ЎЎЎ Іван Ласкоў. Камандзіроўка. Фантастычнае апавяданьне. Койданава. "Кальвіна". 2015.

       Іван Ласкоў

                                                                  КАМАНДЗІРОЎКА

                                                           (фантастычнае апавяданьне)

                                                                                   І.

    Джон Сьвіт балабоніў з жонкай, калі па ўсіх каналах сувязі - і унутрыінстытуцкай, і зьнешняй - пачулася:

    - Асьпіранта Сьвіта з матэрыяламі па камандзіроўцы - у шэф-залю.

    Мэры (а балабоніла менавіта яна, сам Сьвіт, напружана чакаючы поклічу, толькі устаўляў слова-другое) адразу зьмянілася з твару:

    - Камандзіроўка? Куды, Джон? Спадзяюся...

   - Не хвалюйся, каханая.

    - Спадзяюся, што не...

    - Вядома ж, не.

    - Тады куды?

    - Не ведаю, - схлусіў Сьвіт. - На Юпітэр, здаецца. Гаварылі, трэба ляцець на Юпіцер, а ляцець ніхто не хоча...

    - Як гэта “не ведаю”? А матэрыялы? Цябе ж просяць з матэрыяламі? Джоньні, няўжо туды?

    - Мэры, - зьнецерплівіўся Сьвіт. - Ты ж ведала, што за гісторыка выходзіш. Я папярэджваў, нават, не хаваў. Выключайся. Мяне чакаюць.

    Мэры яшчэ штосьці хацела сказаць, але Сьвіт выключыў сам – падфарбаваны экранам у ружовае, на самай справе беленькі, як малако, твар спуджана зьнік з экрана. Сьвіт ліхаманкава набраў код – сэйф з жалезным грукатам адчыніўся, зноў націснуў узапар сем клявіш – прасьпяваўшы ціхую песеньку. Павярнуліся на вальфрамавай восі незгаральныя керамічныя дзьверцы. Сьвіт с палёгкай уздыхнуў: маніпулятар з матэрыяламі, вынік пяцігадовай напружанай працы ляжаў на месцы – там, куды ён учора яго паклаў. Уключыў прасьвечваньне і аналізатар. Чужых дотыкаў да маніпулятара аналізатар не адзначыў.

    Сьвіт сунуў цеплаваты ад прасьвечваньня маніпулятар у бакавую кішэню курткі, але, схамянуўшыся, тут жа пераклаў ва ўнутраную, на грудзях. Націснуў агульную кнопку. Сэйф спачатку прасьпяваў песеньку, а потым мэталёва прагрукатаў. На кодавую панэль з чэрава электроннай прыстаўкі выкацілася дзевяць нулёў. Сьвіт, па штодзённай звычцы, прыдзірліва агледзеў свой кабінэт. Нідзе не валялася аніводнай паперкі. Можна было ісьці.

    На дарозе да ліфта ён напаткаў некалькі добра знаёмых, але ніхто яго не спыніў, не памкнуўся нават спыніць – значыць, інфармацыйнай згубы не адбылося, ніхто не здагадваўся, куды ён ідзе і навошта. Ліфт-амэга ужо ведаў яго ў твар і разявіў дзьверы, як толькі Сьвіт, выпрастаўшыся, стаў перад імі. Без гэтага ён у ліфт-амэгу б і не трапіў, ніякай сілай і хітрасьцю гэтыя дзьверы не расчыніць. Незгаворлівая машына, не чакаючы ад пасажыра ніякіх дзеяньняў, панесла яго не ўверх, як большасьць ліфтаў з першага паверха, а ўніз, у нейкую бездань, дзе нішто не адцягвае ўвагі Дасьведчаных ад вырашэньня нявырашаных праблем.

    Дзьверы шэф-залі, па чутках, супэр-бэтонныя, вонкава – з люстранога шкла, як і дзьверы ліфта-амэгі, паехалі ўлева, ў паз, як толькі Сьвіт убачыў сябе ў іх. Ён на імгненьне затрымаўся, не мог ён без усякага адразу пераступіць чырвоную рысу ў падлозе, што засталася на месцы дзьвярэй; тут невядомая сіла штурхнула Сьвіта ў плечы, пацягнула, як у варонку ўсьлед за караблём, і Сьвіт у першы, а хутчэй за ўсё і ў апошні раз у жыцьці апынуўся ў шэф-залі.

    Тут было людна і тлумна. Сотні дзьве мужчын і жанчын. Ледзь не ўсе саліднага, год пад восемдзесят, веку ажыўлена гутарылі між сабой; хто-ніхто ўзвышаў голас, чуліся сьмяшкі і рогат. Нейкі дзядок угледзеўшыся ў супрацьлеглы кут залі, раптам падняўся з крэслам і паімчаўся туды над галовамі іншых. У другім куце ішла перагрупоўка крэслаў – зразумела, разам з тымі, хто на іх сядзеў. Невядома адкуль зьяўляліся новыя людзі, і сьцены залі нібыта рассоўваліся, як раз настолькі, каб даць месца яшчэ аднаму ці двум. Дасьведчаныя зьяўляліся кожны разам са сваім крэслам, бо вольных месцаў у зале не было. Вольнае крэсла было толькі адно, непадалёк ад Сьвіта. Белае, яно рэзка кідалася ў вочы на чорнай падлозе. Крэсла раптам рушыла да яго, Сьвіта, а падкаціўшыся, разьвяло падлакотнікі, нібы запрашала сесьці. Але Сьвіт перад такой безьліччу славутых людзей сесьці пасаромеўся і толькі абапёрся на сьпінку. Ён тым самым нібыта выключыў усе гукі ў зале: так стала ціха. Толькі бязгучна бегалі крэслы з Дасьведчанымі, перастройваючыся: цяпер яны ўсе станавіліся так, каб Дасьведчаныя маглі бачыць Сьвіта. Іншым разам, заўважыў Сьвіт, адно крэсла праходзіла праз другое, як праз воблака, а з пярэдніх крэслаў не ўсе даставалі ножкамі да падлогі. Тут Сьвіт зразумеў. Што перастраеньне гэта рабілася не для Дасьведчаных, а для яго, Сьвіта, не тля таго, каб яны бачылі Сьвіта, а каб Сьвіт бачыў кожнага з іх. У іх жа і без таго Сьвіт быў, як на далоні, бо большасьць іх сядзела не тут, дзе Сьвіт бачыў адны іх выявы, а далёка адсюль у сваіх кабінэтах. Час Дасьведчаных занадта дарагі, каб траціць яго на пералёты з усіх канцоў сьвету ў Аклахому, на яго траціць – на Сьвіта.

    Сьвіт чамусьці – відаць ад хваляваньня – амаль нікога не пазнаваў. Ледзь згадаўся ён нават, што той, хто сядзіць за нізенькім столікам-пультам насупраць усіх – адзіны Дасьведчаны, з якім ён піў каву – шэф ягонага інстытута, Сэмюэль Фрэзэр, Дасьведчаны пятага кола.

    - Паважаныя калегі, - пачаў Фрэзэр. - як было паведамлена вам, сёньня на ваш разгляд ставіцца камандзіроўка ў дваццатае стагодзьдзе. Хаця тэма разгляду была даведзена да ўсіх Дасьведчаных загадзя, на жаль – відаць, з-за таго, што камандзіроўка неглыбокая і тычыцца толькі гісторыі нашай краіны, з васьмісот васьмідзесяці васьмі Дасьведчаных удзел прымаюць шэсьцьсот семдзесят два. Калі ў сувязі з гэтым хто-небудзь мае заявіць вета...

     Настала ціша. Сьвіт апусьціў вочы, баючыся глядзець на Дасьведчаных. Паседжаньне магло скончыцца, не пачаўшыся. Але колькі прыйдзецца чакаць новага?! Дзьве мінуты цягнуліся, як пад вадой без маскі. Нарэшце, мэханічны голас робата паведаміў:

    - Вета не скарыстана.

    - Ну што ж, калегі, - Фрэзэр заўсьміхаўся. - Справа простая. Думаю, абмеркаваньне зойме з паўгадзіны. Асьпірант Джон Сьвіт сорак дзевяты просіць камандзіроўку для высьвятленьня абставін сьмерці прэзыдэнта Тэндэра. Тэрмін камандзіроўкі – дзесяць дзён. Пытаньне, па-мойму, цікавае. Сьвіт далажыце Дасьведчаным матывы камандзіроўкі.

    Сьвіт непаслухмянай рукой дастаў маніпулятар, шчоўкнуў. На вялізным экране за яго плячамі зьявіўся твар прэзыдэнта Тэндэра, да радзімкі – на вуху за дзесяць год вывучаны Сьвітам.

    - Сьмерць прэзыдэнта Тэндэра, - сказаў Сьвіт і не пазнаў уласнага голасу, - аднаго з найболей вядомых палітычных дзеячаў дваццатага стагодзьдзя ў нашай краіне, адбылася пры загадкавых абставінах, якія не высьветлены да сёньняшняга дня. Праз пятнаццаць мінут пасьля таго, як у спальні прэзыдэнта згодна звычайнаму раскладу была адключана тэлевока, адкуль пачуліся два стрэлы. Афіцэр аховы кінуўся ў спальню і знайшоў у крэсьле труп прэзыдэнта. У далейшым гэтаму афіцэру было інкрымінавана забойства Тэндэра, на падставе таго, што ў спальню прэзыдэнта не мог трапіць ніхто іншы. Варыянт самагубства сьледзтвам быў адвергнуты па той прычыне, як напісана ў заключэньне, што “чалавек не ў стане выканаць самагубства двума стрэламі ў грудзі і галаву”. І нягледзячы на тое, што афіцэр аховы да канца абвяргаў абвінавачаньне, ён быў прыгавораны да сьмерці на электрычным крэсьле, а прыгавор быў прыведзены ў выкананьне.

