ЎЎЎ 2. Іван Ласкоў. Чароўны камень. Апавяданьні. Ч. 2. Койданава. "Кальвіна". 2015.

                                                                  У СУБОТУ РАНА

    Пачалася тая субота ў пятніцу... А калі? У якое імгненьне?

    Можа, тады, як бацька даў зразумець, што начаваць дома не будзе?

    Веніямін Раўбіч вярнуўся дадому а пятай гадзіне.

    Ён адамкнуў кватэру сваім ключом, што невядома як сцалеў у кішэні за трыццаць дзён “першабытнага” жыцьця, грымнуў у пярэдняй рукзак з качаном — адзінай здабычай, вывезенай з саўгаса, і хацеў быў, не здымаючы ботаў, пратупацець да халадзільніка, але тут перад ім вырас бацька: як заўсёды чыста паголены, строга прычасаны, у толькі што адпрасаваным касьцюме.

    — Гм, — скептычна прамовіў ён.

    Венька сунуў рукі ў халявы, бо дакранацца да іх зьверху было проста агідна, але боты не шкарпэткі і як вядома, не выварочваюцца.

    — У вас што: усе такія?

    — Папабегаў бы сам па полі! З машыны не вылазіш!

    — Быў час — бегаў. Каб не вылазіць з машыны, трэ, брат, яе спачатку набегаць.

    Ён павагаў рукзак:

    — Дары прыроды. Угадаў?

    — Усе бралі, і я. А што?

    — Малайчына! Прывучайся дбаць аб гаспадарцы. З ад’ездам маці на курорт гэта зусім нялішне. Што тут у цябе? Капуста? Ого!

    Бацька прыжмурыў вока:

    — Я гэты качан рэквізую.

    — І куды дзенеш?

    — Я павязу яго на дачу, — задаволена запеў Раўбіч-старэйшы на бесьсьмяротны матыў “Камыша”, — каб там яго пашаткаваць.

    — З кім?

    — Тайна, сын мой.

    — Ну што за жыцьцё ў цябе? Каб напіцца, і то хаваесься.

    — Не хаваюся, а захоўваю сьціпласьць. І, дарэчы, сёньня проста нельга ўхіліцца. Твайго бацьку, Раўбіч, павысілі!

    — Хутка да цябе па драбіне ўзьбірацца прыйдзецца. Хто ты цяпер у сваім гандлі?

    — Гандаль, Раўбіч, пройдзены этап.

    — Куды ж цябе? У міністэрства?

    — Што скажаш пра сваю навучальную ўстанову?

    — Вось дык фокус.

    — Дарма я, ці што, дысэртацыю абараняў?

    — Нешта я не бачыў, як ты яе пісаў.

    — Затое ты ўшанаваў сваёй прысутнасьцю абарону.

    — Слухай, тата, забяры мяне, а? Хоць адным вокам на тваю кампанію зірну. Ды і павячэраю за адным разам.

    — Павячэраеш у рэстаране. Трымай!

    І Раўбіч-старэйшы сунуў малодшаму тры пяцёркі.

    — А як я аўтобусам на дачу прыджгаю? — пагразіў Венька, хаваючы грошы.

    Бацька з пагардай глянуў на яго, красамоўна пакруціў пальцам ля вуха і ляснуў дзьвярыма. Праз хвіліну ад гаража даляцела гудзеньне матора.

    ...Не, гэта была яшчэ не субота, бо Венька сапраўды мог павячэраць у «Сайсарах», нават з півам, мог адскочыць у краму і накупляць пласьцінак — у абодвух выпадках пятніца засталася б звычайнай добрай пятніцай. Але раптам Веньку стала так сумна, што ён ажно зубамі заскрыгатаў. Цэлы месяц ён жыў сярод аднакурсьнікаў, сёрбаў з аднаго катла, спаў упокат разам з усімі, наслухаўся безьліч анэкдотаў — адным словам, жыў прывабным калектыўным жыцьцём. І вось усё гэта скончылася — як адрэзала. Ён застаўся адзін у прасторнай трохпакаёўцы, і хоць гэта здарылася не ўпершыню, цяпер проста не ведаў што рабіць. Тут яму і ўсплыло на памяць, што хлопцы запрашалі ў інтэрнат. І запрашалі менавіта на сёньняшні вечар.

    У інтэрнаце сапраўды панавала весялосьць, як бывае толькі ў студэнтаў. Да тых чатырох, што жылі ў пакоі, набілася яшчэ чалавек з восем, сярод якіх было некалькі якуцкіх дзяўчат, да якіх Венька, чалавек прыежджы, ставіўся з вялікай цікавасьцю, але падыходзіць раней не адважваўся. Тут жа было так цесна, што не сутыкацца з імі Венька не змог бы, калі б і стараўся. Галава ў Венькі хутка пайшла пад адхон. Ён і сам нешта расказваў, чытаў нейкія вершы, а дзяўчыне, побач з якой сядзеў, праз паўгадзіны прызнаўся ў каханьні. Паявіўся прайгравальнік, нехта прынёс дыск з “Песьнярамі”. Расчулены Вснька сам засьпяваў нешта народнае — ці то “Чорну галку”, ці то “Рэчаньку”. Тут уся кампанія грымнула “Хара харахтар” [“Чорныя вочы” — папулярная якуцкая песьня пра каханьне], а ўсьлед за тым “И снег, и ветер” і шмат іншага, а калі ва ўсіх галасы асіплі, агледзелі, што на стале няма віна.

    Знайшліся, праўда, дзве-тры цьверазейшыя галавы, якія паспрабавалі давесьці, што, па-першае, хопіць, па-другое, ні ў кога няма грошай, а па-трэцяе, на гадзіньніку даўно пераваліла на восьмую. Тут Венька ўзяў слова і, як здатны рапірыст, усе тры пасылкі адбіў адным замахам: па-першае, каму хопіць, той можа спаць, па-другое, грошы ёсьць у яго і, па-трэцяе, віно прадаецца не толькі ў крамах. Кінуўшы гераічны погляд на суседку, ён дадаў, што і сам гатовы здабыць пітво, абы толькі хто-небудзь далучыўся да яго, бо так позна аднаго не пусьцяць назад у інтэрнат. Кінулі лёсы, і зброяносцам выпала быць Іванову, чалавеку змрочнаму, нібы ўвесь час сярдзітаму, а можа, гэта толькі здавалася з-за занадта ж смуглага твару. Той спрачацца не стаў, падчапіў торбу, кінуў адрывіста “бардыбыт” і рушыў з пакоя.

    Венька зразумеў, што слова гэтае азначае “хадзем”, і пайшоў усьлед. “Сайсары” былі зусім недалёка, ды Венька пасьпеў па дарозе выказаць не толькі сваё захапленьне гулянкай, дзяўчатамі і надвор’ем, але і праграму дзеяньняў у рэстаране. Спадарожнік яго зацята маўчаў, і Венька стаў падазраваць: а ці не тоіць ён нейкую крыўду... Раўбіч успомніў, што Іваноў неяк па-асабліваму непрыязна пазіраў на яго праз стол, калі ён прыхіляўся да суседкі, і падумаў: а ці не рэўнасьць гэта? “Трэба абавязкова высьветліць, і калі праўда — памірыцца”, — рашыў Венька, бо канфліктаваць у такі цудоўны вечар не было ніякага жаданьня.

    Так ён і зрабіў, і на другім паверсе “Сайсараў”, у патайным буфэціку, які паказаў яму аднойчы бацька, прапанаваў Іванову паклапаціцца спачатку пра сябе, а пасьля ўжо пра грамадзтва. І гэта была яшчэ не субота, бо з Івановым яны вельмі добра пагаварылі, дакладней, гаварыў Венька, а зброяносец яго адгукаўся згодным мыканьнем. Аказалася, што дзяўчына Іванову падабаецца, але не да такой ступені, каб з-за яе страляцца ці калоцца на рапірах, а маўчыць Іваноў таму, што ён увогуле чалавек нешматслоўны. У такім выпадку, завяршыў гутарку Венька, варта выпіць за дружбу, каб ніколі не было ніякіх непаразуменьняў. Так і было зроблена, і ў Венькі засталося дзесяць рублёў, чаго па рэстаранным кошце хапала толькі на адну пляшку “Экстры”, а “чарніла” ў буфэце не было. Праўда, Іваноў знайшоў у сваёй кішэні траячку, але аднаго рубля ўсё роўна не ставала.

    — Шкада, шкада, — разважаў Венька, улегцы выходзячы з рэстарана (торбу з паўлітэркай, само сабой, нёс Іваноў). — Адзін посуд на такое веча — занадта сьціпла. І падумаць толькі, не хапае аднаго рубля!.. Не, так не пойдзе. Рубель неабходна здабыць.

    — Д-дзе? — прамармытаў Іваноў, з цяжкасьцю перастаўляючы ногі.

    — А дзе пападзе. Пазычыць можна.

    — У каго?

    — А ў каго пападзе. Няўжо нам, такім прыемным хлопцам, ніхто не пазычыць усяго адзін рубель?

    Тут якраз з цемры ўскрай тратуара высьлізнула жанчына з добрым, крыху насьцярожаным тварам. Да яе і падаўся Венька:

    — Цётка, пазыч рубель!

    І тут пачалася субота...

    Жанчына падняла рыдыкюль, нібы засланяючы ім твар, а Венька схапіўся за яго, недаўменна думаючы, чаму яна замест рубля дае цэлую сумку. Жанчына паспрабавала вызваліць з Венькавых рук сваю маёмасьць, але той трымаў як мае быць. Тады жанчына спалохана адхіснулася і загаласіла:

    — Людзі! Людзі! На помач! Рабуюць!

    Цяпер ужо спалохаўся Венька і адскочыў у цень, ды так спрытна, што той скачок зрабіў бы гонар горнаму казлу. Становішча было сьмешнае, але Венька хутка зразумеў яго небясьпечнасьць, бо з-за рога вуліцы вымкнулі людзі з чырвонымі павязкамі. Час быў, як кажуць, браць лахі пад пахі, а Іваноў, цюхцяй Іваноў, як пень, стаяў пасярод тратуара з торбай у руках і бязглузда ўсьміхаўся.

    — Іваноў! Бардыбыт! — крыкнуў Венька, палічыўшы чамусьці, што ў гэтую хвіліну па-руску Іваноў нічога не зразумее.

