста ідзём... у госьці ідзём...— зьбянтэжыўся Нюкус, не ведаючы, што сказаць. Ірэчай страпянулася і ўтаропілася на хлопца. Нюкус прыкмеціў пасьля, што яна з дзіўнай цікаўнасьцю разглядвала кожнага новага чалавека, але не так, як гэта робяць здаровыя людзі, пераводзячы позірк з твару на рукі, на грудзі, а нерухома ўтаропіўшы вочы куды-небудзь у адно месца твару.

    — Ты чаго гэтак глядзіш, га? — сярдзіта закруціўся на траве незнаёмы.— Чалавека не бачыла, ці што?

    Нюкус крануў хлопца за рукаў.

    — Не крыўдуй...

    — Ты чаму маўчыш, га? — адмахнуўся ад Нюкуса хлопец. — Я табе не падабаюся, ці што?

    Ірэчай адвяла вочы ўбок і раптам зарагатала.

    — Ах, прыгажун! Прыгажун! Які прыгажун! — крычала яна праз сьмех. — Асілак! Зух! Не... — перайшла яна на шэпт. — Не той... гэта не Мітрый...

     — Часта гэта з ёю бывае? — павярнуўся да Нюкуса хлопец і выразна пакруціў пальцам каля скроні.

    — Э-э... не ведаю... усяляк бывае, — прамармытаў хлопчык.

    — Вунь яно што... І ў якія ж госьці вы ідзяце?

    — Мы не ў госьці... Мы...— зусім разгубіўся Нюкус.

    — Ну-ну, давай, гавары.

    — Я... я хачу маці вылечыць.

    — А як жа гэта?

    — Мне аланхасут сказаў, што калі знойдзем чалавека, які яе пакахае і стане ёй мужам, яна...

    — Ах так! — засьмяяўся хлопец. — Значыцца, ідзеш сватацца? А за каго?

    — Я... не ведаю.

    — Ну, і як жа ты дамаўляцца будзеш? Калым за звар’яцелую, мабыць, у два разы большы?

    — Што ты гаворыш...

    — Значыцца, задарма? Ха-ха-ха! Ну, калі задарма, дык можа паспрабаваць. Пойдзеш за мяне замуж, белатварая? Га? — ён схапіў Ірэчай за плячо.

    — Замуж, замуж... — замармытала Ірэчай. — Ты добры чалавек, ці што... Прыгожы чалавек, ці што... Вясёлы чалавек, ці што...

    — Вядома, вядома! І добры, і прыгожы, і вясёлы... Што яшчэ трэба... Хадзем у лясок... пакахаем адно аднаго...

    — Хопіць! Хопіць зьдзекавацца! — ледзь не з плачам крыкнуў Нюкус і адпіхнуў хлопца ад Ірэчай.

    — Што ж ты, — выскаліў зубы той, — зяцёў перабіраеш? Бяры, які ёсьць. Другога наўрад ці знойдзеш.

    — Знайду! Знайду!

    — Ну дык і шукай! — раз’юшыўся мардаты. — Ды хутчэй. Марш з мае зямлі! Каб і духу вашага...

    Ён пагразіў кулаком і зьнік.

    Пасьля гэтага выпадку Нюкус даў сабе слова, што ніколі нікому не скажа, куды яны ідуць.

    Той чалавек, якога яны шукаюць, сам усё зразумее, яму нічога не трэба тлумачыць. Ён магутны, высокі, спакойны, ён чымсьці нагадвае Аханаона. Ён — асілак. Ён — Уот-Джулустан. У яго вялізны меч на поясе, сабаліная шапка на галаве і агністыя вочы. Ён пасадзіць Нюкуса і маці да сябе на каня і павязе дадому. Які ў яго дом? Дом у яго вялікі, вялікі, куды большы, чым у Аднавокага. Ён да таго вялікі, што, як пяецца ў аланхо, чалавек, які сядзіць у процілеглым кутку, здаецца не большым за саву... і яшчэ... што яшчэ пяецца ў аланхо?

    І ён палюбіць маці, гэты асілак. Тады яна вылечыцца і стане такою, як усе жанчыны. Яна будзе варта Уот-Джулустана. Ніхто больш не пакрыўдзіць яе і Нюкуса — ні Аднавокі, ні старая рыбачка... Ніхто не будзе называць яе “вар’ятка Ірэчай”, а яго — сынам вар’яткі. Нюкус знойдзе, знойдзе яго! Хай сабе давядзецца хадзіць па тайзе і аласах шмат гадоў. Ён ніколі не кіне маці, у яе ж нікога, апрача Нюкуса, няма.

    Маці прачнулася і расплюшчыла вочы.

    — Нюкус? Гэта ты, Нюкус? — Яна прыўзьнялася. — Ведаеш, Нюкус, я сасьніла сон. Быццам у мяне ёсьць малюсенькі хлопчык, ну зусім як сапраўдны. Ты яго не бачыў, Нюкус?

    — Гэта ж я, мама. Як ты не можаш запомніць! Я табе столькі разоў гаварыў, — ласкава адказаў Нюкус і падумаў, што занадта доўга ішлі яны пад пякучым сонцам. За два тыдні ён добра вывучыў усе дзівацтвы маці. І ці то ён да іх прывык, ці гэта сапраўды было так, але яму здавалася, што дзівацтваў гэтых з кожным днём станавілася ўсё менш, што рухі яе страчвалі рэзкасьць, гаворка — бязладнасьць, а позірк праясьніваўся. Але часам усё зноў ляцела да д'ябла, і Ірэчай ахоплівала сапраўднае вар’яцтва.

    — Давай перакусім,— сказаў хлопчык і з трывогай зазірнуў у твар маці.

    Ён зубамі разьвязаў вузел на клуначку, дастаў праснак, лізнуў яго ад нецярплівасьці і разламаў на тры часткі: маці, сабе і Махсаголу. Масла ў берасьцянцы зусім растапілася, і Нюкус аблаяў сам сябе за тое, што забыўся закапаць яго ў мох. Ён памачыў усе тры кускі ў масла, падаў адзін маці, другі кінуў сабаку. Махсагол схапіў праснак яшчэ ў паветры, прылёг і пачаў старанна грызьці. Нюкус кусаў сваю долю прагна, трымаючы аберуч, каб не рассыпаць ані крошкі. Маці адломлівала кавалачкі і абыякава глытала іх.

    Нюкус і сам не заўважыў, як прыкончыў праснак і ўзяўся быў за мяшок зноў, але спахапіўся і адвёў руку: няможна. Хто ведае, калі яшчэ ўдасца расстарацца ім чаго-небудзь з ежы.

    — Сьлёзы... яны сыплюцца, як дождж, разам з дажджом і, як сьнег, разам са сьнегам, — шпарка загаварыла Ірэчай. — Зірні вунь, нават сонца плача барвовымі сьлязьмі і неба хмурыцца. Але ты, любенькі, ты бойся больш за ўсё чарады. Бойся бугаёў, кароў бойся. Якія ў іх рогі, капыты. Яны затопчуць цябе, зьядуць.

    Усё зноў пераблыталася ў яе галаве. Ніяк не можа зразумець Нюкус, чаму ў яе за хвілінамі прасьвятленьня здараюцца такія прыпадкі. Затое ён добра ведае, што будзе пасьля гарачкі: маці заціхне. Спустошаная, зажураная, бясконца стомленая, яна будзе хістацца, пужліва азірацца на хаду і доўга не гаварыць ні слова. Або засьпявае тужлівую, працяжную песьню...

    Сонца як быццам крыху астыла. Павеяў слабы ветрык. Літаральна на вачах невядома адкуль на неба набеглі воблакі.

    “Няўжо будзе дождж? Вось добра было б...” Нюкус радасна паглядвае на воблакі, якія нібы танцуюць. Не, не будзе дажджу. Воблакі амаль што прасьвечваюцца, ненадзейныя яны... Белыя, нібы паветраныя, яны здаваліся такімі лёгкімі, што дзьмухні на іх — і разьляцяцца, як выскублены птушыны пух.

                                                       Па лужку ды па зялёненькім,

                                                       Па шаўковым ды па мякенькім, — засьпявала Ірэчай, устаючы. Нюкус і Махсагол рушылі сьледам за ёю па ўсё той жа, ледзь прыкметнай сьцяжынцы.

    — Нічога, мама, — гаварыў Нюкус, падцягваючы штаны, якія заўсёды спаўзалі ў яго з клубоў. Вось знойдзем людзей, нас пакормяць, пераначуем. Можа, хто-небудзь што добрае параіць...

    Маці не слухала яго. Вочы яе няўцямна блукалі па баках, а губы цягнулі ўсё тую ж бясконцую песьню:

                                                       Па лужку ды па квяцісьценькім,

                                                       Дзе гуляла я з дружком сваім...

                                                                                       V

    Яны ішлі і ішлі, а ніякага жыльля ім не траплялася. Нюкус паглядзеў на маці: яна ледзь перастаўляла ногі і, здавалася, вось-вось паваліцца. Нават не сьпявае... Да рэшты стамілася. Сонца зайшло, становіцца халаднавата. Дзе ж начаваць? Хоць бы капа сена якая-небудзь...

    Нюкус глянуў па баках і сапраўды на другім канцы аласа ўбачыў невысокую капу сена. Ён узяў маці за руку і падаўся туды. Спаць на сене куды цяплей, чым проста на лузе. Нюкус пра гэта ўжо ведаў. З таго часу як у сябе за сьпіной ён адчуў гарачы подых пагоні, ён не рызыкаваў заходзіць на любую сядзібу.

    Ірэчай зарылася ў сена і заснула. Махсагол пракаўтнуў кавалак праснака і з зайздрасьцю пазіраў, як Нюкус аблізвае з усіх бакоў сваю долю.

    — Бач ты! Сваё зьеў, цяпер да майго прынюхваесься? — засьмяяўся Нюкус. — Ну, лаві!

    Ён адшчыкнуў кавалачак і кінуў сабаку. Той ад радасьці заскакаў, а потым улёгся каля ног хлопчыка, быццам хацеў сказаць, што больш прасіць не будзе.

    ...Розныя людзі сустракаліся ім па дарозе. Часьцей за ўсё іх лічылі за жабракоў. Гэта было добра! Як жабракі яны ні ў кога не выклікалі падазрэньня. Некаторыя, ледзь пакарміўшы, тут жа праганялі іх, другія прымушалі Нюкуса адрабіць за яду, і тады ён калоў дровы, насіў ваду або выганяў жывёлу на пашу. Былі і такія, што прапаноўвалі застацца. Іх Нюкус запомніў асабліва добра.

    Сустрэўся ім сівы, як голуб, паляўнічы, які жыў на адзіноце ў пахіленай юрце, падладзіць якую стары ўжо, відаць, не меў сілы. Але пачаставаў ён падарожнікаў, якія прыйшлі да яго пад вечар, цудоўна — зайчацінай. Пакуль мяса варылася, гаваркі дзед засыпаў Нюкуса пытаньнямі. Адчувалася, што яму рэдка даводзіцца пагаманіць.

    — Значыцца, па сьвеце ходзіце?  Э-э, бяда, бяда. Бацькі няма, значыцца? Кепскія справы. А маці гэтае самае? Зусім нікуды не варта. І даўно вы ходзіце-блукаеце?

    — Нядаўна, — вырвалася ў Нюкуса.

    — Нядаўна? А дзе ж вы жылі дагэтуль?

    — У князя Аднавокага.

    — Чуў, чуў... Магутны князь, аднак... Яго ва ўсім навакольлі адна старая Сабыстай не баіцца. Нават варагуе з ім, кажуць. Багацеям заўсёды рабіць няма чаго, дык адзін з адным грызуцца... А вас Аднавокі прагнаў, значыцца?

    — Прагнаў,— з палёгкай уздыхнуў хлопчык і ў думках падзякаваў старому за міжвольную падказку.

    — Так, вядома, навошта яму вар’ятка. Работніца з яе нікуды не вартая, вядома... Ды яшчэ з дзіцем. Жаль — адкуль ён у князёў возьмецца...

    Ён як сьлед накарміў усіх траіх, у тым ліку і Махсагола, і калі Нюкус засынаў, ён чуў, як варочаецца на сваім ароне і аб чымсьці ўздыхае стары паляўнічы. Раніцой ён узяў Нюкуса за руку і прывёў яго на ўзьлесак, спрэс устаўлены пахіленымі крыжамі.

    — Ты ў мяне ўчора пытаўся, сынку, чаму я адзін жыву. Пытаўся, не пярэч — не ўголас пытаўся, а так, у думках... Тут усе мае: і старая, і дзеці, і ўнукі. Усіх у адзін год пошасьць зьела...

    Стары згорбіўся. Нюкусу зрабілася нядобра на душы. У яго памяці ажылі страшэнныя легенды пра жудасную хваробу, якая выкошвала людзей цэлымі улусамі [Улус — адміністрацыйная адзінка ў дарэвалюцыйнай Якуціі].

    — Калі гэта было? — хрыпла спытаў хлопчык.

    — Даўно, — махнуў рукою стары. — Даўно... Вось — крыжы-крыжыкі... А я памру, і пахаваць не будзе каму.

    Ён прыгарнуў Нюкуса да сябе.

    — Заставайся, га? Не прападзём. Ты хлопец ужо вялікі, памагаць мне будзеш. Удвух як-небудзь маці пракормім... Чаго вам без толку бадзяцца. Зіма прыцісьне — што рабіць будзеш? Нават апранахі ніякай няма. Усё роўна давядзецца дзе-небудзь парабкаваць. Заставайся,га?

    Стары гаварыў праўду. Нюкус адчуваў гэта, але застацца ў яго — азначала б назаўсёды пахаваць мару пра вылячэньне маці. Які ні малы быў Нюкус, а ведаў, што тут маці яго не знойдзе таго, што яны шукаюць.

    — Дзякуй,— прашаптаў Нюкус,— але мы... пойдзем... нам трэба ісьці...

    — Куды? — ажно спалохаўся паляўнічы. Ён ніяк не мог уцяміць, чаму маленькі жабрак адмаўляецца ад яго гасьціннасьці.

    — Я шукаю аднаго чалавека... такога чалавека... увогуле, мы павінны яго знайсьці...

    — Хто ён?

    Але Нюкус нічога больш не сказаў, і стары зразумеў прычыну яго нежаданьня застацца па-свойму.

    — Ты, я ведаю, магілак гэтых баісься, мёртвых баісься... Дарэмна ты гэта, хлопча! Яны былі добрыя людзі... Што ж, ідзі, калі хочаш... Але памятай; калі ты ўсё-такі не знойдзеш свайго чалавека, вяртайся! Дзьверы мае для вас заўсёды адчынены...

    Праз некалькі дзён яны трапілі ў адну юрту, у якой, магчыма, і засталіся б, каб раптам зусім нечакана не напомніў пра сябе той, каго Нюкус пачаў ужо ў дарожных нягодах пакрысе забываць — Аднавокі.

    У гэтай хаціне было столькі маленькіх дзяцей, што ў першую хвіліну яны аглушылі Нюкуса сваімі крыкамі. Старэйшай дзяўчынцы было гадоў дзесяць, а самы меншы карапуз, здаецца, яшчэ не ўмеў хадзіць, ці, можа, проста больш любіў поўзаць. У адным кутку біліся за нейкія дзеравячкі два хлопчыкі гадоў пяці-шасьці. У другім — дзьве дзяўчынкі камячылі заечыя шкуркі. У юрту ўсе яны, відаць, пахаваліся ад сьпёкі.

    — Хто такія? Куды ідзяце? Расказвайце! — як дарослая, спытала старэйшая дзяўчынка і паставіла на ачаг старэнькі чайнік.

    — Ідзём здалёку і далёка, а расказваць няма чаго, — гэтак жа важна адказаў Нюкус.

    Махсагол не асьмельваўся зайсьці ў юрту і віляў хвастом каля расчыненых дзьвярэй.

    — Вой, сабачка! — здзіўлена ўсклікнула дзяўчынка. — Гэта твой?

    — Мой. Махсагол, сюды!

    Махсагол, нібы куля, уляцеў у юрту.

    — Вой, які прыгожанькі... які харошанькі,— буркавала маленькая гаспадыня і чухала Махсагола за вухам. — А ў нас сабачку мядзьведзь задзёр.

    — Мядзьведзь? Як гэта? Даўно?

    — Не вельмі даўно, увесну. Бацька на паляваньне пайшоў, а на яго мядзьведзь напаў. Сабачка выручаць кінуўся, а мядзьведзь яго лапай...

    — А бацька?

    — А бацька на мядзьведзя. Вунь шкура, бачыш? На ароне сапраўды ляжала шкура. Хоць яна была і скручана, ды ўсё ж можна было зразумець, што яна належала не медзьведзяняці, а старому, магутнаму зьверу. Халадок прабег у Нюкуса між лапатак. Калі ён уцякаў ад Аднавокага, дык зусім не думаў пра спрадвечных гаспадароў тайгі, пра тыя небясьпекі, якія заўсёды падпільноўваюць у тайзе слабага і няўзброенага.

    — Мядзьведзі, кажуць, самі першыя не нападаюць! — сказаў Нюкус, каб заспакоіць самога сябе.

    — Усяляк бывае. Іншы раз і нападаюць.

    — Бацька твой дужы чалавек, мабыць.

    — Ага.

    — А маці дзе?

    Дзяўчына адвярнулася да ачага і падварушыла дровы. Нюкусу здалося, што яе худзенькія плечы ўздрыгнулі.

    — Ты што, плачаш?

    — Няма ў нас мамы, — усхліпнула дзяўчынка. — Паўгода ўжо, як памерла...

    Нюкус апусьціў галаву.

    Ірэчай, як толькі яны зайшлі і селі, прывалілася да сьцяны і заснула... Яны вельмі шмат прайшлі перад гэтым. Раптам малое, што з захапленьнем поўзала дагэтуль па земляной падлозе, стала на ножкі, зрабіла некалькі няўпэўненых крокаў і ўчапілася за падол яе сукенкі.

    — Мама! — закрычала яно радасна і ў той жа час патрабавальна.

    Ірэчай, яшчэ не пасьпеўшы расплюшчыць вачэй, падхапіла дзіця і прытуліла да сябе.

    — Знайшоўся, знайшоўся,— замармытала яна, разглядаючы малога з усіх бакоў.— Вось ён дзе быў. Я так і думала, што не дарэмна ідзём.

    Яна адкінула валасы, што спадалі ёй на лоб, і, любоўна пагладжваючы хлапчаня, засьпявала нейкую незразумелую песеньку. Астатнія дзеці высыпалі з куткоў і абступілі яе, здзіўлена тарашчылі вочы. Твар Ірэчай, спакойны, замілаваны, здавалася, выпраменьваў цяпло.

    Раптам у юрце пацямнела: гэта, засланіўшы шырокай постацьцю дзьверы, у іх зайшоў дзябёлы, каржакаваты мужчына. “Гаспадар”, — падумаў Нюкус. Паляўнічы падаў дзяўчынцы мяшок.

    — Мукі дастаў. Пячы аладкі.

    — Аладкі! Аладкі! — закрычалі дзеці.

    — У нас госьці? — зьдзівіўся мужчына.— Хто такая, красуня? Куды ідзяце? Ніколі цябе не бачыў.

    Вочы Ірэчай праясьнелі, і яна зусім разумна ўсьміхнулася:

    — Сын мяне вядзе, а куды — не ведаю.

    Нюкус ледзь не падскочыў ад радасьці. Абавязкова павінна была прыйсьці гэтая хвіліна! Як чакаў яе Нюкус! Маці нарэшце прызнала ў ім сына... Але, можа, гэта выпадковасьць? Нюкус з трывогай чакаў, што будзе далей...

    — Муж дзе?

    — Мужа няма, даўно няма, а можа, і не было, — усё гэтак жа ўсьміхаючыся, адказала Ірэчай.

    — Значыцца, бадзяецеся па сьвеце, — уздыхнуў мужчына. — Шмат людзей на зямлі пакутуе... Дзеткі вось мае таксама... Як прыліплі да цябе — цяжка ім без маці.

    Ён прыгарнуў да сябе хлопчыкаў і па чарзе пагладзіў ім галовы.

    — А сын у цябе вялікі,— паглядзеў ён на Нюкуса. — Нават не верыцца — сама такая маладая. Дачка, чай гатовы?

    — Зараз, зараз,— дзяўчынка похапкам разбоўтвала муку.

    За чаем з аладкамі Нюкус з цікавасьцю прыглядаўся да шматлікай сям’і, і яна яму ўсё больш падабалася. Падабаўся гаспадар — нечым заклапочаны, але добры; падабаліся шустрыя дзеці, а асабліва — кемлівая, не па-дзіцячы сур'ёзная маленькая гаспадынька.

    — Сын, кажаш, цябе вядзе? — засьмяяўся гаспадар. — Ну і куды ж? Га, хлопча?

    — Э-э, проста ідзём, ідзём... Шамана шукаю, — нечакана выпаліў Нюкус.

    — Шамана? Навошта?

    — Хачу, каб маці палячыў. Памяць у яе часам прападае.

    “Ці правільна я сказаў? — думаў Нюкус — Ці так? А як жа яшчэ? Усё роўна не ўтоіш”.

    — Вунь яно што, — спахмурнеў гаспадар.— І часта з табою гэта бывае?

    — Бывае, бывае... — заківала галавой Ірэчай.

    — Шамана Дабуна шукаю... кажуць, ён недзе тут жыве... Дужа добры шаман, кажуць, дужа добра лечыць.

    — Не чуў пра такога шамана, — сумна прамовіў паляўнічы. — А калі і знойдзеш — чым яму заплоціш?

    Нюкус маўчаў.

    — Вось так яно, дружа. Шаманы не для нас з табою. Беднаму чалавеку ад шамана дабра не дачакацца.

    Ён ласкава пагладзіў Ірэчай па плячы.

    — Ты пачакай, красуня. Пабудзь пакуль што ў нас. Прыдумаем што-небудзь. Можа, і шамана знойдзем. Можа, і чым заплаціць знойдзем.

    — Добра, добра. Застануся. Ногі баляць, зусім не ходзяць. Доўга ідзём, — прымаўляла Ірэчай, люляючы малога.

    “Няўжо... Няўжо я ўжо знайшоў гэтага чалавека? Але чаму ён такі? — разважаў Нюкус — Ён добры, дужы, але няма ў ім нічога незвычайнага, а дом яго яшчэ бяднейшы, чым парабкоўская юрта, у якой я жыў з Фёклай...”

    — Ну, што ж, — сказаў гаспадар, устаючы. — Ты адпачывай, жанчына. А мы з Нюкусам сходзім пасткі праверым. Пойдзеш?

    — Вядома! — усклікнуў Нюкус.

    Ён гатовы быў ісьці за гэтым чалавекам на край сьвету. Раптам дзесьці ўдалечыні пачуўся тупат капытоў. Нюкус выглянуў у акенца і ледзь не самлеў: з процілеглага боку аласа імчаліся два коньнікі, і абодвух Нюкус добра ведаў — гэта былі слугі Аднавокага, яго верныя сабакі — Істабан і Байбал.

    — Схавай... схавай нас... і нічога пра нас не кажы! — кінуўся Нюкус да гаспадара.

    — Што з табою? Чаго ты спалохаўся?

    — Схавай... пасьля ўсё раскажу!

    — Насваволіў дзесьці, хлопец? Га? — гаспадар узяў Нюкуса за падбародак. — Ну, добра, давайце вунь у той кут, кладзіцеся на падлогу... Я вас шкурай прыкрыю...

    Нюкус прыціснуў Ірэчай, якая ўся калацілася, хоць нічога не разумела, да халоднай зямлі. Зьверху на іх апусьцілася цяжкая мядзьведжая шкура. Падумаўшы, мужчына накідаў на яе яшчэ нейкіх рызманоў.

    — Дзеці, марш у лес! — крыкнуў ён.

    — У лес! У лес! — загарланілі хлапчукі і першыя, штурхаючы адзін аднаго, выскачылі з юрты. Тупат усё нарастаў і нарэшце сьціх. Мужчына выйшаў насустрач коньнікам.

    — Гэй, гаспадар! — крыкнуў адзін з іх, не злазячы з каня. — Да цябе не заходзіла жанчына з хлопчыкам?

    — Жанчына вар'ятка, а хлопчыку гадоў дванаццаць, — дадаў другі. — Цэлы тыдзень шукаем. Вось-вось, здаецца, дагонім — і зноў зьнікаюць.

    — А што за жанчына? Што за хлапчук?

    — Доўга расказваць. А зрэшты, чаем пачастуеш? Злазь, Істабан. Гэткая гарачыня, адпачнуць трэба.

    Нюкус з заміраньнем сэрца пачуў стук дзьвярэй, грубыя мужчынскія галасы і кароткі кашаль.

    — Чайнік ужо астыў, — сказаў гаспадар, — калі хочаце, раскладу агонь.

    — Давай астылага. Няма калі чакаць.

    — Дык каго вы шукаеце?

    — Мы людзі Мітрыя Аднавокага. Чуў, пэўна?

    — Дзіва што.

    — Дык вось, уцякла яго парабчанка з сынам. Князь загадаў знайсьці і вярнуць.

    — А навошта яму патрэбна вар’ятка?

    — Ды, кажуць, сын у яе ад князя. А законных дзяцей у яго няма.

    — Гэй, Істабан, — прыкусі язык, — грозна сказаў Байбал. — Лішняе балбочаш!

    — Чаму лішняе? Праўда ж.

    — Гэтую праўду яшчэ ніхто не даказаў. І наогул, навошта дарэмна языком малоць?

    “Сын у яе ад князя... — паўтарыў сам сабе Нюкус. — Што гэта азначае? Князь — мой бацька? Няпраўда! Мой бацька памёр, так Фёкла гаварыла. І калі ён мой бацька, чаму ён такі злосны і жорсткі?”

    — Дык што ж... — пачуўся голас гаспадара. — Ён, значыцца, з вар’яткай? Не знайшлося іншых, ці што?

    — Ды не, яна розум страціла, як раджала... Занадта маладая была.

    — Зноў ты за сваё, Істабан... Ты што ж, кожнаму сустрэчнаму княжацкія таямніцы выкладваеш? Глядзі, не паздаровіцца табе. Я, вядома, не выдам, але ўсё роўна ж пападзесься калі-небудзь.

    — Праўда твая, Байбал. Маўчу.

    — А гэты сабака ў цябе адкуль? Га? Махсагол!

    “Усё. Прапалі... — ледзь не заплакаў Нюкус. — І як гэта я забыўся пра Махсагола... А куды б я яго схаваў? Не, трэба было не хавацца, а ўцякаць, уцякаць адсюль...”

    — Махсагол... Махсагол... — клікаў да сябе Байбал, але сабака не ішоў да яго. Ён стаяў каля дзьвярэй, ашчэрыўшы зубы. Поўсьць на ім стала дубка.