    - Калега Сміт! - ускінуўся старэнькі нэгар у пятым радзе. На таблё пасярод Шэф-залі высьвецілася: “Бэнджамін Антагуа, Лісабон”. - Навошта такія падрабязнасьці? Будзьце ўпэўнены, прысутныя вучыліся ў сярэдняй школе, што вы хочаце высьветліць у камандзіроўцы?

    - Прашу прабачыць, Сьвіт, - паправіў Сьвіт. Фрэзэр адабральна кіўнуў галавой – правільна, асьпірант, падкрэсьлівай, што чуеш усё. - Што я хачу? Паглядзіце на гэтыя кадры з таго ж, дваццатага стагодзьдзя. Беспрацоўны Рубенс, выцягнуты з пятлі, тут жа кідаецца ў ваду. Джульета Тарына, жанчына сарака пяці год, кінутая маладым палюбоўнікам, зачыняецца ў кухні і адкрывае газ. Ёй здаецца, што сьмерць ідзе да яе занадта марудна, і яна страляе ў скронь з пісталета, падрыхтаванага загадзя. Нарэшце, агледжаны абсалютна аналягічны з прэзыдэнтам Тэндэрам выпадак: самагубцам банкрутам Самурам было зроблена два стрэлы: адзін – непадалёку ад сэрца, другі – у сэрца непасрэдна.

    - Ясна! - узьняў руку другі Дасьведчаны, у трыццатым радзе. “Нікель Шпіц”, - прачытаў Сьвіт на таблё. - Але якім чынам мяркуеце вы трапіць у спальню прэзыдэнта? Пры тым: ці думаеце вы, што ваша прысутнасьць можа папярэдзіць забойства ці самагубства? Спадзяюся, вы не забыліся, што менавіта ваш славуты Тэндэр высоўваў пляны то абмежаванай, то лякальнай, то “бяскрыўднай! ядзернай вайны.

    Сьвіт іранічна ўсьміхнуўся. Ён ужо асвойтаўся ў шэф-залі, яго не зловяць на глупстве:

    - Зразумела, ні ў спальню прэзыдэнта, ні ў суседні пакой для аховы пранікаць нельга. Дарэчы, гэта і немагчыма. Выключаюцца памянёнае тэлевока, аптычныя і ўвогуле любыя тэхнічныя сродкі назіраньня за палацам прэзыдэнта. Але чаму б за дзесяць дзён да дня сьмерці Тэндэра не ўзяць пад назіраньне таго самага афіцэра аховы?.. назіраньне за домам усёй аховы прэзыдэнта і без таго вялося. Так што мне дастаткова будзе падключыцца да тэлевока ФБР і атрымаць матэрыялы, якія пасьля былі або зьнішчаны ў гэтай установе, або схаваны так, што іх немагчыма знайсьці і сёньня.

    Шэф-заля з ухвалой загула. Сьвіт адчуў, што большасьці дасьведчаных спадабаўся, але сьвяткаваць перамогу было яшчэ рана. Спадабацца трэба было ўсім, усім без выключэньня, бо адно-адзінае выключэньне сваім бяздушным “вета” магло стаць на яго шляху туды, куды ён імкнуўся ўсе дзесяць год.

    - Гляньце, калі ласка, на экран. Перад вамі - дом афіцэра Карнуэля, абвінавачанага ў забойстве прэзыдэнта. Дом гэты стандартны, такія дамы былі пабудаваны менавіта для афіцэраў аховы прэзыдэнта. Усе яны, зразумела, былі “тэлефікаваны”, як жартавалі ў ФБР, гэта значыць, нашпігаваны апаратурай для падглядваньня, якую насельнікі дома не маглі адключыць, бо каналы сувязі з ФБР шматкратна дубліраваліся...

    - З гэтым усё ясна! - азваўся хтосьці з Дасьведчаных. - Але ж Карнуэль, пэўна, ведаў, у якім гнязьдзечку жыве, і мог не дазваляць ні сабе, ні побач з сабой падазроных размоў?

    - Бясспрэчна! Але жыхары такіх сяліб наіўна думалі, што апаратура толькі ў жылых пабудовах і прымалі гасьцей пад адкрытым небам. Яны не ведалі, што ў ФБР кантраляваўся кожны квадратны сантымэтар саду. I яшчэ важная акалічнасьць, - засьпяшаўся Сьвіт, баючыся, што разумнікі Дасьведчаныя зноў перапыняць яго. - Справа Карнуэля, як вайскоўца, разглядалася на закрытым паседжаньні ваеннага трыбунала, і на тым паседжаньні ФБР прад’явіла нейкія тэледакумэнты. Гэтыя дакумэнты адносіліся да дзён, што непасрэдна папярэднічалі дню забойства. Пасьля суду і прывядзеньня прыгавору ў выкананьне дакумэнты здалі на вечнае захаваньне ў сакрэтны блёк “А”. Дык вось: дакумэнтаў гэткіх у блёку “А” няма... Дзейнічаючы па маім пляне, іх можна ўзнавіць!..

    - Глыбока, Сьвіт, араце! - пачулася з кута залі.

    Большасьць Дасьведчаных заўсьміхалася, павярнулася адзін да аднаго, абменьваючыся адрывістымі фразамі. Фрэзэр націснуў на кнопку гудка, просячы цішыні:

    - Хацеў бы дадаць ад сябе сёе-тое аб самім Сьвіту. Ён не толькі выключна сумленны і працавіты, але і належным чынам загартаваны фізычна дасьледчык. Сёньня, у трыццаць два гады, яго вага восемдзесят восем пры росьце сто дзевяноста два. У свабодны ад дасьледаваньняў час ён займаецца лёгкай атлетыкай, глыбінным ныраньнем, альпінізмам. Раней быў рэкардсмэнам Зямлі па скачках у вышыню, чэмпіёнам Паўночнай Амэрыкі па боксе. Удзельнічаў у экспэдыцыях на Марс і на дно Марыінскай упадзіны. Упэўнены, што рэанімацыяй Джона Сьвіта займацца не прыйдзецца.

    - Дазволіць камандзіроўку... Дазволіць! - пачуліся галасы.

    - А што ўяўляе ваш Сьвіт у маральным пляне? - аж у першы рад, расштурхваючы крэслы, нечакана выплыў дзядок з казьлінай бародкай. “Мацьвей Селядзец. Баранавічы”, - з нейкай трывогай прачытаў Сьвіт на таблё.

    - Джон Сьвіт жанаты першым шлюбам. Мае дваіх дзяцей. На час камандзіроўкі згодны падвергнуцца стэдылізацыі. Джон Світ увогуле мала думае аб гэтым. яго галоўныя мэты - навукова-аналітычныя. Дзеля іх, як бачыце, калегі, ён просіць камандзіроўку аж на дзесяць сутак. Нагадаю, калегі, што кожныя суткі такой  камандзіроўкі каштуюць вашаму сучасьніку года жыцьця. Я асабіста пытаў Сьвіта, ці не можна абысьціся меншым тэрмінам камандзіроўкі. Сьвіт адказаў без ваганьняў, - не.

    - Дазволіць! - яшчэ болей дружна азвалася шэф-заля. Але Селядзец з Баранавіч не суняўся:

    - Паважаныя калегі! Разумею ваша нецярпеньне, усе мы людзі занятыя. Але ўсё ж такі я хацеў бы задаць асьпіранту Сьвіту пытаньне: што можна і чаго нельга ў камандзіроўцы ў мінулае?

    Сьвіт змахнуў пот з узмакрэлага ілба. Яму здалося, што ён адразу ўсё забыў.

    - Паважаны калега! - паспрабаваў абараніць Сьвіта Фрэзэр. - Навошта такія дзіцячыя роспыты? Асьпірант Сьвіт здаў усе неабходныя залікі і экзамэны самаму строгаму экзамэнатару - кампутару чатырыста восемдзесят сёмага пакаленьня Ікс-Ігрэк-Зэт. Пасьведчаньне аб гэтым - перад вамі, на экране...