    Іваноў кінуўся ўбок, але на яго наваліліся, заламалі рукі. А Венька з усяе моцы рынуўся ў выратавальную цемру.

    Заснуў ён моцна, спаў без сноў, а прачнуўся з сонцам. Першай думкай было: “Здорава пагулялі!” У памяні застаўся толькі пачатак вечара з песьнямі і дзяўчатамі — відаць, канец яго быў ужо за межамі магчымасьцяў арганізма. Галава, вядома, балела, але і гэта не псавала настрою. Гадзіньнік паказваў сёмую. Венька зьняў яго з рукі, каб накруціць, і адчуў, што ў пакоі не адзін. Ён узьняў ускалмачаную галаву: ля акна стаяў бацька — як заўсёды чыста паголены, строга прычасаны і толькі што адпрасаваны. “I як гэта яму ўдаецца”, — з зайздрасьцю падумаў Венька.

    — Я бачу, ты часу дарма не траціў, —з іранічнай усьмешкай сказаў бацька.

    — Ты пра што?

    — Пра тое самае. Пачынаеш калекцыяніраваць дамскія сумачкі? А я ў тваім узросьце яшчэ маркі зьбіраў.

    Венька здранцьвеў. Сапраўды, на стале стаяў трохкутны рыдыкюль. Усё адразу ўсплыло ў памяці, і за акном пацямнеў ранак, а вушы заклала, як пры пасадцы самалёта.

    — А чаму гэтая рэч такая старамодная? — працягваў іранізаваць бацька. — Ці табе болей даспадобы мае равесьніцы?

    Ён бесцырымонна расхінуў сумку і запусьціў руку ўнутр. Першым на сьвет паявіўся даволі-такі пашарпаны пашпарт.

    — Так я і думаў. Красуня далёка не першай маладосьці. Афанасьева Саргылана Пятроўна. Так. Якім чынам у цябе апынулася сумка гэтай Саргыланы Пятроўны?

    — М-м... — паспрабаваў адкрыць рот Венька.

    — А тут што такое? — працягваў пошук Раўбіч-старэйшы. — Ашчадная кніжка! А ну-тка, ці багатая пасія ў нашага героя... Ого, учора зьняла тры тысячы рублёў! Дык, можа, яны тут і ляжаць?

    Венька заплюшчыў вочы.

    — Божа! Сапраўды!

    І бацька шпурнуў на стол пачак грошай. За ім другі, трэці...

    — Веніямін, — ахрыпла прамовіў ён, падступаючы да сына, — адкуль у цябе гэтая сумка?

    — Не ведаю! — закрычаў Венька, закапаўшыся носам у падушку.

    — Давай без канвульсіяў.

    — Яна сама! Сама! Я зусім не зьбіраўся браць. Я і не думаў пра гэта!

    — Сама аддала тры тысячы рублёў?

    — Сама, кажу табе!

    — Так...

    Венька, са страхам пазіраючы на бацьку, пачаў нацягваць штаны. Цяжка сказаць, чаго ён баяўся болей у тую хвіліну: таго невядомазлавеснага, што прынеслі з сабой нечаканыя грошы, ці гневу бацькі.

    — Давай па парадку. Нічога не тоячы.

    Венька заплакаў. Блытаючы пасьлядоўнасьць, забываючы важныя падрабязнасьці і нечакана ўспамінаючы іх, сяк-так ён дабраўся да канца.

    — Пяць год,— падвёў рахунак бацька.

    — Што — пяць год?

    — Турмы.

    — За што? Чаму так шмат?

    — Дзёрзкі рабунак, у дадатак групавы.

    — Але ж я не хацеў!

    — Хто там будзе глядзець, хацеў ты ці не.

    Раптам бацьку ўзарвала:

    — Сволач! Закормленае парасё! Пальцам аб палец не ўдарыў за васемнаццаць гадоў. Толькі і ведаеш, што сьвінячыць!

    Венька сядзеў ні жывы ні мёртвы. Не тое што яму было страшна за свой лёс — яго пёк няўмольны сорам. Ён уявіў сабе, як пра яго злачынства даведаюцца аднакурсьнікі, тая дзяўчына... Сабяруць сход і перад тым, як выключыць з камсамола, пачнуць паліць бязьлітаснымі словамі... І сярод іх будзе тая самая дзяўчына.

    — Вырас пад неба, а дурны, як...

    Венька здзіўлена ўзьняў вочы, пачуўшы новыя, больш лагодныя ноткі ў голасе бацькі. Сапраўды, разьюшаны выраз на твары таго саступіў месца сур’ёзнай заклапочанасьці.

    — Хопіць енчыць.

    — Сорамна, тата!

    — Кропля сумленьня, аказваецца, у цябе ўсё-такі засталася. Добра. Злачынства тваё, канешне, не злачынства, а недарэчнасьць. Не веру я, каб ты, з тваім характарам, мог адважыцца на грабеж. Але ж і недарэчнасьць!.. Паспрабуй давядзі, што гэта менавіта яна!

    Ён пакруціў шыяй, як ад зацеснага каўняра.

    — Што рабіць, тата?

    — Што рабіць?

    Раўбіч-старэйшы закрочыў па пакоі. Венька з напружаным чаканьнем сачыў за ім. Бацька з кожным імгненьнем вяртаўся ў тое аблічча, якое было Веньку найболей знаёмым: крок рабіўся ўпэўненым, спружынным, плечы разварочваліся, галава задралася ўверх —да ўпору.

    — А сам як лічыш? Праверым твой разумовы апарат.

    — Я... я думаю, трэба ісьці ў аддзяленьне і пра ўсё расказаць. Можа, павераць. А калі не — зьмякчаць жа віну за яўку з паказаньнем.

    — Елуп!

    — Венька сьцяўся.

    — Паказаньне тваё — апошні сродак. Калі нічога іншага не застанецца. Трэба зрабіць так, каб цябе ўвогуле там не было. Зразумеў?

    — Не.

    — Як ты мяркуеш: дружыньнікі цябе бачылі?

    — Відаць, не, бо за мной ніхто не пагнаўся.

    — А болей на вуліцы нікога не было?

     — Здаецца, не.

    — Выходзіць, даказаць на цябе могуць двое: твой таварыш і гэтая жанчына. Ну, Іваноў твой, спадзяюся, сапраўдны таварыш?

     — Не ведаю, тата! Я яго ўвогуле дрэнна ведаю.

    — Раскажы ўсё, што ведаеш.

    — Хлопец як хлопец. Такіх багата.

    — Няўжо нічога характэрнага?

    — Маўклівы: слова лішняга не скажа. У вочы не лезе. На сэмінарах ніколі не выступае.

    — Маўклівы? Значыць, будзе маўчаць?

    Венька спахмурнеў.

    — Наўрад.

    — Чаму?

    — Нейкі занадта праўдзівы. У дробязях нават. Прасьпіць лекцыю — так і кажа: праспаў.

    — Так... Нічога. Яшчэ не ўсё страчана. У гэтай справе галоўнае слова будзе належыць абрабаванай. Апранайся!

    — Куды, тата?

    — Куды, куды... Час ужо вярнуць грошы беднай жанчыне. Мо ўсю ноч не спала. Пашанцавала яшчэ дурніцы, што абрабаваў мой сын, а не хто іншы. Дадумалася апоўначы тры тысячы несьці ў рыдыкюлі... А яшчэ настаўніца.

    — Ты яе ведаеш?

    — Трэба чытаць дакумэнты, галубок! Бацька патрос над сталом пашпартам.

    — Я і яшчэ сёе-тое магу пра яе сказаць. Адукацыя вышэйшая, завочная. Дзяцей шмат: пяцёра. Мужа няма: разьвялася. А гэта, сын мой, азначае, што грошы ёй вельмі патрэбны. І калі іх аддаць хутчэй, ды яшчэ дадаць, колькі пажадае...

    Ён не дагаварыў.

    — Едзем! Пакуль па цябе не прыехалі. Адрас, дзякуй богу, ёсьць. Аддасі грошы і будзеш на каленях прасіць прабачэньня.

    — Не! Не паеду! Ты сам!

     — Умеў шкодзіць, умей і адказваць. Апранайся, каму сказана... — Венька таропка схапіўся за плашч.

    “Жыгулі” з месца ўзялі трэцюю хуткасьць. Бацька кіраваў здатна. На глухіх вулічках ускраіны амаль не было ні прахожых, ні машын, і легкавушка ляцела, як страла.

    — Добра, што пашпарт у сумцы аказаўся, — задумліва прамовіў бацька. — Іначай давялося б шукаць яе з дапамогай міліцэйскага пратакола, а гэта небясьпечна. І чалавека трохі ведаем. Жанчына адукаваная, па-першае; па-другое, увесь час з дзецьмі — і на службе, і дома. У такіх характар звычайна спакойны, памяркоўны. Можа і зразумець, і дараваць. Дарэчы, глянь: яна?

    Бацька кінуў пашпарт на задняе сядзеньне. Венька дрыжачымі пальцамі разгарнуў пацёртую кніжку. З фотакарткі глядзела завітая жанчына сярэдніх год з шырокім стомленым тварам.

    — Відаць, яна, — нерашуча сказаў Венька, — толькі ўчора была без акуляраў.

    — Без акуляраў? — аж ускінуўся бацька. — Цьвёрда помніш?

    — Б-безумоўна! Да жанчыны ў акулярах я б і не падышоў.

    — Чаму гэта?

    — Яшчэ на ўласную выкладчыцу нарвесься. Яны ў нас усе ў акулярах.

    — Гм... Умоўны рэфлекс. А як лічыш, колькі часу пайшло на вашу з ёй валтузьню?

    — Паўхвіліны, не болей.

    — Над гэтым варта падумаць... Моцна падумаць.

    — Што ты маеш на ўвазе, тата?

    — Кажу табе — трэба падумаць. Не замінай. Машына падскоквала на няроўным бруку. У лужынах сінявата пабліскваў кастрычніцкі лядок.

    — Што за ліха? Заскавыталі тармазы.

    — Зірні ў прапіску: Вілюйская, 95?

    — Так.

    — Што тут робіцца? Дзе дом 95? Дзе іншыя? Сапраўды, увесь левы бок вуліцы быў зруйнаваны.