    — Дарэмна клічаш, Байбал,— засьмяяўся Істабан. — Забыўся, ці што, як сьцябаў яго бізуном за княжацкае кураня?

    Байбал ступіў два крокі да Махсагола, сабака моцна забрахаў і зьнік.

    — Адкуль сабака, гаспадар?

    — Прыблудзіўся.

    — Калі?

    — Сёньня раніцай.

    — Эге, штосьці здарылася. Яны недзе паблізу. Ну, дзякуй за чай. Нам пара. Пайшлі!

    ...Калі гаспадар скінуў з іх рызманы і шкуру, Нюкуса ўразіў яго бледны твар, на якім ажно трэсьліся сасьмяглыя губы.

    — Ідзі адсюль, хлопец. І маці сваю. забірай з сабою. Мне зьвязвацца з Аднавокім няма ніякай рахубы. Бачыш, колькі дзяцей? Хто іх абароніць, калі мяне...

    Ён адвярнуўся.

    — Хадзем, мама, — сказаў Нюкус і, не пазіраючы на мужчыну, павёў маці за сабою.

                                                                               VI

    У сене было суха і цёпла, і цяжка сказаць, колькі б цешыліся гэтай асалодай нашы падарожнікі, але раным-раненька з лесу выйшаў гаспадар капы. Гэта быў худы стары з сагнутай, нібы кола, сьпіной, да таго ж яшчэ і кульгавы. Ён чыкільгаў да капы, памагаючы сабе тоўстым кіем.

    — Гэ-э! — здзіўлена і адначасова з абурэньнем усклікнуў ён. — Сена маё, здаецца, каровы расьцягалі? А я ж думаў: дабаўлю гэтулькі ж, і на зіму хопіць. Эх, усё спустошылі, гадзіны!..

    Падсьлепаватаму старому здалося, што ад капы не засталося і палавіны. Дарэмна касіў, дарэмна сушыў, дарэмна ў капу зграбаў. Прапала марна праца.

    — І адкуль бяруцца гэтыя каровы? Мясьціна глухая. Хіба што жывёліны крамніцы Сабыстай, гэткія ж абжоры, як і яна сама?

    Падышоўшы бліжэй, стары ледзь не падскочыў ад злосьці.

    — Гэ-э! Дык тут зусім не каровы, а людзі! Закапаліся і сьпяць! Вось табе і на! Жабракі, ці што? Ану, уставай! — і ён балюча штурхнуў Нюкуса кіем пад рэбры.

    Перапалоханы Нюкус, убачыўшы перад сабою грознага старога, не ведаў, што і рабіць: ці то апраўдвацца, ці то ўцякаць.

    — Ты што ж гэта маю капу разбурыў? Га?

    Ды тут Нюкусу прыйшла падмога з таго боку, адкуль ён яе ніяк не чакаў: ад Ірэчай. Падняўшыся з сена, уся ў траве, з ускудлачанымі валасамі, яна невідушча ўтаропілася на старога і, калоцячыся, загаварыла:

    — Гэта яшчэ што такое... Што такое...

    Стары адступіў назад перад няўцямным, дзікім позіркам сухіх вялізных вачэй.

    — Згінь, сатана! Згінь! Ты што, шаманка? — замахаў ён рукамі. Ірэчай зарагатала.

    — Мы, дзядуля, работу шукаем, — нясьмела сказаў Нюкус. — Не чуў ты, наймае хто-небудзь паблізу парабкаў?

    — Парабкаў? Чуў-чуў. Наймаюць. Ды вунь сьцяжынка якраз. Па ёй і ідзіце. Ідзіце, ідзіце. Якраз да багатага чалавека выйдзеце.

    — А ці добры чалавек? Я злосных ды ліхіх баюся.

    — Добры. Найдабрэйшы! Бабулька божая,— кульгавы зларадна ўхмыльнуўся. Яму проста пашанцавала: ну як не пакарыстацца выпадкам і не адпомсьціць за сена.

    — А завуць яе як?

    — Сабыстай.

    — Сабыстай, — паўтарыў хлопчык. — Я дзесьці чуў гэтае імя...

    — Гэ-э, пра яе ўсюды гавораць.

    — А! Успомніў. Яна... — Нюкус запнуўся.

    — Што яна?

    “Эх, ведае ўжо, мусіць, — пакрахтаў у думках стары. — Не ўдалося ашукаць гэтых паршывых валацуг”.

    “Яна варагуе з Аднавокім, — разважаў Нюкус. — Трэба схавацца ў яе, перачакаць, пакуль Істабану і Байбалу не абрыдне нас шукаць”.

    — Значыцца, па гэтай сьцяжынцы? Ну, маці, пайшлі. Махсагол, за мной!

    — Яшчэ і сабака, — бурчаў стары ўсьлед постацям, што адыходзілі ўсё далей і далей. — Ну і кампанія. Хлапчук — сапраўдны жулік, бандыт будзе... Жанчына — шаманка, каб я не сышоў з гэтага месца. А сабака — гэта чорт, які іх водзіць...

    А трое ішлі па расе насустрач сонцу. Махсагол пасьпеў дзесьці выкупацца, мокрая поўсьць на ім стаяла тырчма, а з ног падалі шматкі гразі.

    — Нюкус, — сказала маці,— а Фёкла дзе?

    — Фёкла засталася, хіба ты не памятаеш?

    — Ах так, засталася. Памятаю. І яна засьпявала сваё бясконцае:

                                                       Маладая я ды прыгожая,

                                                       Па лужку ды па зялёненькім,

                                                       Па лужку ды па квяцісьценькім,

                                                       Дзе гуляла я з дружком сваім...

    Ды зараз гэтая песьня не выклікала ў Нюкуса звычайнага пачуцьця тугі. Наадварот, яму зрабілася так радасна, што нават сэрца заўсьміхалася. Маці назвала яго па імені, успомніла! Такое здаралася з ёю ўсё часьцей і часьцей. Нюкусу нават захацелася падпяваць маці...

    Ледзь прыкметная сьцяжынка то зусім зьнікала пад нагамі, то раптоўна зьяўлялася, быццам выскаквала з-пад зямлі, і вяла іх усё далей і далей, нібы таямнічая лясная вядзьмарка.

                                                                                VII

    Старая Сабыстай прачнулася рана — як толькі ўзышло летняе сонейка. Тут жа яе крык аглушыў усю юрту:

    — Гэй, дзеўка Меднатварая! Гэй, хлопец Чарнамазы! Дзе вы прапалі?

    Паколькі неадкладна на гэты гучны покліч ніхто не адгукнуўся, старая разьюшана ўхапіла сябе за валасы і тоўстымі, нязграбнымі нагамі з усяе сілы грукнула ў сьцяну так, што юрта захадзіла ходырам.

    — Гэй, Меднатварая! Гэй, Чарнамазы! Хутчэй! Яшчэ не сціхла раскацістае рэха, а перад Сабыстай ужо стаяла, засопшыся, “дзеўка” — пажылая, высахлая кабета. За ёю ўзвышаўся здаравенны хлопец — Чарнамазы.

    — Дзе вы прапалі? Дрыхнеце, мусіць, без задніх ног? Памрэш, а вас не дачакаесься. Падыміце мяне! Хутчэй падыміце! Ох, ах, да чаго душна...— старая адкінула нагамі заечую коўдру.

    Меднатварая і Чарнамазы з рашучым выглядам накінуліся на сваю жахліва таўшчэзную гаспадыню. Але як яны ні кракталі, як ні пыхкалі, мінула даволі шмат часу, перш чым ім удалося паставіць яе ў вэртыкальнае становішча.

    — Гэй, Меднатварая! Чарнамазы! Выведзіце мяне ў халадок, ды хутчэй, дыхаць няма чым у гэтай юрце! Ох, запарылася, не магу, паміраю! Хутчэй!

    Верныя слугі, падтрымліваючы пад пахі, згінаючыся ад непасільнага цяжару, вывалаклі старую з юрты і пасадзілі на загадзя падрыхтаваныя нары з трыма пярынамі і трыма падушкамі, якія па сваіх памерах былі амаль гэткія ж, як і пярыны. З вялікай асьцярогай гаспадыню паклалі на пасьцель, але яна і тут была па-ранейшаму незадаволена:

    — Гэй ты, Меднатварая! І ты, сатана! Занадта многа паклалі пад галаву! Цягніце, цягніце мяне ніжэй!

    Слугі, выціраючы пот, пацягнулі старую за ногі.

    — О, няшчасныя... Куды вы мяне валачаце? Падыміце, падыміце! Ну добра, хай будзе так. Меднатварая, прымі коўдру. І так душна. Памахай чым-небудзь!

    Служанка схапіла нейкую анучыну і замахала ёю перад носам Сабыстай.

    — Да д'ябла, досыць! Усё роўна карысьці мала. Валачы лепей сьнеданьне. А ты, Чарнамазы, памажы ёй.

    Меднатварая памчалася назад у юрту, а хлопец хуценька спусьціўся ў склеп і выцягнуў адтуль берасьцянае вядро з учарашняй сьмятанай. Служанка прынесла дзьве вялізныя перапечкі.

    — Ты чаму гэтак мала прынесла? Пэўна, сама хочаш усё з жэрці! Майго ж дабра мне шкадуеш, ці што? А ты, хлопец, цягні сюды кумыс, сорат [Сорат — гатаванае кіслае малако, накшталт ражанкі] ды пажаваць чаго-небудзь.

    Меднатварая наліла сьмятаны ў драўляныя кубкі. Сабыстай як бачыш усе апаражніла і прагна накінулася на перапечкі. Са склепа паказалася галава Чарнамазага. Ён падаў Меднатварай спачатку кумыс у трохногім чароне [Чаронн — драўляны кубак], потым берасьцянку з маслам і вядро з соратам.

    — Ды хіба гэта яда? Няўжо няма нічога лепшага? — закрычала не сваім голасам старая.

    Хлопец другі раз праваліўся ў склеп і адразу ж выцягнуў медны кацёл з вараным і смажаным мясам.

    — Ага! Вось гэта тое, што трэба! — задаволена прабурчала Сабыстай.

    Калі ўсё, што было пералічана вышэй, апынулася на стале, старая загадала падсунуць стол бліжэй да сябе і крыкнула на слуг:

    — Ну, прэч, прэч! Чаго ўтаропіліся? Гэй, дзеўка, падаі каровы і прынясі малака. А ты, Чарнамазы, распалі ачаг, звары мяса, ды паболей. Штосьці яшчэ рыбы заманулася... Прыгатуй юшку з карасёў.

    Так пачыналася звычайная раніца старой Сабыстай. У гэтай глухой, прывольнай мясьціне з цудоўнымі лугамі і рыбным возерам жыла яна адна. Тут стаяў летнік Сабыстай — лёгкая юрта, хлявы і змрочныя сьвірны. Зімавала яна ў сяле. Там каля царквы яе крама. Зрэшты, за крамай даўно прыглядае сын Сабыстай, а сама яна толькі адпачывае ад руплівай працы несправядлівага свайго жыцьця.

    Чым бывала занятая крамніца раніцай, мы ўжо бачылі. Апоўдні пачыналіся пакуты перасяленьня — на гэты раз назад у юрту: пад голым небам станавілася горача. Работа слуг апоўдні была куды цяжэйшай, чым раніцой: к гэтаму часу страва са стала пасьпявала перабрацца ў жывот Сабыстай, і ўсё, што Меднатварая і Чарнамазы дастаўлялі сюды паасобку — старую, мяса, сьмятану, кумыс, юшку і астатняе, — цяпер ім даводзілася цягнуць адразу.

    Перад гэтым Сабыстай звычайна падзывае служанку і дапытвае, што тая зьбіраецца згатаваць на вячэру, ці многа каровы далі сёньня малака і пра іншыя гаспадарчыя справы.

    — Ты куды сьмятанку паставіла?

    — У склеп, што ў юрце выкапаны.

    — Ён ужо нагрэўся. Трэба было б у лядоўню.

    — Не, у склепе яшчэ халадок...

    — Ты са мною спрачаесься, ці што? Глядзі, даспрачаесься! Скажы гэтаму лупавокаму, каб перанёс. А сама сядай бліжай ды раскажы што-небудзь. Казку раскажы, ці што.

    Жанчына хоць і падсоўваецца да пані, але асьцярожна. Яна ведае, чым звычайна заканчваюцца такія гутаркі, і стараецца сесьці так, каб старая, раптам загневаўшы, не магла да яе дацягнуцца.

    — Расказвай, ды хутчэй!

    — Не ўмею...

    — Як гэта “не ўмею”? Зноў?

    — Не ўмею...

    — Ух ты, ведзьма, усё жыцьцё толькі і чуеш ад яе: не ўмею! — Сабыстай замахваецца, але, убачыўшы, што ўсё роўна не дастане ахвяры, ляніва апускае руку.— Хоць бы раз калі рот адкрыла, расказала што, павесяліла. Расказвай!

    — Ну от... каровы я падаіла... пасьля на луг іх выгнала... цялят накарміла... — жанчына са страхам пазірае на гаспадыню.

    — О неба, зноў каровы ды цяляты. Ну скажы, якая ад кароў весялосьць? Вядома, добра, калі іх многа ў хатоне, але весяліць каровамі... Прэч з вачэй маіх! Пакліч гэтага д’ябла лупавокага. Перасяліце мяне ў юрту.

    Неўзабаве Меднатварая вярнулася з Чарнамазым. Але толькі яны ўзяліся за гаспадыню, як дзесьці паблізу пачуліся сьпевы. Хрыплаваты жаночы голас старанна выводзіў:

                                                       Па лужку ды па зялёненькім,

                                                       Па квяцісьценькім, шыроканькім...

    — Стой! Стаяць! Не чапайце мяне! — грозна скамандавала старая. — Хто сьпявае, дзе сьпявае? Даведацца! Хто, я пытаю, сьпявае?

    Песьня набліжалася, з кожнай хвілінай словы яе рабіліся ўсё больш выразнымі.

    — Гэй ты, хлопец! Ідзі, цягні маё крэсла. Я тут застануся, пасяджу. Чуеш ці не? І падушкі, падушкі!

    Хлопец прывалок з юрты вялізнае крэсла з моцнымі ножкамі і падушку. Сабыстай была тут жа ўсаджаная ў гэтае крэсла. Яна соладка ўсьміхнулася, шчокі яе паружавелі.

    — Ну хутчэй, хутчэй, шукайце яе, а то паверне ў лес, і ўспамінай як звалі! — нязвыкла лагодным голасам падагнала яна слуг. — Сюды яе, да мяне!

    Раптам песьня зьнікла: толькі што была, здаецца, зусім ужо тут, і вось — няма яе. Хлопец, не ведаючы, куды падацца, разгублена таптаўся на месцы. Ды тут з-за сьвірна выскачыў кудлаты сьмешны сабачка. За ім ішоў хлопчык у падранай кашулі і штанах, якія спаўзалі ў яго з клубоў. Замыкала гэтае шэсьце жанчына з кветкай жоўтага гарлачыка ў акуратна прычасаных валасах.

    — Хэ! — радасна закрычала Сабыстай.— Ідуць! Самі ідуць! Яшчэ і сабачка, хэ! Гэй, ты, безязыкая, цяпер ужо не буду я цябе ўпрошваць, не трэба мне тваё плявузганьне слухаць. Прападзі ты пропадам, шкадаваць не буду! — Залп гэтых слоў быў адрасаваны Меднатварай. — З вялікага гонару, відаць, маўчыш. Ну і маўчы. Сьпявачка ідзе.

    І Сабыстай, якая вось ужо некалькі гадоў не ўставала без дапамогі з боку, сапучы, падхапілася з крэсла.

                                                                                 VIII

    Міналі тыдзень за тыднем, а Нюкус з маці заставаліся ў крамніцы. Старая як быццам забылася пра сваіх рабоў і бясконцыя зьдзекі з іх. У яе зьявіліся новыя забавы.

    Раніцай, ледзь прадзёршы вочы, яна клікала Нюкуса:

    — Хлопчык! Хлопчык, бяры крэсла ды падушку не забудзь. Яна ж ужо, мабыць, там.

    Калі Меднатварая кідалася падтрымаць яе, Сабыстай гнеўна махала рукамі:

    — ІІрэч, безязыкая, ты мне не патрэбна! Даі каровы хутчэй ды сьнеданьне згатуй. Прэч, кажу, не лезь!

    Нюкус ледзьве выцягваў на двор манумэнтальнае збудаваньне, якое называлася крэслам гаспадыні, і клаў на яго падушку, на падушку велічна ўскарасквалася старая.

    Ірэчай к таму часу была ўжо на двары. Яна сядзела на ярка-зялёнай роснай траве каля юрты і штосьці мармытала або сьпявала. Іншы раз, трымаючы перад вачамі ўказальны палец, яна падоўгу разглядала яго, што вельмі пацяшала старую. Вось і сёньня Сабыстай перш за ўсё спытала:

    — Хлопчык, а чаму яна на палец не глядзіць?

    — Не ведаю,— гаротна ўздыхнуў Нюкус. Невыносная туга ахапіла яго. Ну чаму, ну чаму гэтая пані ўвесь час сьмяецца з маці, чаму ніколі не пашкадуе? А калі маці становіцца лепей, калі яна пачынае штосьці разумець, старая злуецца, быццам у яе з рота кавалак мяса вырвалі. Калі б не страх перад людзьмі Аднавокага, Нюкус даўно пайшоў бы адсюль і забраў бы з сабою Ірэчай. Але Байбал і Істабан гойсалі дзесьці побач, Нюкус адчуваў гэта. Старая ж, калі і ўспамінала пра Аднавокага, дык з такой непрыхаванай нянавісьцю, што, вядома, слугам князя сустрэча з ёю нічога добрага не абяцала.

    Вось чаму яны не асьмельваліся дзейнічаць адкрыта і толькі гойсалі вакол летніка. Аднойчы ўвечары Нюкус нават бачыў, як мільганула за дрэвамі чырвоная сьвітка Істабана. З таго часу ён баяўся заходзіць у лес нават на сотню крокаў. А можа, Нюкус памыліўся, і на самай справе верныя аўчаркі Аднавокага дратавалі зямлю капытамі сваіх коней у іншым месцы?..

    Ірэчай, папраўляючы хустку, што спаўзла з галавы, ціха замурлыкала:

                                                       Маладая я ды прыгожая,

                                                       Па лужку ды па зялёненькім...

    — Гэй, хлопчык,— сярдзіта сказала Сабыстай, — што гэта яна ўвесь час адно і тое ж чаўпе? Нібы жвачку жуе, далібог. Абрыдла ўжо, — яна расчаравана махнула рукою, але раптам зноў ажывілася: — Ну, ад яе толку не даб’ешся, давай сваё аланхо. Дык як, ты кажаш, асілка звалі? Уот-Джулустан, ці што?

    — Уот-Джулустан, — зьнясіленым голасам адказаў Нюкус.

    Ён даўно стаміўся гаварыць адно і тое ж, але нічога новага прыдумаць не мог. Даўно пагасла натхненьне, якое ахапіла хлопчыка, калі ён упершыню пераказваў быліну Аханаона. Тады ён быў галодны і баяўся пагоні, і хоць зьнешні выгляд старой напалохаў Нюкуса, ён паўтараў сам сабе: “Трэба, трэба схавацца... Кепска будзе, калі пані не дасьць прытулку... Зловяць нас”.

    — Аднойчы духі-д’яблы Ніжняга сьвету, — тужліва пачаў ён, — пачулі вестку суровую, што на зямлі нарадзіўся асілак Уот-Джулустан і што ён іх усіх пераб’е... І яны выкралі маці яго, матулю...

    — І гэта я чула шмат разоў, — пазяхнула старая. — Але ўсё роўна расказвай далей. Хаця не! Раскажы лепей, хлопча, мне: адкуль і куды вы ішлі, га? Штосьці ўтойваеш, адчуваю я.

    — Нічога я не ўтойваю... няма чаго мне ўтойваць... Ходзім, хлеба просім...

    — А дзе вы раней жылі?

    — У князя Мітрыя... Аднавокага... я ж казаў...

    — Дык ён вас выгнаў?

    — Выгнаў...

    — За што?

    — Так проста... Кепскія работнікі, сказаў.

    — Што праўда, дык праўда. Казку і тую як сьлед расказаць не ўмееш. На руках пахадзіў бы, ці што?

    — Можна, — паныла сказаў Нюкус і, стаўшы на рукі, заматляў нагамі ў паветры. Ды раптам далонь яго трапіла на трэску, і ў руку яму ўпілася стрэмка. Хлопчык закрычаў і зваліўся на зямлю. Падаючы, ён балюча выцяў калена. Сьлёзы так і пырснулі з вачэй Нюкуса.

    — Оха-ха! — грымнула ад сьмеху Сабыстай. — Нарэшце пацешыў. Ну і майстар! На ўсе рукі! Ха-ха-ха! Ну, чаго равеш? Як маленькі. А можа, ты і праўда маленькі?

    “Чаму, ну чаму яна зьдзекуецца і з маці, і з мяне, — думаў Нюкус, размазваючы сьлёзы па шчоках, і цяпер яны цяклі ўжо не ад болю, а ад крыўды. — У багацея ад багацея абароны не знойдзеш, усе яны такія. Каб не Істабан ды Байбал, даўно б пайшоў я адсюль, даўно!”

    Жоўты бярозавы лісток, гнаны ветрам па траве, зачапіўся за камень і замёр каля ног Нюкуса. Нюкус уздрыгнуў.

    “Лісьце жоўкне, значыцца, восень хутка... Чаго я чакаю ў гэтай старой, колькі буду чакаць? Ён жа не прыйдзе сам, не прыйдзе! Шукаць, шукаць трэба!”

    — Пайду адсюль,— нечакана вырвалася ў яго.

    — Пойдзу-еш? — працягнула старая.— Як гэта пойдзеш? Куды, дазволь у цябе спытаць?

    — Да... далёка. Шукаць буду.

    — Каго шукаць?

    — Не... не ведаю.

    — Ну і хлопец, — зноў зарагатала Сабыстай. — Пойдзе ён, а куды — сам не ведае. Ты гэтыя выдумкі кінь! Са мною не жартуй, хлопча! Пакуль я сама не выганю — нават думаць забудзься пра другога гаспадара! Ці ты думаеш, я цябе дарма кармлю, ды яшчэ маці тваю, ды яшчэ сабаку? Колькі ты ўжо вінаваты мне, ведаеш? І з якой прычыны табе ісьці адсюль, — дадала старая ўжо больш спакойным голасам. — Ці, можа, табе яды не хапае? Ці хто крыўдзіць цябе? Я крыўджу, можа? Ну, адказвай!

    — Ха... хапае...

    — Чаго хапае?

    — Яды...

    — Каб у мяне ды не хапіла. Дык вось. Калі будзеш добрым, паслухмяным хлопцам, вазьму ў сяло цябе, узімку прыгрэю. А раззлуеш — крыўдуй на сябе! Зразумеў?

    — Зразумеў.

    — А цяпер пашукай сваю маці ды скажы ёй, няхай яна што-небудзь другое пасьпявае.

    — Другога яна не ведае... Толькі гэта ўмее...

    — Ну, тады давай зноў пра Джулустана. Як ён там маці сваю выбавіў з Ніжняга сьвету? Ха-ха-ха!

    — Калі духі-д’яблы... — зноў, нібы адзеравянелым языком, пачаў Нюкус, і раптам яго працялі завучаныя, сто разоў паўтораныя словы. Яго язык малоў нейкую лухту, а ў галаве ліхаманкава стукала: чаму тут, чаму ён тут? Уот-Джулустан не пабаяўся д’яблаў Ніжняга сьвету і выратаваў сваю маці, а ён паквапіўся на тлустую яду крамніцы, ды яшчэ апраўдваецца тым, што за ім нехта сочыць! Але хіба лес такі маленькі, што ў ім не схаваюцца два чалавекі і адзін сабака? Што сказаў бы Аханаон?

    — Гэй, хлопчык, досыць, — перабіла яго Сабыстай. — Стамілася я, ды і прагаладалася. Ідзі ў юрту, там сядзі. Ды не надумайся куды-небудзь уцякаць. Гэй, Меднарылая! Доўга я цябе чакаць буду, га?

    Але парабак і парабчанка ўжо валаклі ўсё, што пасьпелі прыгатаваць на абед старой, і праз некалькі хвілін яна забыла за ядою і пра свой гнеў на служанку, і пра Уот-Джулустана, які ёй даволі-такі абрыдзеў. А Нюкус, ведаючы, што старая пасьля абеду абавязкова заваліцца пахрапці і, значыцца, да вечара ён сам сабе гаспадар, нырнуў у зялёнае мора лістоўніц і ўпаў на бледны крохкі мох. Тут жа пачуўся гучны брэх, і побач з хлопчыкам немаведама адкуль на ўсе чатыры лапы апусьціўся Махсагол. Нюкус прытуліў сабаку да грудзей.

    — Добра табе, Махсагол, га? Ды і чаму табе павінна быць кепска. Кормяць не так, як я ў дарозе. Толькі што Меднатварая даймае. Не бядуй, мне таксама дастаецца, а ў цябе ж зубы ёсьць... Не, дружа, тут табе лепей будзе. Заставайся, га?

    Махсагол завіляў хвастом.

    — Заставайся... Я не пакрыўджуся. А нам пара, сьнег выпадзе — далёка не зойдзем, давядзецца недзе зімаваць. Так і не знайду таго чалавека, які маці вылечыць... Як жыць потым буду?

    Махсагол быццам адчуў роспач, што ахапіла Нюкуса, і лізнуў яго ў падбародак. А Нюкусу прыгадаўся даўні-даўні выпадак — як ён бег за чорнай вавёркай.

    Аднойчы яму загадалі занесьці на далёкі луг абед касцам. Дадому ён вяртаўся лесам. У лесе было хмурна і сыра. Чорныя ніжнія лапы ялін чапляліся за адзеньне і кудлацілі валасы. Нюкус стаміўся прадзірацца праз гушчар. У глыбіні душы перакочваўся страх, прымушаў курчыцца пры кожным шолаху. Раптам штосьці трэснула, ляпнула, і не пасьпеў Нюкус скалануцца, як перад носам у яго на замшэлай галінцы загайдалася вавёрачка. Нюкус ніколі не бачыў вавёрку гэтак блізка. Яна была зусім малюсенькая, з чорнай пушыстай поўсьцю. Позірк яе пукатых вачанят з цікаўнасьцю сьлізгануў па твары Нюкуса.