    Селядзец, здалося, ажно ўскіпеў:

    - Паважаны калега! - твар ягоны пад’ехаў яшчэ бліжэй, і Сьвіт са зьдзіўленьнем адзначыў,  што гэта зусім не дзядок, а малазён, што ўдае дзядка, каб быць саліднейшым - глядзіш, такога ж веку, як і сам Сьвіт. І як гэты Селядзец зачасаўся ў такую кампанію?! - Не было яшчэ выпадку, каб у мінулае адправіўся чалавек, які не здаў тых самых залікаў і экзамэнаў. І што ж? Нашы сучасьнікі, якія лічаць сябе, вядома ж, разумнейшымі ад тых, хто жыў на Зямлі раней, ніяк не адракаюцца ад спакусы штосьці ў мінулым перарабіць. Маючы добрае сэрца, так і імкнуцца дапамагчы жабраку, выручыць бедалагу, уратаваць тапельца і гэтак далей. Нагадаю, калегі, можна сказаць, клясычны выпадак. Адпраўлены ў мэзазойскую эру для вывучэньня прычын гібелі дыназаўраў асьпірант кантрабандай захапіў у мінулае і ўвёў дыплядоку, якога пашкадаваў, узмацняльнік шкарлупіны, якім на птушкафабрыках карыстаюцца для таго, каб лепш захоўваліся пры перавозках яйкі. І што ж? Нашчадкі гэтага дыплядоку дажылі ў возеры Лёх-Нэс дажылі аж да сярэднявечча! Позьняй ноччу 31 кастрычніка 1338 года адно такое страшыдла, вылезшы для праходкі з возера, растаптала сьвятара мясцовай цэрквы Патрыка О’Ніла. Як нядаўна стала вядома, Патрык О'Ніл патаемна займаўся астраноміяй і якраз у дзень сваёй сьмерці скончыў кнігу, дзе на навуковай аснове давёў, што не Сонца вакол Зямлі, а Зямля круціцца вакол Сонца. Адзначыўшы гэту падзею ў карчме, і не заўважыўшы ў цемры пачвару, выдатны вучоны скончыў жыцьцё пад канечнасьцямі дагістарычнага паўзуна, у выніку чаго чалавецтва прыйшло да правільнага разуменьня адносін паміж Зямлёй і Сонцам толькі праз дзьвесьце год, у працы Каперніка. Такім чынам, з-за злачыннага жалю нашага сучасьніка да жывога выкапня на дзьвесьце год затармазіўся прагрэс чалавечай думкі!..

    Селядзец абвёў Дасьведчаных пераможным позіркам.

    - А асьпіранты-дывэрсанты, якія паставілі мэтай выратаваньне Хрыста? Гэта ж трэба было прыдумаць! Якое шчасьце, што міф пра Хрыста, як і даводзіла стагодзьдзі навука, аказаўся міфам!

    - Што ж вы прапануеце, калега? - крыкнуў хтосьці. – Увогуле адмовіцца ад пагружэньняў у мінулае?

    - Я прапаную пагружаць робатаў. Робатаў, цалкам падобных да чалавека Так, так! Робатаў. Робату не прыйдзе да галавы ўмешвацца ні ў чалавечае жыцьцё: ці спакушаць прабабку. Ён будзе сумленна адзначаць усё, што бачыць, і перадаваць наверх. Ну, а трапіць пад доўбню траглядыта - рэанімацыя не спатрэбіцца, а робата можна зрабіць і новага.

    - Калега, відаць, не ў курсе, - іранічна ўсьміхнуўся Фрэзэр. - Робаты выкарыстоўваюцца для вывучэньня гісторыі. Але, на жаль, эфэктыўнасьць іх малая. Людзі прымаюць нашых робатаў за ідыётаў і пачынаючы з васемнаццатага стагодзьдзя заключаюць іх у лячэбніцы. Можна сказаць, што ў гісторыкаў ужо аж лішак інфармацыі з лячэбніц. Ды і не адолее робат такую справу як забойства ці самагубства прэзыдэнта Тэндэра.

    - Ну што ж, - разьвёў рукі Селядзец з Баранавіч. - Тады прыйдзецца вашаму асьпіранту адказаць на дзіцячыя пытаньні. Калега Сміт...

    - Сьвіт, - адрэзаў  Сьвіт. Ён авалодаў сабой. - Прашу прабачэньня, Сьвіт.

    - Памятаеце, пра што вас пыталі?

    “Вось інквізытар! - падумаў Світ. - Яшчэ і памяць правярае”.

    - Памятаю. Вы спыталі, што можна і чаго нельга ў камандзіроўцы. Камандзіраванаму дазваляецца: есьці, піць, спаць і назіраць. Есьці: усё, апрача чалавечыны. Піць: ваду і водныя растворы, апрача этанолю ў любой канцэнтрацыі. Спаць: у межах цёмнага часу сутак...

                                                                                  ІІ.

    Халаднаваты бэтонны дах паціху гойдаў Сьвіта над небагатым россыпам далёкіх агнёў. У гэтым не было нічога дзіўнага, калі ўлічыць вышыню будынка. Высачэзныя гмахі заўсёды гойдаюцца, як лодкі ў акіяне.

    Гэты закінуты хмарачос Сьвіт абраў сам. Ён быў узьведзены яшчэ за дваццаць год да сьмерці Тэндэра, аб чым сьведчыла дата на франтоне, і з таго часу не перабудоўваўся. Такім чынам, гэты дах гарантаваў, што Сьвіта не перарэжа жалезам, не заваліць цэглай, не зьнясе вадой на шляху да дваццатага стагодзьдзя.

    Хмарачосаў для людзей на Зямлі не будавалі ўжо сто пяцьдзесят год, з тых часоў, як яны перасяліліся ледзь не ўсе ў адна- ці двухпавярховыя катэджы. Увысь пайшлі хмарачосы - фабрыкі расьлін. Стопавярховы хмарачос плошчай у гектар замяняў сто гектараў ворыва. Так вырашылася праблема харчаваньня. Але старыя хмарачосы, дрэнна асьветленыя, з вокнамі-байніцамі для гэтага не прыдаліся. Таму іх і закінулі, а шмат якія і разабралі, каб не засланялі сонца.

    Сьвіт зірнуў на гадзіньнік, які спэцыяльна надзеў на запясьце, як рабілася гэта  ў дваццатым стагодзьдзі. Да камандзіроўкі заставалася дваццаць хвілін...

    Усё, здаецца, зроблена і прадугледжана: пад пахай муляў – зашыты пад скуру маніпулятар – гарантыя звароту; гузікі на плпшчы, на пінжаку, на кашулі і нават на штанах тут жа успыхвалі, варта было зьлёгку на іх націснуць - усё гэта былі тэлечасовыя камэры, па якіх інфармацыя з дваццатага стагодзьдзя пацячэ ў стагодзьдзе Сьвта. Цела ачышчана звонку і знутры ад усіх мікробаў, зроблены прышчэпкі ад усіх хваробаў, якія толькі здараліся ў дваццатым і - для гарантыі - у дзевятнаццатым стагодзьдзі. У кішэнях пры кожным руху Сьвіта шамацелі ўзятыя з нацыянальнага музэю грошы - непадробныя даляры з таго самога часу, у які ён кіраваўся.

    “А ўсё ж такі, - думаў Сьвіт, лашчачы дах, ужо крыху вільготны ад расы, - як гэта дзіўна! Я, Джон Сьвіт Сорак Дзевяты, іду туды, дзе Сьвітаў яшчэ не лічылі, і мог бы стаць там Першым, але на гэта мне не дадзена права. Дарэчы, пра гэта і думаць нельга”.

    Сьвіту зрабілася страшна, што яму нельга думаць пра гэта, а ён усё ж такі думае. Думае, хаця і разумее, што думаць нельга. Яго адзіная справа ў дваццатым стагодзьдзі - назіраць і аналізаваць. Аналізаваць, дарэчы, можна і потым, вярнуўшыся. Калі нядобрыя думкі лезуць у галаву ўжо тут, то, можа, адмовіцца ад камандзіроўкі, пакуль не позна?!

    Так, ён мог бы стаць Першым. З яго ведамі. У той жа гісторыі. Колькі было раскапана археалягічных скарбаў у дваццаць першым! А што замінала Знайсьці ў дваццатым? Толькі няведаньне. Яно...

    “Божа, - застагнаў бязгучна Сьвіт, сьціснуўшы да болю кулакі, - няўжо я павінен адмовіцца? Дзесяць год працы... Дзесяць год – кату пад хвост? Няўжо?”

    Ён не думаў, што камандзіроўка скароціць яго жыцьцё яшчэ на дзесяць год, што адмовіўшыся ад яе, мог бы гэтыя ўратаваць.

    - Асьпірант Сьвіт, вы гатовы? - недзе побач пачуўся голас Фрэзэра, хоць самога Фрэзэра і не было. Шэф інстытута сам праводзіў яго ў такую далёкую дарогу.

    - Гатовы, - прахрыпеў Сьвіт, адкідаючы ўсе сумненьні.

    Ён лёг на сьпіну і пачаў чакаць. Вялізны партфэль з усім неабходным ён паклаў пад галаву, як падушку. З-за парослага частым лесам пагорка ўзьнімалася наколатае ва дрэвы, як на відэлец, сонца. Цішыню прастрачыла ціўканьне. Сьвіт павярнуў галаву. Шэранькі камячок натапыраных пёркаў цягнуў да сонца чырвоную дзюбку з бэтоннага слупа.

    У вушы стрэліла гарачым словам:

    - Пуск!

    На панэлі ў Цэнтры Кіраваньня Камандзіроўкай упаў у гняздо рубільнік. Па таблё пабеглі зьверху ўніз чатырохзначныя лічбы год. Дзесяткі людзей упіліся вачамі у экраны, на якіх з галавой на пузатым партфэлі ляжаў мужчына, апрануты ў сталёвага колеру плашч. Усяго гэтага Сьвіт не бачыў, але быў упэўнены, што яно выглядае менавіта так.

    - Ён ужо не з намі, - шоламам матыльковых крылаў данёсься да Сьвіта голас шэфа.