    На месцы аднаго дома засталася толькі печ, трохі далей, як пасьля буралому, чарнела куча бярвеньня. Уздоўж вуліцы ляжалі плазам паваленыя платы. Жыцьцё, што яшчэ нядаўна тоілася за гэтымі платамі, пакінула левы бок Вілюйскай вуліцы, каб узнавіцца невядома дзе. Над руінамі курэў гаркавы дымок.

    — Відаць, рыхтуецца пляцоўка пад новы квартал, — выказаў здагадку Венька.

    — Малайчына, — з іроніяй пахваліў бацька. — Можа, падкажаш за адным разам, дзе цяпер шукаць тваю Саргылану Пятроўну?

    Венька змаўчаў. “Жыгулі” марудна сунуліся па вуліцы. Нібы спадзеючыся на цуд, бацька пільна ўглядаўся ў руіны. Дзе-нідзе на слупах, на рэштках брам захаваліся нумары дамоў. Венька моўчкі паўтараў іх.

    — 95, — сказаў ён услых.

    — Дзе? Дзе 95?

    — Паштовая скрынка ў канаве. Вунь!

    Дом 95 фармальна яшчэ існаваў, але некранутыя сьцены і дах ужо не хавалі людзкога цяпла. Магільна чарнелі пабітыя вокны, на прызьбе блішчэлі асколкі шыб. На двары, зачэпленая за слуп, матлялася нікому не патрэбная цяпер вяроўка для бялізны. Вецер гартаў на зямлі забытыя падручнікі і сшыткі.

    — Куды ж мы, тата?

    — Дадому, — стомлена адказаў бацька. Твар яго адразу абмяк і пацямнеў.

    Як толькі пераступілі парог, зазьвінеў тэлефон. Венька, па заўсёднай звычцы сваёй, кінуўся да яго, але цяжкая рука бацькі апусьцілася яму на плячо:

    — Стой! Не чапай.

    — Чаму? — зьдзівіўся Венька.

    — Ты ведаеш, хто гэта?

    — Скуль жа!

    — Вось іменна.

    — Ты думаеш... — пахаладзеў Венька, — думаеш... па мяне?

    — Па цябе ранавата. Колькі зараз? Палова дзевятай. А ўсе ўстановы, у тым ліку і міліцыя, распачынаюць роўна а дзевятай. Няўжо з-за тваёй пэрсоны нехта ўстане на паўгадзіны раней?

    — Тады чаму?

    — Я кожную суботу дома?

    — Н-не.

    — А што калі я і зараз тэрмінова спатрэбіўся недзе? Што тады? Хто выратуе цябе? Не, братка. Сёньня размаўляць па тэлефоне будзем толькі па сваёй ініцыятыве. Дарэчы, прынясі яго.

    Бацька цяжка апусьціўся ў крэсла. Венька, цягнучы на плячы, як пугу, даўгі шнур, унёс апарат з прыхожай і прымасьціў яго побач з бацькам на газэтны столік.

    — Не палянуйся — яшчэ паслугу: нешта без каньяку галава не працуе.

    Венька паслухмяна пасунуўся ў кухню.

    — Чаму кілішак адзін? Сам не будзеш, ці што?

    — Не.

    — Апёкся на малацэ, дык і ваду студзіш? Учора трэ было адмаўляцца.

    Венька лінуў каньяк у цыбаты кілішак. Бацька падняў яго, пакруціў у пальцах і са шкадаваньнем апусьціў на стол.

    — Ранавата. Так... — забарабаніў ён па трубцы. — Ад каго пачаць, каб не памыліцца? Ну... — засакатаў дыск. — Мадэста Мітрафанавіча, калі ласка. Хто звоніць? Раўбіч!

    Відаць, Мадэста Мітрафанавіча пайшлі клікаць, бо Раўбіч-старэйшы застыў з чаканьнем на твары. Раўбіч-малодшы спалохана сачыў за ім.

    — Добрай раніцы, даражэнькі Мадэст Мітрафанавіч! Даруй, што турбую ў суботу ды яшчэ так рана. Кажаш, даўно ўстаў? І як шкельца? А я цярплю пакуты. Галава, што бочка з салідолам. Табе сьмешна, а мне балюча. Далібог! Зайздрошчу твайму здароўю.

    Венька не зразумеў, навошта спатрэбілася бацьку хлусьня на самога сябе. На другім канцы дроту, было чуваць, яна выклікала працяглы рогат.

    — Чаго званю? Бачыш, якая справа. Трэ было ўчора спытаць, ды я забыўся. Дзе пасялілі жыльцоў з Вілюйскай? Учора паехаў да знаёмых, а ад іх халупы — рожкі ды ножкі. У квартале “В”? А калі? Тыдні са тры? Дзякую. Не, у домакіраўніцтва не трэба. Сам знайду. Так цікавей. Зблуджу? І гэта ты кажаш мне?

    Бацька паклаў трубку. Усьмешка спаўзла з вуснаў.

    — Едзем.

    Дарога на квартал “В” была яшчэ як сьлед не ўпарадкавана. Сонца, якое ў перадзімнія дні зьзяе асабліва шчодра, пасьпела разагрэць яе, нягледзячы на раньні час. Гразь пырскамі ляцела з-пад колаў, засяваючы шкло чорнымі бубкамі.

    — Дом я ведаю, — сказаў бацька. —Тры тыдні назад ён быў тут адзіны. Твая задача — высьветліць нумар кватэры. Спадзяюся, сьпісы жыльцоў у пад’ездах ужо вісяць. Калі сьпісаў няма — спытацца. А мо... можа, не варта табе? Цьвёрда ўпэўнены, што Афанасьева была без акуляраў?

    — Тата!

    — Добра. Сядзі ў машыне і не паказвай носа. Я пайду адзін.

    Неверагодна ўзрадаваўшыся нечаканаму рашэньню бацькі, Венька з палёгкай уздыхнуў і падаўся ў глыб “Жыгулёў”. Бацька ўзяў з сядзеньня злашчасную сумку і скіраваўся да дома. Ён нёс яе не па-жаноцку — за пас, а як папку — падпіраючы зьнізу далоняй. Так яна зусім не кідалася ў вочы.

    Дом, відавочна, сьпяшаліся здаць, бо высачэзныя палі, на якіх ён узвышаўся, нішто не закрывала. З-пад будынка дзьмуў вецер, перакочваючы папяровае сьмецьце. Палоска асфальту, па якой крочыў бацька, была ўся заляпана гразёю, і ў адным месцы яму прыйшлося нават падняць калашыну. Ён ішоў уздоўж дома, крадком пазіраючы на ганкі пад’ездаў, такі сьцярожкі і сіратлівы, што Веньку да невыноснасьці стала шкада бацьку. А той прыпыніўся ля чарговага пад’езда, сьлізгануў вачыма па кардонцы, прымацаванай узбоч дзьвярэй, і рушыў на ганак.

    Венька лёг на сядзеньне, падкурчыўшы ногі, і, спрабуючы ні аб чым не думаць, заплюшчыў вочы.

    Чакаць давялося доўга. Нарэшце, калі Венька пачаў ужо падрэмваць, бразнулі дзьверцы, і бацька апусьціўся на сваё звычайнае месца.

    — Як завуць твайго Іванова? — спытаў ён, націскаючы на пэдаль.

    — Іванова? Э-э... Якога Іванова? — нечаканае пытаньне Раўбіча-старэйшага зьбіла Веньку з панталыку. Бацька засяроджана разварочваў машыну.

    — Учарашняга.

    — Ну, як жа... Пецем. Ага, Пецем.

    — Ты яго так дрэнна ведаеш?

    — Не, чаму ж? Разам вучымся.

    — А чый гэта Іваноў? Не Багылая Дармідонтавіча?

    — Не ведаю.

    — То, можа, Легентэя Сямёнавіча?

    — Тата, я першы раз пра гэтых людзей чую!

    — Дык хоць скажы, ён гарадзкі ці з раёна?

    — Жыве ў інтэрнаце. А чаму ты пра гэта пыта-ешся?

    — Думка, сын, мільганула. Надзея адна. А каб яна зьдзейсьнілася, вельмі важна ведаць, што гэта за Іваноў. Раскажы ўсё, што пра яго ведаеш.

    — Дык я ўжо расказваў.

    — Няўжо нічога ўласьцівага толькі яму?

    — Не заўважаў.

    — Дружбакі ў яго хто? Сярод гарадзкіх багата?

    — Не ведаю.

    — А як наконт весяліцкага?

    — Здаецца, слаба.

    — Ён што ж, учора цьвярозы быў?

    — Хто яго ведае!

    — Бачу я, ад цябе карысьці, як ад казла малака. Хочаш не хочаш — прыйдзецца ўзяцца за Іванова самому.

    — Навошта, тата?

    — Навошта?..

    Насустрач паказалася даўгая машына з прычэпам, на якім узвышаліся дамавыя панэлі. Бацька прыкусіў губу, вырашаючы праблему: як не сутыкнуцца з гэтым страшыдлам і адначасова не спаўзьці на ўзбочыну ў гразь.

    — Бачыш, якая справа, — павольна пачаў ён, калі за акном мільгануў хваставы сьцяжок прычэпа, — абрабаваная цябе не запамятала.

    — Не запамятала? — узрушыўся раптам Венька. — Няўжо?

    — Сказаць дакладней — не разгледзела. Я такі падумаў, калі ты сказаў, што яна была без акуляраў. Калі жанчына фатаграфуецца ў акулярах — яна не можа без іх абыходзіцца. Выйсьці на вуліцу з няўзброенымі вачамі, значыць, прымусіла неабходнасьць — напрыклад, акуляры згубіліся ці яшчэ што... Карацей кажучы, я падумаў, што ў цемры, ды яшчэ за нейкія паўхвіліны, ды яшчэ ў жаху яна не магла разгледзець цябе.

    — Ды яна й не на мяне глядзела, а на сумку! — уставіў Венька.

    — Я доўга вагаўся: браць цябе з сабой у яе кватэру ці не. Узяць — значыць, праверыць: пазнае ці не. Калі пазнае — адразу на калені і маліць літасьці.

    — Чаму, тата?

    — А на Іванова свайго забыўся? Сам жа казаў, што маўчаць не будзе.

    Злосьць на Іванова працяла Веньку з галавы да ног. Каб не гэты разява, дык увогуле б няма чаго баяцца: грошы аддадзены.