    — Вой, вавёрка! — не вытрываў, закрычаў Нюкус, і зьвярок, як маланка, шугануў на суседняе дрэва. Хлопчык кінуўся за вавёркай, яна скокнула зноў. Вавёрка нібы заваблівала хлопчыка — то чакала яго, то пералятала зноў па дрыготкіх галінах. “Яна вядзе мяне некуды, — думаў Нюкус, спатыкаючыся за пні і купіны.— Яна вядзе мяне на сунічную палянку. Зараз... зараз... Там, на гэтай палянцы, вельмі сьветла і шмат суніц”. Але вавёрка апошні раз махнула шыкоўным хвастом і быццам растала ў сырой цемры лесу. Нюкус не памятаў, як знайшоў дарогу дадому. Пасьля ён некалькі разоў хадзіў туды ж, каб пабачыць вавёрку, але гэтага так ні разу і не здарылася. Яна зьнікла назаўсёды і толькі на імгненьне нібы акрыліла яго сваім бязважкім палётам.

    “Вось так заўжды, — усхліпнуў Нюкус, — спадзяесься на адно, а здараецца зусім іншае... Думаў, знайшоў прытулак у багацейкі, а на самай справе трапіў у кабалу. Мусіць, ніколі не адпусьціць, парабкам сваім зробіць. Трэба было даўно адсюль уцячы, а я...”

    Яго быццам пранізала думка, што ён толькі выдумаў небясьпеку, якая нібыта пагражае з боку людзей Аднавокага, а на самай справе спакусіўся сытнай ядой і начлегам у цяпле, што ён забыўся пра маці і здрадзіў ёй. Што сказаў бы Аханаон?..

    “Уцячы! Вядома, уцячы! Сёньня ж уночы”.

    Да чаго ж доўгі быў гэты дзень! Здавалася, вечар ніколі не настане. Як доўга важдалася Сабыстай са сваёй вячэрай. А парабак і парабчанка нібыта згаварыліся і знарок не сьпяшаліся з даеньнем. Да таго ж Сабыстай пасьля вячэры звычайна прымушала Нюкуса чухаць ёй сьпіну. Не забылася яна пра гэтую асалоду і сёньня.

    — Гэй, хлопчык, хадзі сюды, — паклікала яна, шырока пазяхаючы. — Папраў падушку. Ды пачухай вось тут: у цябе кіпці вострыя.

    Старая падставіла сьпіну, выцягнулася ад асалоды і, ужо засынаючы, буркнула ў нос:

    — Ну, досыць!

    Маці спала каля самых дзьвярэй. Нюкус прымасьціўся каля яе ног. “Каб хоць не заснуць”, — спалохана падумаў ён і пачаў уважліва разглядваць сьцяну, лічыць сучкі на бярвеньнях і шчыліны. Зрэшты, далей дзесяці ён лічыць не ўмеў, так што занятак гэты быў недарэчны. Сабыстай пачала храпці — як заўсёды моцна і на ўсе лады. Яе храп то ўзьнімаўся да вышыні трэляў жаваранка, то ракатаў па-мядзьведжы. Здаецца, заснула моцна. Вось толькі парабчанка затрымалася. Усё важдаецца з ачагом, бразгае вёдрамі, пералівае малако з посуду ў посуд. Нарэшце легла і Меднатварая, але ёй, відаць, не спалася: яна доўга крактала, варочалася, кашляла і плявала на падлогу.

    Нюкус нецярпліва чакаў, калі ж яна супакоіцца, і сам не прыкмеціў, як задрамаў.

    ...Хтосьці трасе яго за плячо, балюча цягне то за валасы, то за вуха:

    — Прачніся! Прачніся! Пайшоў ужо твой прыяцель, пайшоў.

    Гэта тармосіць яго рыбачка, у якой ён слухаў аланхо Аханаона:

    — Уставай! Ён памчаўся адсюль, а ты праспаў. Нюкус падхопліваецца:

    — Хто пайшоў?

    — Уот-Джулустан пайшоў, — кажа рыбачка і чамусьці рагоча, як Сабыстай.

    — Уот-Джулустан! — з крыкам кідаецца на двор Нюкус, але да яго далятае толькі стук капытоў. Нюкус бяжыць сьледам, але коньнік зьнікае ў тумане...

    “Уу, сон, аказваецца. Добра, што гэта толькі сон. Можа, каго крыкам разбудзіў?” Нюкус затаіў дыханьне, прыслухаўся. Здаецца, усё ў парадку: храпла Сабыстай, у кутку скрыпела зубамі парабчанка.

    Нюкус тузануў маці за рукаў. Ірэчай села і спалохана ўтаропілася на яго:

     — Што гэта значыць...

    — Маці, гэта я, цішэй! Пайшлі, нам ісьці трэба...

    — Нюкус?

    — Я, мама, я...

    Нюкус асьцярожна адчыніў дзьверы, стараючыся, каб яны не зарыпелі, але, апынуўшыся на двары, выпусьціў дзьверы з рук, і яны з грукатам зачыніліся.

    Хлопчык ледзь не самлеў, але ў юрце ніхто не прачнуўся. Нюкус схапіў маці за руку і пацягнуў за сабою.

    “Махсагол... Тут, за сьвірнам, Махсагол...— падумаў ён. — Не, браць яго нельга. Ён можа забрахаць. Даруй, Махсагол”.

    — Уцякайма! — прашаптаў ён і памчаўся ўніз, у алас. Мяккая трава заглушала тупат ног, барвовы месяц зайшоў за воблака. Усё спрыяла ўцекачам, і Нюкус ляцеў з усяе сілы, сьціскаючы руку Ірэчай.

    — Куды гэта... куды гэта мы так імчымся? — раптам сказала яна і спынілася.

    — Потым... потым усё растлумачу,— задыхаючыся, адказаў Нюкус.— Бяжым, мама!

    Чорны калючы лес, злавесна шапочучы галінамі, паглынуў іх.

                                                                                IX

    Для Ірэчай не прайшоў дарма шалёны начны бег — няспынны да той хвіліны, калі абое без памяці паваліліся на зямлю. Нюкус аддыхаўся і тут жа заснуў на халоднай зямлі, ледзь прыкрытай брусьнічнікам, і, не павярнуўшыся, праспаў да раніцы. Расплюшчыўшы вочы, ён трывожна паглядзеў па баках — маці нідзе не было, толькі на сасновым суку вісела яе выцьвілая старэнькая хустка.

    Усё памутнела ў вачах Нюкуса. Ён разгублена забегаў па паляне, кідаўся то туды, то сюды, але маці нідзе не было. Лес маўчаў, хаваючы невядомую тайну, галіны наглуха сашчапіліся адна з адною, закрываючы прасьветы.

    — Мама! Мама! — закрычаў Нюкус. Гэты пранізьлівы крык пракаціўся па ўсім лесе і праз імгненьне рэхам вярнуўся назад:

    — Ма-ма... Ма-ма-ма...

    Нюкус шпарка пайшоў наўздагад, не пасьпяваючы адводзіць ад твару хвосткія галіны. Ён ішоў і крычаў. У яго разяўлены рот з верхавінак лістоўніц сыпалася сухая ігліца, павуціна ліпла да адзеньня. “Яна не магла далёка зайсьці... не магла, — мільгала ў галаве. — А калі... мядзьведзь?” Ён пахаладзеў ад жаху — яму прыгадалася цяжкая шкура, пад якой яны хаваліся ад слуг Аднавокага. “Адышлася, а яе мядзьведзь...” Ён зусім не думаў, што мядзьведзь можа пачуць і яго, і крычаў, крычаў.

    Раптам дзесьці побач пачуўся страшны рогат, ад якога па сьпіне ў Нюкуса забегалі мурашкі.

    — А-ха-ха! А-ха-ха-ха-аа!

    Нюкус спыніўся: нібы табун коней іржаў. А гэта ж за дрэвамі без упынку рагатала жанчына:

    — А-ха-ха-ха!

    Ніяк не могучы сьцяміць, адкуль даносяцца гэтыя гукі, Нюкус бездапаможна ўзьняў галаву. Яму здалося, што рогат чуецца з неба. Гэта неба сьмяецца з яго, з Нюкуса. Чаму яно сьмяецца? Таму што Нюкус хацеў вылечыць сваю маці, адплаціць за сваю вечную віну перад ёю, а сам яе страціў.

    — Ха-ха-ха! — Ад дзікага, няўмольнага ні то рогату, ні то ляманту, здавалася, дрыжала зямля і спалоханы лес гнуўся да каранёў. У Нюкуса замільгацела ўваччу, ён заткнуў вушы. Рогат сьціх, і з-за дрэў выйшла Ірэчай.

    — Мама? Гэта мама... Гэта яна сьмяялася... Але чаго? І чаму твар у яе зусім невясёлы?

    Ён кінуўся да Ірэчай, але яна адпіхнула яго і, быццам убачыла ўпершыню ў жыцьці, пільна агледзела, а потым узьняла ўказальны палец і прашаптала:

    — Тсс! Ён сьпіць.

    — Хто?

    — Мой хлопчык.

    Яна прысела на кукішкі і пачала гладзіць зямлю, паўтараючы без канца:

    — Няхай сьпіць... няхай сьпіць...

                                                                              X

    Спачатку ў канцы прасекі паказаўся Махсагол — Нюкус здалёку ўбачыў яго. Хлопчык за тры дні так засумаваў па сваім сябры, што забыў пра ўсё і замахаў рукамі:

    — Махсагол! Сю-ды-ы!

    Махсагол адразу ж пачуў Нюкуса і стрымгалоў памчаўся па доўгай прасецы да яго. Ён скочыў хлопчыку на плечы, аблізаў твар і заскакаў навокал — відаць, выконваў нейкі жыцьцярадасны сабачы танец.

    — Глядзі ты, і сабачка наш зьявіўся, — зьдзівілася Ірэчай. — А хто гэта там імчыцца? На вогненных конях? У крыві коні, у крыві!

    Пасьля таго страшнага прыпадку, што здарыўся раніцай пасьля ўцёкаў, штосьці сьвядомае зьявілася ў яе вачах, нібы нехта зьняў з іх мутную плеўку. Яна цяпер шмат чаго разумела з таго, што гаварыў ёй Нюкус. Вось чаму, пачуўшы пра вогненных коней, ды яшчэ ў крыві, ён тужліва ўздыхнуў, але, калі глянуў у той бок, куды выставіла руку маці, ахнуў: да іх сапраўды набліжаліся тры коньнікі на чырвоных конях, надзвычай яркіх у дымных промнях усходу. Нюкус не пасьпеў апамятацца, як яны ўжо былі побач. Два адразу саскочылі з коней. Адзін з іх быў Чарнамазы, другога Нюкус не ведаў.

    — Бяры іх! — грозна загадаў трэці, той, што так і не сышоў на зямлю, плячысты дзяцюк у багатай сьвітцы. — Спачатку хлапчука. Жанчыну пасьпеем.

    Чатыры дужыя лапы схапілі Нюкуса, павалілі на зямлю, заламалі рукі за сьпіну, скруцілі іх вяроўкай і шпурнулі хлопчыка на каня.

    — За што? — з болем крыкнуў Нюкус. Хрыплая мужчынская лаянка зьмяшалася з пранізьлівым жаночым крыкам — гэта лавілі і вязалі Ірэчай. Потым яе гэтак жа, як і Нюкуса, паклалі ўпоперак каня. Лаўцы ўскочылі ў сёдлы.

    — Ну, рушылі, — сказаў дзяцюк у багатай сьвітцы. — Папаліся-такі, галубкі! Думалі ад Сабыстай уцячы. Дудкі! Ад мае маці выпырхнуць не так проста.

    “Сын Сабыстай, крамнік”, — зразумеў Нюкус, і вяроўка, што ўпілася ў скуру рук, здалася яму не такой пякучай. Ён думаў, што злоўлены людзьмі Аднавокага, а Чарнамазы толькі навёў іх на сьлед. Перад Сабыстай ён не адчуваў ніякай віны.

    — За што? — яшчэ раз задушана прахрыпеў ён, але адказу не атрымаў. Коні мерна тупацелі па зямлі, коньнікі са смакам абмяркоўвалі падрабязнасьці таго, як яны лавілі ўцекачоў.

    — Я ж казаў, што сабака дапаможа, — пачуўся голас Чарнамазага.

    — Казаў... — перадражніў сын Сабыстай.— А сам выпусьціў з рук сабаку. Трэба было мацней яго трымаць! Ледзь не ўцяклі гады разам з ім. Добра, пасьпелі мы.

    — Ды як яго ўтрымаеш, павадок парваў, — апраўдваўся Чарнамазы.

    — А дзе ён зараз? Бяжыць?

    — Ды вунь мільгае. Ён ад хлопца не адстане. “Махсагол, Махсагол... — ледзь не плакаў Нюкус. — Чаму я цябе пакінуў, не ўзяў з сабою... Ты рваўся да мяне і іх прывёў... Не сьцяміў ты, што яны задумваюць... Не здагадаўся”.

    — Навошта зьвязалі нас? Пусьціце! — яшчэ раз прахрыпеў Нюкус. — Мы нічога не зрабілі кепскага!

    — Глядзі ты, не падабаецца, — зьдзівіўся сын Сабыстай. — Ану, сьцебані яго разік.

    Штосьці абрынулася на галаву хлопчыка, і ён страціў прытомнасьць.

    Калі Нюкус апамятаўся, дык убачыў, што яны з маці, зьвязаныя, ляжаць каля ног Сабыстай.

    — Прызнавайся адразу, гадзяня, што ўкралі, ну! — тупнула нагою крамніца.

    “Што гэта? Пра што яна? Укралі? Хто ўкраў? У мяне пытаецца? Чаму?”

    — Ашуканец, абармот,— з нянавісьцю гаварыла старая.— А я карміла, паіла, прыгрэла жабракоў. Аказваецца, зладзеі! А гэтая яшчэ вар’яткай прыкідвалася, каб ніхто нічога не западозрыў. Дурніца я, дурніца! Без замкоў заўсёды жыву, нібыта ў мяне ўсяго многа. Вер людзям пасьля гэтага!

    — А што яны ўкралі, матуля? — пачціва спытаў сын у старой.

    — Ды ліха іх ведае, хіба пералічыш усё, што ў мяне ёсьць. Не турбуйся, не з пустымі рукамі адсюль пайшлі! Ну! Куды ўкрадзенае прыхавалі?

    — Мы нічога не бралі,— панура сказаў Нюкус. — Адпусьціце нас. Мы сьпяшаемся.

    — Сьпяшаецеся? Куды ж гэта, цікава? Яшчэ каго-небудзь абакрасьці?

    — Я нічога ніколі не краў... — усхліпнуў хлопчык. — Я шукаю аднаго чалавека... У цябе яго няма. Таму мы і пайшлі далей...

    — Глядзі ты, яны шукаюць аднаго чалавека. Каго ж гэта?

    — Не... ведаю...

    — Вось яшчэ і не ведае ў дадатак... Ха-ха-ха! Ці не Уот-Джулустана часам, га? Ха-ха! — зарагатала Сабыстай, задаволеная сваім жартам.

    — Яго.

    — Яго-о? — працяжна перапытала Сабыстай.— Ды ты, здаецца, хлопчык, зусім залгаўся. Ану, Чарнамазы, усып яму... А ты, сынку, гэтай... вар’ятцы.

    У паветры засьвістаў бізун, і Нюкус скурчыўся ад болю. Ён качаўся пад ударамі па зямлі. О, каб у яго не былі зараз зьвязаны рукі! О, каб!..

    Побач дзіка крычала ад болю яго маці.

    — Досыць. Досыць! — грымнула старая. — Мне нябожчыкі не патрэбны. Дайце ім малака... або вады лепш...

    Шчокі старой палалі, заплыўшыя вочкі ўзбуджана перабягалі з адной рэчы на другую. Уцёкі Нюкуса і Ірэчай, а пасьля тое, што іх злавілі, прынесьлі нарэшце доўгачаканую разнастайнасьць у яе нікчэмнае існаваньне.

    Парабчанка паднесла да губ Нюкуса кубак малака. Хлопчык адным духам выпіў — тры дні пасьля ўцёкаў давялося карміцца аднымі ягадамі.

    — Маці... маці дайце... — прашаптаў ён і з цяжкасьцю прыўзьняўся на локці. Убачыўшы, што Ірэчай таксама п’е малако, Нюкус радасна ўздыхнуў: жывая.

    — А чые гэта людзі? — спытаў крамнік.

    — Чые ж яшчэ, Аднавокага, — са злосьцю адказала Сабыстай. — Можа, падаслаў знарок, каб мне нашкодзіць. Ага, так яно і ёсьць. Завязу хіба я іх яму. Хай ведае, што ўсе яго хітрыкі дарэмныя.

    — Да Аднавокага? Не! Нізавошта! — закрычаў Нюкус.— Лепш забіце!

    — Ого, гэта цікава. Можа, яны і яго абакралі? — рагатнуў сын Сабыстай.

    — Так ці інакш, а завезьці іх да Аднавокага трэба. Гэй, Чарнамазы, запрагай! Гэй, Меднатварая! Зьбяры яды на дарогу. Ехаць жа давядзецца дзень, не меней.

    Зьнясілены Нюкус ужо ні аб чым не думаў. Меднатварая крадком аслабіла вузел на яго руках, і ён бязвольна адпачываў ад болю. Грудзі яго цяжка ўзьнімаліся, вочы заліваў пот.

    Чарнамазы запрагаў быкоў у двое саней. На пярэднія Меднатварая валакла пярыну і падушкі, на заднія грузілі харч. Для палоньнікаў на санях месца не засталося — яны павінны былі ісьці за абозам пеша.

    Дужыя рукі паднялі Нюкуса з зямлі і разьвязалі вяроўку. Нюкус узьняў вочы — гэта быў сын Сабыстай.

    — Ну што, хлопча, шмат накраў у Аднавокага?

    — Нічога і ні ў кога я не краў, — слабым голасам адказаў Нюкус.

    — А чаму Аднавокага баісься?

    — Ён... б’е ўсіх... Мы ад яго ўцяклі...

    — Праўду кажаш?

    Нюкус не абазваўся. Што тут гаварыць? Усё роўна яму не вераць.

    — А ў маці маёй што ўкраў?

    — Нічога! Нічога! Адчапіцеся ад мяне! — заплакаў Нюкус.

    Крамнік насупіўся і адышоў убок, ён пра нешта думаў.

    — Матуля, — раптам сказаў ён, — чаго табе самой да Аднавокага валачыся? Ты ж з ім не ў згодзе. Ды і дарога цяжкая. Давай хіба лепш я са сваім хлопцам гэтым займуся.

    — Чаму дарога цяжкая?

    — Ну, а як жа. Цэлы дзень ехаць. А раптам дождж? Восень на носе.

    — Твая праўда, — згадзілася Сабыстай.

    — Сані мне не трэба — на кані хутчэй.

    — І гэта праўда. Гэй, Чарнамазы, распрагай! Гэй, Меднатварая, забяры пасьцель і посуд!

    ...Коні сюд-туд пераходзілі на рысь, і тады заарканеным Нюкусу і Ірэчай даводзілася бегчы. Але гэта працягвалася нядоўга. Як толькі за першай павароткай схаваўся летнік Сабыстай, крамнік саскочыў з каня і вызваліў палоньнікаў ад вяровак.

    — Уцякай, хлопец,— сказаў ён на разьвітаньне, — і не ўспамінай ліхам! Я думаў, ты і праўда што-небудзь прыхапіў. Зрэшты, калі і так — сваё ты ўжо атрымаў. Уцякай, ды больш не пападайся. А сабачку твайго забяру — дужа добры нюх ён мае.

                                                                           XI

    Вось ужо трэці дзень, як у роце ў іх не было ні крошкі, а яны ўсё ішлі ды ішлі, хістаючыся, і падаючы, і засынаючы там, дзе падалі. Калі па дарозе траплялася вада, Нюкус зачэрпваў у далонь і ліў яе ў рот маці, а потым піў сам. Ірэчай была слабая, вельмі слабая, ажно хісталася ад ветру. Яна ўжо даўно перастала сьпяваць і ставілася да ўсяго з поўнай абыякавасьцю.

    З кожным днём у паветры ўсё мацней павявала восеньню. Спаць на зямлі ўночы было холадна. Сонца амаль не паказвалася з-за хмар. Усё часьцей накрапваў дождж. А яны заблудзіліся і ніяк не маглі выйсьці да жытла чалавека.

    Няўжо не будзе канца гэтаму бязьлітаснаму чорнаму лесу? Чым далей ідзеш, тым гусьцейшым і страшнейшым становіцца ён. Разлапістыя галіны засланяюць сьвятло. Аніякай сьцяжынкі пад нагамі. Ніякіх сьлядоў чалавека. Няўжо на ўсім сьвеце няма нікога, апрача Аднавокага і Сабыстай? Дзе той чалавек, якога яны шукаюць? Дзе ты, чалавек, навошта хаваесься? Ці, можа, знарок выпрабоўваеш Нюкуса і маці, каб высьветліць, на што яны здольныя? Але няўжо таго, што яны перажылі, яшчэ недастаткова?

    Кожны новы крок даецца з усё большай цяжкасьцю. Паваліцца б на брусьнічнік, усыпаны ягадамі, і ляжаць, ляжаць... Нельга ляжаць, можна не ўстаць потым. Як хутка мінула лета, якое кароткае яно. Хутка завіхурыць сьнегам зіма, прыціснуць маразы, ды такія, што дрэвы затрашчаць.

    Ірэчай спатыкнулася і ўпала дагары тварам. Ад гэтага Нюкус, які трымаў яе за руку, таксама паваліўся. Ногі маці былі ў крыві — абадрала дзесьці, але, відаць, болю не адчувала. Яна няўцямна ўтаропілася ў неба — туды, дзе пагойдваліся галіны, нібы аброслыя поўсьцю драпежныя лапы.

    Холад прабег па ўсім целе Нюкуса. Маці памірае... памірае! Настылы падземны холад ахутвае яе цела, дранцьвеюць рукі і ногі, бясьсільна апалі павекі. Агню, агню, дзе ты, агонь?

    Нюкус скінуў сваю падраную кашулю, перавязаў ёю ногі маці і, поўзаючы на карачках, пачаў ліхаманкава зьбіраць у далонь брусьніцы. Потым ён клаў іх па адной у рот Ірэчай. Ірэчай, відаць, хацелася піць, яна безупынна глытала чырвоныя, сакавітыя ягады. Нюкус папоўз другі раз, потым яшчэ і яшчэ... І нарэшце сам, лежачы на жываце, пачаў есьці ягады да таго часу, пакуль не пачало пячы ў роце і ў грудзях.

    І зноў ён падняў Ірэчай. І зноў яны ішлі і ішлі, пакуль не выбраліся на паляну, і Нюкус закрычаў ад радасьці: ён убачыў у другім, далёкім канцы яе невялікую юрту.

    У юрце нікога не было, але адчувалася, што гаспадары недзе паблізу: каля печкі ляжала бярэмя дроў, у ачагу тлела вугольле. Нюкус паклаў маці на нары, накрыў яе першым, што трапіла пад рукі, рызьзём, сеў каля агню, і павекі яго самі сабою заплюшчыліся.

    — Эге, у мяне госьці, аказваецца, — пачуўся ў яго над вухам гучны, да болю знаёмы голас.

    — Аханаон!.. — ірвануўся Нюкус да чалавека, што ўвайшоў у юрту, яшчэ не расплюшчыўшы нават як сьлед вачэй. Аланхасут прытуліў да сябе яго кашчавае высахлае цела і пагладзіў па галаве.

    — Значыцца, уцяклі ад Аднавокага? Чуў. А чаму?

    — Нюкус адвёў вочы ўбок.

    — Ты ж сам казаў... што ёсьць чалавек, які маці пакахае...

    — Не знайшоў?

    — Не.

    — Рэдка сапраўднае каханьне на зямлі бывае, дружа, рэдка... Ну добра, гаварыць пасьля будзем, а зараз давай хіба чаю пасёрбаем. Чуеш, чайнік шуміць? Закіпеў. Ды маці пабудзі. Няхай сагрэецца.

    Растармасіць Ірэчай не ўдалося.

    — Даўно не елі?

    — Даўно...— ляскаючы зубамі ад дрыжыкаў, што раптам пранялі яго, адказаў Нюкус.

     — Тады, дружа, есьці пакуль што я табе нічога не дам. Няможна — памрэш. Пі чай і масла. Толькі патрошку. Не сьпяшайся!

    — ...Ну, а цяпер расказвай, — сумна сказаў Аханаон. — Дзе былі, каго страчалі... Усё расказвай. Я павінен ведаць, куды падштурхнуў вас неасьцярожным словам...

    Весела патрэсквалі дровы. Усё больш утульна станавілася ў прадымленай, цёмнай юрце. Нюкус гаварыў без упынку. Ён успомніў усіх, з кім сустракаўся на нялёгкай дарозе — і сумнага паляўнічага, акружанага роднымі магіламі, і баязьлівага шматдзетнага асілка, і кульгавага гаспадара капы.

    — Значыцца, не знайшоў Уот-Джулустана?

    — Не.

    — Не бядуй, хлопча. Ты і не мог яго знайсьці, бо ты сам і ёсьць Уот-Джулустан.

    — Я? Я — Уот-Джулустан?

    — Ты, дружа. Ты сам, сваімі рукамі маці сваю вярнуў з Ніжняга сьвету, сьвету вар’яцтва, да нармальнага жыцьця. Яна ўжо не вар’ятка, клянуся табе. Гэтае лета, трывожнае, страшнае, абудзіла яе розум. Вось пабачыш — яна прачнецца і загаворыць з намі, як роўная з роўнымі. Ты зрабіў сваю справу. Я складу пра цябе аланхо. Я раскажу ў ім пра тое, як не тысячу гадоў назад — у наш гаротны час, час вар’яцтва і сьмерці, маленькі хлопчык верай сваёй і бясстрашнасьцю вярнуў розум цудоўнай жанчыне, яго маці...

    — Аланхо... пра мяне аланхо... — прашаптаў Нюкус. — Значыцца, маці здаровая? Здаровая? Мама! Прачніся! Я хачу гаварыць з табою, мама!

    Нюкус кінуўся да Ірэчай. Аханаон паклаў яму на плячо цяжкую сяброўскую руку.

    — Не так хутка, асілак. Яна будзе спаць тры дні і тры ночы, і ўвесь гэты час мы з табой не адыдзем ад яе пасьцелі. І гэта яшчэ не ўсё. Нованароджаны розум кволы і далікатны, яго можа загубіць любая грубасьць, любая неасьцярожнасьць. Мы з табой будзем берагчы і ахоўваць яго... Ды вось, здаецца, і першы выпадак...

    Нюкус прыслухаўся. За дзьвярыма ржалі коні, чуліся мужчынскія галасы. Нюкус выглянуў і ледзь не самлеў: гэта былі Істабан і Байбал.

    — Схавай нас, Аханаон, схавай! — зашаптаў Ню-кус. — Гэта людзі Аднавокага прыехалі па нас!