    Раньняя птушка зьнікла. Ява не пырхнула, не зьляцела, яна проста зьнікла, як выява на выключаным відэафоне. Слупок, на якім сядзела яна, раптам вырас. Зашумеў вецер дзесяцігодзьдзяў. Дажджы і сьнягі высыхалі, не пасьпеўшы легчы на Сьвіта, і падалі зноў. Дзень зьмяшаўся з ноччу - вакол стаяла паўцемра, як у пячоры. Потым настала поўная цемра. Сьвіт падумаў, што гэта ён заснуў ці страціў прытомнасьць і балюча ўшчыкнуў сябе за сьцягно. Ноч ад гэтага сьвятлейшай не стала. І Сьвіт зразумеў, што прыбыў на станцыю прызначэньня, бо заказваў Цэнтру палову чацьвёртай.

    Ён паляжаў, адпачываючы, з заплюшчанымі вачамі, потым расплюшчыў іх. Паглядзеў навокал. Ноч аказалася чорнай толькі ўверсе, у небе, дзе не відно было і зорак. Унізе ж яна палымнела бясконцымі ланцугамі агнёў. Жоўтымі, чырвонымі, зялёна-сінімі гірляндамі было абвешана ўсё, што хоць трошкі ўзвышалася над зямлёй. Тысячы ці мільёны лямп, кропкавых і даўгіх, як трубы водаправода, узрываліся і гасьлі, пульсавалі шалёна, ствараючы літары, чалавечыя твары, контуры аўтамабіляў і цюбікаў, крэслаў і пляшак... Нічога не разумеючы, Сьвіт пачаў чытаць літары, ледзь паспяваючы за іх мільгаценьнем: Піва “Рокі-2” - лепшае ў сьвеце!” “Купляйце піва “Рокі-2!”. “Безалькагольнае піва “Рокі-2” - найлепшы напітак для спартсмэнаў!” “Цьфу ты, - здагадаўся Сьвіт, - гэта ж гандлёвая рэкляма”. І як яны сьпяць пры такой ілюмінацыі?”

    Потым да Сьвіта зьнізу сталі даносіцца і гукі. Зрэшты, гукі былі ад самога пачатку , але Сьвіт думаў, што гэта гудзе ў ягоных вушах - як вынік пагружэньня. Але пасьля таго, як ён разабраўся з рэклямай, з аднастайнага змрочнага гуду пачаў вырывацца жалезны скрыгат, рыпеньне, кароткія ўскрыкі сырэн. Сьвіт з апаскай глянуў з хмарачосу. Ён не баяўся вышыні - альпініст! Яшчэ перад камандзіроўкай спэцыяльна колькі разоў пераначаваў ва гэтай вежы, але пасьля пагружэньня штось скранулася ў гэтым сэнсе ў Сьвіту. Гэта было вельмі непрыемна, бо яшчэ ж патрабавалася зьлезьці з хмарачоса. Таму Сьвіт прымусіў сябе павярнуцца на жывот і зьвесіць галаву з даху. На дне чатырох утвораных хмарачосамі, каньёнаў, што сыходзіліся якраз пад Сьвітам, нібыта счэпленыя адзін з адным, бясконцым гужам цяклі машыны. Гэта яны гулі, скрыгаталі, рыпелі, раўлі тысяччу жалезных глотак.

    - Не, як жа яны ўсё-такі сьпяць? - уголас падумаў Сьвіт аб продках, сучасьнікам якіх зрабіўся. - І як я сам буду тут спаць цэлых дзесяць сутак?

    Але да сну было яшчэ далёка, і Сьвіт не стаў пра гэта болей думаць. З намаганьнем, абапёршыся на дах, сеў. Пры гэтым правую руку ён балюча выцяў аб нейкі жалезны штыр, якога, Сьвіт мог у гэтым паклясьціся, да яго пагружэньня на вывучаным удоўж і ўпоперак даху не было. Добра яшчэ, што не распароў далонь - вось была б радасьць аказацца без правай, рабочай рукі ў першы ж момант камандзіроўкі. Сьвіт загадаў сабе быць болей асьцярожным, сьціснуў ручку партфэлю і чарапашым крокам рушыў да паддашкавага люку. Той аказаўся замкнуты. Сваім наборам электронных адмычак з прасьвечвальнікам Сьвіт мог лёгка адкрыць замок, але чамусьці спужаўся, што ў гэтым вялізным будынку абавязкова сустрэне каго-небудзь, пакуль дабярэцца да выхаду на першым паверсе, і рашыўся на запасны варыянт. Адным ударам загнаўшы ў дах вастрэйшы за шыла, стрыжань са стопрацэнтнага хрому, ён абвязаў сябе пас нябачнай ні ў цемры, ні пры сьвятле ніцьцю, прапусьціў яе праз блёк на тупым канцы стрыжня; другі канец ніці быў наматаны на катушку. У адну руку ўзяўшы партфэль, у другую катушку, Сьвіт скочыў. Катушка ледзь чутна засакатала тормазам, апускаючы Сьвіта з хуткасьцю адзін паверх за тры сэкунды. Час ад часу Сьвіт спыняў катушку, каб не разьвілася паскарэньне, і насьцярожана азіраўся. Ніхто ўнізе не зьвяртаў на яго ніякай увагі; зрэшты, зьвяртаць і не было каму, бо на ўсіх чатырох вуліцах не было ніводнага чалавека, апрача тых, каго закрывалі ад неба дахі аўтамашын. “Якое дзіўнае жыцьцё, - падумаў Сьвіт, - апускаючыся на асфальт. Няўжо з-за таго, што на Зямлі жыло аж шэсьць мільярдаў людзей?”

    Ён вызваліўся ад ніці, прывязаў яе свабодны канец да катушкі, а катушку прыляпіў да сьцяны, падняўшыся на дыбачкі. На такой вышыні, як ведаў Сьвіт, не кожны жыхар дваццатага стагодзьдзя змог бы дастаць - не змог бы аддзяліць ад сьцяны, бо для гэтага быў патрэбны спэцыяльны прыбор - адклейвальнік, якім Сьвіт не меў намеру дзяліцца. Катушка на дзесяць дзён зрабілася архітэктурным элемэнтам.

    На той выпадак, калі б неверагодным чынам хтосьці сапсаваў блёк ні сарваў з яго нябачную ніць, Сьвіт меў у партфэлі аэрастат і балёнчык з крышталічным вадародам.

    Сьвіт узважыў у руцэ партфэль і ўздыхнуў. Да гэтай штукі, што стала лягчэйшай толькі на блёк і катушку, ён быў цяпер прыкаваны на цэлых дзесяць дзён. Ні ў якім разе нельга было дапусьціць, каб ён трапіў у чужыя гукі. Не магло і гаворкі быць пра тое, каб згубіць з яго хоць адну драбязу. Кладучыся спаць, згодна інструкцыі Сьвіт павінен быў прывязваць партфэль, замкнуты ва ўсе электронныя замкі, да шыі. РукІ ж павінны быць свабоднымі, каб абараняць партфэль.

    Сьвіт пайшоў. Ліхтары і рэкляма давалі столькі сьвятла, што яму не трэба было прыглядвацца да назваў і нумароў вуліц. Ён ішоў як чалавек, які добра ведае горад. Так яно і было. Над плянам, выдадзеным за месяц да сьмерці прэзыдэнта Тэндэра, ён праседзееў не адну гадзіну. Ён мог бы сам каму хочаш паказаць дарогу. Але гэта катэгарычна забаранялася Правіламі пагружэньня.

    Сьвіт разумеў глыбокі сэнс гэтай, здавалася б, недарэчнай забароны. Ніякага ўмяшаньня ў мінулае, бо гэта можа нынесьці непапраўны ўрон будучаму. Ні пагаршаць, ні паляпшаць мінулае нельга. Яно павінна заставацца такім, як было - толькі тады ў будучым сыдуцца лініі ўсіх падзей мінулага. Так было вырашана Дасьведчанымі пасьля першых жа, няўдалых пагружэньняў. Камандзіраваны быў абавязаны ахвяраваць сабой (нічога страшнага, на такі выпадак маецца рэанімацыя), ці тэрмінова перапыніць камандзіроўку, калі ўзьнікае небясьпека парушыць хаду гісторыі.

    Сьвіт ішоў па вуліцах, якія то заліваліся мітусьлівым жоўта-блакітна-чырвоным сьвятлом, то правальваліся ў цемру, і міжволі думаў пра тое, што ўсе гузікі яго плашча, і пярэднія, і ва сьпіне і на рукавах, і на каўняры штоімгненна шлюць інфармацыю ў дваццаць трэцяе стагодзьдзе, а там, у Цэнтры кіраваньня камандзіроўкай, за кожнай з гэтых дваццаці чатырох гузікаў, дакладней, за тым, што яны перадаюць, пільна сочаць дваццаць чатыры інжынэры цэнтра. І яны, усе разам, бачаць значна больш за Сьвіта, у якога толькі адна пара вачэй, накіраваная толькі ўперад. яны бачаць і твар Сьвіта, якога сам ён без люстэрка бачыць не можа; бачаць, вядома, не ўвесь час, а тады, калі трапляе ў поле зроку гузіка. Сьвіт падняў руку з двума гузікамі на абшлягу, накіраваў іх на свой нос і зухавата падміргнуў. Шкада, што ён не мог перамовіцца з тымі, каму толькі што паслаў такім чынам прывітаньне: голас свой падаць ён меў права толькі пры пагрозе аварыі.