    — Маўчаць Іваноў не будзе, — панура пацьвердзіў ён.

    — Нічога. Хай сабе. У цябе, браце, такое алібі — ачмурэць можна. Яна палічыла цябе за якута!

    Венька папярхнуўся. Чаго-чаго, а такога дарунка ён не чакаў. Недзе ў глыбіні душы тоненька-тоненька, па-камарынаму запела прадчуваньне волі, вызваленьня ад усяго таго жахлівага, якое нават не мела назвы. Яго — бялявага, з малочнай скурай, з ледзь прыкметнымі бровамі — якутка палічыла якутам! Гэта было незвычайнае шчасьце, невымернае, неаплатнае.

    — Не верыш? Мяне самога як аблавушыла. Але ўяві сабе: ідзе жанчына позьнім вечарам, нясе тры тысячы рублёў... Зьняла з кніжкі, каб абставіць новую кватэру, ды затрымалася ў былой суседкі — чай там, цукеркі... На аўтобус не села, бо агледзела, што ў кішэні няма дробязі. Парашыла ісьці да “Сайсараў” — там звычайна дзяжураць таксі, з таксістам жа можна разьлічыцца і дома... Ідзе і дрыжыць, бо вуліца цёмная і раён неспакойны. Можна сказаць, чакае нападу! І раптам — вы з Івановым. Твараў вашых, хутчэй за ўсё, яна на бачыла, а тут ёй яшчэ падалося, што вы абодва крычалі па-якуцку... Трызьненьне, вядома. Вось так.

    — Я, здаецца, і праўда нешта крыкнуў па-якуцку... — Венька чамусьці пачырванеў.

    — Ты што, нахапаўся за год?

    — Скуль жа! Нейкае слова запала ў памяць.

    — Як бачыш. Іншы раз ратуе адно-адзінае слова.

    — Тата, а што ты сказаў ёй, аддаючы грошы? Дзе ўзяў?

    — Не бойся: прозьвішча наша не назваў. Ды ёй і не да прозьвішча было. Узрадавалася — не ведала, куды пасадзіць і чым частаваць. Сказала, што пасьля абеду абавязкова паведаміць са школы ў міліцыю — дома тэлефона нямашака, а ўрокі яе ў другую зьмену.

    — Што паведаміць?

    — Што грошы знайшліся і ёй аддадзены. Ну, тупай.

    Венька так захапіўся размовай, што не заўважыў, як апынуўся ва ўласным двары.

    — А ты куды?

    — Здабываць зьвесткі пра твайго хаўрусьніка. Сядзі дома, не вылазь, да тэлефона не падыходзь. Ну, а калі што — ведаць нічога не ведаеш... Бывай!

    Венька паклыпаў на трэці паверх. Ён стаміўся — устаў занадта рана, ды і алькаголь, які не да канца яшчэ выветрыўся з галавы, пакідаў па сабе тупы боль.

    Ён двойчы павярнуў за сабой ключ і ўтапіў у прабой дадатковую засаўку. Узьнікла думка — не жаданьне, а думка — паесьці. Узьнікла — і зьнікла. Венька ўпаў на канапу.

    Як жа так атрымалася, што ён абрабаваў, а цяпер яшчэ павінен хлусіць? Ці не занадта для неблагога, па сутнасьці, чалавека, якім лічыў сябе Венька?

    Такі ўжо, відаць, яго лёс. Ён не сам выбіраў Іванова — Іванова абрала жэрабя. А каб выпала ісьці хлопцу востраму, спрытнаму? Той бы і ад глупства перасьцярог, і сам не папаўся.

    Чаму прыліп ён у момант той да зямлі, чаму стаяў, калі трэба было ўцякаць і ўцякаць? Віны за сабой не чуў? Канечне, яму што? Ён грошай не адбіраў.

    А як жа тады закон таварыства: сам гінь, а сябра ратуй? Вось забралі яго, павялі ў міліцыю. Ці паламаўся хаця б для прыліку перад тым, як назваць яго, Венькава імя?

    Прадаў і пайшоў сабе спаць спакойна. Шчэ і гарэлку, купленую на Венькавы грошы, выжлукціў...

    “Ку-ку”, — пачулася ў пярэдняй.

    “Усё, — сьцяўся Венька, — па мяне”.

    Куваньне паўтарылася, яшчэ і яшчэ раз, стала амаль бесьперапынным. “Каб мне столькі гадоў жыць”, — горка ўсьміхнуўся Венька. А можа, бацька? Ключ у яго, вядома, ёсьць, але ж Венька зашчапіў дзьверы на засаўку. Венька скінуў пантофлі і на пальчыках прадыбаў у пярэднюю.

    — Няма, нікога няма, я ж казала вам, — пачуўся з-за дзьвярэй дзявочы голас.

    — Калі тэлефон маўчыць, гэта яшчэ не сьведчыць, што гаспадароў няма. Тэлефон можа быць сапсаваны, — сярдзіта адгукнуўся другі — хлапцоўскі.

    — Паспрабуем яшчэ раз, — сказала дзяўчына, і Венька пазнаў голас: гэта была яго ўчарашняя суседка!

    — “Ку-ку”, — зноў загаманіў званок, і Венька, не помнячы, што робіць, адкінуў засаўку.

    На пляцоўцы стаялі ўтраіх — дзьве дзяўчыны і хлопец. Усіх Венька ведаў у твар: з імі ён весяліўся ўчора. Хлопца, здаецца, звалі Аргысам, а дзяўчат... Венька пачырванеў: адна сапраўды была той самой.

    — Ты тут? — зьдзівіўся Аргыс — А мы ўжо надзею страцілі. Ты аглух, ці што?

    — Спаў, — зманіў Венька, хаваючы вочы. — Праходзьце.

    — А мы табе цэлую раніцу тэлефонілі, — сказала ўчарашняя суседка, з цікавасьцю азіраючы кватэру.

    — Званілі? А адкуль жа нумар узялі?

     — Ну, гэта зусім няцяжка, — засьмяялася дзяўчына. — Па-першае, існуе бюро даведак. А па-другое, пазнаеш?

    Яна працягнула Веньку шматок паперы з нумарам, напісаным, безумоўна, яго рукой. Венька зноў сумеўся.

    — Праходзьце, праходзьце, — замітусіўся ён. — Вось сюды. Гэта мой пакой. Сядайце. Зараз кавы згатую.

    — Шчыра кажучы, нам няма калі, — пахмурна азваўся Аргыс — Ды і абутак у брудзе.

    — Ну, абутак можна зьняць! — прамовіла другая дзяўчына, хітравата паглядваючы па Венькаву каханую. — Скідвай туфлі, Верка.

    “Вера! Яе завуць Вера!” — узрадавана ўспомніў Венька. Ён галёпам памчаўся ў кухню.

    — Не трэба, Раўбіч! У нас сапраўды няма часу! — крыкнуў Аргыс. Венька з недаўменьнем і трывогай павярнуў назад.

    — Дык чаго ж вы прыйшлі, калі не хочаце і паўгадзіны пасядзець?

    — Бачыш, мы шукаем Іванова. Як пайшоў учора з табой, так і няма. А ўжо дванаццатая гадзіна. Мы думалі, ён да цябе начаваць пайшоў.

    — Не... — разгублена сказаў Венька. — Пра гэта і гаворкі не было.

    — Дзе вы разышліся?

    — Мы...— марудна пачаў Венька, баючыся ляпнуць не тое, — мы, вядома, пайшлі ў рэстаран, бо магазыны ўсе былі ўжо на замку. Крыху пасядзелі.

    — Шмат пілі?

    — Ды не сказаць, каб надта. Так, па сто.

    — Ну, а далей?

    — Далей агледзелі, што грошай у нас толькі на адну пляшку. Купілі. Выйшлі з рэстарана. Я... я і падумаў, што аднае паўлітэркі на такую кампанію мала. І... сказаў Іванову, што іду дадому. Так і зрабіў. А пляшка ў яго засталася. Болей я яго не бачыў.

    Голас Венькі зьлёгку трымцеў.

    — Кепска, — сказаў Аргыс. — І навошта ты яго з бутэлькай кінуў...

    — А што з таго? Ён, здаецца, не быў п’яны.

    — Гэта толькі здаецца. А ўвогуле Пецька хлопец гарачы, толькі зачапі — адразу ў бойку.

    — Ніколі б не падумаў! Такі спакойны...

    — Гэта ён цяпер спакойны. Трымае сябе ў кулаку. Тры гады назад, у сваім саўгасе яшчэ, да ўмоўнага пакараньня даскакаўся. Цяпер, што б ні зрабіў — літасьці не дачакаецца.

    — А тут яшчэ маці прыехала, — сказала Вера.

    — Чыя?

    — Пецькава. Мы пакуль не гаворым, што ён зьнік.

    — Ну, хопіць марных размоў. Трэба шукаць. У міліцыі ці ў бальніцы, — ступіў да дзьвярэй Аргыс.

    — Ты з намі пойдзеш? — запытальна зірнула на Веньку Вера.

    — Я? Вядома, пайду! — вырвалася ў Венькі, нібыта і сапраўды ўсё было так, як ён расказаў, і ён мае права шукаць Іванова.

    — Дык апранайся.

    Чорныя вочы прыцягвалі Веньку, і ён радасна адчуў, што пошук Іванова для яе толькі прычэпка, што ёй цікавы ён, Венька. О, каб сапраўды ўсё было так, як ён расказаў!

    Венька ўздыхнуў.

    — Зусім забыўся. Хутка бацька прыедзе, а ў яго ключа ад кватэры няма.

    — Нічога, управімся і без цябе. Бывай!

    І Венька зноў застаўся адзін. Але гэта была іншая адзінота, з новымі думкамі і пачуцьцямі.

    Выканаўшы наказ бацькі, ён двойчы зманіў сваім аднакурсьнікам: першы раз — калі расказваў пра ўчарашняе, другі — калі адмаўляўся шукаць Іванова. Двойчы схлусіў за такую кароткую размову! Схлусіў так, што прыйдзецца гэта рабіць і надалей. Хлусіць перад многімі і многімі людзьмі: у міліцыі, перад судом, перад Івановым.

    Дарэчы, куды ён зьнік? Дзе ён зараз? У міліцыі? Але чаму? Ён жа ні ў чым не вінаваты.