    — Навошта хавацца? — усьміхнуўся Аханаон. — Яны не зойдуць сюды!

    Ён выйшаў з юрты.

    — Чаго завіталі? — пачуў Нюкус.

    — Ці не бачыў ты хлопчыка з жанчынай-вар’яткай?

    — Бачыў.

    — Дзе яны зараз, куды пайшлі?

    — Нікуды. У мяне.

     — О, вось як добра. Нарэшце знайшлі.

    — А навошта шукалі?

    — Як гэта навошта? Яны ад князя Мітрыя ўцяклі. Парабкі. Князь загадаў вярнуць.

    — Навошта яны яму?

    — Не нашага і не твайго розуму справа. Хутчэй гані іх сюды!

    Нюкус замёр. Нейкі час на двары маўчалі. Потым Аханаон сказаў:

    — Вось што, мужыкі. Едзьце вы лепш адсюль, пакуль цэлыя. Хлопчык з маці тут застануцца.

    — Для чаго яны табе? Ці не надумаўся, чаго добрага, ажаніцца з вар’яткай? Ха-ха-ха! — рагатнуў адзін з тых, што прыехалі.

    — Ты што, Аханаон, — злавесна прасіпеў другі, — парашыў з князем Мітрыем спрачацца? Глядзі! Не ўпершыню ў яго на дарозе становісься. Май на ўвазе, гэты хлапчук — сын князя. Мітрый табе за яго мазгаўню скруціць.

    “Зноў кажуць, што я сын Аднавокага, — ліхаманкава думаў Нюкус. — Чаму? Няпраўда гэта, няпраўда... Калі б ён быў мой бацька, ён любіў бы маму. Тады б яна не пакутавала дванаццаць гадоў...”

    — Не быў ён ніколі сынам Аднавокага і не будзе.

    “Вось і Аханаон гэтак жа гаворыць”.

    — Калі ты не аддасі хлапчука — жанчыну, хай сабе ўжо так і будзе, пакінь сабе, ха-ха-ха! — Мы забяром яго сілаю. Чуеш?

    — Гэта вы мне сілаю грозіце? Ах, сабакі. Вон адсюль, вон! — грымнуў Аханаон. Глухія ўдары, дзікія крыкі і лаянка скаланулі паветра. Потым пачуўся тупат капытоў і крык здалёку:

    — Ты яшчэ паплоцісься за гэта! Паплоцісься! Затым усё сьціхла, і ў юрту, прыгнуўшыся, уваліўся аланхасут. Ён сьмяяўся.

    — Ну вось, Нюкус, бачыш, першы напад адбіты.

    — А яны не прыйдуць яшчэ раз?

    — Прыйдуць, мабыць. Ды нічога! Як толькі маці на ногі падымецца, я вас у горад завязу. Там вас ніякі Аднавокі не знойдзе.

    — Чаму?

— Горад, дружа, не тайга! У тайзе чалавека цяжка знайсьці, а ў горадзе яшчэ цяжэй. Ты мурашнікі бачыў?

    — Бачыў.

    — На сьцяжынцы мурашку лёгка злавіць. А цяпер уяві сабе — нырнула мурашка твая ў мурашнік. Знойдзеш яе там?

    — Не, вядома.

    — Вось так і чалавек у горадзе. Людзей там як мурашак. Хутчэй сам згубісься, чым другога знойдзеш.

    — А калі знойдзе нас князь?

    — Ты што ж, думаеш, нідзе на яго ўправы няма? Памыляесься. Тут, у глушы, яго сіла — гэта праўда, але ж не ўсюды народ гэткі забіты, як у нашым улусе. У горадзе, калі хочаш ведаць, нашага брата і няма амаль. Рускія жывуць. Ёсьць, зразумела, і сярод іх паны — горш за Аднавокага з народу зьдзекуюцца, але больш простых людзей. У іх і шукай абарону. Яны сьмелыя і моцныя і законы ведаюць. Ну як, хочаш у горад, га, дружа?

    — Ніколі не бываў у горадзе...

    — Значыцца, хочаш.

    — А ты... ты з намі ў горадзе застанесься?

    — Я, брат, не люблю на адным месцы сядзець. Ды не бойся, вас я не кіну! Бадай што, і застануся. Што мне ў гэтай глухмені рабіць! Узімку ў юрце я не бываю амаль. Ды яшчэ Аднавокі гэты... Цяпер ад яго любога паскудзтва можна чакаць.

    — А які ён, горад?

    — Горад? Ды як табе сказаць. Ну, уяві сабе, што на паляне не адна юрта стаіць, а тысячы. Ды што там тысячы! Больш! А юрты — не юрты: дамы. Драўляныя, мураваныя... Гэй, Нюкус! Ты што, зноў сьпіш?

    — Не,— прамармытаў Нюкус, прыхіліўшыся да пляча аланхасута. Ён і сапраўды не спаў. Яму мроіўся горад — вялізнае мноства ружовых юртаў. Ён паўставаў, як сонца, што ўзыходзіць над небакраем, і сонца шчодра сыпала на яго рознакаляровыя промні. Ільснілася дарога пад палазамі саней, моцна зьвінелі шамкі, і горад набліжаўся.

                        ПРА ВЯЛІКАЕ ПАДАРОЖЖА АРАНЖАВАГА СЯРОГІ,

                                 НАЙМУДРЭЙШАГА СТАРОГА ІБРАГІМА

                 I ХІТРАМУДРАГА ПАЛЯЎНІЧАГА СЭМЭНА ВЯЛІКАЯ ГАЛАВА

                                                              Разьдзел першы,

                          з якога чытач даведаецца, што параіў стары Ібрагім Сярогу

    Вялікая краіна Каўказ. Высокія яе белыя горы, а даліны пакручастыя. У такой краіне зусім лёгка можна схаваць і дарослага мужчыну, не тое што трохгадовага хлопчыка.

    Менавіта пра гэта пятую ўжо гадзіну запар ішла гаворка паміж шаноўным старым Ібрагімам і яго кватарантам, калгасным шафёрам. А пачалося ўсё з таго, што, прыехаўшы з райцэнтра, аранжавы Сярога не пайшоў, як заўсёды, да ручая ўмывацца, а кінуўся да Ібрагіма, які сядзеў на лавачцы і думаў пра сэнс жыцьця.

    — Знайшлася! Знайшлася! — закрычаў Сярога, размахваючы нейкай паперкай.

    — Хто знайшоўся, джыгіт? — спакойна спытаў Ібрагім, зусім не здагадваючыся, што гэтае звычайнае слова “знайшлася” зацягне яго ў вір прыгод.

    — Жонка знайшлася! Тры гады шукаў.

    — Гэй, што такое? Які жонка? — захваляваўся Ібрагім і павёў арліным носам. Але ад Сярогі нічым не пахла.— Ну што ж, — супакоіўся стары мудрэц. — Ты хлопец сталы, калі знайшоў жонку — жаніся. Нам са старою весялей будзе.

    — Ды як жаніся! У тым жа і справа, што я даўно жанаты.

    — Даўно жанаты? А жонка дзе?

    — Прапала.

    — Гэй, не гарачыся, сядай вось тут. Час ёсьць, язык ёсьць, вушы слухаюць — давай па парадку расказвай. Аднак пачакай.

    Ібрагім пасунуўся і, калі Сярога сеў, сурова паглядзеў яму ў вочы.

    — Што ж ты, джыгіт, — з дакорам загаварыў ён, — цэлы год жывеш, а пра жонку ні слова? Я думаў, ты халасты, я табе цэлы год жонку шукаў — думаеш, лёгка для такога рыжага, як ты, знайсьці? Знайшоў — ёсьць нявеста! — толькі ўкрасьці засталося. А ты? Чаму не казаў?

    — Ды што казаць, — махнуў рукою Сярога. — І гаварыць жа няма пра што. Сорам казаць...

    — Чаму сорам?

    Сярога прымасьціўся зручней.

    — Пазнаёміўся я з ёю ў Сыбіры, у адным вялікім горадзе, — пачаў ён з горыччу. — Я тады апошні год у арміі служыў, яна апошні год у тэхнікуме вучылася. Спэцыяльнасьць у яе — вэтэрынар, па аленях у асноўным.

    — Як гэта па аленях? Алень дзікі, яго ніхто не лечыць.

    — Па паўночных. У іх там алені нібы свойскія.

    — Дзе ж гэта?

    — На Калыме.

    — Далёка. Памятаю, карту глядзеў — паміж Каўказам і тымі мясьцінамі цэлы ішак зьмясьціцца можа. Ну, давай-давай.

    — Дзяўчына,— расказваў далей Сярога, — як вішанька: тоненькая, зграбная і тварык кругленькі, а валасы — як цёмная ноч.

    — Не тое што ў цябе, — буркнуў Ібрагім.

    — І характар аказаўся, скажу табе — уся каробка хуткасьцей. То спакойная, спакойная, то раптам так ірване — адразу аварыя. Кончылася ў яе вучоба, кончылася ў мяне служба. “Ну, кажу, паедзем у мае мясьціны, у Малдавію”. Зацікавілася, паехалі. У калгасе ўладкаваліся, я працую, яна працуе. Так месяц мінуў. Аднойчы кажа: “Нешта мне гэтыя каровы не падабаюцца”. А я і ляпні: “Аленяў табе не хапае?” — “Ага, кажа, аленяў”. Сур”ёзна так, задумліва кажа.

    — Давай-давай, цікава,— прысьпешыў Ібрагім.

    — Гэта яшчэ першая скорасьць. Потым другая: “Нешта, кажа, тут горача. Ні ўдзень, ні ўночы халадку няма”. І — праз дзень — адразу трэцяя: “Едзем, крычыць, адсюль!” — “Куды?” — пытаюся. “Дадому!” — “Куды дадому?” — “На Поўнач!” — “Ну што ты, кажу. Тут у нас і работа, і дом далі. Чаго ехаць? Холадна ў вас”. — “Дадому!” — крычыць. А потым прапала. Запіску пакінула: “Не шукай, не знойдзеш”. Вось так. Хацеў быў я за ёю кінуцца, ды куды? Поўнач, брат, не аул ваш. Ні пеша не абыдзеш, ні на аленях не аб’едзеш. Два гады я жыў там, у Малдавіі — думаў, вернецца. Ні пісьма, ні паштоўкі.

    — Так,— сурова падсумаваў Ібрагім,— гэтак жанчыне рабіць нікуды не варта. Не муж за жонкай, а жонка за мужам, як нітка за іголкай, віцца павінна. Падумаеш, валасы. Валасы розныя бываюць. Ды іх і не бачыць можна. Удзень папаха на галаве, а ўночы ўсё роўна цёмна. Плюнь, джыгіт, на такую жанчыну і забудзь.

    — Як жа забудзеш, калі кахаеш? Ды і штамп у мяне ў пашпарце, не магу з другою жаніцца.

    — Подлая жанчына! Спачатку разьвядзіся, а потым езьдзі сабе па сьвеце. Паспрабавала б мая старая такога коніка выкінуць, я яе ведаеш як бы?

    — Як? — з надзеяй спытаў Сярога.

    — Знайшоў бы, зьвязаў, рот заткнуў і назад прывёз! Па дарозе ўсыпаў бы трохі. А дома да нагі двухпудовую гіру прывязаў.

    — Не падыходзіць, — расчаравана ўздыхнуў Сярога. — Яна і з гірай уцячэ.

    — Аднак знайшлася, кажаш?

    — Знайшлася! — ажывіўся Сярога. — Міліцыя знайшла. Сёньня адказ прыйшоў: “Сакалова Майіс Сямёнаўна пражывае ў пасёлку Улу-Кель з сынам Сакаловым Ягорам Сяргеевічам, трох гадоў”. Нават вуліцу і нумар дома напісалі.

    — Які сын? — перапалохаўся Ібрагім.— Чый сын? Не было ж сына!

    — Не было, — паблажліва растлумачыў Сярога. — Але і быў. Ну, яна цяжарная зьехала.

    — Ягор, кажаш?

    — Ягор.

    —І імя па бацьку тваё?

    — Маё.

    — Твой, значыцца, сын?

    — Мой.

    — Дык ты ж яго не бачыў ні разу!

    — Не бачыў.

    — Подлая жанчына, — сярдзіта закончыў Ібрагім. Ён змоўк і задумаўся, пагладжваючы сівыя вусы.

    Потым вясёлая ўсьмешка асьвятліла яго смуглы твар, і ён хітра падміргнуў Сярогу:

    — Ведаеш што?

    — Што?

    — Нічога не ведаеш?

    — Нічога.

    — Ты яго выкрадзеш.

    — Каго?

    — Сына.

    — Сына?!

    — Вядома! Жонку не трэба, яна ўсё роўна ўцячэ. А сын не ўцячэ. Калі твой сын, дык з табою павінен быць.

    — Эх, Ібрагім, не жартуй са мною.

    — Я-а-кія жарты! Жартаўніка знайшоў. Я ў твае гады сабе жонку выкраў, старую гэтую, шайтана гэтага, на сваю галаву. А дзіця выкрасьці лягчэй лёгкага! У кораб — і ўспамінай як звалі. А тут, у цясьнінах нашых, ніякая міліцыя не знойдзе. Тут і дарослага мужчыну зусім лёгка можна схаваць, не тое што трохгадовага хлопчыка.

    — А што з ім рабіць будзем?

    — Як гэта што? Гадаваць будзем! Джыгіта рабіць будзем. Алах паможа, старая паможа. Мне весялей будзе. Мае ж усе пяцёра даўно разьехаліся. Ды няўжо два мужчыны не выгадуюць аднаго хлопчыка?

    — Яно ўсё так, Ібрагім...

— Што яшчэ?

    — Майіс плакаць будзе, перажываць...

    — Ну і хай сабе плача. Ты менш плакаў? Сын твой? Сын павінен з бацькам быць, няма чаго яму пад спадніцай сядзець. Э, ты за яе не думай. Баба, калі захоча, яшчэ пяцярых сабе народзіць. А вось ты дзе сабе знойдзеш?

    Усё перамяшалася ў галаве Сярогі, і яму сапраўды пачало здавацца, што плян не такі ўжо і неажыцьцявімы. А мудры стары Ібрагім гаварыў далей:

    — Прыедзеш, найперш у гасьцініцу. Разьнюхаеш, як і што. Толькі будзеш хадзіць — папаху не здымай: прыкмецяць, запомняць. А потым хлопчыка ў хурджын — і ўспамінай як звалі!

    Ён пабег у дом і вярнуўся з вялікай кашолкай.

    — Вось табе кораб, бачыш? Хіба тут трохгадовы хлопчык не зьмесьціцца? От і вечка: закрыеш, шакалядку дасі, каб маўчаў, і пайшоў.

    Быццам маланка працяла мозг Сярогі.

    — Еду! — гучна крыкнуў ён. — Заўтра ж еду! Грошай, праўда, малавата, — памаўчаўшы, дадаў ён.

    — Грошы? Што табе грошы! Грошы па дарозе заробіш! Заўтра ж давай!

    ...Зьмяркалася. А з лавачкі доўга яшчэ чулася:

    — Джыгіта зробім, га, Сярога?

    — Абавязкова зробім.

    — Адукаваны будзе, га, Сярога?

    — Абавязкова адукаваны.

    — Вя-а-лікі чалавек будзе.

    — Вядома.

    — А можа, доктарам будзе?

    — Можа, і доктарам.

    — Слухай, а можа, касманаўтам?

    — Усё можа быць.

    — Э, і праўда, чаго там загадваць наперад?

                                                                Разьдзел другі,

                    у якім наймудрэйшы Ібрагім прымае зусім нечаканае рашэньне

    У гэтую ноч аранжавы шафёр спаў кепска. Можна сказаць, ён не спаў зусім: варочаўся, падхопліваўся, хапаўся за галаву і ўвесь час думаў, думаў, думаў. І то яму ўсё здавалася зусім простым, то зусім немагчымым. Нарэшце ён прыйшоў да думкі, што лепей не ехаць. З другога боку, яму страшэнна хацелася хоць бы адным вокам зірнуць на сына. Было проста цікаўна: які ў яго сын? У каго ўдаўся: у Майіс ці ў Сярогу? Было яшчэ і патайное жаданьне сустрэцца з жонкай і сурова пагаварыць з ёю, а потым... пацалаваць. Ды які б ні дурны быў Сярога, але ён добра разумеў, што за тры гады ўсё зьмянілася, што Майіс, магчыма, зноў замужам... што жанчыне штамп у пашпарце! Ёй і на вочы нельга паказвацца: хапай Ягорку і ўцякай! А сын павінен быць нішто. Ды і імя Майіс добрае выбрала: так і храбусьціць на зубах, нібы сьвежы агурок: Ягор...

    Заснуў Сярога пад раніцу. І сон яму сасьніўся вельмі дзіўны: нібыта стаіць побач з ім Ягор, але не маленькі, а зусім дарослы, глядзіць у вочы Сярогу і пальцам па галаве яму стукае.

    “Што б гэта магло азначаць?” — са страхам думаў Сярога, прачнуўшыся. Ужо разьвіднела, сонца прабівалася праз фіранку. Сярога зноў заплюшчыў вочы, як раптам над самым вухам пачуўся гартанны крык Ібрагіма:

    — Уставай, уставай, Сярога! Усё мяняецца!

    — Усё мяняецца? — паўтарыў Сярога і адчуў, як гара скочваецца ў яго з плячэй. — Значыцца, ехаць не трэба?

    — Як гэта не трэба? Што ты гаворыш! Усё мяняецца — гэта зусім не значыць, што ты не едзеш. Гэта значыць, што я еду з табой!

    Сярога ўзмахнуў рукамі і сеў на пасьцелі.

    — Ібрагім, — сказаў ён, — ты думаеш, што гаворыш?

    — Як не думаць! Усю ноч думаў. Думаў-думаў і зразумеў, што адзін ты ніяк не справісься. Ну падумай сам: ты пойдзеш малога выкрадаць, а цябе жонка ўбачыць. Што рабіць будзеш? Прапаў. А я пайду — няхай сабе бачыць, колькі хоча: усё роўна яна мяне не ведае. Апрача таго, у мяне вопыт ёсьць: жонку выкрадаў, а ты нічога не краў.

    — Мой бацька коней краў.

    — Нашто?

    — Усе цыганы коней крадуць.

    — Ну, гэта табе не падмога. Па-першае, бацька краў, а ты не. Па-другое, дзіця не конь: конь сам цябе павязе, а дзіця несьці трэба.

    — Усё гэта праўда, — пачаў здавацца Сярога. Цяпер яму і самому здавалася, што без Ібрагіма нічога не выйдзе. — Але ты падумай, якая гэта дарога! Калыма вельмі далёка. А там жа Поўнач, холадна будзе. Ты ж ужо немалады, шаноўны Ібрагім. Колькі табе гадоў?

    — Э-э, гады! — раззлаваўся Ібрагім.— Ты ж не жанчына, замуж за мяне не ідзеш, што табе да маіх гадоў. А што дарога вялікая, дык гэта мне і падабаецца якраз. Сьвет пагляджу, людзей. Усё жыцьцё ў ауле сяджу, толькі авечак бачу. Усё жыцьцё авечкі пасьвіў.

    І такая крыўда была напісана на яго загарэлым да чарнаты твары, што Сярога міжвольна пашкадаваў шаноўнага старога.

    — А грошы? — спытаў ён.

    — Навошта грошы?

    — На дарогу.

    — А шмат трэба?

    — Сам не ведаю. Рублёў дзьвесьце, мабыць.

    — Туды і назад?

    — Яшчэ што! Туды! Назад яшчэ дзьвесьце.

    — Шмат,— пазмрачнеў Ібрагім.

    — Дзіва што шмат. Ды гэта толькі дарога. А есьці ў дарозе трэба? Трэба. Жыць у гасьцініцы трэба? Трэба. Колькі езьдзіць будзем, хто ведае?

    — Праўду кажаш, — уздыхнуў Ібрагім. — Грошы, вядома, ёсьць. Але ў тым вось і бяда, што не ў мяне. Грошы ў старой на ашчадкніжцы, а яна нізавошта не дасьць — ёй і слова казаць няможна куды едзем: не пусьціць. Э-э, старая шайтан, усё жыцьцё мне толькі замінае. Што ж рабіць?

    Абодва горка задумаліся.

    Раптам стары пляснуў далоньню па ілбе і радасна закрычаў:

    — Усё зразумела! Прадаць трэба!

    — Што прадаць?

    — Што-небудзь. Паедзем не прама, а цераз Маскву. Для маскіроўкі: няхай старая думае, што да сына еду. Сын у мяне ў Ленінградзе. А ў Маскве на рынку што-небудзь прададзім, разжывёмся на грошы. Ой, разжывёмся! Там ведаеш як людзі багацеюць?

    — Ну, а што ж мы павязём?

    — Што з Каўказа вязуць? Вінаград, яблыкі.

    — А дзе возьмеш?

— Вось ліха, і праўда. Горы — гэта горы, няма ў Ібрагіма агарода. Усё жыцьцё авечкі пасьвіў. Гранат не расьце, вінаград не расьце. Арэх — эх! — у суседа расьце. А ў мяне нічога.

    — Ды калі хочаш ведаць, гэтым вінаградам надта не разжывесься. Ну, хоць па два рублі кіляграм прадавай. Колькі гэтых кіляграмаў трэба? Не падымеш.

    — Праўду кажаш, Сярога. Але не, дудкі. Няўжо ты думаеш, што Ібрагім нічога не варты?

    Ібрагім устаў, ганарыста задзёр галаву і захадзіў па пакоі.

    — Ты думаў, — упэўнена сказаў ён, — што Ібрагім нічога не кеміць. Кеміць Ібрагім! Ёсьць тавар. Ды яшчэ які! На вагу золата. У гарах, Сярога, усё ёсьць. І зараз я прынясу табе такі тавар, што ты на нагах не ўстаіш.

    Ён выйшаў і тут жа вярнуўся з вялізным мехам, напханым сухой травой.

    — Ты думаеш, гэта проста трава? Не, дружа, гэта лекі. Дваццаць гадоў толькі імі ад раматусу ратуюся. Ды калі хочаш ведаць, старая па гэтую траву — чум-чан называецца — на самую вяршыню Бунчука хадзіла! На вагу золата! Пучок — тры рублі. А колькі тут іх, пучкоў? Глядзі!

    Ён падняў туга напханы мех і патрос ім. Мех зашамацеў, ад яго пайшоў пыл.

    — Глядзі! Вінаград вязуць з Каўказа, гранат вязуць з Каўказа. А што ён, той гранат? Зьеў і ўсё. А гэта — лекі, без ашуканства! Ці, можа, ты думаеш, што ў Маскве ні ў кога косьці не баляць? Баляць, ды яшчэ як! Нарасхват пойдуць нашы лекі. А купіць чалавек, патрымае ногі ў адвары — і парадак.

    — А ці павераць, Ібрагім? На траве ж не напісана, што яна лекавая.

    — Не бойся, — заўсьміхаўся Ібрагім. — У мяне там, у Маскве, пляменьнік на рынку сядзіць. Даўно сядзіць. Ён усё прадасьць, што хочаш. Гліну і тую, камяні звычайныя за алмазы прадасьць. Праўда, пасварыліся мы калісьці за гэта. Я яму кажу: навошта памяць свайго бацькі, майго брата, ганьбіш? Ідзі авечкі пасі! Не захацеў, шайтан. Ну, а цяпер яно і добра. Так што давай бяры адпачынак, і сёньня ўвечары — махнём!

                                                                  Разьдзел трэці,

                                 у якім стары горац гоніцца за маладым зладзюжкам

    Грукацяць, грукацяць колы цягніка. Едзе Сярога і сам не верыць, што едзе. За акном станцыі мільгаюць, птушачкі пырхаюць, людзі па справе і без справы едуць. А Сярога едзе сына выкрадаць. Цяжка на душы, нядобра, як з пахмельля. Пагаварыць бы з Ібрагімам, ды Ібрагім па вагонах ходзіць, людзьмі цікавіцца.

    А ўночы, у вагоне, зноў дзіўны сон сасьніўся. Нібыта сядзіць Ягор у яго на каленях. На гэты раз трохгадовы Ягор, нармальны. Пазірае ў вочы і Сярогу па ілбе пальцам стукае.

    Да Масквы далёка, цэлы дзень і ноч. А што, калі Ягор кожную ноч будзе пальцам па ілбе стукаць? Ну, куды гэты Ібрагім падзеўся?

    — А вось і я,— сказаў Ібрагім, адчыняючы дзьверы купэ.

    — Дзе ты ходзіш?

    — Э, Сярога, хаджу, людзей гляджу. Розныя людзі ёсьць. Адзін кажа: сядайце, дзядуля. Другія кажуць: садзіся, стары. А трэція наогул сесьці не прапануюць.

    — Ёсьць жа табе дзе сядзець. Сядзеў бы на сваім законным месцы.

    — Ну, дарагі, цябе я шмат разоў бачыў і яшчэ паспею паглядзець. А гэтыя ўсе да Масквы даедуць і — шух! — разьляцяцца. Не, ты мне не перашкаджай.

    — Сны мне нейкія сьняцца.

    — Галава ў цябе жоўтая, таму і сны кепскія. А што сьніцца?

    — Ды вось нібыта мой Ягорка мне па ілбе пальцам стукае.

    — Кепскія справы,— насупіўся Ібрагім.

    — I што гэтыя сны маглі б азначаць?

    — Расьпесьціла твая жонка сына, вось што гэта азначае. Нявыхаваны сын. Ну ды нічога, мы яго перавыхаваем. Не турбуйся.

    Зноў пайшоў Ібрагім. Зноў Сярога адзін застаўся. Як на тое ліха, у купэ, апрача іх, нікога. Сядзіць Сярога, думае. Ногі яго ў мех з шапаткімі лекамі ўпіраюцца. Сумна Сярогу. Успомніў, які ён шчасьлівы быў, як ажаніўся. Майіс — маленькую, чарнавокую — на руках насіў. Эх, і крыўдна ж Сярогу сына выкрадаць. А можа, усё і зьменіцца, калі ён з Майіс сустрэнецца? Яна ж чаму ўцякла? Таму што Сярога з ёю ехаць не хацеў. А цяпер вось ён і прыедзе. Зразумець павінна, што сын у іх адзін, і ён непадзельны.

    Зноў прыйшоў Ібрагім — пляшку піва прынёс.

    — Пі, Сярога! Цу-у-доўная штука! Я ўжо дзьве пляшкі выпіў.

    — П’янствуеш, значыцца?

    — Які п’янствуеш? Гэта ж піва, піва, безу-лука-гольны напітак.

    — Паслухай, Ібрагім, а можа, яна і праўду казала?

    — Хто?

    — Майіс. Жонка мая.

    — Я-а-кая праўда? Што ты-ы, Сяр-рога?