    Урэшце горад пацішэў і пацямнеў - гэта Сьвіт выйшаў на адну з вуліц ускраін. Тут не было хмарачосаў і шалёнай рэклямы; толькі зрэдку, карыстаючыся раскошнай адзінотай, як ракеты, праносіліся аўтамашын. Сьвіт, баязьліва зірнуўшы налева і направа, перакрочыў маставую, завярнуў у яшчэ больш цёмны завулак. Тут, каб лепш чытаць надпісы, ён нават надзеў акуляры начнога бачаньня. У вачах адразу пасьвяжэла. Дом “13”, - выхапіў ён дробненькія лічбы, што стаіліся на рагу дома. Далей павінен быў стаяць дом 15 - дом капітана Карнуэля. Сьпіць, відаць, бедалага, і думаць не думае, што праз дзесяць дзён зваліцца на яго стотонным каменем сьмерць таго, каго ахоўвае, кіне на электрычнае крэсла. Хлопец як хлопец, з такім сымпатычным, крыху раздвоеным падбародзьдзем... “Стоп, - абарваў сябе Сьвіт. - Для камандзіраванага ў дваццатым стагодзьдзі няма ні сымпатычных, ні агідных”.

    Ён дастаў з нагруднай кішэні прадмет, які нагадваў зубачыстку, ідля блізіру сапраўды на хаду пакалупаў у зубах, а потым апусьціў руку і разьняў пальцы. “Зубачыстка”, апісаўшы неверагодную каля зямлі дугу, без гуку прыліпла каля зямлі да жалезнага прута агароджы. Інфармацыя, якую выпампоўвай кабэль ФБР з дому Карнуэля, з гэтага моманту праз партфэль Сьвіта пайшла і ў дваццаць трэцяе стагодзьдзе. Сьвіт, зразумела, мог знаёміцца з ёю тут жа, але што цікавага магло адбывацца ў доме Карнуэля а шостай гадзіне раніцы, калі і самыя заядлыя “совы”, і “жаўранкі” сьпяць? Але, праходзячы міма сялібы, Сьвіт дзякуючы сваім акулярам убачыў у глыбіні сада вялізны чорны аўтамабіль. Машына гаспадара стаяла б у гаражы, - значыць у Карнуэля хтосьці быў? Сьвіт прыгледзеўся да вокнаў - не, з аніводнага сьвятло не прабівалася. Зразумела, Сьвіт мог неадкладна падключыцца да інфармацыі, што трансьліравалася праз ягоны партфэль, але ў такім небясьпечным месцы рабіць гэта не выпадала. Таму Сьвіт, ледзь мінуўшы дом Карнуэля, паскорыў ледзь не да бегу крок. Ён ведаў, што ў канцы завулка ёсьць невялікі парк, які яшчэ ў дваццаць трэцім стагодзьдзі ён абраў для адпачынку на гэтым этапе. Парк сапраўды быў, але быў зачынены. Сьвіта гэта не спыніла і нават узрадавала: замкнуты - значыць, пусты, і яго ніхто не ўбачыць. Агароджа была вышэйшай за Сьвіта на мэтар. Ён хацеў спачатку перакінуць у парк партфэль, у але ў час успомніў, што разлучацца з партфэлем нельга; уздыхнуў, націснуў кнопкі на абцасах - з тых адразу выперліся спружыны; два разы прысеў, разьмінаючы лыткі, а на трэці ўзьвіўся ў паветра і праз імгненьне мякка прызямліўся па другі бок агароджы. Тут жа ўтапіў спружыны назад у абцасы і, як не было анічога, пашыбаваў па дарожцы.

    Гэтым разам ён ішоў нядоўга. Паварот, другі - і чмякнуўся на лаўку, выцягнуў ногі, заплюшчыў вочы. Каб не чорны аўтамабіль перад домам Карнуэля, ён бы нават паспаў з паўгадзіны, а так -адлічыў па сэкундзе мінуту; выпрастаўся на лаўцы і паднёс да твару кішэннае люстэрка. Можна было падумаць, што ён вывучае нейкую пляму на носе; у люстэрка і праўда можна было глядзецца, але прызначэньне яго было не ў гэтым: як талерачка, па якому ў старадаўняй казцы каціўся яблычак, шкельца паказвала тое, што рабілася далёка адсюль. Сьвіт націснуў кнопку - пуста; другую - пуста... “Вось д’ябал, - нэрвова перасмыкнуў вуснамі Сьвіт, - не ў парадку кабэль іх ці адключаны?” Трэцюю ціскануў - тое самае! Сьвіт заскрыгатаў зубамі. Няўжо ўвесь плян яго рухне з-за нейкай тэхнічнай недарэчнасьці? Але тут шырокія ноздры Сьвіта зьніклі з люстэрка. Замест іх на экранчыку з’явіліся кусты руж. Чароўнае шкло запрацавала!.. Сьвіт пачаў ліхаманкава паварочваць яго сюд-туд - ружы яго не цікавілі, яму патрэбен быў хаця б таемны чорны аўтамабіль. І вось ён! Сэрца затахкала ў Сьвіта. Ля машыны стаялі двое, абодва здаліся знаёмымі. Божухна! Гэта ж Карнуэль і... прэзыдэнт Тэндэр! Той і другі па чарзе варушылі вуснамі. Сьвіт прамармытаў праклён самому сабе за тое, што забыўся сунуць у вуха гуказдымальнік, кінуў руку ў кішэню...

    - Японскі, сэр?

    Сьвіт здрыгануўся, як ад уколу ў хрыбетнік, сутаргава прыціснуў люстэрка да грудзей... Чалавек, што сказаў у яго вад вухам гэтыя словы, ужо ладкаваўся побач з ім. Сеў. Паправіў пакамечаны пінжак, дастаў грабеньчык, праараў ім ураджайнае поле сваіх валасоў, што так і засталіся тырчаць у розныя бакі:

    - Я цікаўлюся, сэр: тэлевізар у вас японскі?

    - Тэлевізар? - не разумеючы перапытаў Сьвіт.

    - Не спрабуйце, сэр, пераконваць Біа Шоблі - гэта, значыць, мяне - што ў вашай левай руцэ пральная машына. Тэлевізар ад халадзільніка Біл Шоблі яшчэ адрозьніць, сэр!

    - Вы памыляецеся, - авалодаў сабой нарэшце Сьвіт. - Гэта -люстэрка.

    Ён растапырыў пальцы так, каб кантролер не ўпаў, а назольны Шоблі ўбачыў сваё адлюстраваньне.

    - Люстэрка? - зарагатаў той. - На шаснаццаць праграм? Гэта макакі ўмеюць. І хто іх гэтаму вучыць? Запакаваць магнітафон у дамскі нэсэсэр,  выпекчы аўтамабіль з гліны, як пан бог Адама... Цяпер, значыць, такое люстэрка. Сёмая раніцы, а яно ўжо паказвае. А ўсе праграмы нашы пачынаюць а восьмай. Вельмі цікава, сэр: чые перадачы вы глядзіцё?! Ці не Маскву, выпадкова?

    - І адкуль ты толькі ўзяўся на галаву маю, - падумаў уголас Сьвіт.

    - З-пад лаўкі, сэр! Так-так, з-пад лаўкі. Біл Шоблі - сумленны айчынны бадзяга, ён нізавошта не пойдзе прасіцца на ноч у багадзельню, калі яшчэ можна заначаваць пад лаўкай.

    “Няўжо ён спаў пад гэтай самай лаўкай? - тужліва падумаў Сьвіт. - Як жа я яго не заўважыў?”

    - А цяпер дазвольце спытаць, адкуль узяліся вы.

    - Я тутэйшы. Нарадзіўся і жыў усё жыцьцё ў гэтым горадзе.

    - І нікуды не выяжджалі? - Іранічна прадоўжыў Шоблі. - Вельмі цікава: адкуль жа ў вас гэткі акцэнт?

    “Не можа быць... - Сьвіта ўжо агораў адчай. - Акцэнт? Не можа быць... Мова запраграмаваная і ўведзеная ў мозг самым найноўшым кампутарам... І ўсё адно акцэнт?

    - Вось што я скажу вам пра вас, сэр, - задаволена ўсьміхнуўся бадзяга. - Вы такі ж тутэйшы, як я кітаец. Вы прыехалі з Японіі, пра што сьведчыць ваш тэлевізар, але вы, зразумела, не японец. Вы - рускі, сэр. Рускі шпіён. Перадачу вы прымалі з Масквы, бо ў Токіё цяпер ноч. Вы рускі шпіён, і як толькі адчыніцца паліцыя, я вас туды здам...

    Кулакі Сьвіта самі сабою сьцяліся, і ён сабраў усю сваю волю, каб не парушыць ход гісторыі.

    - Ну-ну, - памяркоўна і нават крыху пакрыўджана сказаў бадзяга. - ужо і пажартаваць нельга! Чорт з вамі, разарайце нашу электронную прамысловасьць. Мне яе не шкада. Дзесяць долараў, сэр, і Біл Шоблі будзе зноў спаць пад лаўкай, быццам не прачынаўся... Праўда, сэр! Пашкадавалі б беднага бадзягу, га?