    Ён стаяў убаку, да жанчыны не набліжаўся. На допыце ён мог бы сказаць: ведаць нічога не ведаю, хто рабаваў — не бачыў і пазнаць не здолею, бо быў п’яны.

    Мог?.. А ці ж не зьвязаў яго Венька сваім недарэчным крыкам: “Іваноў! Бардыбыт!”

    Гэта ты ведаеш, што Іваноў ні ў чым не вінаваты. Там жа лічаць, што ён нароўні з табой саўдзельнік рабунку.

    Грошы... Тры тысячы рублёў! Калі б Іваноў назваў яго імя, міліцыя б раней даехала да яго дома, чым Венька дабег.

    Дык што? Іваноў не назваў яго імя? Таму яго і трымаюць там?

    А бацька памчаў зьбіраць пра яго зьвесткі.

    Які б дурны ні быў Венька, ён добра разумеў, што менавіта патрэбна бацьку: такія факты з жыцьця Іванова, каб, нагадаўшы іх, можна было ўсклікнуць: “Таварышы! Каго вы слухаеце? Ці ж можна верыць чалавеку, які зрабіў тое і тое? Паклёпнічаючы на Раўбіча, ён выгароджвае хаўрусьніка”.

    Ну што ж, такі факт ёсьць. Умоўнае пакараньне — не жарты. Міліцыя, суд павераць Веньку. Але ці стане яму ад таго лягчэй?

    Заскрыгатаў замок, рыпнулі дзьверы — вярнуўся бацька. Ён увайшоў, як звычайна — без вялікага шуму, але і не крадком. Так ходзяць па зямлі людзі, якія ведаюць цану сабе, якіх не выкіне з сядла ніякая выпадковасьць.

    — Ну і суботу паднёс мне, шчанюк, — сказаў бацька без асаблівай злосьці, наліваючы каньяк з ранішняй бутэлькі. — Куды толькі не давялося стукацца. Нават у міліцыю. Па лязе нажа, можна сказаць, хадзіў. Цяпер і сербануць можна.

    Ён зморшчыўся і перакуліў кілішак у рот.

    — Твой Іваноў — надзвычай шэрая асоба. Пра яго ніхто нічога не можа сказаць: ні добрага, ці благога. Нават Фядот Амагоевіч, твой дэкан.

    — Ён не ведае, што Пецька ўмоўна пакараны за бойку?

    — А што, такі факт існуе? Чаму ж ты раней не сказаў?

    — Я сам толькі што даведаўся.

    — Не выходзячы з дому?

    — Угу.

    — А ты, выходзіць, яшчэ большы Мюлер, чым я Штырліц. Сур’ёзны факт, сур’ёзны... Але, можа, ён і не спатрэбіцца. Табе, браце, другі раз пашанцавала! Ён цябе ў міліцыі не назваў.

    — Што ж яму будзе?

    — А што можа быць? Патрымаюць, пакуль Саргылана Пятроўна не паведаміць, што грошы знайшліся.

    — I ты думаеш, усё?

    — Навошта ён ім? Хаця... гэтае ўмоўнае пакараньне... Калі пра яго стане вядома, да хлопца могуць прычапіцца. Але табе хвалявацца няма чаго. Калі ён цяпер і назаве цябе, дык гэтак будзе выглядаць як разьлічаны паклёп: ты ж яму не сябар, навошта было маўчаць гэтулькі часу? Да таго ж, Афанасьева яшчэ ўчора заявіла дружыньнікам, што яе абрабаваў якут, што вы — паўтараю, абодва крычалі па-якуцку. А ты школу канчаў у Мінску. Кожны твой аднакурсьнік скажа, што ты па-якуцку ні бум-бум.

    — Дык што ж, выходзіць, адказваць за ўсё будзе Пецька?

    — Якое там адказваць? Вядома, калі кіравацца літарай закона, тут адразу дзьве віны: саўдзел у рабунку і ўтойваньне саўдзельніка. Але нічога. Мы яго выцягнем. Як толькі яго адпусьцяць, я з ім пагавару. І не толькі з ім.

    — Калі ж яго адпусьцяць?

    — Я ж кажу: калі пазвоніць Афанасьева.

    — А яго маці чакае...

    — Якая маці?

    — Пецькава. Прыехала з раёна. А Пецькі няма.

    — Ён вялікі дзівак, твой Пецька. Калі б хацеў цябе па-сапраўднаму выгарадзіць, сказаў бы, што апынуўся побач выпадкова, нікога і нічога не ведае, ды і стаяў на сваім. Як толькі б грошы знайшліся, яго адпусьцілі б і болей не ўспомнілі. А ён адразу ж выклаў: сумка аказалася ў руках майго таварыша выпадкова, а называць яго не буду, бо ўпэўнены, што ён прынясе ў міліцыю сам. Ну як? Панясеш? Ха-ха!

    Венька не адгукнуўся на жарт.

    — Я ўсё думаю: чаму ён так сказаў? Відаць, зразумеў, што пасьля слоў Афанасьевай яму ніхто і не паверыць, калі назаве цябе.

    — Тата, я думаю, што гэта нядобра.

    — Што нядобра?

    — Невінаваты церпіць, ратуючы вінаватага. А вінаваты, замест таго, каб ратаваць невінаватага, шукае спосабу ўтапіць яго. Што гэта?

    — Гэта жыцьцё, сынку! — бацька паблажліва тузануў Веньку за віхор.

    — Не хачу такога жыцьця. Не хачу пакутаваць да сьмерці за ўчынак, зроблены ў васемнаццаць год.

    — Што ж прапануеш?

    — Пайду і адкажу за ўсё сам.

    — Ты ашалеў!

    Бацька падхапіўся з канапы і захадзіў па пакоі. Наваксаваны паркет трашчаў.

    — Ты ашалеў, — з нейкім незнаёмым подсьвістам гаварыў ён. — Ісьці ў міліцыю цяпер, калі няма ніякіх сумненьняў, што ты ў бясьпецы! Згодны, усё гэта малапрыемна пахне. Але ж іншага выйсьця няма! Ці, можа, да гэтага часу лічыш сябе хлапчуком, якому ўсё даруюць? Май на ўвазе: ты паўналетні і будзеш адказваць па ўсёй строгасьці закона. Ты вось пра яго матку непакоісься, а на сваю забыўся? Што стане з ёй, як сядзеш у астрог?

    — Але чаму — сядзеш? Грошы ж мы аддалі.

    — Ты грошай не аддаваў.

    — Ты аддаў, якая розьніца.

    — Кажу табе: грошай ты не аддаваў.

    — Што ты хочаш сказаць? Ты не аддаў сумку?

   — Аддаў. Я! Я, а не ты. Цябе яна і не бачыла. А ведаеш, што давялося мне дадаць на словах?

    — Што?

    — Што, едучы з дачы, я ўбачыў хлопца. ён бег з жаночай сумкай у руках. “Стой!” — закрычаў я, павялічыў хуткасьць і штурхнуў бампэрам. Тады уцякач — гэта, значыць, ты — кінуў сумку і зьнік. Зразумеў? Ты не сам кінуў, цябе прымусілі кінуць!

    — Ты калі гэта прыдумаў: для Афанасьевай ці зараз, каб мяне напалохаць?

    — Веніямін!

    — Тата, мне Іванова шкада. ён сапраўдны таварыш. І несумненна сядзе.

    — Табе што ж, Іваноў за роднага бацьку даражэйшы?

    — Пры чым тут ты? Не цябе ж судзіць будуць. Мяне.

    — А я, мяркуеш, убаку застануся? Нада мной суда не будзе? Ты што ж, мяркуеш, чалавек на маёй пасадзе мае права на сына-рабаўніка?

    — Тата, ну што твая пасада? Іваноў жа сядзе.

    — Сем гадоў кручуся, як вуж, на краі сьвету, па цагліне будуючы сваю рэпутацыю. Для цябе ж, для маці! А цяпер што? Ізноў нанова, на новым месцы? Праз глупства тваё! Ты павінен быў так паводзіць сябе, каб праз цябе на мяне ніводная парушынка не ўпала. А ты — што зрабіў? Што зьбіраесься рабіць? Ды калі выплыве, як я сёньня дзеля цябе душой крывіў — што са мной будзе?

    — Выходзіць, ты не мяне ратаваў сёньня. Ты сябе ратаваў.

    — Так. Так! І ведай, калі ты пойдзеш у міліцыю, усё — я дзеля цябе пальцам не паварушу. Быць прынцыповым у адносінах да ўласнага сына — маё адзінае выратаваньне.

    — Тата, мне страшна.

    — Нарэшце.

    — Ад тваёй подласьці страшна.

    — Ці тое яшчэ ў жыцьці пабачыш.

    — І ўсё-такі я іду.

    — Запамятай: у цябе ніводнай зьмякчальнай акалічнасьці! Нат з пакаяньнем і то спазьніўся.

    — Не трэба мне зьмякчальных акалічнасьцяў. Венька кінуўся за дзьверы, апранаючы на хаду пінжак. ён не бачыў ужо, як бацька падышоў да акна і доўга глядзеў у двор, абапёршыся на падаконьнік.

    — Ах ты шчанюк! Смаркач! — сказаў ён услых. — Паказаў характар.

    У голасе яго гучалі сум і адабрэньне. Ён вярнуўся да стала, лінуў у кілішак:

    — Прыйдзецца шукаць адваката.

                                                                       АСЯТРЫНА

    Пад нагамі бялеў, жаўцеў, шамацеў востраў — яго ўласны. Яго ўласны на суткі роўна.

    Востраў як востраў — звычайная выспа над халаднаватым блакітам ракі. Доўгая выспа, па форме і афарбоўцы — рознакаляровая рыбіна, зарослая белаю, чорнай, чырвонай лазой. Такіх на Лене — як акунёў у яе глыбінях. Але гэтая выспа была бязьлюднай. І на правах першаадкрывальніка гаспадарыць тут мог толькі ён, Сьцяпан Мікалаевіч Гесь.

    Сьцёпка сонечна ўздыхнуў. У раскалыханай хвалямі далечыні, то зьнікаючы з воч, то ўспыхваючы сьвяточна, бегла “Ракета”. Тры мінуты назад махалі насоўкай з рубкі яе, і вось сама яна стала хусьцінкай, напятай брызам.