    — Ну, на радзіму хацела ехаць. На радзіму.

    — Ды што ты мелеш,— раззлаваўся Ібрагім,— у жанчыны там радзіма, дзе муж.

    Зноў пайшоў Ібрагім. Зноў Сярога задумаўся. Да чаго ж крыўдна яму! Такую жанчыну правароніў: і красуня, і разумная, і адукаваная. А цяпер да яе нават падысьці нельга, бо ўсю справу сапсуеш.

    А сын яму, вядома, абавязкова патрэбны. Як аднаму жыць? Сын — гэта ж не дачка. Яны разам такія справы рабіць будуць — Ібрагім ахне.

    ...Наступны раз Ібрагім вярнуўся не адзін. Разам з ім быў вёрткі малады чалавек гадоў шаснаццаці, чарнамазенькі і з вострым носікам. Абодва несьлі піва па пляшцы ў кожнай руцэ.

    — Ну вось, заходзь-заходзь, госьцем будзеш, — падштурхоўваў Ібрагім грудзьмі свайго знаёмага. — Сядай сюды, зараз піва адкрыем, а ты расказвай. Як завуць, кажаш?

    — Ягорам.

    — Вось бачыш, — зьвярнуўся Ібрагім да Сярогі і паляпаў Ягора па плячы, — бачыш, сыну твайму цёзка.

    — Бачу, — буркнуў Сярога, пазіраючы, як натрэніравана зубамі адкрывае пляшкі цёзка яго сына.

    — Ну дык што ж, — сказаў Ібрагім, наліваючы піва ў шклянкі. — Як жа ты, Георгій, рос-гадаваўся? Расказвай.

    — Так вось і рос, — ахвотна пачаў вёрткі, — мамка ад нас з лейтэнантам зьбегла, ён цяпер, мусіць, ужо генэрал. А мне тады тры гады было.

    — Бачыш? — падміргнуў Сярогу Ібрагім. — Бачыш, як бывае. Толькі я яму тваю гісторыю расказаў, а ў яго, аказваецца, падобная.

    — Бачу, — зноў буркнуў Сярога, паглядваючы на тое, як спакойна смокча піва цёзка яго сына.

    — Бацька хацеў мяне ў дзіцячы дом аддаць. Што я, кажа, з ім рабіць буду? Я не баба, каб малога даглядаць. Ды і не падабаецца ён мне. Яе гэта сын, кажа, таму ён мне не падабаецца.

    Вочкі вёрткага падшыванца натхнёна зазьзялі.

    — Так бы і аддаў ён мяне, ды дзед не дазволіў. Што ты, кажа, хіба можна свайго роднага ды ў дзіцячы дом. Твой гэта сын, а не яе. Таму яна ад сына і зьбегла, што не яе ён, а твой. Угаварыў дзед.

    — Вось, вось! — радасна ўсклікнуў Ібрагім. — Зусім гэтак жа, як я цябе, Сярога. Мудры ў цябе дзед, Георгій. Мудрэйшы з наймудрэйшых.

    — І яны мяне выгадавалі, — закончыў Ягор. — Хутка я сам пачну зарабляць на хлеб і карміць бацьку і дзядулю.

    — Э-эх! Яа-акі хлопец! — усклікнуў Ібрагім. — І мы з табою, Сярога, выгадуем хлопца. Не горшы будзе! Не горшы!

    Між тым падлетак пачаў распытваць сам.

    — Што гэта за сьвітка на табе, дзед? — пакратаў ён крысьсе.

    — Гэта не сьвітка, дарагі, — дабрадушна ўсьміхнуўся Ібрагім. — Гэта чаркеска.

    — А гэта што за патранташ?

    — Гэта газыры, дарагі.

    — Дык вы з Каўказа, мусіць?

    — Вядома, з Каўказа. З самага высокага Каўказа, вышэй за нас толькі неба.

    — А багата ў вас жывуць?

    — Вядома, дарагі! Багацей за ўсіх! Ты вось глядзіш і думаеш: бедны стары едзе і звычайны шафёр. А мы мільянэры.

    — Ды ну!

    — А-ах, не верыць. Ну вось, бачыш мех гэты? Чуеш, шамаціць? Ты думаеш, у ім трава сухая, звычайная трава? Памыляесься. У гэтым мяху грошы, жывыя грошы, тысячы ў гэтым мяху.

    — Так-такі і грошы?

    — О алах, калі ж ты паверыш? Вось Сярога таксама не верыў, а потым пераканаўся. Праўду я кажу, Сярога?

    — Праўду,— абыякава сказаў Сярога, думаючы пра сваё.

    — Цэлы мех грошай? — недаверліва перапытаў вёрткі.

    — Вядома! Навошта маніць буду? У Маскве сам пераканаесься.

    — Ага... багацеі...— сонна сказаў падлетак і схіліў галаву на столік.

    Пра што яны яшчэ гаварылі, Сярога не слухаў. Пасьля, ачнуўшыся ад невясёлых думак, ён убачыў, што Ібрагім укладвае Ягора на незанятае месца.

    — А-ах, — мармытаў Ібрагім,— зусім стаміўся хлопец, зусім. Няхай адпачне, усё роўна месца пустуе. Казаў, у Маскву едзе — няхай едзе.

    Неўзабаве зайшло сонца, і Сярога сядзячае сваё становішча зьмяніў на ляжачае, але думкі яго ад гэтага не зьмяніліся. Унізе надрыўна хроп падлетак і пасьвістваў носам Ібрагім. Змучаны за апошнія дзьве ночы, Сярога задрамаў.

    А затым адбылася нечаканая, непрадбачаная, неверагодная гісторыя. Усё гэтак жа не перастаючы храпці, з ніжняй лаўкі ўстаў выхаваны бацькам і дзедам хлопец. Цяпер ён, здавалася, хроп яшчэ мацней і выдаваў зусім неймаверныя рулады. Ён працягнуў руку пад столік і з цяжкасьцю выцягнуў шаматлівы мех. Цягнік якраз спыніўся на глухой станцыі. Вёрткі хлапчына рэзка рвануў дзьверы купэ. Так бы, відаць, і прапала галоўная каштоўнасьць падарожнікаў, але, на шчасьце, мех засеў у вузкіх дзьвярах.

    — Ай, што такое? Што такое? — крыкнуў Ібрагім, прачнуўшыся ад шоргату і храпу.

    Мех нарэшце пралез, і злодзей вылецеў з ім у калідор. У гэты ж момант Ібрагім зразумеў усё і з крыкам: “Трымай, трымай!” — пачаў надзяваць боты. Потым сьпехам накінуў бурку і, не перастаючы крычаць, рынуўся наўздагон. Між тым вёрткі хлапчына з мехам ужо саскочыў на пэрон. Ібрагім зрабіў тое ж самае.

    Яму пашанцавала: на дарозе ў злодзея апынулася адразу тры міліцыянэры. “Стой!” — гучным басам грымнулі ўсе трое, і фальшывы Ягор, сьцяміўшы, што пагарэў, шпурнуў мех і кінуўся за рог будынка. Міліцыянэры з гулкім тупатам рынуліся за ім, а мяшок дастаўся законнаму гаспадару.

    — Бач ты, — мармытаў Ібрагім і пагладжваў шаматлівыя бакі свайго скарбу, — якія людзі бываюць.

    Ды тут ён раптам убачыў, што цягнік рушыў з месца. Падхапіўшы мех і блытаючыся ў крысьсі буркі, ён кінуўся з усіх ног да вагона. Авохці, бурка, яго старая бурка, якая служыла верай і праўдай шмат гадоў, здрадзіла гаспадару. І калі мільгануў і загайдаўся ў тумане агеньчык апошняга вагона, Ібрагім скінуў з сябе бурку і пачаў раз'юшана таптаць яе, плачучы нябачнымі мужчынскімі сьлязьмі.

    Вось якім чынам Сярога, які ўсё праспаў, раным-раненька апынуўся на маскоўскім пэроне адзін, без Ібрагіма.

                                                                Разьдзел чацьвёрты,

                             у якім зьяўляецца хітрамудры паляўнічы Сэмэн Вялікая Галава

    Калі ніжнекалымскі паляўнічы і зьвералоў Сэмэн Кылтасаў, празваны за сваё бясспрэчнае майстэрства Вялікай Галавой, паставіў свае распараныя унты на бальконе люкса, ён, вядома ж, не мог нават падумаць, да чаго прывядзе гэтая дробязная акалічнасьць.

    Унты гэтыя, лёгкія летнія унты, вельмі зручныя ў тундры, ён проста забыўся зьняць, калі яго прысьпешвалі садзіцца ў самалёт. А прысьпешвалі яго ўсім домам. У Маскве ж, ледзь толькі ён ступіў на разагрэты асфальт, яго ахапіла злосьць на жонку і на дачок. Давялося тут жа ісьці ў магазын і купляць хоць што-небудзь на ногі.

    Назаўтра заслужаны паляўнічы павінен быў ляцець у Сочы, на курорт. Пра гэтую паездку ён марыў шмат гадоў, але ўжо ў Маскве адчуў, што марыў дарэмна.

    «Занадта многа людзей», — з прыкрасьцю падумаў Сэмэн, калі выйшаў з гасьцініцы.

    Ішоў ён спакойна і з цікаўнасьцю разглядаў людзей. А людзі трапляліся самыя розныя. Сустрэўся нават чалавек, такі падобны на якута, што Сэмэн так і падумаў: “Якут”. Сэмэн радасна яго прывітаў і, схапіўшы за руку, загаварыў па-якуцку. Але той жаласна сказаў па-руску “нэ панімайю”, выхапіў руку і пайшоў далей.

    “Занадта многа людзей”, — незадаволена думаў Сэмэн.

    Раптам ноздры яго раздзьмуліся, і ён пасьпешліва зайшоў у магазын. Там з усіх бакоў яго акружылі футры. Каўняры, футэркі, шапкі — з пясцоў і лісіц, злоўленых ім, Сэмэнам. Вось куды яно ідзе, задаволена думаў вялікі паляўнічы. У Маскву. Бач ты, стаяць людзі, разглядаюць, купляюць і нават не ведаюць, што зусім побач стаіць ён, цудоўны зьвералоў Сэмэн Вялікая Галава, які выцерплівае дзеля іх і мароз, і пургу, і моцныя вятры Ледавітага акіяна. Стаіць сьціпла, збоку, але вось яна — работа яго рук. Сэмэну захацелася расказаць каму-небудзь, адкуль бяруцца ўсе гэтыя прыгожыя рэчы. Ён так і зрабіў: падышоў да прадаўшчыцы і пацягнуў яе за рукаў.

    — Што вам, дзядуня? — зьдзівілася прадаўшчыца. Але Сэмэн толькі ўсьміхаўся і маўчаў. У яго адабрала мову. Ён шмат што хацеў сказаць, але ў яго не было слоў.

    — Што вам? — занепакоілася прадаўшчыца.

    Ён сказаў бы ёй прыкладна так: “Мілая дзяўчына! Вось гэта я, заслужаны паляўнічы Сэмэн Кылтасаў. Гэта я злавіў усіх гэтых пясцоў і лісіц. Я прыехаў з Ніжняй Калымы, і мне прыемна, што ты, такая прыгожая, іх прадаеш».

    — Ды што гэта такое? — абурылася дзяўчына.

    — Непарадак, працаваць не даюць,— сказаў хтосьці.

    — П’яны, ці што? — пачуўся другі голас.

    — Ідыёт нейкі,— сказаў трэці.

    Сэмэн пакрыўдзіўся, выпусьціў чужы рукаў і пайшоў з магазына. Пайшоў куды вочы глядзяць.

    “Занадта многа людзей”, — са злосьцю думаў ён.

    Так ён ішоў і ішоў, грукаючы па тратуары новымі чаравікамі. Раптам побач спыніўся аўтобус і адчыніў дзьверы. Сэмэн машынальна ўвайшоў і сеў. Аўтобус паехаў, а Сэмэн пачаў разглядаць дамы. Якія яны ўсе вялікія, прыгожыя.

    Нарэшце ён апамятаўся.

    “Куды гэта я еду?”

    Ён выйшаў з аўтобуса. Наўкол мітусіліся людзі, а запытацца не было ў каго.

    — Э-э, — падышоў ён да маладога хлопца. Але той толькі адмахнуўся.

    — Э-э, — загарадзіў дарогу тоўстай жанчыне. Але тая абмінула, не пачуўшы.

    “Так, — падумаў Сэмэн, — тут прападзеш, аказваецца”.

    Раптам ён убачыў лаўку, а на ёй пажылога чалавека ў акулярах. Чалавек чытаў газэту. Сэмэн асьцярожна падаўся да яго, баючыся спудзіць, як пясца.

    — Вось якія справы, — сказаў ён, сядаючы побач, — гасьцініцу згубіў.

    — Вы згубілі? — удакладніў чалавек, што чытаў газэту.

    — Я.

    — Як жа вы яе згубілі?

    — Выйшаў, пайшоў, а потым не знайшоў.

    — А называецца як?

    — Называецца? А навошта гэта?

    — Ну а як жа? У Маскве ж дзесяткі гасьцініц.

    — Дзесяткі?!

    — Ну але.

    — Ой, бяда! Ой, бяда! — загаласіў Сэмэн, ухапіўшыся за галаву.

    — Вось што я вам параю. Падыдзіце да міліцыянэра і скажыце: так, маўляў, і так. Паможа.

    Міліцыянэра Сэмэн убачыў на скрыжаваньні і падаўся прама да яго. Заскрыгаталі тармазы, і дзьве легкавушкі траха не сутыкнуліся. Міліцыянэр так зірнуў на Сэмэна, што стары паляўнічы задрыжаў.

    — Грамадзянін, — мэталічным голасам прамовіў паставы, — вы чаму парушаеце?

    — Запытацца хачу, як гасьцініцу знайсьці.

    — З гэтым пытаньнем зьвяртайцеся ў даведачнае бюро. А тут заплаціце штраф.

    Сэмэн заплаціў штраф і пайшоў далей. “Бюро, бюро”, — паўтараў ён і пужліва азіраўся назад. Але міліцыянэр па-ранейшаму махаў палачкай і, відаць, ужо забыўся пра яго.

    У даведачным бюро Сэмэну параілі ўзяць таксі. Шафёр з асалодай вазіў яго з канца ў канец Масквы гадзіны тры і пытаўся:

    — Гэтая?

    — Не, здаецца.

    — Паедзем далей. Урэшце шафёр сказаў:

    — Ну, бацька, расплачвайся. Няма калі мне цябе вазіць. Абедаць пайду.

    Што заставалася рабіць? Сэмэн расплаціўся і выйшаў. Было горача, хацелася плакаць. Але мужны паляўнічы сьцяў зубы і стрымаўся.

    Тут ён убачыў мноства людзей, якія ішлі ў крацістыя вароты, а за варотамі зелянелі дрэвы, плюскатала вада і чуліся розныя дзіўныя гукі. Сэмэн пайшоў усьлед за ўсімі. Так ён апынуўся ў заапарку.

    Ільвы, тыгры і пантэры яго чамусьці не зацікавілі. Затое спадабаўся вярблюд. Ён стаяў горды, такі велічны, што хацелася па-сяброўску паціснуць яму капыт. Беламу мядзьведзю Сэмэн паспачуваў: горача касалапаму, таксама жыхар Поўначы. І раптам ён убачыў такое, ад чаго соладка замерла сэрца: за невысокай агароджай флегматычна жаваў сена паўночны алень.

    — Так, — загаварыў з ім Сэмэн, — бачу я, табе не надта тут па душы. Бач, якая морда сумная. Як не сумаваць! Загналі за агароджу, пасярод вялікага горада, далёка ад радзімы. Эх, жыцьцё! Вось і я — нібыта на волі, а таксама ў клетцы: куды ні паткнуся — усё не туды.

    І тут ён успомніў унты.

    “А што, — прыйшло ў галаву Сэмэну, — што, калі зараз ускочыць на гэтага аленя, стукнуць яго пяткамі і пераляцець, як вецер, агароджу? Вось гэта будзе ну і ну! Па-першае, аленя вызвалю, а па-другое, ён мяне ў гасьцініцу прывязе. Унты ўчуе. Вядома, алень не сабака, але ж і ён павінен унюхаць роднае. Так, толькі так магу я выратавацца з гэтай пасткі. Іншага выхаду няма”.

    І ён ужо нібы ўбачыў, як пералятае на прыгожым алені ненавісную агароджу. Затым пад скакуном прамільгнулі жалезныя вароты, і капыты застукацелі па асфальце. Шпарка бяжыць алень, хутчэй за таксі. А вось і знаёмы міліцыянэр. “Гэй, — крычыць ён, — на аленях па Маскве няможна, плаціце штраф!” Дулю з маслам! Няхай дагоніць спачатку, а потым ужо пра штраф гаворыць. І вось апошні паварот, і яна — гасьцініца, а на бальконе сушацца унты. Сэмэн спаўзае з аленя і гаворыць яму: “Ведаеш што, на якое ліха гэтыя Сочы. Давай лепей заўтра ранічкай махнём назад, на Калыму”. І алень разумее і схіляе магутныя рогі...

    Ды калі Сэмэн узьлез на аленя і стукнуў пяткамі, лянівы зьвер і вухам не павёў. “Ну! — крычаў Сэмэн. — Хат! [Xат — вокліч-нануканьне]” Але скакун нават з нагі на нагу не пераступіў. Сэмэн разгубіўся. Ён пачаў угаворваць жывёліну.

    — Паслухай, — буркаваў ён, — падумай! Ты ў пастцы, і я ў пастцы. Мы разам з яе выберамся. Ты знойдзеш гасьцініцу, а я завязу цябе дадому. Там ты будзеш есьці сапраўдны ягель, а не гэтую дрэнь. Там ты будзеш гуляць і ўзімку і ўлетку.

    Алень перастаў жаваць, але з месца не крануўся. Між тым пачаў зьбірацца народ.

    — О жывёліна,— перайшоў Сэмэн да просьбаў, — ты ж разумная, ты сьмелая, ты шпаркая. Чаму не хочаш уцячы з клеткі?

    Па заапарку пранеслася чутка, што нейкі чалавек сядзіць на алені. Адусюль беглі людзі. Усё гэта было б нічога, але Сэмэн убачыў мужчын з чырвонымі павязкамі на рукавах, якія праціскаліся праз натоўп. Сэрца яго адчула нядобрае.

    — А! — закрычаў ён, не памятаючы сябе. — Значыцца, ты разьеўся, разгультаіўся тут на дармавых харчах. Вунь яно што! Крануцца з месца лянуесься! Фу! Сорам які!

    — Што тут адбываецца? — спытала адна з чырвоных павязак.

    — Ды вось, сядзіць на алені і лаецца не па-руску, — адклікнуўся хтосьці.

    — Гэй, дзед! — закрычалі Сэмэну. — Злазь давай!

    “Зноў няўдача”, — падумаў Сэмэн, упарта не жадаючы адступаць. Ды і куды адступаць? Гінула апошняя надзея. Сэмэн разумеў, што ўсе яго апраўданьні будуць непераканаўчыя. Набліжаўся новы штраф, невядома які па памеру. Сэмэн зьлез з аленя і плюнуў яму пад ногі.

    — Навошта на аленя залез? — строга спыталі ў Сэмэна.

    — Хацеў на Паўночны полюс ехаць! — зьдзекліва выгукнуў хтосьці з натоўпу.

    — Э-э, поўнач, поўнач, — ухапіўся Сэмэн за слова, як за саломінку. — Я поўнач, алень поўнач. Мы з ім сябры. — Ён з нянавісьцю зірнуў на поўную спакою жывёліну.

    — Поўнач, — буркнула адна з павязак. — Ды ён поўначы і не нюхаў, гэты алень. У заапарку нарадзіўся.

    — Ану, пройдземце, — сказала другая.

    “Эх і ўліп”, — з горыччу падумаў Сэмэн і рушыў за павязкамі. І раптам, як гром з яснага неба, празьвінелі над ім родныя словы:

    — Гэй, дагор! Кель мана, кель мана! [Гэй, дружа! Ідзі сюды, ідзі сюды!]

    — Ханагын? Эн ханагын? [Дзе? Дзе ты?] — закрычаў Сэмэн і рынуўся на голас.

    Павязкі разьвялі рукамі і, усьміхаючыся, пайшлі куды ім трэба было. А Сэмэн, ледзь не плачучы, ціскаў у абдымках жоўтагаловага чалавека, што вымавіў выратавальныя словы.

                                                                         Разьдзел пяты,

                                            у якім хітрамудры паляўнічы мяняе курс на 180°

    — Гэй, дагор, — сказаў Сэмэн, калі яны выпілі па другой чарцы, — ты такі сумны. Скажы ўсю праўду, дагор. Ты мне дапамог — я табе памагу.

    А дапамог Сярога вельмі проста і хутка. Ён прымусіў Сэмэна абшукаць усе свае кішэні і знайсьці квіток з гасьцініцы. Квіток сапраўды знайшоўся, а на ім — назва гасьцініцы. Далей усё ішло як па масьле: новыя знаёмыя ўзялі таксі, а каб замацаваць знаёмства, па дарозе сёе-тое купілі.

    — Не, дагор, — сумна прамовіў Сярога, — не паможаш ты мне. Вялікая ў мяне бяда.

    — Якая ўсё ж?

    — Сябра я згубіў. Тры дні шукаю, і нідзе няма.

    — Праўда, цяжкавата табе памагчы, — замаркоціўся Сэмэн. — У Маскве не тое што чалавека — сваю гасьцініцу не знойдзеш. А як ты яго згубіў?

    — Ехалі мы з ім у Маскву разам, а ўночы ён ад цягніка адстаў. Як — не ведаю. Разам з мехам. Мы везьлі лекі прадаваць, вось і лекі прапалі. Выйшаў я раніцай з вагона, думаю, прыедзе наступным цягніком. А цягнікоў — ведаеш: прыходзяць і прыходзяць. Ібрагіма няма. Прапусьціць я яго не мог, чалавек ён прыкметны: у бурцы ды і з мехам.

    — А ў мяху што?

    — Лекі, кажу.

    — Ад чаго?

    — Ад раматусу.

    — Э, патрэбная рэч. Цэлы мех, кажаш?

    — Цэлы мех.

    — Шкада, калі прапаў.

    — Сустракаў я цягнікі, сустракаў — і есьці захацелася. Пайшоў у магазын каўбасы купіць. І што ты думаеш, — пакуль я ў чарзе стаяў, тры цягнікі прыйшло. Мабыць, ён на адным з іх прыехаў. От няўдача! Увесь дзень потым цягнікі сустракаў — няма Ібрагіма.

    — Праўда, няўдача.

    — Пераначаваў на вакзале, а назаўтра пайшоў па рынках шукаць. Пляменьнік у яго на рынку сядзіць, да яго, уласна кажучы, і ехалі. А на якім рынку — не ведаю. Ды Ібрагім і сам не ведаў. А рынкаў у Маскве — процьма.

    — Як гасьцініц, — уставіў Сэмэн.

    — Ды ўжо ж не менш. Два дні хадзіў. Ногі адбіў. Няма нідзе.

    Выпілі.

    — Паслухай, — сказаў Сэмэн, — а можа, яго і праўда няма?

    — Як гэта няма?

    — А так. Прыехаў — глядзіць, цябе не відаць. Узяў ды і завярнуўся назад.

    — Што ты! Не такі чалавек Ібрагім. Гэта — ведаеш які чалавек? Арол. Сапраўдны сябар.

    — Табе лепш ведаць.

    — Яму сто гадоў, мусіць, барада белая, галава белая, а сэрца маладое.

    — Стары, кажаш?

    — Стары ўжо.

    Выпілі яшчэ.

    — Ведаеш што, — сказаў Сэмэн, — вяртайся ты лепей назад. За нішто прападзеш. І старога не знойдзеш, і сам згубісься.

    Сярога ўздыхнуў.

    — У тым вось і справа, што нельга назад. Прыеду адзін — старая Ібрагімава жыўцом зьесьць. Куды, скажа, мужа падзеў? Шайтан — не старая. Ды і справа ў мяне вялікая. Далей ехаць трэба, а адзін не магу: не спраўлюся.

    — А куды ехаць, дружа-дагор?

    — На Калыму.

    — А куды менавіта?

    — Ва Ўлу-Кель.

    — Ніколі я там не бываў, што праўда, дык праўда. Але, кажуць, някепска там. Дачка ва Ўлу-Келі ў мяне жыве, і самому не шкодзіла б зьезьдзіць. А справа ў цябе якая?

    — Справа ў мяне сакрэтная.

    — Кажы, не таі, чым магу, памагу. Кажу табе, там дачка мая. Зразумеў?

    Яшчэ выпілі.

    — Справа ў мяне, вядома, сур’ёзная, — махнуў рукою Сярога, — але табе, здаецца, можна сказаць.

    І ён, падумаўшы яшчэ, павагаўшыся, расказаў усё, што ўжо вядома чытачу, не забыўшы і свае сны, і каштоўны мех Ібрагіма. Сэмэн Вялікая Галава выслухаў усё гэта, прыкінуў так і гэтак, закурыў люльку і падыміў як сьлед.

    — Праўда, нядобра, мужа ашукала. Даруй, дагор, бываюць у нас яшчэ дурніцы такія.

    — Ды яна не дурніца, у яе розуму на пяцёх такіх, як я, хопіць. Клімат ёй не спадабаўся, а можа, і я сам,— уздыхнуўшы, закончыў Сярога.

    — Не! — крыкнуў Сэмэн і грукнуў кулаком па стале. — Гэткага чалавека кінуць! Увесь залаты — і зьверху залаты, і ўнутры!

    Ён яшчэ раз прыдзірліва агледзеў Сярогу і, задаволены, выпусьціў такі густы клюб дыму, што сам зьнік за ім.

    — Дзе ты, дагор? — спалохана закрычаў Сярога.

    — Тут я, тут, не бойся. І скажу я табе, — гаварыў далей Сэмэн, — што твая справа правільная. І я цалкам на тваім баку. Вельмі мне сумна, што твой Ібрагім прапаў. Цяжка табе аднаму будзе. Ты там хоць раз бываў?

    — Не.

    — Ну вось. А ты ведай, якуты хітрыя. Як ты лічыш, мне верыць можна?

    — Можна.

    — Гм-гм, можа, ты і праўду кажаш, але лепей не вер. Вер, а сумнявайся. Не, мне вер. А жонцы сваёй ніколі не вер: сьмяяцца будзе — не вер, плакаць будзе — не вер.

    — Ты нешта не тое гаворыш.

    — Можа, і не тое. Праўда, цяжка табе аднаму будзе. Шкада мне цябе. Гэтакі ты добры, залаты. Вер мне, вер. Ты Сэмэна выратаваў, Сэмэн табе паможа.

    Ён ненадоўга задумаўся.