    Сьвіт не адразу зразумеў, чаго ён хоча. Скеміўшы, выхапіў нейкую паперку, - ці не у сто даляраў? Не пасьпеў разгледзець. Шпурну на лаўку, а потым зрабіў першае, што прыйшло да галавы: націснуў кнопку на пукатым баку партфэля, і той узьвіў Сьвіта ў паветра. Мільгануў перакошаны твар Шоблі. “Памылка... Якая грубая памылка! - роспачна думаў Сьвіт, лятучы над паркам. - Сьветла ўжо, сонца ўзышло”. Як толькі парк скончыўся, ён плюхнуўся на тратуар і, не запыніўшыся ні на імгненьне, пашыбаваў куды вочы глядзяць.

    Ён ішоў і жахаўся, ці не зьмяніў, крый божа, хаду гісторыі, пакуль да яго не дайшло, што раз ён яшчэ ў дваццатым стагодзьдзі, значыць, самага страшнага не адбылося. Можа, ён і ўскладніў сваю справу, але ход гісторыі стодаляравая паперка не зьмяніла: на яе бадзяга не купіў пісталета і не забіў палісмэна. Таму і не перапыніў камандзіроўку бязьлітасны ў такіх выпадках Цэнтар.

    Ён ніяк не мог разабрацца, чаму адразу ж кінуў гэтую праклятую паперку, як толькі бадзяга папрасіў яго пашкадаваць. Ды і не папрасіў нават, а так, заікнуўся толькі, ды яшчэ пасьля пагрозы здаць у паліцыю... Даў немалыя грошы, добра ведаючы, што гэта камандзіраванаму строга забаронена. Няўжо ён такі жаласьлівы, што жаласьлівасьць да продкаў жыве ў ім, як інстынкт? Тады трэба неадкладна вяртацца дадому...

    Дадому?! Толькі што “зачапіўшыся” за такі факт, як патаемная сустрэча прэзыдэнта Тэндэра з чалавекам, які яго нібыта праз дзесяць дзён пасьля гэтага забіў? Кляты Шоблі! Не даў дагледзець. Цяпер гэта можна будзе зрабіць толькі пасьля ўсплыцьця, у Цэнтры.

    Сьвіт азірнуўся, шукаючы месца, дзе ён мог бы зноў уладкавацца са сваім люстэркам. Але лавак відаць не было, хаця з аднаго боку вуліцы і цягнуўся сквэр. У канцы яе, нібы з туману, выйшла размытае сонца. Тут толькі Сьвіт зразумеў, чаму яму так цяжка дыхацца ў камандзіроўцы. “Як яны толькі жывуць у такім дыме?” - падумаў Сьвіт пра продкаў. А тут што дзеецца? Пасярод дрэў каля аўтамабіля завіхалася жанчына. Сьвіт не адразу зразумеў, што яна напінае гумавы шлянг на трубу глушыльніка. Калі б яна зрабіла гэта хутчэй, то Сьвіт, бадай што, і ўвогуле б не зразумеў. Але шлянг, відаць, быў затонкі і даўся беднай у знакі. Яна яго і сяк, і так, пакуль не здагадалася паліць на глушыльнік з рознакаляровага флякона – на тым было напісана: “Шампунь”. У сваім стагодзьдзі Сьвіт, безумоўна, дапамог бы жанчыне, а ў гэтым дапамагаць ні ў чым не меў права, і, апёкшыся ўжо на бадзягу, рашуча пайшоў быў міма, калі б жанчына не пацягнула шлянг ад глушыльніка ў салён. “Што ёй, вулічнага смуроду не хапае?” - падумаў з насьмешкай Сьвіт, але тут яго кальнула ў сэрца: ён успомніў, што чытаў у газэтах дваццатага стагодзьдзя пра такі спосаб самагубства. Сапраўды, жанчына села ў салён, шчыльна запляснула за сабой дзьверцы, падумала, павярнула галаву направа-налева, паглядзела проста на Сьвіта, але за дрэвамі не ўбачыла яго, насыпала на далонь таблетак, кінула іх у рот і хвілінку трымала далонь на роце, нібы баялася, што яны выскачуць назад, рашуча крутнула ключ і адкінулася на сьпінку крэсла. Рухавік невялічкага аўтамабіля засакатаў, як параненая птушка. Сьвіт, утаропіўся прагна ў смуглявы твар жанчыны - такі ён быў непаўторны: Цяжка было адарваць позірк ад ярка-пунсовых вуснаў - не нафарбаваных, ярка-пунсовыя самі сабой. Раптам яны пачалі цямнець - так запякаецца кроў. Сьвіт бездапаможна закруціўся ва месцы: ён не толькі не мог ратаваць сам, ён не мог і зваць на дапамогу. Ён адзіна мог страсна прагнуць, каб хтосьці іншы тут жа зьявіўся каля машын і без ягонай, Сьвітавай падказкі ірвануў дзьверцы. Але вуліца была пустая

    Сьвіт сарваўся з месца, амаль пабег, каб не бачыць апошняга імгненьня няшчаснай. І пачаў змрочна суцяшаць сябе тым, што ратаваць жанчыну было б бескарысна: ну не дай ёй кончыць з сабой у гэты час, у гэтым месцы, у гэтай машыне, дык знойдзе іншы спосаб уночы, калі ніхто не бачыць, на другім канцы горада... Бо немагчыма ўстараніць сьмерць, не ўстараніўшы прычыну сьмерці, якой ён нават не ведаў.

    Што магло прывесьці да самагубства такую прыгожую і, відаць, не галотную - з густам убраную, з аўтамабілем? Нешчасьлівае каханьне, мужчынская здрада, нечаканая ганьба? Каб паказаўся хаця б намёк, адказу на гэта, Сьвіту патрэбна было лепш ведаць людзей чужога стагодзьдзя. Ён крочыў і крочыў, не спыняючыся, з вуліцы на вуліцу, аж покуль не сталі заплятацца ногі і партфэль не перакасіў плечы, апусьціўшыся разам з левай рукой амаль да зямлі. Сьвіту вельмі карцела зьмяніць руку, але ён не мог зрабіць гэтага - правая рука заўсёды павінна быць незанятай, так вырашыў ён, адпраўляючыся ў дваццатае стагодзьдзе.

    “Трэба што-небудзь выпіць, іначай павалюся”. Вуліца, на якую яго занесьлі ногі, была яшчэ не ў цэнтры, але на ёй ужо хапала шыльдаў. Над адной з іх Сьвіт прачытаў: “Піце “Рокі-2” - безалькагольнае піва для спартсмэнаў!” “Калі безалькагольнае, то можна паспрабаваць”, - вырашыў Сьвіт і пераступіў парог. У бары не было нікога, апрача бармэна і старога ў куце залі. Сьвіт апусьціўся на крэсла каля акна; бармэн, ні слова не кажучы, грукнуў на столік куфель з падазрона жоўтай вадкасьцю.

    - Што гэта? - спытаў Сьвіт.

    - “Рокі-2”, сэр. У нашым бары, сэр, толькі “Рокі-2”!

    І, паблажліва гукнуўшы Сьвіту, адышоўся. Сьвіт абхапіў куфель рукамі. Але тоўстае шкло ад гэтага не нагрэлася, наадварот - ахалоджвалася ў далонях. Ясная справа, піва трымалі ў халадзільніку, перш чым наліць. Сьвіт міжволі падняў куфель, ужо даткнуўся яго сасьмяглымі вуснамі, але схамянуўся, паставіў, дастаў з кішэні празрыстую палачку, патрымаў хвілінку над куфлем. Валасок індыкатара ў палачцы ўспыхнуў трывожным агнём. Сьвіт, з жахам адсунуў куфель.

    - Сэр, - паклікаў ён бармэна, - не маглі б вы даць мне чаго-небудзь іншага, сапраўды безалькагольнага? Простай халоднай вады... Гэтага мне нельга.

    - Разумею, сэр. Лячыліся?

    - Ад чаго? - не зразумеў Сьвіт.

    - Ну, ад гэтага самага. Прашу прабачэньня, сэр.

    - Ах, вы вось пра што! - Сьвіт успомніў, што для дваццатага стагодзьдзя алькагалізм быў характэрнай хвасобай. - Зрэшты, лічыце, што так. Мне б абы шклянку вады. Ці нават дзьве.

    - Гэта можна, сэр, - выскаліўся бармэн. - Але па цане “Рокі”

    - Па падвойнай цане “Рокі”, - паправіў Сьвіт, каб бармэн паварочваўся хутчэй. Гэтага продка, здаецца, ён зразумеў.

    Сапраўды, бармэн вокамгненна забраў піва і прынёс высокі шкляны посуд са звычайнай вадой, узятай, відавочна, з крана. Сьвіт праверыў яе палачкай - валасок не загарэўся - і з уздыхам палёгкі адпіў буйны глыток.

    - Што вы думаеце пра нашага прэзыдэнта? - раптам падаўся да яго стары з кута.

    - Пра вашага прэзыдэнта? А чаму я павінен пра яго думаць? –дыпляматычна спытаў Сьвіт, хоць і надзвычай узрадаваўся магчымасьці пагаварыць пра Тэндэра.

    - Га, сэр - чужаземец, і яго наш прэзыдэнт не цікавіць.

    - Я не сказаў бы, што не цікавіць. Але ў мяне няма прычыны думаць пра яго пастаянна.