    Там, у зашклёным пэнале, трымае штурвал у руках, парэпаных ад штодзённай працы, чалавек, што даў Сьцёпку прозьвішча сваё і сваё імя — тое імя, якое ідзе ў чалавека за ўласным.

    Шмат гадоў карыстаўся Сьцёпка прозьвішчам, не ведаючы, адкуль яно. Маці звалася Капыловай, а Гесяў ні сярод родных, ні знаёмых ніводнага не было. І па бацьку імя даводзілася калі-нікалі называць, але яно заўжды было для Сьцёпкі пустым гукам, бо імя па бацьку было, а бацькі — не.

    І вось, у апошняй чвэрці шостага кляса гук гэты ўзяў ды ператварыўся ў круглатварага лысаватага дзядзьку, свойскага, шчодрага. Сьцёпка адразу прызнаў бацьку, не распытваючы, дзе быў. І атрымаў узнагароду — востраў. Капітан “Ракеты” меў астравы.

    Востраў!

    Проста тут, дзе ссадзілі, Сцёпка застацца не мог; стромкі сыпучы бераг — засопся аж, выбягаючы наверх; як з такога рыбачыць? У вушах прагучаў далёкі, нібы праз дэтэктарны трэск голас бацькі:

    “Перш, чым шукаць месца для закідушак, адзнач тое, дзе сыдзеш”.

    Сьцёпка азірнуўся. Крокаў за пяць, учапіўшыся ў курганок мускулістымі каранямі, драмаў камель невядомага жылістага дрэва. Ні шматка кары не было на ім, прынесеным сюды вясновай паводкай ці не ад самых вытокаў Лены? Несла, несла старога тысячы міль, аж покуль не зачапіўся ён за Сьцёпкаву выспу, не ведаючы, што стане яго маяком. Ён мудра грэўся на сонцы, падстаўляючы промням расколіны адгабляванага вадой ілба.

    Сьцёпка штурхнуў камель нагой: ці трывала трымаецца. Не варухнуўся. Тады Сьцёпка змахнуў нажом лазовую галінку і ўвагнаў яе ў расколіну. Вецер гайдануў вузкае лісьце, нібыта вандроўнік-камель і праўда зазелянеў.

    Сьцёпка ўскінуў на плечы рукзак, падхапіў вядро. Бусьлянячыя падгалістыя ногі ў гумавых ботах лёгка панесьлі яго над беражком. Раптам яго асьляпіла: лазовы густы маладняк пабег убок, а перад ім, аж да самага гарызонту, распасьцёрся гасьцінны пляж, абмыты і прыгладжаны, нібы спэцыяльна падрыхтаваны для стрэчы.

    — Го! — абамлела прашаптаў Сьцёпка. — Гэта ж колькі закідушак можна паставіць!

    Ён хуценька кінуў рукзак на пясок і пачаў разьвязваць яго, але аднекуль здалёк зноў пачуўся голас бацькі:

    “Не забудзь наладзіць сонечны гадзіньнік”.

    Сьцёпка прыдзірліва выбраў дзьве роўныя лазіны, зрэзаў і абцерабіў. Уваткнуўшы адну на высокім месцы, ён паклаў другую на цень кійка і старанна ўтаптаў у пясок, каб не здзьмула ветрам. Так ён адзначыў час свайго зьяўленьня тут.

    Цяпер можна было брацца за галоўную справу. Сьцёпка пашкадаваў, што ў яго ўсяго дзьве закідушкі. Не прывык да такога раздольля! Пад Якуцкам, за Табагой, дзе звычайна рыбачыў з Кешкам — такім жа бязбацькавічам, як сам, іншы раз і з адной цяжка ўклініцца між людзьмі. Даўней запаведны рыбацкі куток, Табагінскі мыс за некалькі гадоў ператварыўся ў гарадзкі пляж: дарогу з Якуцка заасфальтавалі. Трыццаць пяць кілямэтраў — хіба адлегласьць для “Жыгулёў”?

    Нічога. Цяпер у Сьцёпкі такі транспарт, за якім “Жыгулям” не ўгнацца. Хай паспрабуюць — на гэты востраў хаця б!

    Прыкра, што Кешка ў лягеры, так прыкра за Кешку. Ды і Сьцёпку аднаго бацька ледзь згадзіўся ссадзіць...

    Сьцёпка добра ведаў, што ён рыбак несур’ёзны і не абражаўся, калі Кешка казаў так. У Кешкі закідушкі — любата: кожнае матавіла наждаком адшліфавана, для кожнай асобны цэляфанавы пакет, для кручкоў ямачкі танюсенькім шылам выціснуты... У Сцёпкі — усё кучай, як сашчэпяцца ў рукзаку кручкамі — не разблытаць, не разарваць. У Кешкі — рыдлёўка сапёрная, нажніцы, абцугі, ліхтарык — рыбацкія рэчы, як ні дзіўна! У Сьцёпкі — нічога свайго, толькі Кешкава. Таму і ўлоў: у Кешкі — дваццаць яльцоў, у Сьцёпкі дзесяць, у Кешкі шчупак, у Кешкі мянтуз, у Сьцёпкі — нічога. Але Сьцёпка не сумаваў. Верыў ён, што настане некалі і яго час. І вось настаў. Прыкра толькі, што без Кешкі. Хай сабе Кешка і тут бы злавіў удвая больш...

    Закідушкі закінуты. Што ж цяпер? Можа, чарга палаткі?

    Сьцёпка прыслухаўся.

    “Палатку паставіш пад вечар, калі як сьлед прагрэецца пясок. У кустах — на выпадак ветру...”

    Сьцёпка скрыжаваў на грудзях рукі, павярнуўшы твар да таго берага. Нязвычна гэта было: трошкі чорных дрэў, за імі — густая шчэць лазы, за той — недасяглыя, ледзь накінутыя на блакіт горы. І — ні даху, ні слупа. На ўсім вялізным сонечным прасторы ён чакаў шчасьця адзін. Зеленавата-жоўтае і вастрарылае, як шчупак, плыло над Сьцёпкам воблака.

    Першай жа рыбай, што села на кручок, аказаўся асетр.

    Сьцёпка ніколі не лавіў асятра, не бачыў яго на ўласныя вочы, але адразу пазнаў здабычу. Даўжынёй у дзьве няпоўных чвэрці, гэта быў асетр-падлетак, асетр-дзіця. Але Сцёлка не ведаў таго, і рыбка здалася яму волатам-рыбінай.

    То сярдзіта сьціскаючы, то разяўляючы белую пашчу, асетр па-дзеркачынаму крумкаў, патрабуючы волі. Ён нібыта ведаў, што ахоўваецца дзяржавай і, нягледзячы на дзіцячы ўзрост, пагражае рыбаку сотняй штрафу.

    Сьцёпка бачыў не раз плякаты, што грозна загадвалі выпусьціць асятра адразу ж, як зловіш. Але ж і ў аўтобусе на тое, каб узяць білет, даецца цэлы прыпынак. Калі яшчэ трапіцца такое дзіва? Мо і ніколі! Сьцёпка марудзіў з выкананьнем свайго грамадзянскага абавязку, каб лепей запамятаць рыбу.

    Па баках і хрыбце рудаватай істоты ішлі рады чорных калючак. Вось чаму, як кажуць, асетр жыве стагодзьдзе! Хто яго такога праглыне? Дзіўны круглы рот чамусьці зьнізу. А там, дзе рот у звычайнай рыбы — ці то птушыная дзюба, ці то парсюковы лыч. Навошта ён асятру?

    Сто гадоў жыве асетр. Вось адпусьціць Сцёпка яго, і ён перажыве Сьцёпку. Ну што ж! Хай жыве. Іх жа, пішуць, так мала сцалела!

    Сьцёпка прыціснуў да пяску галаву асятра і асьцярожна вызваліў кручок. Асетр павярнуўся на жывот і папоўз у ваду, узорваючы пясок плаўнікамі. Хвіліну, нібы адсопваючыся, пастаяў на месцы, а потым матлянуў бумэрангам-хвастом і зьнік.

    Што ж за рыбацтва будзе, калі пачынаецца асятром? Сьцёпка пакруціў галавой і найшоў да другой закідушкі. Тут яму кінулася ў вочы, што прылады свае паставіў занадта блізка адну ад адной: моцна ж сядзела ў ім табагінская цесната! Ён выкапаў з пяску матавіла, вырваў кіёк, да якога прывязаў лёску, і павёў снасьць, не вымаючы з вады. Лёска напялася, быццам на другі канец яе замест стограмовага грузіла нехта падвесіў гіру.

    Гэта быў асетр, велічынёй прыблізна з першага. Чаму ж ён здаўся такім цяжкім? Сьцёпка са зьдзіўленьнем агледзеў, што кручок тырчыць не з губы, а з анальнай адтуліны! Відаць, круціўся, круціўся вакол чарвей ды і засёкся жыватом. Цягнуць яго, такім чынам, прайшлося хвастом уперад, асетр чапляўся за дно ўсімі калючкамі, скошанымі назад, таму і здаваўся пудовым. Сьцёпка засьмяяўся і шпурнуў няўдачніка ў Лену.

    Зноў закінуўшы снасьць, Сьцёпка пайшоў да першай закідушкі. Лёска гайдалася на вадзе не ўпоперак — уздоўж берага! Па абодва бакі кійка! Можна было падумаць, што Сьцёпка пакінуў яе незакінутай, а жартаўніца-хваля ўзяла ды зьлізала. Так стограмовы камяк сьвінцу ганяць сюд-туд магла толькі буйная рыба! Можа, шчупак?

    І зноў пад нагамі хлопца рудаватым кракадзільчыкам завалтузіўся асетр. Сьцёпка нагнуўся, каб вызваліць кручок, і з вясёлым недаўменьнем пляснуў у далоні каля насатай пысы асятра чарнелі два грузілы. Гэта быў факт неверагодны — і ўсё ж факт: Сьцёпка злавіў адну і тую ж рыбу на дзьве закідушкі!

    Выкалупваючы з храсткаватай губы асятра два кручкі, Сьцёпка раптоўна ўспомніў, нібыта хваляй выкінула да ног:

                                                  Жывую лавіць асятрыну...

    Што гэта? Што? Сьцёпка зморшчыў лоб: аднекуль з дзяцінства разам з цукеркамі, драўлянымі конікамі і размаляванымі вокладкамі кніжак выныралі радкі:

                                                  Я буду карміцца зярністай ікрой...