    — Паслухай, а ў тым жа Сочы гарачэй, чым у Маскве?

    — Вядома, гэта ж зусім на поўдні.

    — Ага, праўда твая. І вось кажу я табе: не паеду я ні ў які Сочы. Заўтра падарункі купім, а пасьлязаўтра ва Ўлу-Кель паляцім. Памагу табе, а заадно і дачку пабачу. Пяць гадоў не бачыў. Астатнія са мною, а гэтая зьехала, каб яе.

    — Дружа! — закрычаў Сярога. — Ды няўжо дапаможаш? Ды я — да магілы! Цябе! Любіць! Буду! Дай я цябе пацалую!

    — Цалуй, цалуй,— задаволена мармытаў славуты паляўнічы.— А той стары няхай дадому едзе. Не трэба было яму ад цягніка адставаць. Няхай да старой едзе.

                                                                      Разьдзел шосты,

                                           у якім Сярога і Сэмэн як быццам бачаць Ібрагіма

    “Гм, — думаў назаўтра славуты паляўнічы, разглядаючы Сярогу, які спаў на канапе, — што я гэтаму хлопцу ўчора наабяцаў? Здаецца, сына яго выкрасьці. О-ё-ёй! Як жа я гэта зраблю? Ды і ці правільна гэта — дзяцей у маці красьці?

    Гм, — разьвіваў сваю думку Сэмэн, — увогуле, можа, і няправільна. Але ў гэтым выпадку абысьціся без крадзяжу нельга. Павінен жа чалавек свайго сына бачыць? Гэтая жанчына страшэнная шалахвостка. А калі ёй мужа не шкада, дык і сына не пашкадуе.

    Аднак, — пераскочыў Сэмэн зусім на іншае, — як быць з Сочы? — Але з гэтым было скончана хутка: — Ліха з ім, з Сочы”.

    Заставалася адзінае пытаньне: ці не ганебна гэта для вялікага паляўнічага — красьці дзіця? Гэтага Сэмэн ніяк не мог вырашыць.

    Між тым залатая галава новага сябра заварушылася.

    — Э-эй, уставай-уставай, Сярога, клопатаў многа, вялікія клопаты ў нас.

    Сярога падхапіўся.

    — Якія клопаты?

    — Купіць трэба, шмат што купіць трэба. Не кожны дзень у Маскве бываю. Жонцы трэба, сабе купіць трэба, дочкам таксама.

    — Ну што ж, хадзем.

    — Гэтую штуку вазьмі, — падсунуў нагою кораб Сэмэн. — Усё ў яе складваць будзем.

    На гэты раз, калі выйшлі з гасьцініцы, Сэмэн доўга азіраўся і варушыў губамі: зазубрываў яе назву.

    ...Клопатаў сапраўды знайшлося шмат. Кораб на сьпіне Сярогі ўсё цяжэў і цяжэў. Туды леглі ўжо і сукенкі, і туфлі для ўсіх дочак Сэмэна, і касьцюм для самога Сэмэна, і яшчэ мноства ўсяго ўсялякага, а паляўнічы ўсё яшчэ выглядаў, што б такое купіць. Нарэшце яны апынуліся каля нейкага заняпалага невялічкага рынку.

    — Сэмэн! — закрычаў Сярога. — Давай зойдзем! Тут, ведаеш, чаго толькі няма!

    — Вядома, зойдзем. А-я-яй, — зьдзівіўся Сэмэн, — ну і ну! От гэта праўда! Што гэта ў цябе, дружа? — нахіліўся ён да прадаўца гранатаў.

    Але Сярога раптам уздрыгнуў і штурхнуў яго ў бок:

    — Сэмэн! Глядзі!

    — Што глядзі?

    — Вунь туды глядзі, туды! Бачыш, бачыш, такое вялікае, чорнае, калматае?

    — Як быццам бачу.

    — Бурка! Гэта бурка Ібрагіма! Гэта Ібрагім!

    — Дык чаго ж ты стаіш? Бяжы, хапай.

    — Ага! Бягу! Ты тут стой, нікуды не адыходзь, а то згубісься!

    І Сярога, кінуўшы кораб на зямлю, памчаўся цераз увесь рынак. На жаль, ні буркі, ні Ібрагіма нідзе не было, а каля сьцяны, за прылаўкам з часнаком, сядзеў насаты каўказец з круглымі вачамі.

    — Дзе стары? — закрычаў Сярога.

    — Які стары?

    — У бурцы.

    — У бурцы? Ніякай буркі не было.

    — Быў, кажу! Толькі што сам бачыў.

    — Здалося, малады чалавек. Ды і навошта табе, скажы, стары ў бурцы? Табе маладыя трэба.

    — Ух! — разьюшыўся Сярога.

    Ён бездапаможна азірнуўся. Ібрагіма нідзе не было. Сярога кінуўся ў адзін, у другі бок, потым закрычаў на ўвесь рынак:

    — Ібрагі-і-ім!

    Ніякага эфекту. Але куды ж ён мог падзецца? Праз якую шчыліну высьлізнуў? Не, не палез бы ні ў якую шчыліну горац-зух. Ён рашуча пайшоў бы да выхаду, і бурка яго разьвявалася б, быццам крылы. Сярога пачаў ужо нават сумнявацца, ці не памыліўся ён, як раптам убачыў каля ног круглавокага мех. Той самы мех Ібрагіма.

    — Гэта што такое? — накінуўся ён на гандляра.

    — Як што? Мех.

    — Чый мех?

    — Мой мех.

    — Твой? А дзе ты яго ўзяў?

    — Узяў, дзе хацеў. З сабою прывёз.

    — Ах ты гад. Ты ж пляменьнік!

    — Усе мы пляменьнікі, калі алах дзядзьку дасьць.

    — Ты пляменьнік Ібрагіма, я ведаю.

    — Не разумею, малады чалавек, чаго шалееш? Ведаць не ведаю Ібрагіма.

    — А ў мяху што?

    — Сена.

    — Сена?

    — Ну але.

    — А навошта табе сена?

    — Ішака карміць.

    — А ішак дзе?

    — Ды вось ты хоць бы, асёл гэтакі, — зароў гандляр. — Чаго прычапіўся, што табе мех гэты? Падабаецца, дык забірай яго і ідзі прэч. Толькі памятай, дарагі, у гэтым мяху не грошы, не чырвонцы, а сена, самае звычайнае сена, якое ў грошы не ператвараецца. Яно толькі для ішака прыдатнае.

    “А ліха яго ведае, — разважаў Сярога, адыходзячы. — Можа, і праўду кажа. Ці мала мяхоў на сьвеце. Бяры, кажа. Не, калі б гэта той мех быў, ён бы ім не кідаўся”.

                                                                          Разьдзел сёмы,

                                            у якім Сярога і Сэмэн зноў як быццам бачаць Ібрагіма

    — Ну і ну,— мармытаў Сэмэн, цяжка тупаючы ад аэравакзала, — сёньня панядзелак, а білеты толькі на пятніцу далі. Як да пятніцы на такой гарачыні дажывём?

    — Нічога, — суцяшаў яго Сярога, — па Маскве пагуляем, у кіно сходзім, піва халоднага пап’ём.

    — О! — узрадаваўся Сэмэн. — Так і зробім. Ты па Маскве пагуляеш, у кіно сходзіш, а я піва халоднага пап’ю.

    Але ён знайшоў для сябе куды больш прыемны занятак: якраз побач з гасьцініцай адкрылася кафэ-марожанае “Белы мядзьведзь”. Над дзьвярамі сапраўды быў намаляваны зіхатлівы белы мядзьведзь з падносам у лапах. А калі Сэмэн убачыў дакладна гэткага ж зьвера ўнутры кафэ, радасьць яго была бязьмежная. Так ён і праседзеў там да пятніцы, кожную гадзіну заказваючы высокую вазачку з плямбірам і пляшку ліманаду. За акном стаяла трыццаціградусная парная гарачыня, а Сэмэн^ цешыўся асалодай у халадку з марожаным на століку.

    Затое Сярога, не шкадуючы ног, гойсаў па Маскве як ашалелы. Ён усё ж не траціў надзеі знайсьці Ібрагіма. Усе сорак маскоўскіх рынкаў Сярога цяпер ведаў гэтак жа добра, як саклю старога горца, у якой ён пражыў цэлы год. На ўсіх гэтых рынках Сярога бываў па два, а на некаторых і па тры разы на дзень, сам дзівячыся са свайго спрыту. Ёсьць розныя карты Масквы: проста каляровыя расфарбаваныя панарамы, якія нікому не патрэбны; дзелавыя, з абазначэньнем вуліц, плошчаў, мэтро, а таксама трамвайных, тралейбусных і аўтобусных маршрутаў, якія зьмяняюцца часьцей, чым выдаюцца карты; карты на замежных мовах. Ёсьць свае карты ў архітэктараў, у рэпарцёраў, у спартыўных кіраўнікоў, што арганізоўваюць эстафэты па вуліцах сталіцы. Ды такой карты, якую трымаў у сваёй галаве Сярога, не меў ніхто. Гэта быў дакладны плян разьмяшчэньня ўсіх маскоўскіх рынкаў з указаньнем найкарацейшай адлегласьці паміж імі і найлепшых транспартных сродкаў сувязі. Але Ібрагіма нідзе не было, і Сярога, выпростваючы ўночы на канапе натруджаныя ногі, якія ажно гулі ад стомы, з роспаччу зажмурваў вочы. Гэта быў і страх за сівабародага сябра, і шчымлівае прадчуваньне, што без Ібрагіма яго задума не будзе мець посьпеху. Сэмэну ён і верыў, і ў той жа час асьцерагаўся: хто яго ведае, што за чалавек.

    Сэмэн жа, які выгаварыўся ў першы вечар, цяпер у асноўным маўчаў. Ён усё разважаў, ці не ганебны гэта занятак — выкрадаць дзіця. Рашэньне прыйшло нечакана, як і ўсе геніяльныя рашэньні.

    Кладучыся аднойчы спаць, Сэмэн ціха спытаў:

    — Гэй, Сярога, а што ты з сынам рабіць будзеш?

    — З сынам? — ажывіўся Сярога. — Ого-го! Па-першае, карміць буду адным мясам, каб хутчэй рос.

    — Гэта правільна. Каб хутчэй рос і дужы быў.

    — А потым,— летуценна гаварыў далей Сярога, — ён страляць павінен навучыцца. Гадоў у сем.

    — Ах, добра, ах, як добра! — не хаваў свайго захапленьня Сэмэн. — Паляўнічы будзе, цудоўна! Стрэльбу купіш?

    — Стрэльбу? — падумаў Сярога. — Не, мусіць. Спачатку рагатку зраблю. Стрэльбу пасьля.

    — Таксама добра, — ухваліў Сэмэн.

    — Ну, а ўжо як вырасьце, на машыну пасаджу. І будзем мы з ім, два мужчыны, два шафёры. А можа — хто ведае? — і касманаўтам будзе? — успомніў Сярога словы Ібрагіма і замаркоціўся.

    — Гэта, вядома, няблага, — сказаў з прыпынкамі Сэмэн. — Шафёрам, касманаўтам, — усё гэта, вядома, добра. Але я на тваім бы месцы, ведаеш, я б паляўнічае выхаваньне хлопца на рагатцы не кінуў бы. Не! Я б яму стрэльбу даў, навучыў бы сьляды разумець, пасткі ставіць. Эх, шкада, не атрымалася ў мяне сына. Глядзіш, ужо дарослы быў бы, дзеўкі ж ужо вялікія. Зайздрошчу я табе.

    — Праўда, дзеўкі што ж, дзеўкі не тое, — згадзіўся Сярога.

    — Усё ў іх рознае глупства ў галаве. І ведаеш, правільна ты робіш, што свайго ад бабы звозіш. Яна ж з яго дзеўчаня зробіць. Ты, можна сказаць, паляўнічага ратуеш! Праўда! — Сэмэн стукнуў кулаком па падушцы. — Паляўнічага! І я, як паляўнічы, прыйду да яго на дапамогу. Вырасьце — дзякуй скажа.

    А назаўтра яны зноў разбрыліся: Сэмэн — да свайго мядзьведзя, Сярога — на рынкі. Але ў той час як Сэмэн, папіваючы ліманад, усё больш асталёўваўся на думцы, што, выкрадаючы хлапчука, ён ратуе паляўнічага, Сярога ўсё больш падаў духам. Абарвалася адзіная нітачка: зьнік круглавокі, каля латка якога Сярога як быццам бачыў Ібрагіма. Так што зусім варты жалю выгляд меў бы Сярога ў пятніцу на аэрадроме, калі б побач не дыміў спакойна люлькаю славуты калымскі паляўнічы.

    — Нічога, хлопча, — казаў ён. — Ты не перажывай. Стары твой дома даўно. Ды ён нам і не патрэбны. Там, дзе ўзяўся я, другому рабіць няма чаго.

    ...А між тым самалёт набліжаўся ўжо да Сьвярдлоўска. Пабег бэтон пад крыло, машыну страсянула, і стуардэса аб’явіла, што стаянка будзе сорак хвілін. Нашы падарожнікі спусьціліся па сьлізкім ад дажджу трапе, знайшлі ўваход ў аэрапорт і адразу падаліся ў другі канец будынка, бліжэй да выхаду, каб не правароніць пасадку. Там ужо тоўпіліся людзі: аб’явілі пасадку на новасыбірскі рэйс. Сярога сьлізгануў па натоўпе абыякавым позіркам, і раптам...

    — Сэмэн! — гучна прашаптаў ён.

    — Што такое? — абазваўся паляўнічы, выбіваючы люльку міма урны.

    — Папаха! Бачыш?

    — Які папаха? Дзе?

    — Ды вунь, каля самых дзьвярэй! Чорная, вялікая, калматая!

    — Як быццам бачу. Ну і што?

    — Ды гэта ж папаха Ібрагіма!

    — Э, зноў табе Ібрагім здаецца. Ну цябе.

    — Не! Не здаецца! Гэта Ібрагім! — закрычаў Сярога і рынуўся ў натоўп. Але там было так цесна, што прайсьці было ніяк немагчыма.

    — Ібрагім! — загарланіў Сярога. Але якраз у гэты момант над яго вухам раўнуў рэпрадуктар, ды так гучна, што наш герой нават свайго голасу не пачуў.

    — Новасыбірск! Новасыбірск! — пачулася шматгалосае рэха, адчыніліся зашклёныя дзьверы, і таго, хто, магчыма, быў Ібрагімам, вынесла на лётнае поле, у цемру. Сярога, працуючы локцямі, рынуўся туды ж, але на яго плячо легла жалезная рука кантралёршы.

    — Ваш білет, малады чалавек...

    — Пусьці! Там сябар мой! Сябар! — крычаў Сярога, але яго адпіхнулі ўбок.

    — Ты гэтак з глузду зьедзеш, — разважліва сказаў пасьля Сэмэн. — Ну скажы, калі ласка, чаго твайму старому ляцець у Новасыбірск?

                                                               Разьдзел восьмы,

                            у якім Сэмэн дзейнічае, а Сярога нудзіцца ў гасьцініцы “Тайга”

    І праўда, чаго Ібрагіму ляцець у Новасыбірск? Пра гэта і пра шмат што іншае думаў Сярога ў гасьцініцы “Тайга”, што знаходзілася ў самым цэнтры Якуцка. І так апаноўвалі яго гэтыя думкі, што ён амаль не выходзіў на вуліцу. Затое дзейнічаў Сэмэн.

    Дзеяньні яго заключаліся ў асноўным у наступным. Прыкладна да дванаццаці гадзін дня Сэмэн спаў. Потым ён зьнікаў — мажліва, што і паесьці. Зьяўляўся ён к таму часу, калі ў холе на другім паверсе пакаёўка завешвала коўдрамі вокны і ўключала тэлевізар — гэта значыць гадзін у шэсьць. Сэмэн садзіўся ў крэсла, закурваў і з гадзіну глыбакадумна пазіраў на экран. К таму часу каля тэлевізара зьбіралася з дзесятак гледачоў. Сэмэн уважліва аглядаў усіх, выбіраў па нейкіх, толькі яму вядомых прыкметах аднаго з іх і прыводзіў у нумар.

    Цяпер ужо глядзець тэлевізар ішоў Сярога. Яму даўно абрыдлі гэтыя доўгія, недарэчныя размовы. Сярогу грызла роспач. Даўно ўжо было зразумела, што Сэмэн ніякі не памочнік. Зрэшты, заставалася яшчэ маленькая надзея, што ён дзейнічае з дванаццаці да шасьці, калі гэтак таямніча зьнікае.

    І раптам усё скончылася. Скончылася проста і добра. Аднойчы Сэмэн вярнуўся куды раней шасьці, і не адзін, а з сымпатычным маладым чалавекам атлетычнага складу. Калі ж Сярога, паціснуўшы плячыма, падаўся да дзьвярэй, Сэмэн спыніў яго.

    — Пачакай, пачакай!

    Сярога пакорліва спыніўся, а Сэмэн зьвярнуўся да атлета.

    — Вось гэта ён самы і ёсьць. Ну як? Нішто сабе?

    — Падыдзе! — зарагатаў незнаёмы.

    — Хто нішто сабе? Куды падыдзе? — захваляваўся Сярога.

    — У геолягі. Зразумеў?

    — Нічога не зразумеў.

    — Пасьля зразумееш. Ну, я пайшоў. Дык заўтра а дзевятай, у порце, — незнаёмы папераджальна ўзьняў палец. — Глядзіце ж, не пазьніцца! Самалёт чакаць не будзе.

    І ён зьнік.

    — Ну, — горача шаптаў хвілінай пазьней стары паляўнічы Сярогу на вуха, нібыта хтосьці мог падслухаць яго, — такога цяжкага клопату ў мяне яшчэ не было. Сам ведаеш, ва Ўлу-Кель я ніколі не езьдзіў, як дабірацца туды — невядома: рэйсавыя туды не лятаюць! Зрэшты, дабрацца — яшчэ не самае галоўнае, пытаньне — як выбрацца адтуль з дзіцем? Думаў я спачатку ў Чэрскі, а адтуль на аленях. Але як малога на аленях павязеш? Доўга я шукаў чалавека, сёньня знайшоў. Ён геоляг, начальнік партыі, ляціць у Чэрскі, а па дарозе ва Ўлу-Кель павінен нейкі груз перакінуць. Яму ўсё роўна там садзіцца, якая розьніца, колькі сядзець: дзесяць хвілін ці дзьве гадзіны. Самалёт у яго распараджэньні, пілёты ляцяць, куды ён загадае, толькі ж мы з табою таксама геолягі, не забудзь. Ну ды гэта ўсё ён сам уладзіць.

    — А як жа сына?

    — Я яму сказаў, што табе трэба хлопца ў Чэрскі завезьці, а сам да дачкі ва Ўлу-Кель еду. Гэта ж усё праўда, я нічога не зманіў?

    — Праўда.

    — Сьцягнем хлапчука, ты далей паляціш, а я ва Ўлу-Кель застануся, у дачкі пагасьцюю. Я казаў, што там у мяне дачка?

    — Казаў.

    — Пяць гадоў не бачыў. То вучылася, то працавала, і пісем амаль не піша.

    — Бач ты!

    — Такая! А здорава ў нас выходзіць. І табе памог, і сабе памог.

    — Ты, Сэмэн, цудоўны чалавек. Ты галава.

    — Гэта праўда. І нават Вялікая Галава. Мяне ўсе так завуць.

    — Ох, правільна!

    — Цяпер слухай далей. Хлопчыка я сам лавіць буду.

    — Ох, дзякуй!

    — А сына як завуць? Паклікаць жа яго трэба будзе, каб не пераблытаць.

    — Ягор.

    — Значыцца, так: Ягорка, Ягорка, трымай шакалядку! — і ў кашолку.

    — А кашолка — цудоўная рэч?

    — Вядома, цудоўная. У такой кашолцы любы хлапчук на край сьвету паедзе.

    — Ібрагім даў.

— Разумны стары, разумны. Але да мяне яму далёка. Ён цябе толькі падвучыў выкрасьці, а я ўкраду. Што цяжэй?

    — Тут і спрачацца няма чаго.

    — Ну, сьпі. Заўтра Ягор твой будзе. Гэта табе я, Сэмэн Кылтасаў, кажу.

                                                                Разьдзел дзевяты,

                      у якім Сярога падымаецца ў паветра, а Сэмэн застаецца на зямлі

    — Ляцім! — весела ашчэрыўся Сэмэн і штурхнуў Сярогу нагой.

    Ды Сярога на гэта нічога не адказаў. Ён адчуваў сябе вельмі і вельмі кепска.

    Па-першае, хоць пілёты і не зьвярнулі на яго ніякай увагі, ён увесь час баяўся, што хто-небудзь з іх спытае ў яго што-небудзь геалягічнае і, пачуўшы адказ, адразу ж выганіць з самалёта. Па-другое, — ужо каторы раз! — зноў сасьніўся злашчасны сон. Але самае трывожнае для Сярогі заключалася ў прозьвішчы яго спадарожніка і дабрадзея.

    Сярога пачуў яго ўчора ўпершыню і пасьля гэтага не мог спаць.

    І цяпер ён баяўся нават сустрэцца позіркам з Сэмэнам, а не тое што каб спытаць у яго пра сёе-тое, хоць яму так і карцела. Затое паляўнічы не маўчаў:

    — А як тваю жонку завуць, Сярога?

    — А навошта табе? — пахаладзеў аранжавы шафёр.

    — Ды так, можа, на аладкі зайду. Буду ведаць, як загаварыць. Ха-ха-ха! Ану, дзе яна жыве?

    Ён выцягнуў нейкую паперыну.

    — Што гэта? — спытаў Сярога.

    — Ды так, сёе-тое. Зірні для цікавасьці.

    І ён падаў лісток, расчэрчаны на квадраты. Зьверху выразнымі літарамі было выведзена: “Улу-Кель”.

    — Улу-Кель! — усклікнуў Сярога.

    — Э-э, ты, мабыць, думаў, што я пра дробязі ўсякія з людзьмі гаманіў. Бачыш, усё прадугледжана. Дом, можна сказаць, шукаць не трэба. Адрас ты мне даваў? Даваў. Прозьвішча даваў? Даваў. Вось дзе яна, твая жонка — а як яе завуць? — жыве. Чырвоны крыжык стаіць. Дом, кажуць, вялікі, так што дзяцей, мусіць, многа!

    — Мама родная! — ахнуў Сярога. — Адкуль?

    — Ты што ж, думаеш, твая жонка адна вялікі дом займае? Ды ты не бойся, не памылімся. Імя ведаем, узрост ведаем — што яшчэ трэба?

    — А калі яна дома будзе?

    — Тады больш складана. З самалётам давядзецца разьвітацца, а самім схавацца. Схавацца ёсьць дзе, пасёлак вялікі. Не бойся, Сярога! Мы якраз у рабочы час ляцім.

    Унізе, пад самалётам, пацягнулася нейкая бязмежная мешаніна — ці то балота, ці то кусьцікі, і ўсё гэта бура-зялёнага колеру. Віліся рачулкі, сьляпуча зіхацелі вялікія і малыя азёры.

    — Тундра! — абвясьціў Сэмэн.

    Самалёт пайшоў на зьніжэньне. Атлет-геоляг, што спаў насупраць, паварушыўся і выглянуў у ілюмінатар.

    — О! — пазяхнуў ён. — Улу-Кель як быццам? Сэмэн перабраўся бліжэй да яго.

    — Дык як, дагор? Дамовіліся? Дзьве гадзіны?

    — І ні сэкунды больш. Зразумеў?

    — Зразумеў, зразумеў,— заківаў Сэмэн. Бразнулі дзьверцы, і вялікі паляўнічы саскочыў на зямлю.

    — Гэй, Сярога! Выходзь давай! Прыехалі!

    Вылез Сярога, патаптаўся — што за зямля? Зямля як зямля, сухая, цьвёрдая. Азірнуўся па баках Сярога. Бачыць — ніякага пасёлка няма.

    — А дзе ж Улу-Кель? — разгубіўся ён.

    — Тут, за гарою. Ну, давай кашолку. Пайду я. Час не чакае. Чакай, не хвалюйся! Хутка буду.

    Сярога закалаціўся ад страху.

    — Сэмэн! — з мальбою загаласіў ён.— Не ідзі! Не трэба!

    — Як гэта не ідзі?

    — Кепска будзе! Усё роўна нічога не выйдзе.

    — Гэй, дагор, так няможна. Мала што не выйдзе. Усё роўна паспрабаваць трэба. Гэтулькі стараліся, грошы трацілі. Ты не бойся! Ну, так, — аглядзеўся Сэмэн. — Кашолка тут, цукеркі ў кішэні, шакаляд у другой. Наперад!

    І ён зьнік за гарою.

    Між тым геоляг і пілёты пачалі разгружаць самалёт. Сярога паткнуўся быў памагаць ім, але ўсё рабіў так нязграбна, што сканфузіўся і адышоўся. Зрэшты, яго дапамога не патрабавалася. Праз паўгадзіны ўвесь груз быў акуратна складзены каля падножжа гары і накрыты поліэтыленам, пасьля чаго Сярогавы спадарожнікі, праклінаючы камароў, палезьлі назад у самалёт.

    Сярога застаўся адзін.

    Толькі цяпер ён заўважыў камароў.

    І, можна сказаць, не малую колькасьць. Можна сказаць, іх было аж занадта. Яны хмарай цягнуліся з бліжэйшага балотца, учуўшы сьвежую кроў. Сярога замахаў рукамі, заскакаў і пачаў дубасіць крывасмокаў на твары, на шыі... Аднак ворагі прыбывалі. Яны гінулі дзесяткамі, але тут жа зьяўляліся сотні, яны гінулі сотнямі, але тут жа наляталі тысячы. Сярога кінуўся ў самалёт, зачыніў з бразгатам дзьверцы і ўпіўся вачыма ў ілюмінатар.

    Ворагі адступілі і расьсеяліся.

    Тады Сярога вырашыў дзейнічаць. Ён добра разумеў, што сядзець склаўшы рукі для яго раўназначна пагібелі. Ён не сумняваўся, што хоць Сэмэн і пайшоў па Ягора, вернецца ён з ... міліцыяй.

    — Паслухай, дружа, — раскатурхаў ён геоляга, які пасьпеў зноў задрамаць, — мы старога чакаць не будзем. Ён усё роўна ў дачкі застанецца. Калі ў час не прыйдзе, паляцім!

    — А я пра што? І я пра тое ж,— пазяхнуў геоляг. Сярога супакоіўся. Але ненадоўга. У яго ўзьнікла думка, што Сэмэн можа так раптоўна зьявіцца з-за гары, што нічога не пасьпееш зрабіць. Дык ці не лепш яго не чакаць? Папрасіць пілётаў, каб узьляцелі неадкладна?