    - Чорт пабірай! Хацеў бы я быць на вашым чужаземскім месцы.

    - А чым вам не падабаецца ваша?

    - Я вам зараз растлумачу. - Стары падняўся і хістаючыся накіраваўся да Сьвіта. Бровы яго пагрозьліва ссунуліся, і ў Сьвіта мільганула думка, ці не прыйдзецца абараняцца, але стары бразнуў на столік куфэль з “Рокі” і плюхнуўся на крэсла:

    - Мне маё месца, чорт пабірай, не падабаецца тым, што я не магу сядзець, як вы, ля акна.

    - Чаму?

    - Бо праз акно мяне могуць забіць. Я не магу адзін сядзець ля акна, бо адзін нізавошта не заўважыш, як на цябе нацэляць пісталет.

    Ён быў яўна падпіты, гэты магутны, з раскошнай сівой барадой дзед.

    - Вы дарэмна лічыце “Рокі-2” безалькагольным напіткам. У ім зьмяшчаецца аж пяць дзесятых градуса этанолю, - сказаў Сьвіт, тонка намякаючы, што словы яго субяседніка – п’янае трызьненьне.

    - Да д’ябла “Рокі”! Не ў “Рокі” справа. Я вам кажу, што мяне зьбіраюцца забіць. Яны не могуць забіць мяне дома, таму што дома ў мяне куленепрабівальныя шыбы. Але я не магу ўсё жыцьцё праседзець дома. Яны гэта ведаюць. І яны ведаюць, дзе я п’ю “Рокі”. Сэр, калі вас цікавіць, што я думаю пра прэзыдэнта, пільна глядзіце ў акно, пакуль я буду выказвацца. Калі вы джэнтэльмэн, вы папярэдзіце мяне, убачыўшы рулю.

    - Я... не змагу, - прашаптаў Сьвіт, адчуваючы, што ніякае не трызьненьне гэта і не п’яны жарт.

    - Лухта! Нічога складанага. Вы толькі скажаце: “Бачу!”, і я - пад сталом.

    - Я не магу ўмешвацца ў вашы справы... бо я чужаземец, - знайшоў прычыну Сьвіт.

    - Па-вашаму, падказаць чалавеку, што ў яго цэляцца – значыць умяшацца ў справы чужой краіны?!

    - А хто за вамі цікуе? - спытаў Сьвіт, каб не абмяркоўваць такую непрыемную для яго рэч.

    - Людзі прэзыдэнта, хто ж яшчэ!

    - Прэзыдэнта Тэндэра? - недаверліва ўдакладніў Сьвіт.

    - Вас зьдзіўляе гэта? Вам здаецца, навошта патрэбен прэзыдэнту Тэндэру такі мураш, як Майкл О’Шндзі? А я вам кажу, што ўсе брудныя, подлыя, крывавыя людзі ў нашай гэтай краіне - людзі прэзыдэнта Тэндэра. Бо ён нічога не робіць, каб іх не было!..

    Цікава... Вельмі цікава... Выключна цікавы падыход!” - думаў Сьвіт, робячы выгляд, што глядзіць у акно, а на самой справе сочачы за тварам О’Шыдзі. Раптам краем вока ён убачыў, што з супрацьлеглага дома, з форткі высунулася даўгая вінтоўка з аптычным прыцэлам. Што рабіць?! Прадухіліць забойства - значыць самым грубым чынам парушыць хаду гісторыі. Гэта было напісана яшчэ і ў самай першай інструкцыі для камандзіраваных. Але калі б Сьвіт не зайшоў у бар, не сеў ля акна, Майкл О’Шыдзі, магчыма, аж да вечара праседзеў бы ў сваім куце і забойства не адбылося б! Такім чынам, крыкнуць старому “Бачу!” - можа і не парушыць хаду гісторыі, а наадварот, не даць парушэньню адбіцца?

    Што гаварыў у гэтыя імгненьні Майкл О'Шыдзі, Сьвіт не чуў. Ён ліхаманкава пераварушваў памяць, той яе аддзел, дзе “ляжалі” нумары вячэрніх газэт гэтага дня гэтага горада, іх старонкі здарэньняў - быў забіты ці не Майкл О’Шыдзі, магутны стары з раскошнай сівой барадой?

    Дзынкнула шыба. Майкл О'Шыдзі ўпаў галавой на стол. Са скроні ў бараду пацёк струмень крыві. Сьвіт ускочыў, увесь трасучыся ад жаху, і кінуўся вон, падхапіўшы партфэль толькі ў апошні момант.

    - Сэр, пачакайце! Пачакайце! Выклічам паліцыю! - залямантаваў бармэн. Сьвіт зразумеў гэтыя словы толькі праз два кварталы: бармэну патрэбен быў сьведка, што забіў не ён. “Нічога... Апраўдаецца... і без мяне... - падумаў ён. - Ясна любому, што стралялі праз акно”.

    I чаго яму так не шанцуе? Усяго і пражыў у дваццатым стагодзьдзі некалькі гадзін, а ўжо колькі разоў быў на валасок ад вяртаньня. А можа, наадварот, шанцуе? Са старым О’Шыдзі, здавалася, усё, у безвыходнае становішча трапіў. Але хапіла вытрымкі ўсё ж стрымацца, не папярэдзіць, хаця і лёгіка, і сэрца патрабавалі: “Крычы - бачу!” Значыць, гадзінай ці нават чвэрцю гадзіны пазьней прыгожы стары загінуў бы і без яго, Сьвіта. Іначай быць бы Сьвіту праз імгненьне пасьля стрэлу ў дваццаць трэцім стагодзьдзі... А як шкада старога. Шкада, у гэтым ужо можна прызнацца. За што забіваюць продкі такіх праніклівых і шчырых людзей?

    Відавочна, Сьвіт крыху выперадзіў падзеі, а павінна было адбыцца тое ж: хтосьці, каго выперадзіў камандзіраваны з дваццаць трэцяга стагодзьдзя, гэтаксама зайшоў у бар і сеў ля акна, і бармэн гэтаксама ж паставіў перад ім куфель “Рокі”, а Майкл О’Шыдзі, што ўжо занудзіўся ў адзіноце, падаўся да яго з тым жа пытаньнем: “Сэр , што вы думаеце пра нашага прэзыдэнта?” Той, вядома, адказаў зусім іначай, чым Сьвіт, але стары ўсё роўна падсеў да яго і папрасіў сачыць за акном, пакуль ён будзе выказвацца, а той падумаў, што ў старога з мазгамі не ў парадку... І калі б Сьвіт крыкнуў “Бачу!”, то як раз, выходзіць, і парушыў бы хаду гісторыі, бо Майкл О’Шыдзі кінуўся б на падлогу і такім чынам уратаваўся, а пасьля гэтага пайшоў дадому праз чорны ход, а пасьля, глядзіш, і зусім уцёк з гораду... Потым дзе-небудзь, дапусьцім, напіўшыся гэтага “безалькагольнага” “Рокі”, не памятаючы сябе, ён напусьціў бы на кухні газу і неабачліва запаліўшы пстрычку, каб закурыць, пусьціў бы ў паветра сяміпавярховы дом з усімі жыхарамі, у тым ліку з падлеткам, які, каб застаўся тады жывы, стаў бы прэзыдэнтам... Вось што, магчыма, прадухіліў Сьвіт, калі прамаўчаў, убачыўшы рулю ў фортцы.

    Так разважаў Сьвіт, пакуль раптоўна не зразумеў, што выгароджвае сябе, здымае са свайго сумленьня страшэнны грэх - віну ў забойстве чалавека. Што з таго, што Майкла О'Шыдзі ўсё адно б забілі, калі б Сьвіт і не зайшоў у бар, каб выпіць шклянку вады? Ён жа зайшоў і сеў ля акна, выцягнуў, хоць і не зьбіраўся рабіць таго, з кута Майкла О’Шыдзі, а ўбачыўшы рулю, накіраваную на чалавека, не закрыў яго сабой, не адштурхнуў хаця б ад акна, не кажучы ужо пра тое, што не папярэдзіў старога, як той прасіў. І на яго вачах, на адлегласьці выцягнутай рукі чалавек захлынуўся крывёй. Чалавек праніклівы і шчыры...

    Сьвіт завярнуў у двор. Можа, знойдзецца лаўка пасядзець, перш чым шукаць гатэль. Так, гатэль - вось што яму цяпер патрэбна. Атрымаць нумар з тэлевізарам і не выходзіць я яго ўсе дзесяць дзён камандзіроўкі. Дзьверы замкнуць, вокны зашторыць, тады можна глядзець у люстэрка, фіксуючы ўсё, што адбываецца ў доме Карнуэля; гэтыя дадзеныя можна супастаўляць з дадзенымі тэлевізара і газэт; газэты ж па просьбе яго гатэльная абслуга будзе насіць проста у нумар. Толькі так можна пазьбегнуць кантактаў са складаным і змрочным жыцьцём дваццатага стагодзьдзя, небясьпекі ўмяшацца ў яго.

    І, галоўнае, пазьбягаць любых размоў, калі яны не неабходныя для жыцьцядзейнасьці. Не зьвяртаць ні на што ўвагі. “Што мне да гэтых людзей, з чужога часу? Што мне да іх няшчасьцяў і радасьцей, пачуцьцяў і ўчынкаў, да жыцьцяў і сьмерцяў іх?” Але тут нібыта хтось іншы перабіў Сьвіта: “А для чаго ж ты тады спусьціўся да іх, у іх пачварнае стагодзьдзе, калі табе да іх няма ніякай справы?”