                                                  Катацца на тройках над Волгай-ракой...

    Дык гэта ж дачка містэра-Твістэра! Сюзі. “Выдатна! — сказала дачка яго, Сюзі — Давай у Савецкім пабудзем Саюзе”. Ну і сьмешная дзеўка. Ці ж бывае жывой асятрына? Асятрына — гэта калі асетр ужо не асетр, а страва. Вунь ён які жывы! Ухітрыўся да дзьвюх закідушак пасьпець. Праглынуў чарвяка, папаўся, ды і пабег разам з грузілам да другой закідушкі. А асятрына — не. Асятрына грузіла не пацягне...

    Каб асетр стаў асятрынай, трэба пазбавіць яго вады. Кідай хутчэй. Задыхнецца...

    Наступным злавіўся такі асетр, што Сьцёпка не здолеў выцягнуць. Чарнасьпінная, даўгая, з тупым, нібы сьпілаваным, лычам, ля самога беражка рыбіна грозна страсянула галавой, і Сьцёпка пахіснуўся — так нечакана лёгка высьлізнула з вады грузіла. Апусьціўшыся на калена, каб насадзіць сьвежых чарвей, ён сьвіснуў: сярэдні кручок аказаўся без джальца. Рыба зламала кручок!

    Потым рака ўдружыла нешта такое, чаго Сьцёпка доўга не мог скрануць з месца. Стараючыся цягнуць без рыўкоў, каб не прыйшлося зноў мяняць кручок, Сьцёпка чуйна прыслухоўваўся пальцамі, што дзеецца на другім канцы закідушкі. Там нешта варушылася марудна, нераўнамерна.

    Калі асетр паказаўся з вады, Сьцёпка войкнуў: у рыбіны было дзьве галавы! Тут жа ўбачыў ён і другі хвост. Два асятры!

    Сьцёпка цьвёрда ўпэўніўся, што варта закінуць снасьць зноў — і будзе асетр. Ён пераносіў кійкі ўправа, улева, закідваў бліжэй і далей — адусюль да яго ішлі асятры. Гэта была гульня, у якой, здавалася Сьцёпку, ніхто не прайграваў: ён адпускаў асятроў, як толькі зьнімаў з кручка. Ён вяртаў іх рацэ, што ўжо пачала цямнець, па-рознаму: то кідаў з-за пляча, то апускаў пяшчотна, трымаючы за тонкі мускулісты хвост, то клаў галавой у ваду, пакідаючы хвост на сушы, і з зычлівай усьмешкай сачыў, як асетр паўзе, а за ім імгненна залізвае вадой глыбокую перлавічную баразну.

    Сьцёпка прыскокам бегаў ад закідушкі да закідушкі. Ён ужо навучыўся ўгадваць, калі асетр паквапіўся па прынаду: аб гэтым сьведчыла лёска, якую падсечаны асетр зводзіў да берага. Буйнейшыя ўсплывалі напаверх і білі хвастом па вадзе — нібыта ўзрывалася бомба. Адзін дык нават пайшоў па паверхні да Сьцёпкі, як качка. Сьцёпка трыюмфаваў. Штаны яго ўзмакрэлі ад пырскаў, з ускудлачаных валасоў сыпаўся пясок, рукі, абдзёртыя наждачнай скурай асятроў, гарэлі. “Жывую лавіць асятрыну...” Ну і Сюзі! Ну і дачка мільянэра!

                                                                              * * *

    І толькі пад ліпеньскімі зорамі, падобнымі да сіговых лускавінак, павячэраўшы бляшанкаю сайры і ўжо забраўшыся ў спальнік, Сьцёпка раптоўна падумаў, што застаўся без рыбы, што за ўвесь сёньняшні дзень нічога, акрамя асятроў, не злавіў.

    Гэта так уразіла яго, што ён вылез з палаткі, падкінуў у агонь ламачча і навобмацак пайшоў да вады. Шлях у сутоньні здаўся бясконцым. Нарэшце пясок пад босымі нагамі павільгатнеў. Спусьціўшыся ніжэй, Сьцёпка ледзь не спатыкнуўся аб зоры, што мігцелі ў круглай выкрайцы неба. Ён закасаў рукаво, пабоўтаў у вядры. Вада добра сагрэлася за дзень і яшчэ не астыла. Сьцёпка ўздыхнуў і невядома навошта памяняў ваду. Потым даволі ўпэўнена — вочы прывыклі ўжо да цемры — падышоў да закідушкі, пастаўленай на ноч, і памацаў лёску. На другім канцы паціху заторгала дробная рыбка. Несумненна, гэта быў не асетр, гэта была рыба, якую можна ўзяць, і Сьцёпка з натхненьнем пацягнуў жылку. Але ельчык, ці джгір, чыё тузаньне так усхвалявала Сьцёпку, сарваўся з кручка, і закідушка прыйшла пустая.

    Расчараваны хлопчык так-сяк начапіў пры зорным сьвятле чарвякоў. Другую закідушку ён правяраць не стаў і пабрыў да вогнішча, што густа-чырвона сьвяцілася праз лазьняк. Па дарозе ён балюча выцяў босыя пальцы аб тонкі падступны пянёк і вярнуўся да палаткі зусім засмучаны.

    Цемра не маўчала. То недзе чуліся нібыта крокі, то ў глыбіні вострава нешта рыкала, то ашалела ціўкала птушаня — мо з гнязда ўпала, мо без прычыны... Не, у прыродзе без прычыны голасу нішто не падае. Так скуголяць у час небясьпекі — якой?

    Сьцёпка зашыўся ў спальнік. Ну, скажы ты, як прыкра, што Кешка ў лягеры!

    Страшна было засынаць, а так хацелася... Сьцёпка ж не спаў надоечы ноч, каб не правароніць адыход “Ракеты”. І вось, калі ласка: за ўвесь дзень не ўзяў ніводнай рыбкі. Лавіў забаронных асятроў, а навошта яны? Хто паверыць, што ён дзьвюма закідушкамі выцягнуў трыццаць двух асятроў, калі ў вядры ні плоткі — хаця б з аловак?

    А ў “Ракеце”, у рубцы, жартавалі: “Што будзеш рабіць, рыбак, як асятра падсячэш?” “Ты яго за вочы, іначай вырвецца!” “А па-мойму, за вушы надзейней”. “Якія вушы? — зьдзівіўся Сьцёпка. — Ці ж у рыбы вушы?” Рогат... “У вядры не трымай, у рукзак кладзі. А то рыбнагляд...” Усе гэтыя жарты неяк спакойна перапыніў бацька: “Мы не такія...” Сказаў — рукі не зьняў са штурвала, вачэй не адвёў ад ракі, нягучна сказаў, а Сьцёпка добра пачуў і добра запамятаў. “Мы не такія...” А адзін, у капітанскай форменцы, пасур’ёзнеў, да Сцёпкі:

    — Значыць, не будзеш браць?

    — Не.

    — Ну і правільна. Возьмеш ты, а адказваць бацьку.

    Як шкада, што нельга ўзяць хаця б аднаго. Каб пахваліцца. А пахваліўшыся, можна і адпусьціць.

    Сьцёпка на карачках вылез з палаткі і пазяхнуў. Сонца не ўстала яшчэ, але было недзе блізка. Там, дзе яно рыхтавалася ўзысьці, неба буяла чырвоным і жоўтым. Трошкі вышэй фіялетавае воблака, даўгое і дзюбастае, як якуцкі нож, аблямавалася барвай. З поўначы дзьмуў сьцюдзёны сьвітальны ветрык. Сьцёпка перакінуўся праз галаву, набраўшы ў валасы пясок, і пайшоў да закідушак.

    Не тупое супраціўленьне асятра — не, частае торганьне працяла пальцы яго нібы электрычным токам. Акунь? Буйная плотка? Што яшчэ можа быць? Лёска звар’яцела пабегла на бераг. І вось рыба выскачыла з вады — так тузануў Сьцёпка апошнім разам, што яна мэтры тры праляцела над берагам, вохнулася галавой, на імгненьне замёрла, але тут жа ўзьнялася ў паветра. Сьцёпка адкінуў яе ботам яшчэ далей ад вады. У рукі здабычу ён узяў толькі тады, як яна заціхла. Рыбіна ўся спавілася лёскай, усе тры кручкі сядзелі ў яе серабрыстым, шырокалусковым целе. Таўшчынёй яна была такая, што хлопец не змог абхапіць далонямі. Пад жыватом малінай чырванелі плаўнікі.

    “Дык гэта ж язь!” — узьняў улоў над галавой Сьцёпка.

    “Язь!”

    Вада ў вядры за ноч настыла, нібы ў халадзільніку — яе не трэба было мяняць, не трэба. А мо памяняць? Для такой здабычы... Сьцёпка сунуў жменю ў раку — не, у Лене вада цяплейшая, з поўдня прыйшла. Сьцёпка ўціснуў покрыўкай у вядро язя. Тут жа грукнула звонка — покрыўка пакацілася ў Лену. Падхапіўшы, Сцёпка прыгнёў яе каменем. Язь спачатку прыціх, а потым зноў хлабыснуў па вядры.

    “Старайся, старайся!”

    Дзень пачынаўся шчасьліва.

    Другая закідушка прыйшла з пустым кручком, і Сьцёпка падумаў, што больш, апрача асятроў, нічога не зловіць. Бяда невялікая. Хопіць яму і язя. ён пайшоў туды, дзе ўзыходзіла сонца.