    Не, гэта можа выклікаць падазрэньні.

    Што ж рабіць?

    І тады Сярога адважыўся, магчыма, на самы сьмелы ўчынак у сваім жыцьці. Ён парашыў ускараскацца на амаль стромкую гару, каб зьверху сачыць за пасёлкам. І калі там будзе заўважаны які-небудзь падазроны рух ці проста Сэмэн зьявіцца не адзін, а з кампаніяй — Сярога пасьпее скаціцца ўніз і завесьці геоляга, геоляг — пілётаў, тыя — матор, і, магчыма, Сярога будзе выратаваны.

    Праўда, за межамі самалёта існавала небясьпека ў выглядзе камароў. Але што камары, калі гаворка ішла пра куды больш важнае? І Сярога рвануў на круты схіл, прабег, колькі мог, а потым упаў і ўхапіўся за мох. Мох быў нетрывалы, трашчаў і рваўся, але Сярога мужна, па-пластунску, поўз і поўз угору, чапляючыся за жоўта-зялёныя купіны. Нарэшце ён з палёгкай уздыхнуў і ўсеўся на самым версе.

    Тут дзьмуў моцны вецер, і камары амаль не адчуваліся. Толькі паасобныя сьмелякі, гнаныя ветрам, гудучы, праносіліся міма Сярогавых вушэй з палкім жаданьнем запусьціць свае крыважэрныя джалы, але не пасьпявалі гэтага зрабіць. А ўнізе перад вачамі Сярогі, якія сьлязіліся ад моцнага ветру, раскінуўся таежны пасёлак з дамамі, пабудаванымі з бярвеньня. У пасёлку было шэсьць ці сем вуліц. За ім зіхацела вялікае возера, а наўкол, куды ні глянь, распасьціралася зеленавата-бурая пустыня без адзінага дрэўца.

    “I гэтую далёкую, халодную, пустэльную зямлю з балотамі, камарамі любіць Майіс, любіць так, што не здолела і года вытрываць у сонечнай, цёплай, вінаграднай Малдавіі, а мяне ўзьненавідзела за тое, што я зьвёз яе адсюль”, — з горыччу раптам падумаў Сярога, і міжвольна зусім іншыя думкі, чым паўгадзіны назад, — спакойныя і мудрыя — запаланілі яго жоўтую галаву. Задумаўся Сярога пра тое, што ж такое радзіма і ці жыла калі-небудзь яна ў яго няўрымсьлівай цыганскай душы, што дасталася яму ў спадчыну ад даўным-даўно прапаўшага бацькі. “Иркутск и Варшава, Орёл и Каховка — этапы большого пути”. Бываў Сярога і ў Іркуцку, і ў Кахоўцы, і ў Арле, толькі ў Варшаве не давялося, а цяпер вось занесла далей за Палярны круг. Усюды Сярога адчуваў сябе някепска, але заўсёды здавалася, што недзе будзе яшчэ лепш: дабрэйшы клімат, большая зарплата, шчырэйшыя людзі. “Баста, — вырашыў Сярога, — вось прывязу Ягора, і больш нікуды. Досыць па сьвеце гойсаць. Ды і не надта павандруеш з малым”.

    Успамін пра Ягора як языком зьлізаў мудрыя разважаньні Сярогі, і ён пачаў яшчэ больш пільна ўзірацца ў пасёлак. Міналі хвіліны, дзесяткі хвілін, а Сэмэна не было. Сярога адубеў на ветры. Ён зірнуў на гадзіньнік, і сэрца яго радасна забілася: дзьве гадзіны канчаліся, можна будзіць геоляга! Так і не пабачыў бы ніколі Сярога свайго сына — але раптам ад бліжніх дамоў аддзялілася нязграбная чорная постаць і, азіраючыся, зачыкільгала да гары. Гэта быў Сэмэн з корабам на сьпіне! Сярога з трывогай чакаў, ці не пакажацца яшчэ хто-небудзь. Не, нікога больш не было! Сярога ўзмахнуў рукамі і зваліўся з гары, ледзь не паламаўшы пры гэтым рэбры.

    — Глядзі! — урачыста сказаў Сэмэн.

    Ад яго валіла пара, а твар палаў, як разагрэтая дачырвана патэльня. За яго сьпіной з кашолкі-кораба, як птушаня са шпакоўні, выглядваў чарнавокі хлопчык, да негрыцянскай чарнаты выпацканы шакалядам.

    — Вось ён, — сказаў Сэмэн і паставіў кашолку на зямлю. — Цэлую гадзіну чакаў, пакуль адзін застанецца. Але жонка твая, мушу табе сказаць, мне не спадабалася. І праўда, шкодная баба.

    — Ды ты яе хіба бачыў? — заміраючы, пралепятаў Сярога.

    — Дзіва што бачыў. Вядома, бачыў! Доўгая, як жардзіна, і бародаўка пад вокам. Цэлую гадзіну з дзіцем цацкалася. Ціскае, лашчыць, няньчыць. Толькі песьціць. Ледзь дачакаўся, пакуль пайшла. За вуглом сядзеў.

    — Якая доўгая, як жардзіна! Якая бародаўка пад вокам! — у роспачы закрычаў Сярога. — Мая маленькая і без ніякіх бародавак.

    — Гм, не ведаю, але хлапчука сынам называла.

    — Ох! — застагнаў Сярога, ломячы рукі. — Дык гэта не мой сын.

    — Ну, ты гэта кінь, я табе зараз дакажу. Па-першае, бачыш: ён — не чысты якут, з тваім дамешкам. Па другое: як цябе завуць? — зьвярнуўся Сэмэн па-якуцку да хлопчыка.

    — Я-гор, — адказаў той, аблізваючы пальцы.

    — А прозьвішча як?

    — Са-ка-лоў, — яўна важнічаючы тым, што ведае, сказаў хлапчук.

    — Ну? Вось бачыш? Бачыш? — тут жа накінуўся Сэмэн на Сярогу... Які хлопец талковы! Імя ведае, прозьвішча ведае. Талковы хлопец.

    — А калі не мой? — ледзь не плакаў Сярога.— Сам жа кажаш, сынам называла.

    — Мала што, — зьбянтэжыўся Сэмэн. — Можа, здалося, я далёка сядзеў. Мог і недачуць. А табе што? Якая розьніца, чый ён? Галоўнае — твой будзе. Хлопец што трэба. Бяры, які ёсьць,— час не чакае, другога не пасьпеем знайсьці.

    — А тату як завуць? — прысеў да малога Сярога. Хлопчык спалохана адхіснуўся і паглядзеў на Сэмэна.

    — Эх, не разумее ён па-руску. Нічога, навучыш. Як бацьку завуць? — прысеў і Сэмэн.

    — Не ведаю, — быў адказ.

    — Не ведае. Значыцца, няма бацькі. Усё правільна, бо цябе сапраўды няма. Гэта значыць з імі няма. А маму як завуць?

    — Маму мамай завуць,— бліснуў чорнымі вачанятамі Ягор.

    — Эх, не даб’есься ад яго. Ну, ды будзь спакойны — твой.

    — Але чаму яна доўгая, як жардзіна, і з бародаўкай?

    — Э-э, дарагі, нічога асаблівага. Вырасла! Ну, а калі дарослы чалавек расьце, дык з бародаўкі, што вырасла, тым больш няма чаго дзівіцца. Ну! Бывай!

    — Ляцім? — сказаў, выглянуўшы з самалёта, геоляг.

    — Бывай, бывай, Сярога, калі яшчэ ўбачымся. Дай абдыму цябе. Пішы калі-небудзь. Адрас просты: Калыма, паляўнічаму Сэмэну Кылтасаву. Мяне там усе ведаюць.

    — Бывай здаровы, Сэмэн! Дзякуй табе за ўсё!

    І Сярога, падхапіўшы кашолку з сынам, пайшоў да самалёта. Зачыніліся дзьверцы, і Сэмэн убачыў у ілюмінатары засмучаны твар Сярогі.

    — Не бойся, твой сын, твой! — крыкнуў Сэмэн. Загрукатаў матор, і фанэрная птушка ўспырхнула ў паветра, несучы ў сабе шалапутнага Сярогу з дзіцем недаказанага паходжаньня.

                                                                  Разьдзел дзесяты,

                         у якім славуты паляўнічы трапляе ў вельмі няёмкае становішча

    “Ух ты! — задаволена падумаў Сэмэн і падхапіў свае чамаданы. — Гэткую справу зрабіў! Гэта ж не жартачкі! За дзесяць тысяч кілямэтраў, у Маскве, задумаць і так гладка — камар носа не падточыць! — правярнуць! Не, дудкі. Такое не кожны здолее. Такое можа толькі славуты паляўнічы Сэмэн Кылтасаў, па мянушцы Вялікая Галава”.

    Ён выйшаў з-за скалы і лагодна акінуў вокам Улу-Кель, што раскінуўся ў лагчыне. Нішто сабе, Улу-Кель і не ведае, што сёньня з яго драпежных лапаў выратаваны будучы паляўнічы, які ледзь не загінуў пад спадніцай жанчыны.

    А гэтай, з доўгай шыяй, так ёй і трэба. Будзе ведаць, як уцякаць ад мужа. Проста дзіва: такая страхапудзіна і ад гэткага прыгажуна зьбегла. Вечна гэтым бабам чагосьці не хапае.

    Ён дайшоў да першых дамоў і не сьпяшаючыся падаўся па пыльнай вуліцы. Сонца палярнага дня стаяла па-ранейшаму высока над небасхілам, але ўжо значна перамясьцілася на захад, і людзі вярталіся з работы. Пасёлак ажываў. То там, то тут бразгалі дзьверы, і сёй-той спыняўся пасярод вуліцы, пільна аглядаючы новага чалавека.

    “I падумаць толькі, што гэты залаты хлопец увесь час нахвальваў такую бабу. Якія словы знаходзіў. Круглатварая, казаў, як месячык, а валасы, казаў, як цёмная ноч. Дурнямі бываем мы іншы раз, мужчыны. Праўда, дурнямі”.

    Ручкі туга напакаваных чамаданаў рэзалі далоні, і Сэмэн вырашыў памяняць рукі. Ён спыніўся, перацягнуў левы чамадан пад правую руку, а правы пад левую і пайшоў быў далей, але выявілася, што перастаноўка не прынесла ніякай палёгкі. Сэмэн закурыў люльку і прыхіліўся да тэлефоннага слупа, каб адпачыць.

    “Але ж адчуваў Сярога, што гэтая баба не кожнаму спадабаецца. Таму і імя яе не гаварыў. Аднак дзе ж шукаць дачку?”

    Рашэньне прыйшло адразу. Кылтасавых усе павінны ведаць. Сэмэн падазваў сымпатычную маладзенькую дзяўчыну і сказаў:

    — Э, дзяўчына, любая, ты не ведаеш, дзе Кылтасава жыве?

    — Кылтасава? — задумалася дзяўчына. — А хто яна такая?

    — Яна, ведаеш, вэтэрынарам працуе. Аленяў лечыць. Майіс завуць.

    — Майіс? Ёсьць у нас вэтэрынар Майіс. Прыежджая. Толькі прозьвішча яе не Кылтасава.

    — Як гэта не Кылтасава? Яна, ведаеш, дачка мая, а я Кылтасаў. Славуты паляўнічы.

    — Дачка? — засьмяялася дзяўчына. — Ну, можа, і так. Але яна замужам была, у яе прозьвішча зьмянілася. Сакалова цяпер. Ды што з вамі, дзядуля?

    З грукатам пападалі чамаданы, якія Сэмэн ужо зноў падняў, а сам ён аслупянеў. Толькі люлька па-ранейшаму гарэла ў яго ў зубах і вывяргала клюбы дыму. Успомніў Сэмэн, што і сапраўды дачка выходзіла замуж, але даўно гэта было, таму Сэмэн і забыў, тым больш, што зяця ніколі не бачыў. Сакалова... Не выпадкова ўвесь час, калі Сэмэн падрыхтоўваў выкраданьне Ягоркі, не пакідала яго адчуваньне, што прозьвішча Сярогі нешта яму нагадвае.

    — Ды ну, ды ну, — мармытаў Сэмэн, — усё гэта мана. Не можа гэтага быць. Праверым.

    “А як праверыш?”

    — Любенькая! — крыкнуў ён наўздагон дзяўчыне. — А Сакалова гэтая дзе жыве?

    — Проста трэба ісьці і направа! — адгукнулася тая і зьнікла.

    “Фу ты, чорт, — соп Сэмэн, валакучы чамаданы, — а і праўда туды ж іду. Каб я прапаў”.

    “Э-э, — раптам засьмяяўся ён, — туды то туды, ды пэўна не туды. Супадзеньне звычайнае, і ўсё. Хіба я сам не чуў, як тая жанчына хлопчыка сынам называла. Хлопчык жа, гэта ўжо дакладна, Сярогаў: помесь і Ягорам завуць. А ўжо што баба не мая Майіс — галаву гатоў даць адсекчы. Даўжэзная яна, як жардзіна, і бародаўка пад вокам”.

    Ды тут яго нібы кіпенем апарыла:

    “А што, калі Майіс вырасла? Тады і з бародаўкі дзівіцца няма чаго”.

    Сэмэн ішоў, і яго разрывалі то страх, то надзея. Ён ужо не адчуваў цяжару чамаданаў. Яшчэ тры разы спытаў ён, дзе жыве вэтэрынар Майіс, і калі дабрадушная старая тыцнула пальцам у добра знаёмы яму дом, паківаў галавою і сеў на лавачку, прыслухваючыся да гукаў, што даляталі з адчыненых акон.

    Гэта былі ў асноўным плач і крыкі двух жаночых галасоў. Асобных слоў Сэмэн не разьбіраў, ды і не патрэбна было яму гэта. Ён падумаў, падумаў, падыміў, а потым пайшоў у дом. Ён ужо вырашыў, што яму рабіць: ні ў чым не прызнавацца. Ён убачыў на ложку дзьвюх жанчын. Яны сядзелі абняўшыся, плакалі, галасілі, і адна з іх была тая самая, з бародаўкай, а другая, бясспрэчна, яго Майіс.

    “Ну вось усё і высьветлілася, — падумаў Сэмэн, — іх, аказваецца, дзьве! Цяпер трэба даведацца, чый гэта быў малы. Ды, зрэшты, чаго і пытацца: хто гэтую, з бародаўкай, замуж возьме, ды тут усё ясна”.

    І Сэмэн кашлянуў, даючы жанчынам зразумець, што яны не адны. Майіс падхапілася, разгледзела Сэмэна і з плачам кінулася яму на шыю.

    — Бацька! Адкуль ты?! О гора, гора!

    — Гора! Гора! — завыла яе сяброўка.

    — Ды што такое? Што здарылася? Расказвайце, — дзелавіта прамовіў Сэмэн і зьлёгку адхіліў дачку.

    — Ох, сын мой прапаў, Ягорка, сынок мой адзіны!

    — Які сынок? — няшчыра спытаў Сэмэн. — Па-мойму, у цябе яго і не было.

    — Быў! Быў! Быў у мяне сынок! — рыдала Майіс.

    — Ох, і мне ён быў як сын! — залівалася сьлязьмі другая.

    — Гм, — сказаў Сэмэн і з нянавісьцю глянуў на тую, з бародаўкай, — а чаму я яго ніколі не бачыў? Дзе гэта вы бачылі, каб ад дзеда ўнукаў хавалі?

    О, як ён ненавідзеў гэтую цыбатую! Што за звычка ў гэтых праклятых баб чужых дзяцей называць сваімі. “На гэтым жа я і пагарэў, каб на іх ліха, — апраўдваў сябе Сэмэн. — Завяла б свайго ды і называла сынам”.

    — Ды хіба ж я хавала, — усхліпвала Майіс, — я ж пісала, што нарадзіла.

    — А не прывезла, не паказала, — выгаворваў Сэмэн, — вось ён і прапаў таму.

    — Ну што ты гаворыш, як гэта можа быць — таму, — жаласна ўсьміхнулася Майіс.

    — Якраз таму, — кажу табе, — сярдзіта крыкнуў Сэмэн. — Ды каб я ведаў свайго ўнука, бачыў хоць раз яго, дык хіба ж я...

    Сэмэн нечакана змоўк.

    — Што “хіба ж”? — насьцярожылася Майіс.

    — Я... я... — стараўся што-небудзь прыдумаць Сэмэн. — Хіба ж я не пасьпяшаўся б, я ж мог яшчэ ўчора прыляцець, я б сёньня сам з Ягорам сядзеў!

    Ён выцер успацелы лоб.

    — О гора! Гора! — залямантавала сяброўка. — Гэта я вінавата, я! Каб я не пайшла па гэтую праклятую пудру, ён быў бы цэлы! Усяго на паўгадзінкі аднаго пакінула!

    — Хопіць, — насупіўся Сэмэн, — адкуль гэта вы ўзялі, што ён прапаў. Можа, гуляе дзе, у суседнім доме сядзіць.

    — Увесь пасёлак абабеглі... — лілі сьлёзы жанчыны, — ва ўсе дамы заглядвалі... На возеры былі... Ох, утапіўся, мабыць...

    — Ну, досыць, цыц! — раззлаваўся Сэмэн. — Як ты бацьку сустракаеш? Унясі ў пакой чамаданы, там і для цябе ёсьць сёе-тое. Чай пастаў, я з раніцы не еў нічога. Што гэта такое? Падумаеш, дзіця згубілася. Новага завядзеш, цяжка, ці што?

    Майіс, усхліпваючы, унесла чамаданы, заслала стол абрусам і заварыла чай. Сэмэн дастаў для дачкі вялікую квяцістую хустку, падумаў трохі і падаў сяброўцы нейкія духі. Потым усе селі за стол.

    — Вядома, — разважліва сказаў ён, — дзіця знойдзецца. Не прападзе. Цяпер не знойдзецца — пасьля знойдзецца, маленькі не знойдзецца — вялікі знойдзецца.

    — Ой, што ты гаворыш, бацька, — залілася слязьмі Майіс, — як жа ён пасьля знойдзецца, калі цяпер прападзе.

    — Не прападзе! — грымнуў Сэмэн.— Ён, можа, у надзейных руках. Лепшых, чым твае.

    — Ох, у чыіх жа руках?

    — Гэтага ўжо я табе сказаць не магу. Але скажу: нядобра гэта, калі хлопчык у жаночых руках. Хлопчык павінен бацьку мець! А тут у вас мала таго, што мужчыны няма, дык і баб ажно дзьве. Вось таму ён і прапаў.

    — Утапіўся, утапіўся! — паўтарала Майіс.

    — Не ўтапіўся, кажу табе! — Чым больш апаражнялася пляшка на стале, тым больш гаворка Сэмэна рабілася адкрытай. — А вось скажы ты мне, дзе твой муж, калі ты замужам?

    — Муж,— скрывіла губы Майіс. — Быў муж, і няма яго.

    — А дзе ж ён?

    — Сама не ведаю.

    — Зьбег, ці што? — пакпіў Сэмэн.

    — Не, бацька, я сама зьбегла.

    — А чаму, дазволь пацікавіцца?

    — Эх, бацька, такі муж трапіўся, што ўжо лепш зьбегчы было.

    — Ды чым жа ён кепскі? — прыўзьняўся Сэмэн.

    — Ануча ён гэткая. Што ні скажуць, усіх слухаецца.

    — І добра, — грозна сказаў Сэмэн, — добрых людзей трэба слухацца.

    — Ніякага ў яго характару свайго. Усіх слухаўся. Толькі мяне не слухаўся. “Вымый падлогу”, кажу, а ён не мые. “Звары суп!”, кажу, а ён не варыць. “Паедзем на Калыму!”, кажу, а ён: “Мне і тут добра”.

    — І правільна. Што ж гэта за мужчына, які будзе падлогу мыць, суп варыць, ехаць туды, куды жонка захоча! Правільна, кажу, я зрабіў, што Сярогу памог.

    — Сярогу памог? Якому Сярогу? Чым памог? — у адзін голас спыталі абедзьве.

    — А от гэта я не скажу, — устаў Сэмэн. — Ну, дзе тут паспаць? Спаць хачу.

    — Не, пачакай, — схапіла яго Майіс, — якому ты Сярогу памог?

    — Твайму.

    — Майму?

    — Чыйму ж яшчэ. Сакалову.

    — Ды дзе ты яго бачыў?

    — Усюды. У Маскве — бачыў. Тут — бачыў. Ва Ўлу-Келі бачыў.

    — Ва Ўлу-Келі? — затрымцела Майіс... — Калі?

    — Як гэта калі? Сёньня.

    — Сяргей тут? — Майіс адпусьціла Сэмэна і села.

    — Быў, быў. Цяпер ужо няма.

    — Дзе ж ён?

    — Паляцеў. Паляцеў. І, скажу табе па сакрэту, Ягорку павёз.

    Тут толькі сьцяміў Сэмэн, што канчаткова прагаварыўся. Дзьве аплявухі з абодвух бакоў аглушылі яго, і жаночыя пазногці ўчапіліся ў адзеньне.

    — А! Дык ты яму ўкрасьці памог! Дзед, называецца! Унука ўкраў. Вон адсюль! Прэч! Каб вочы мае...

    Бедны Сэмэн, за якім гналіся жанчыны, выскачыў на вуліцу і кінуўся наўцёкі.

    — Стой! — крыкнула Майіс.— Куды паляцеў Сяргей?

    Сэмэн апамятаўся.

    — У Чэрскі паляцеў, — кпліва адказаў ён. — Дагані паспрабуй.

    І ён пайшоў сабе, атрасаючы крысьсе пінжака. Нічога, ён знойдзе сабе начлег. А Майіс павалілася на лаўку і так заплакала, што сяброўка спачатку аслупянела, а потым кінулася суцяшаць.

    — Майіс, Майіс, чаго ж ты плачаш? Ягорка ж жывы, ён знойдзецца!

    — Тры гады чака-а-ала, — галасіла Майіс, — і вось так зьявіўся. У, гад печаны!

    Яна ўстала і пагразіла кулаком у неба.

                                                            Разьдзел адзінаццаты,

                                                 у якім зьмешчаны дзьве тэлеграмы

    ЧЭРСКІ АЭРАПОРТ ПАСАЖЫРУ СПЭЦЫЯЛЬНАГА ГЕАЛЯГІЧНАГА АН-2 З ЯКУЦКА САКАЛОВУ СЯРГЕЮ ВЯРНІСЯ ЎЛУ-КЕЛЬ УСЕ ДАРУЮ МАЙІС САКАЛОВА

    УЛУ-КЕЛЬ САКАЛОВАЙ СПЭЦЫЯЛЬНЫ З ЯКУЦКА НЕ ПРЫЛЯТАУ НАЧАЛЬНІК АЭРАПОРТА ЧЭРСКІ

                                                              Разьдзел дванаццаты,

                               у якім Сэмэн начуе ў гасьцініцы і чуе фантастычны расказ

    Ты, дарагі чытач, асабліва калі ты — дарагая чытачка, цудоўна ўяўляеш сабе, у якое бяздоньне роспачы была ўкінутая Майіс. Тры гады ганарыстая красуня (як яна сама прагаварылася) чакала, што яе бязвольны муж падасца ўсьлед за ёю. Больш таго, скажу па сакрэту: праз два гады пасьля ўцёкаў Майіс напісала Сярогу па старым адрасе. Але, як мы ведаем, Сярогі там ужо не было. Нарэшце ён зьявіўся, ды яшчэ як! — у абліччы сьмелага, спрытнага выкрадальніка, які пераадолеў тысячы кілямэтраў і тысячы перашкод. Такі Сярога падабаўся Майіс куды больш, чым ранейшы. І трэба ж, каб гэты Сярога не захацеў нават зірнуць на яе і толькі выкраў яе неацэнны скарб, чарнавокага Ягорку.

    Сэмэна, само сабой зразумела, вярнулі назад і дапыталі з пострахам, а затым зноў выгналі. Зьвестак ад яго дабіліся няшмат: што апошнім часам Сярога жыў дзесьці на Каўказе і што цяпер ён паляцеў у Чэрскі. У выніку зьявілася на сьвет тэлеграма, якая была прыведзена ў папярэднім разьдзеле. І не дзіва, што Майіс ахапіў жах, калі яна атрымала адказ. Самалёт разьбіўся — гэта было ясьней яснага.

    Сэмэн жа, пасьля таго як яго выгналі другі раз, нізавошта не вярнуўся б, нават калі б яго ўпрошвалі на каленях. Бо ў ім абудзіўся мужчынскі і паляўнічы гонар.

    Між тым пасёлак спаў. Хацелася спаць і Сэмэну, але паспаць не было дзе. Не было ў каго і запытацца. Ды паляўнічы, як вядома, ніколі не разгубіцца. Сэмэн выцягнуў з кішэні плян, пра які ўжо ўпаміналася тут, і лёгка знайшоў на ім гасьцініцу. Яна была адзначана двума крыжыкамі, як аб’ект асаблівай важнасьці. Аднак у жыцьці знайсьці яе было куды больш складана. І раз, і два прайшоў Сэмэн па вуліцы, на якой яна павінна была стаяць, але надпісу нідзе не было, а дамы адзін ад аднаго нічым не адрозьніваліся. Зрэшты, адно адрозьненьне пільнае вока сьледапыта ўсё ж выявіла: на адным будынку не было тэлевізійнай антэны. Сэмэн падаўся туды.

    “Та-ак, — з горыччу разважаў ён па дарозе, — а я і не думаў, што Майіс стала такой нялюдзкай. Гэта яе тая, з доўгай шыяй, зьбівае з панталыку. Падумаць толькі, бацьку выгнала. І за што? Нізавошта”.

    Аднак дарога была доўгая, і разважаньні Сэмэна пачалі схіляцца да таго, што сякія-такія падставы злавацца ў Майіс усё ж былі. Якая б неважнецкая жонка і маці яна ні была, але ў яе адабралі сына, а гэта нават шматдзетны Сэмэн, калі б такая прапажа здарылася ў яго, палічыў бы вялікім няшчасьцем. І раптам Сэмэн прыйшоў да нечаканага вываду, што ён сам у сябе ўкраў унука.

    І праўда, ён жа не ўзяў у Сярогі адраса. Дзе цяпер знойдзеш унука, дзе знойдзеш зяця, які так яму палюбіўся? Толькі і надзеі, што Сярога нейкім чынам аб’явіцца сам. Але, як разумеў Сэмэн, гэта было не ў інтарэсах Сярогі.

    Хто ж вінаваты?

    Сябе Сэмэн, вядома, не мог лічыць ні ў якім разе. Ён толькі выконваў свой абавязак паляўнічага і сябра.

    Можа, вінавата Майіс?

    Майіс, безумоўна, вінаватая. Але яе можна зразумець: яна жанчына, а ў жанчын характар — як вецер у тундры.

    Дык, значыцца, вінаваты Сярога?