    Лаўка ў двары была - нават некалькі. Сьвіт абраў пад разгалістым каштанам, што закрываў яе ад сонца. Сеў, а дакладней, напалову лёг, адкінуў назад галаву, але, не знайшоўшы для патыліцы апоры, выпрастаў шыю. Пры гэтым ён безуважна сьлізгануў паглядам па вокнах дома. Раптам штосьці прымусіла яго вярнуць позірк да балькона на сёмым паверсе. Нейкі жывы камячок варушыўся на парэнчы гэтага балькона. Кот? Ці нейкая птушка? Далекавата было, і Сьвіт не мог разгледзець. Камячок перакуліўся праз парэнчу, павіс на ёй, і Сьвіт пачуў жудасны плач. Гэта было дзіця - двух ці трох год! Яно адчайна сукала нагамі, спрабуючы зачапіцца імі за што-небудзь, але бліскучы ліст, які закрываў балькон, быў суцэльны гладкі. Сьвіт ускочыў, дрыжучы. Ён думаў толькі аб тым, што малы не пратрымаецца болей за мінуту, і за гэтую мінуту трэба знайсьці месца, куды ён упадзе. Здалося - знайшоў!.. Расставіў ногі. Рукі былога штангіста павінны былі вытрымаць, утрымаць. Плач зьмяніўся віскам - малы сарваўся! Ён ляцеў на Сьвіта, спачатку, як куля, а потым, павялічваючыся з кожнай доляй імгненьня, як снарад, і Сьвіт міжволі адхіснуўся, але тут жа кінуўся пад малога, прыняў на рукі ўдар невымернай сілы, і ўпаў на сьпіну. Вогненны боль працяў ад галавы да пят, і настала мёртвая цішыня.

                                                                                III.

    Ён ляжаў пасярод кветак, на клюмбе, тварам уверх, сьціскаючы ў скамянелых руках нерухомае дзіця. І ўсё, што ён бачыў, таксама было нерухомым: галоўкі тульпанаў над тварам, лісьце ва дрэве, птушка ў паветры. І сам ён таксама не мог хаця б разьняць рукі, каб выпусьціць з іх, відавочна, не ўратаванага хлопца. Не мог скарацііць ніводнай цягліцы, хоць нічога яму і не балела.

    - Сьвіт! Вы чуеце нас, Сьвіт?

    Голас піскаў з ягонай нагруднай кішэні, дзе ляжаў гуказдымальнік. Каб не мёртвая цішыня вакол Сьвіта ён яго бы і не ўчуў. Хто? Чый гэта, такі знаёмы піск? Падаваў яго, несумненна, Фрэзэр.

    - Чую, - ледзь акругліў вусны Сьвіт.

    - Вы разумееце, Сьвіт, што здарылася?

    - Я парушыў хаду гісторыі? - пытаньнем ва пытаньне адказаў Сьвіт

    - Так, Сьвіт, так яно і ёсьць. На жаль, Сьвіт.

    - Значыць, ён жывы?! Жывы! – ускрыкнуў Сьвіт. - Але чаму ён не рухаецца?

    - Мы спынілі час, Сьвіт. Разумееце, Сьвіт?

    Піск замоўк, даючы Сьвіту асэнсаваць сказанае. Але для Сьвіта ў яго становішчы гэта было немагчымай справай. І дваццаць трэцяе стагодзьдзе, не дачакаўшыся, запішчала зноў:

    - Апэратары спазьніліся, Сьвіт, - толькі цяпер, прывыкшы да піску, - Сьвіт зразумеў, што гэта голас Фрэзэра. - Апэратары спазьніліся роўна на дзьве сэкунды, Вы сядзелі ў расшпіленым плашчы, больш за палову пярэдніх гузікаў была закрыта крысьсем, і яны не адразу скемілі, што адбываецца, Сьвіт! Калі б яны скемілі на дзьве сэкунды раней, вы б не зрабілі гэтага глупства! Яны б перапынілі камандзіроўку! І вы былі б тут, з намі, хай і не разабраўшыся ў сьмерці Тэндэра!

    - Вы быццам разьвітваецеся са мной, - уздрыгнуўшы без дрыжыкаў у каменным целе, выштурхнуў словы Сьвіт.

    - Ваш прадзед, Сьвіт, па сваёй віне трапіў пад машыну, праппаўнука гэтага хлопчыка, якога вы ўратавалі.

    - Вось яно як...

    А ён думаў, што час спынены, каб падрыхтаваць рэанімацыю! Ніякая рэанімацыя яму ўжо не дапаможа...

    - Значыць, я не існую? ўжо? - ледзь чутна прамовіў ён. - Але чаму я мысьлю і размаўляю?

    - Толькі таму, Сьвіт, што спынены час. На ўсёй плянэце. Выбарачна спыняць час нельга, вы гэта ведаеце. Вы размаўляеце і мысьліце дзякуючы фізыкам. На ўсе гэта, Сьвіт, працуе палова ўсіх энэргастанцый Зямлі. Працуе ўжо цэлых пяць мінут!..

    - Выключайце. Навошта гэта? З-за недахопу энэргіі на Зямлі можа адбіцца катастрофа.

    - Мы спынілі час не для таго, Сьвіт, каб паведаміць вам усё гэта. Мы хочам выратаваць вас і тым самым выправіць хаду гісторыі. Слухайце ўважліва, Сьвіт. Нават прыклаўшы напружаньне ўсіх энэргастанцый Зямлі, мы не зможам адвесьці назад час усёй плянэты болей, чым на сорак сэкунд. Ваша задача - не рухацца, Сьвіт. Не рухацца на той лаўцы, на якой вы сядзелі і будзеце зноў сядзець. Чуеце? Не рухацца! Толькі ўсяго!

    Значыць, трэба не рухацца. Не ўскочыць, не падняць рукі насустрач жывому каменю, што траціць розум ад плачу і віску. Раўнадушна глядзець, як чмякнецца ў гэтыя тульпаны камяк болю і страху. І - не парушаецца хада гісторыі. Сцалеюць і прадзед Сьвіта, і дзед, і бацька, і сам ён, Сьвіт... Можна і не глядзець. За сорак сэкунд пасьпееш і адвярнуцца...

    - Я не змагу, шэф, - глуха сказаў ён.

    - Што вы, Сьвіт! Не ачомаліся яшчэ? Разважайце разумна! Зразумейце: вы не памрэце, як герой. Вы не будзеце існаваць ні на яве, ні ў памяці нашчадкаў. Нават з вашай памяці, тых людзей, хто цаніў і любіў вас, вы зьнікнеце так, быццам вас і не было. Зьнікнуць і вашы працы, усё, зробленае ці напісанае вашымі рукамі... Разумееце? Сьвіт!

    - Разумею. І ўсё ж не змагу.

    - Гэты хлопчык, Сьвіт, якога вы ўратавалі, вырасьце вельмі дрэнным чалавекам: хітрым, лісьлівым, гатовым на любую подласьць...

    - Не змагу, шэф.

    - Слухайце, Сьвіт! З вамі гаворыць жонка.

    “Божа мілы, - падумаў Сьвіт, - за што на мяне такія пакуты”. Каб не быў паралізаваны часам, ён закрыў бы твар рукамі, а так закрыў вочы.

    - Джоньні, Джоньні, - зашчабятала праз тры стагодзьдзі Мэры, - малю цябе – паслухайся шэфа! Няўжо ты хочаш назаўсёды расстацца са мной і сынам, зьнікнуць з маёй памяці...

    - Беражы сына, Мэры...

    - Пра што ты, Джоньні! Твой Роньні зьнікне ў той жа міг, як і ты... Быццам я яго не раджала... Паслухайся шэфа!

    “Гэта ж зусім проста, - угаворваў сябе Сьвіт. - Не рухацца - гэта проста. Значна прасьцей, чым ускокваць, распасьціраць рукі і лавіць у іх дзіця, што падае з сёмага паверха. Проста! Вось толькі як перажыць той міг, калі ён... чмякнецца... побач, побач з табой... у кветкі...”

    - Выключайце энэргію! - плачучы крыкнуў ён. - Навошта дарма яе траціць? Ужо дзесяць мінут... Зямля на мяжы катастрофы! Бывайце, бывайце ўсе!

    У дваццаць трэцім стагодзьдзі шчоўкнуў рубільнік.

    Дзіця, якога цяпер не трымалі нічые рукі, з вышыні пяцідзесяці сантымэтраў чмякнулася ў тульпаны.

                                                                      З вячэрніх газэт

                                                                             Здарэньні

    На авэню Даглінг, дом 19 з балькона сёмага паверха сарваўся трохгадовы хлопчык Кай Кэмел. Дзіця ўпала на клюмбу. Кансыліюм урачоў муніцыпальнай бальніцы, усебакова дасьледаваўшы Кая, прыйшоў да высновы, што дзякуючы неверагоднаму выпадку, дзіця не атрымала ніякіх пашкоджаньняў.

    /Рукапіс/

 

    Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941 году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва (1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай Граматай Прэзідыуму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.

    Юстына Ленская,

    Койданава