    А ў чым жа ён вінаваты? У тым, што асьмеліўся на гэтакі геройскі ўчынак? Бо як бы зрабіў звычайны чалавек са слабай душой: атрымаўшы пісьмо з міліцыі з адрасам Майіс, ён спачатку напісаў бы ёй. Папытаўся б, што і як. Потым, магчыма, прыехаў бы. Памірыўся. Застаўся жыць на поўначы. А Сярога? Сярога неяк раз прызнаваўся Сэмэну, што менавіта так ён і зьбіраўся дзейнічаць, ды падбіў яго горскі стары. Скрадзі, кажа, і ўсё.

    Вось хто адзін ва ўсім вінаваты!

    Стары вінаваты!

    Сэмэн ад вялікай злосьці ажно сьціснуў кулакі. Калі б гэты стары зараз зьявіўся перад ім, ад Сярогавага дарадцы засталіся б толькі бурка і папаха, ды і то добра пашкуматаныя. Але замест старога перад Сэмэнам была дзяўчына гадоў дваццаці, якая нудзілася і ад няма чаго рабіць падстрыгала доўгую грыўку.

    — Э-э, дзяўчына, — шаргануў чаравікам Сэмэн, — начаваць трэба.

    — Месцаў няма, — адказала модніца.

    — Ты пашукай, пашукай. Мне падзецца няма куды.

    — Дзе ж я знайду? Чатыры нумары ў нас усяго. Занятыя.

    Ды тут Сэмэн, які зразумеў усю бязвыхаднасьць свайго становішча, выцягнуў з кішэні і падаў дзяўчыне... няважна што, куды важней, што ёй спадабалася, і яна больш сур’ёзна пачала выконваць свае абавязкі.

    — Так,— пералічвала яна і адначасова любавалася сабою ў новенькім люстэрачку з маскоўскім ярлыком на другім баку, — у першым нумары шэсьць геолягаў — усе сьпяць. У другім — загадчык клюба з жонкаю, цэлы месяц ніяк не выганю. У трэцім падлогу пафарбавалі, капітальны рамонт. У чацьвёртым... Ага. У чацьвёртым гэты тып.

    Яна ўзьняла на Сэмэна вочкі.

    — Разумееце, у чацьвёртым нумары тыдзень назад нейкі тып пасяліўся. Дзіўны тып! Нумар двухмесны, а ўзяў цалкам. Сябра, кажа, чакаю. А сябра няма і няма. Дзе ж сябар, пытаюся. А ён: прыедзе, прыедзе. Дарога ў яго вялікая, таму доўга няма.

    Сэмэн цярпліва чакаў.

    — Вось так ложак і пустуе. Можа, папрасіць яго, га?

    — Вядома, папросім. А хто такі, не начальнік?

    — Ды не як быццам. Проста шкодны дзедуган.

    — Э, добра. Я таксама дзедуган. Дзедуган дзедугану заўсёды паспачувае. Вядзі, дзяўчына, вядзі, любенькая!

    Калі яны, пастукаўшыся, увайшлі, дзіўны пастаялец ляжаў на пасьцелі, з галавою захутаўшыся ў прасьціну. Дзяўчына асьцярожна кранула яго за плячо.

    — Грамадзянін! Прачніцеся, калі ласка. На хвілінку!

    Прасьціна заварушылася, і з-пад яе выбраўся худы стары з сівай барадой. Вочы яго блішчалі.

    — Валах! Што такое?

    — Вось... Яшчэ адзін дзядуля...

    — Разумееш, дружа, — умяшаўся Сэмэн, напіхаючы ў люльку тытунь, — вось няма куды прыткнуцца. Можа, дазволіш пераначаваць?

    — Пераначаваць?! — з абурэньнем усклікнуў стары. — Хто тут гаворыць пра ноч? Дзе яна, тая ноч? О, калі б яна была, тая ноч!

    — Я пасплю і пайду, — гаварыў далей Сэмэн.

    — Добра, — дазволіў дзіўны стары. — Пасьпі, але пасьля ідзі адсюль. Я сябра чакаю. Ён хутка прыедзе.

    І ён зноў закруціўся ў прасьціну.

    Дзяўчына пайшла. Сэмэн хацеў быў закурыць люльку, але ўдзячнасьць да незнаёмага чалавека, які даў яму прытулак на ноч, спыніла руку, што палезла ў кішэню па запалкі: “А раптам яму непрыемна будзе”. Сэмэн хуценька разьдзеўся і лёг, з надзеяй як мага хутчэй забыцца пра шматлікія падзеі дня. Але, відаць, занадта многа было гэтых падзей. Сон не браў яго.

    — Валах! — раптам усхапіўся яго дабрадзей і выставіў да неба рукі. — Калі ж нарэшце ты спыніш гэты дзень? Калі нарэшце ты скінеш з неба гэтае праклятае сонца?

    — Аднак тыдні праз два ўжо зойдзе, мусіць, — лагодна прамовіў Сэмэн, радуючыся, што сусед таксама не сьпіць.

    — Праз два тыдні? О, кара боская! Валах! — заклінаў у роспачы сівабароды свайго нялітасьцівага бога.

    — Закон прыроды,— растлумачыў Сэмэн. — У нас заўсёды так бывае: улетку дзень, а ўзімку ноч. І пры дзядах гэтак было, і пры прадзедах. Ніхто не памятае, калі гэта пачалося. А вы, мабыць, прыежджы? З якога краю будзеце?

    — Далёка жыву, шаноўны. Шмат дзён дабіраўся.

    — А тут што парабляеце?

    — Справа ёсьць вялікая і тайная.

    — Шкада, што тайная. Спаць не хочацца. А можа, раскажаце?

    — Не мастак я расказваць. Сам паслухаў бы.

    — Ды і я не мастак.

    Абодва памаўчалі, паварочаліся, пакруціліся, падрыгалі нагамі, падбіраючы пад сябе просьціны, і расплюшчылі вочы.

    — Вось што я табе раскажу, — пачаў Сэмэн, — як я пясца лавіў. Хітры быў пясец, спрытны. Усе пасткі абмінаў, усю прынаду аб’ядаў, пасткі не крануўшы. Раскусіў ён усе мае сакрэты. Пачаў па крузе за мною хадзіць, пасткі мае псаваць, сяброў сваіх, значыцца, выручаць. Сам бы не пападаўся — ліха з ім. Але мінае месяц, другі, а ў мяне ніводнай шкуркі. Людзям у вочы сорамна глядзець. Што рабіць будзеш? Запрог я аленя, на нарту сеў, паехалі. Выходзь, кажу, пясец, піць будзем. Што піць будзем, пытаецца. Гарэлку, адказваю. Выпілі мы, я і кажу: чаго ты на мяне напаў, падлюга ты. Не ведаў, тлумачыць, тваёй душы.

    — Пясец? — не паверыў слухач.

    — Праўду кажу. Памірыліся мы. Паехаў я дадому. Правяраю наступны раз пасткі — зноў усё сапсавана. А гэта ён гарэлкі патрабуе. Уцягнуўся.

    — Пясец?!

    — Пясец. Ну, паставіў я замест прынады паўлітровачку. Ён і папаўся. Як убачыў, задрыжаў і пра ўсё забыўся, у пастку кінуўся. Так вось. Ну, я яго не забіваў. У заапарк аддаў, — успомніў Сэмэн свае маскоўскія прыгоды. — Там ён і сядзіць.

    І Сэмэн закурыў, паколькі лічыў, што знаёмства ўжо дастаткова трывалае і не разьляціцца ад аднаго кальца дыму.

    — Быў і ў мяне ў жыцьці выпадак, — загаварыў сівабароды. — Пасьвіў я бараноў на самай верхняй пашы. А там, у пячоры адной, дракон жыў.

    — Драко-он? — перапытаў Сэмэн.— А хто ж ён такі?

    — Дракон — ён дракон і ёсьць, з сямю галовамі.

    — А навошта яму столькі?

    — Хто ж яго ведае.

    — Яны, мусіць, для падзелу працы, — парашыў Сэмэн. — Адна галава думае, другая навокал глядзіць і той, што думае, пра ўсё дакладвае. Трэцяя жарэ. А што ж астатнія чатыры робяць?

    — Ат, не нашай галавы клопат. Чым пра драконавы галовы турбавацца, лепш сваю глядзець.

    — Правільна сказана, правільна.

    — І вось пасу я бараноў... Самі яны пасуцца, няма куды ім дзявацца. Адзін толькі выхад з цясьніны, ды і той я пільную. Агеньчык расклаў, шашлык смажу. Раптам — дракон...

    — Мабыць, смажанае ўнюхаў,— пракамэнтаваў Сэмэн.

    — ...ды як раўне! Я так з гары і пакаціўся.

    — А бараны?

    — Бараноў ён зжор.

    — І ўсё?

    — Усё.

    — Та-ак, — расчаравана ўздыхнуў Сэмэн, — не справіўся ты. Я б яго, ведаеш, дракона гэтага! Я яго б галавешкаю.

    — Галавешкаю! Ды што яму галавешкі, калі ў яго з усіх ноздраў агонь шугае. Ноздраў жа, палічы, колькі: чатырнаццаць! А ты — галавешкаю.

    — Ну яшчэ чым-небудзь, — не здаваўся Сэмэн.

    — Чым жа? — раззлаваўся расказчык. — Ты якраз як мая жонка. Усё пыталася, пакеплівала: што гэта ты, джыгіт, нейкага дракона спалохаўся? А можа, ты бараноў прапіў? Цьфу, шайтан!

    — Жонкі, яны ўсе такія, — прымірэнча сказаў Сэмэн.

    Змоўклі. Сэмэну не хацелася абрываць такую цікавую размову, але ён ніяк не мог зразумець, як яе павесьці далей.

    — На самалёце прыбылі? — нарэшце спытаў ён. — Ці на аленях? Тут усе неяк больш на аленях.

    — Не, дарагі, — быў адказ. — У мяне трохі лепшая тэхніка ёсьць.

    — Якая?

    — Бурка. /

    — А што гэта такое?

    — Рэч такая. Вялікая, вялікая, можна Каўказ накрыць. Трэба мне ў вашы мясьціны. Выйшаў я з саклі, сьвіснуў. Прыбягае бурка. Станаўлюся я на бурку, саджуся потым. Валах! Ляці, кажу. Узьнімаецца бурка, усе горы ўнізе застаюцца. А жонка як гарошына. “Будзь здароў! — крычыць.— Трымайся мацней, глядзі не зваліся, Ібрагім!”

    — Ібрагім? — падазрона спытаў Сэмэн. — Ібрагім цябе завуць, кажаш?

    — Усё жыцьцё звалі. Але і дадавалі: шаноўны. Або: наймудрэйшы.

    — Эх, шаноўны Ібрагім, шкада, што бурку тваю пабачыць нельга. Ты яе, мусіць, на вуліцы пакінуў, тут жа яна не зьмесьціцца.

    — Пабачыць можна! — самазадаволена пагладжваючы бараду, сказаў Ібрагім. — У тым жа і галоўная яе якасьць, што, калі прыляціш, яна ў звычайную адзежыну ператвараецца. Глядзі!

    Ён устаў і зачыкільгаў да шафы. Рыпнулі дзьверцы, і штосьці вялізнае, чорнае і калматае ўвабрала ў сябе худое цела Ібрагіма. Толькі белая галава, як нейкая туманная коска, гайдалася над таямнічым футрам.

    — Гм-гм, — падазрэньні ўсё нарасталі ў душы Сэмэна, — вялікая бурка, добрая бурка. А ты цераз Маскву на ёй не пралятаў, наймудрэйшы Ібрагім?

    — Пралятаў, і яшчэ як пралятаў.

    — А ў Сьвярдлоўску не апускаўся?

    — І там бываў.

    — А гэтай, як яе, папахі з табой часам не было?

    — Які ж горац без папахі! Папаха таксама ёсьць. І Ібрагім надзеў папаху.

    — А! — закрычаў Сэмэн страшным голасам і ўсхапіўся з пасьцелі. — Дык гэта ты, стары абармот, падгаварыў майго зяця ўкрасьці майго ўнука!

                                                          Разьдзел трынаццаты,

                             у якім Сэмэн слухае рэалістычны расказ пра сапраўдныя падзеі

    Так, гэта быў наймудрэйшы Ібрагім сваёю ўласнаю асобай. Старыя нядоўга стаялі адзін насупраць другога нібы забіяцкія пеўні: розум узяў верх. Да таго ж Сэмэн успомніў, што калі Ібрагім толькі падгаварыў Сярогу, дык сам ён выкраў малога, і яны ў нейкай ступені вінаваты аднолькава. А таму ён падаў Ібрагіму далонь.

    — Я Сэмэн Вялікая Галава, — важна прамовіў ён, — бацька Майіс, дзед Ягора і цесьць Сярогі. Гэта я ўчора выкраў Ягора і аддаў яго Сярогу, а таму Майіс дагэтуль плача.

    — О гора! Гора! — крычаў Ібрагім. — Навошта ж я, о самы няшчасны з няшчасных, ляцеў цераз увесь белы сьвет, пакутаваў ад бясконцага дня і на ўсё жыцьцё пасварыўся са сваёю старою? Чаму выкраў не я?

    — Супакойся! — сказаў Сэмэн. — Не ты ў гэтым вінаваты, а вінаваты акалічнасьці. Не слабы перайшоў табе дарогу, а я, Сэмэн Вялікая Галава. Але я хацеў бы пачуць твой расказ, пачынаючы з таго, як ты адстаў ад цягніка.

    — Нячысьцік зьвёў! — загаласіў Ібрагім.— Гадзюку прыгрэў я. Думаў — добры хлопец, а ён злодзеем аказаўся. Уночы прачынаюся...

    Але апусьцім падрабязнасьці, якія ўжо вядомы чытачу, і пяройдзем адразу да таго моманту, калі Ібрагіма падхапіла Масква і разам з мехам вынесла на прывакзальную плошчу. Прысеў Ібрагім на мех і задумаўся, каго яму шукаць: Сярогу ці пляменьніка? Хоць і любіў Ібрагім Сярогу, як роднага сына, верх узяла практычная кемнасьць: разумеў Ібрагім, што, калі знойдзе пляменьніка, знойдзе і грошы, а ўжо з грашыма можна адшукаць каго хочаш. Тры дні хадзіў Ібрагім па рынках, спадзеючыся пачуць крыкі Мурата, але ўсё дарэмна, зусім іншыя гандляры надрываліся ад крыку. На чацьвёрты дзень, сам не ведаючы як, наткнуўся стары на пляменьніка.

    — Валах! — закрычаў ён.— Вунь дзе ты сядзіш!

    — Валах! — закрычаў пляменьнік. — Адкуль, о шаноўны дзядзюхна?

    — Эх,— сказаў Ібрагім і прысеў побач, — вялікая патрэба ў мяне да цябе, Мурат.

    — Усё зраблю!

    — Ты памятаеш, я на цябе за гандаль сварыўся. Дарма сварыўся.

    — Хто старое ўспаміне... — махнуў рукою, як шабляй, пляменьнік.

    — Вырашыў і я гандаль распачаць.

    — А чым гандляваць будзеш?

    — Тавар у мяне рэдкі. Парады прашу, Мурат.

    — Што прывёз?

    — Чумчан-траву, ад раматусу лечыць.

    — Чуў, чуў я пра такую траву, — ажывіўся Мурат. — Рэдкая трава, жыватворная. І шмат прывёз?

    — Вось. Мех.

    — І ўсё?

    — Дзе ж яе болей возьмеш, старая і праз гэтую ледзь у бяздоньне не звалілася.

    — Гм... колькі тут...— пляменьнік падхапіў мех і прыкінуў вагу. — Пудзік, бадай што, будзе.

    — Пабойся бога, Мурат! Цэлыя два!

    — Цэлыя два, — засьмяяўся пляменьнік. — Ды ты два пуды і не падымеш, пэўна. Гэта табе ад старасьці здаецца, наймудрэйшы.

    — Што ж, я зусім аслабеў?

    — Ну, не зусім, а ўсё-такі... Дапусьцім, паўтара пуда. Калі за кіляграм па пяцёрцы, дык гэта сто дваццаць рублёў.

    — Эх, хто ж кіляграмамі яе прадае?

    — А хто інакш купіць? Запас патрэбны пакупніку.

    — Добра, Мурат. Але сто дваццаць мала, ой, мала!

    — Ды колькі табе трэба? Прадасі — купіш старой што-небудзь і назад. Якраз хопіць.

    — Мне не назад, мне далей ехаць трэба.

    — Далей? А прадаваць калі будзеш? Тавар жа новы, без рэклямы, яго за дзень не прадасі. А можа, і за тыдзень.

    — У тым вось і справа, Мурат!

    — Хочаш, каб я прадаў?

    — Ага!

    — А грошы наперад?

    — Наперад.

    — Гм...— прыкінуў у галаве Мурат. — Добра, як роднаму дзядзьку. Больш дам, чым выручу. Сто пяцьдзесят.

    — Валах!

    — Дзьвесьце. І больш — ні капейкі.

    — Валах!

    — Дзьвесьце дваццаць. Не хочаш — сам прадавай.

    — Бяры, што ж рабіць.

    Мурат яшчэ раз падняў мех, пакруціў, падумаў.

    — Хоць ты і мой дзядзька, шаноўны, — сказаў ён строга, а ўсё-такі я як купец тавар бачыць павінны. Можа, падпсаваны ці яшчэ што.

    — Што ты! У маёй старой нічога не псуецца.

    Ён разьвязаў мех і расхінуў... Расхінуў і тут жа захінуў, бо выявіў страшэнную памылку: ён узяў не той мех! Гэта быў не чумчан, а канюшына для ішака, яшчэ не высахлая, таму і цяжкая. Ібрагім хацеў завязаць мех, але пляменьнік засунуў руку і выцягнуў жменю канюшыны з крыху прывялымі галоўкамі.

    — Гэта што такое? — разьюшана засіпеў ён, тыцкаючы травою ў бараду Ібрагіму. — Ты навошта падсоўваеш мне канюшыну, стары ашуканец?

    І тут з другога канца рынку пачуўся голас Сярогі, такі родны і жаданы ў любую хвіліну, але толькі не ў гэтую, хвіліну ганьбы і роспачы.

    — Ібрагім! — крычаў Сярога, але стары ўжо не чуў яго: ён нырнуў у шчыліну ў плоце, ледзь не пакінуўшы там бурку, і толькі яго і бачылі! Прабег два кварталы і толькі тады адчуў сябе больш-менш спакойна, прысеў на лавачку і падпёр рукамі падбародак. Сэрца старога горца палала ад уніжэньня. Ды самае страшнае было тое, што паездка ў далёкую Якуцію зрывалася. Навязвацца Сярогу без грошай Ібрагім не мог. У кішэні ляжала сума, якой ледзь хапіла б нават для таго, каб вярнуцца ў аул.

    Значыцца, прыходзілася дабірацца самастойна (адрас Майіс у Ібрагіма быў). Распытаўшы прахожых, Ібрагім падаўся на аэравакзал. Ён вывучыў на вялізнай карце свой маршрут. а потым высьветліў, што яго грошай хопіць усяго да Сьвярдлоўска. Але стары джыгіт ужо не мог адступаць. У той жа дзень ён вылецеў у Сьвярдлоўск, у адпаведнасьці з першай часткай дэталёва распрацаванага пляна.

    У Свярдлоўску ён зноў распытаў людзей і пайшоў на тэлеграф. Тут жа ў родны аул да шайтана-жонкі была паслана тэрміновая тэлеграма:

    Я Ў СЬВЯРДЛОЎСКУ ВЫШЛІ 200 РУБЛЁЎ НА ДАРОГУ НАЗАД АДРАС СЬВЯРДЛОЎСК ГАЛОЎПАШТАМТ ДА ЗАПАТРАБАВАНЬНЯ ІБРАГІМ

    Тры дні і тры ночы, чакаючы пераводу ў Сьвярдлоўскім аэрапорце, ён зларадна ўяўляў сабе, як старая атрымлівае гэтую неверагодную тэлеграму, як яна спачатку вые і праклінае яго і ніяк не можа зразумець, чаму ён у Сьвярдлоўску, а потым, баючыся страціць мужа, здымае з кніжкі грошы і з плачам ідзе на пошту. “О шайтан! — думаў ён. — Я адвучу цябе скупярдзяйнічаць!”

    Як і меркаваў Ібрагім, старая абмежавалася сарака рублямі. Але ўсё ўжо было вырашана, і наступны рывок горац зрабіў у Новасыбірск, адкуль да старой паляцела наступная тэрміновая тэлеграма:

    Я Ў НОВАСЫБІРСКУ ВЫШЛІ 250 НА ДАРОГУ НАЗАД АДРАС НОВАСЫБІРСК ГАЛОЎПАШТАМТ ДА ЗАПАТРАБАВАНЬНЯ ІБРАГІМ

    А пакуль старая вырашала, што ёй рабіць, Ібрагім вывучаў сьвет. Ён аб’езьдзіў Новасыбірск уздоўж і упоперак. Старая зноў выслала сорак. Чарговую “маланку” яна атрымала з Іркуцка:

    Я Ў ІРКУЦКУ КАЛІ ХОЧАШ БАЧЫЦЬ МЯНЕ ЖЫВОГА ВЫШЛІ ЧАТЫРЫСТА НА ДАРОГУ НАЗАД АДРАС ІРКУЦК ГАЛОЎПАШТАМТ ДА ЗАПАТРАБАВАНЬНЯ

    І вежа развалілася, старая здалася! У Іркуцк яна выслала запатрабаваныя 400 рублёў. Адначасова Ібрагім атрымаў тэлеграму:

    ДАДОМУ НЕ ВЯРТАЙСЯ

    Але яму ўжо было ўсё роўна! Лішнія грошы ён зашыў у патайную кішэньку на жываце і махнуў на Поўнач, а там ва Ўлу-Кель і сапраўды апярэдзіў Сэмэна і Сярогу — занадта ж доўга сядзелі яны ў Якуцку.

    Ва Ўлу-Келі ён адразу заняў нумар, распытаў: ці не зьяўляўся тут хлопец з на дзіва аранжавай прычоскай? Не, адказалі яму. Тады Ібрагім адшукаў дом Майіс і, убачыўшы малога, які весела бегаў там, пераканаўся, што Сярогі яшчэ не было. Пра тое, што Сярога, згубіўшы яго, мог наогул вярнуцца на Каўказ, Ібрагім нават падумаць не мог. Ён пачаў чакаць Сярогу, але чакаць не бесклапотна, а дзейсна. Кожны дзень ён асьцярожна прагульваўся каля дома Майіс, і калі хлопчык бываў адзін, частаваў яго то цукеркамі, то шакалядам, гэта значыць — ПРЫРУЧАЎ ДА СЯБЕ, паколькі лічыў, што менавіта на яго долю выпадзе асноўная місія.

                                                             Разьдзел чатырнаццаты,

                                 у якім расказваецца пра самую ашаламляльную неспадзяванку,

                                     нечаканую, зрэшты, хутчэй для Сярогі, чым для чытача

    Чаму ж спэцыяльны геалягічны не прыляцеў у Чэрскі? Ды таму, што ён і не павінен быў туды прыляцець. Не дачуўшы як сьлед, што гаварыў геоляг, вялікі паляўнічы ашукаўся сам і падмануў Сярогу: самалёт накіроўваўся куды далей на захад. Можаце ўявіць сабе зьдзіўленьне аранжавага шафёра, калі, выглянуўшы ў ілюмінатар, ён прачытаў над дахам аэравакзала: НАРЫЛЬСК. Але нашаму баязьліваму герою ўжо мроілася міліцыя Чэрскага, так што ён ледзь не заскакаў ад радасьці.

    У Нарыльску Сярога вырашыў заблытаць сьляды і дабірацца дадому не па паветры, а па... Енісею.

    Ён зьявіўся жнівеньскім вечарам, выцягнуў з хурджына соннага малога і ўвайшоў у саклю Ібрагіма.

    Увайшоў... Тут жа старая Кільдзіхан ці то ад радасьці, ці то ад перапуду крыкнула і кудысьці зьнікла. Нехта выбег Сярогу насустрач, нечыя рукі выхапілі дзіця. Гэта была Майіс. Яна, бязгучна плачучы, пачала ціскаць і цалаваць сына.

    Колькі б прастаяў Сяргей без памяці — невядома, але яго вярнуў да жыцьця голас Ібрагіма:

    — Эх, Сярога! Колькі пакутавалі — і дарэмна! Сярога азірнуўся і наогул аслупянеў, бо побач з Ібрагімам стаяў славуты паляўнічы Сэмэн Вялікая Галава! Ён спакойна пакурваў люльку, і было зразумела, што ён задаволены ўсім навокал.

    — Э-э, нарэшце такі ты прыехаў, зяцёк. Тры тыдні чакаем як-ніяк.

    Ён абняў Сярогу мядзьведжымі лапамі і выйшаў, пасьміхаючыся, на двор, бо ведаў, што Ібрагімава старая не любіць тытунёвага дыму.

    — Што ж гэта, Ібрагім, — дрыготкім голасам прагаварыў Сярога, — як яны тут апынуліся?

    — На мяне сварыся, — уздыхнуў стары горац.

    — Што ты зрабіў?

    — Ды вось, сустрэўся ва Ўлу-Келі з Сэмэнам...

    — Ты быў ва Ўлу-Келі?

    — У тым жа і справа, што быў. Дык вось, пазнаў мяне Сэмэн — як пазнаў, я ўжо і не ведаю. А потым і Майіс зьявілася. І пачалі мяне ўпрошваць — скажы ды скажы, дзе жывём. Ну, Майіс, зразумела, яна пра Ягора непакоілася, а Сэмэну ты вельмі ж спадабаўся. Як я, кажа, без такога зяця буду. Ну, прызнаўся я. Разам і прыляцелі.

    — Эх, Ібрагім! — застагнаў Сярога. — Што ж цяпер будзе?

    На гэтае пытаньне мудры стары паціснуў плячыма.

    — Эх, Ібрагім...— прашаптаў Сярога, з жахам пазіраючы, як Майіс, пакінуўшы малога, набліжаецца д^а яго.

                                                        Разьдзел адразу дваццаты,

                                                             — для круглага ліку

    Ну вось і пара разьвітвацца нам з нашымі героямі — сур’ёзнымі і сьмешнымі, добрымі і бесталковымі. Шмат праехалі мы разам з імі. Падлічы вось, чытач! Адзін Сярога, мусіць, тысяч дваццаць кілямэтраў адмахаў. А Сэмэн? А Майіс? А шаноўны стары Ібрагім?

    Я думаю, у нас ёсьць поўнае права адпачыць.

    Бывай здаровы, чытач! Успамінай часам гэтых людзей, якія робяць не толькі недарэчныя ўчынкі, але і дабро.