    Па другі бок вострава рака была амаль такой жа ў шырыню, але мялейшай: за ўвесь учарашні дзень тут не прадудзела ніводнай пасудзіны, нават маторкі. Палосы сухога пяску, як ледзяшы, што зьвісаюць з даху, уразаліся ў пратоку на трэць. Сьцёпка сеў на пясок, прыплюшчыў вочы. Сонца кацілася пад гарызонтам, нібыта яму не хапала моцы прарваць гэтую ўяўную лінію. Але неба было ўжо не барвовым — жаўтава-хрысты квач мазануў па ім направа і налева, і фіялетавае воблака ў новым сьвятле стала аранжавым. Цёплая, як сырадой, вада таксама сьвяцілася жоўтым — быццам з вялізнага гарлача лінулі ў яе малочных вяршкоў. Сьцёпка чытаў, што калі сонца ўзыходзіць, яно вялікае, чырвонае, і на яго можна глядзець. Што ж, можа, так і бывае дзе-небудзь — тут, пад бокам Палярнага круга, першы ж прамень дня так кальнуў Сьцёпку ў зрэнкі, аж пырснула сьляза. А калі сьвяціла — маленькае, жоўтае, як хакейны мяч, — высунулася напалову, Сьцёпка пачаў сьлепнуць. Ен пабег да вады прамыць вочы, а павярнуўшыся назад, убачыў незвычайнае: два ўласныя цені — адзін у адным! Унутраны быў чорны, выразны, зьнешні — мігцеў, трымцеў і ўвогуле быў ледзь заўважны, але ён быў! Адкуль жа узяўся? Як магло адно сонца даць два цені?

    Вось яно, адно, на ўсёй зямлі адно. Але чакай... Ніжэй, у вадзе, таксама сонца! Не сапраўднае, вядома, адбітак, але яно бліжэй, чым сапраўднае, таму і бесьцялесны цень, які яно робіць, большы. Ну, Кешкі няма!

    Сьцёпка пайшоў па ланцужку трохдзюбых зорак — дробных птушыных сьлядоў і натыкнуўся на іншыя, значна вялікшыя. Пяць круглаватых ямак у кожным — нібы насьлядзіў не зьвер, а чалавечая шчэпаць. Што за зьвер? Кіпцюроў не відаць. А мо іх пяском прысыпала? Апусьціўшы нос, нібы ўнюхваючыся ў ямкі, Сьцёпка з апаскай рушыў па сьлядах. Нешта вялікае, чырвонае вырасла раптам наперадзе.

    “Фу ты. Палатка!”

    Няўжо ўчора ён не заўважыў, што ставіць яе на сьлядах? Не. Сьляды не ішлі пад палатку, побач з ёю яны крутануліся рэзка ўбок. Той, хто пакінуў іх, наведаў Сьцёпку ўночы. Спалохаўся. Значыць, заяц? На востраве зайцы!

    На беразе грукнула вядро. Гэта яшчэ выказваў незадавальненьне язь.

    Сьцёпка дастаў кішэнны гадзіньнік, накруціў яго і пайшоў да сонечнага. Кіёк стаяў некрануты, рыску ценю нібы прачарцілі вугалем, і да той лазінкі, якой Сцёпка адзначыў учора гадзіну свайго прыбыцьця на востраў, было далёка. Чароўныя астраўныя суткі не канчаліся.

                                                                         * * *

    Сьцёпка ўсё пасьпеў: калі ён засыпаў пяском цяпло. зьняў палатку, зматаў закідушкі і сабраў рукзак, гадзіньнік яго паказваў палову трэцяй. Дакладна ў гэты час ён учора сышоў на востраў, а сёньня праз паўгадзіны павінен яго пакінуць. Рэштку чарвей ён спачатку хацеў выкінуць рыбам, але, прыгадаўшы, як цяжка іх здабываць — пад Якуцкам ён ведаў адну ўсяго мясьціну, ды і тое небагатую: вечная мерзлата! — сунуў слоік у вядро побач з крыху палінялым ужо язём.

    Вось і строма, дзе ён учора сышоў, і камель невядомага дрэва на месцы, і лазінка ў расколіне... Толькі лісьце на ёй зьлёгку прывяла. Сьцёпка сеў на край, зьвесіўшы ногі, і ўгледзеўся ў поўнач. Далячынь, што калола вочы агнём вады, канчалася тонкім жоўтым пяском — там, відаць, з ракі вымыкала банка, а можа, і востраў. Толькі што народжаны, ён чысты і сьвежы, але варта тыдні на два забыць пра яго, як насеньне вербалозу прарасьце, прасьвідруюць сьцяблінкі пясок, і жоўтае стане зялёным — гэткае Сьцёпка бачыў не раз.

    Раптам на пяску зьявілася нешта белае, ледзь не празрыстае. Пасудзіна? Але чаму па сухім? Чаму так хутка? Вось табе маеш: не пазнаў. “Ракета”! А імчыць яна, вядома, не па сухім, а за сухім, за банкай гэтай ці востравам. Сьцёпка падхапіўся на ногі, ускінуў на адно плячо рукзак, на другое палатку, потым зноў шпурнуў на траву. “Ракета” набліжалася, гул тысячасільнага матора наліваўся вагой, і ўжо можна было разгледзець антэнны слупок над палубай.

    Але што такое? Чаму яна не зварочвае? Няўжо міма? Ваду і паветра страсянуў доўгі і змрочны, нейкі з надрывам гудок — іншым разам Сьцёпка б зьдзівіўся, што ў прыгажуні “Ракеты” такі людаедзкі рык, але цяпер было не да таго. Ён закрычаў і замахаў рукамі, быццам з “Ракеты” яго маглі пачуць. Ён крычаў і тады, як “Ракета” схавалася за астраўным мысам, і не верыў усё, што яна не вернецца.

    З-за мыса замест “Ракеты” выпыхцеў буксірчык з трыма баржамі, і Сьцёпка адчуў палёгку. І чаму ён рашыў, што яго “Ракета” прыйдзе першай! Колькі на Лене іх? А бацька ўсяго на адной. “Ракета” прайшла чужая! А дудзела яна, відавочна, буксіру.

    Хлопчык застыў на абрыве. Чакаць спатрэбілася доўга. Часам над далёкаю банкай вырасталі няясныя сілуэты, але гэта былі іншыя пасудзіны — няўклюдныя і марудныя сухагрузы. За банкай іх белая кармавая частка нагадвала “Ракету”, але толькі яны міналі яе, адразу відаць было, што “Ракета” такая вядзе перад сабой даўгі чорны нос з кантэйнэрамі, тэхнікай ці ўзгоркам гравію. Сухагрузы прыносілі расчараваньне, і ўсё ж цікава было назіраць, як яны паціху грабуцца бліжэй, шумна праходзяць міма і вернуць за мыс.

    І вось з-за гарызонту зноў выбегла “Ракета”! Гэтым разам Сьцёпка мітусіцца не стаў. Ён разумеў: як ні махай рукамі, хоць у млын ператварыся — капітаны глядзяць уперад, ім няма калі па берагах біноклямі страляць. Падыдзе толькі той, хто цябе ссадзіў.

    Другая “Ракета” таксама не спынілася.

    Сьцёпка ўчапіўся зубамі ў апошні акраец хлеба. Болей у яго ніякай яды не засталося. Сьпяшаючыся на “Ракету”, ён забыў у халадзільніку ўсё, чаго не варта было класьці ў рукзак на ноч — кавалак мяса, некалькі гатаваных яек і маянэзавы слоік з маслам. Бацька начаваў на “Ракеце”, маці працавала ў начную зьмену — так і атрымалася, што ніхто яму нагадаць пра запас не мог. А агледзеў сваю нядбайнасьць толькі на востраве. Не засмуціўся: галоўнае, быў хлеб, а з хлебам за суткі не памрэш. Яшчэ ў рукзаку знайшлася бляшанка сайры, яе Сьцёпка і зьеў перад сном учора. Як бы цяпер прыдаліся тое мяса і яйкі!

    Сонца спакойна кацілася па захадзе на поўнач. Яно палымнела ўсімі сваімі промнямі там, адкуль Сьцёпка чакаў “Ракету”, сьлепячы вочы. За плячмі пачынала цямнець. Да ночы не хапала мінут дваццаці — не болей.

    Трэцюю Сьцёпка пачуў раней, чым пабачыў: прастор пацішэў, прытаміўся вецер, перастала біць у бераг хваля. У салёне “Ракеты” ўжо гарэла сьвятло, і Сьцёпка ведаў, што хутка яна ўсё роўна спыніцца недзе: уночы “Ракетам” хадзіць небясьпечна, хуткасьць занадта вялікая, — так гаварыў бацька.

    Болей “Ракет” не будзе.

    Дзе ж ты, тата?

    Што рабіць?

    З паўднёвага захаду разам з цемрай наплывала бухматая хмара. Некалькі лёгкіх кропляў упала на Сьцёпкаў лоб. Так на пытаньне “што рабіць” адказала неба.

    Сьцёпка ўпрогся ў рукзак.

    — Нічога, стары, — сказаў ён камлю. — Ты сьцеражы месца. Я заўтра зноў прыйду.

    Ён паклыпаў туды, дзе ўжо начаваў і дзе засталіся калкі для палаткі — выстругваць складанчыкам новыя не было ахвоты. Над востравам узад-уперад, то абганяючы Сьцёпку, то насустрач яму шыбавала чарада чаек. Што непакоіла іх, што раздражніла? Па ўсім відаць было, што ў небе адбываецца нейкая сварка. Зграбныя птушкі з элегантна заламанымі крыламі то скуголілі жаласна, то пішчалі, то ігагокалі па-жарабячы, а адна глухім сярдзітым басам на ўсе астатнія гукі нібыта гаўкала: “Гыў! Гыў! Гыў!” Гэта так падобна было на сабачы брэх, што ў першы момант Сьцёпка аслупянеў: няўжо на востраве сабака? “І-і! І-і! І-і!” — вішчэла зьлева і справа. “Гыў! Гыў! Гыў!” — бухала над галавой.

    Дождж залапатаў адразу ж, як Сьцёпка ўлез у палатку. Ён не даў хлопцу раскласьці агонь, выпіць на сон хаця б чаю. Але не гэта мучыла Сьцепку. Над ім тумановым бялёсым крылом навісла невядомасьць. Што з “Ракетай”? Дзе яна? Калі прыйдзе па Сьцёпку?

    Як бы там ні было, застаецца адно: чакаць. Ды колькі чакаць? Дзень? Два? Як хочацца есьці...

    Відаць, давядзецца гатаваць язя — сваю адзіную здабычу. Сьцёпка даўно падумваў аб гэтым, ды было шкада. Але ж не паміраць з голаду! Сьціхне залева, Сьцёпка ўстане, раздзьмухае вогнішча. Набярэ вады.

    Грозны зьвярыны рык ударыў па вушах. Сьцёпка падскочыў у спальніку. Што такое? Што? Ён ліхаманкава разадраў “маланку” мяшка, выставіў галаву з палаткі. На дварэ зьзяла сьпелая раніца, можна сказаць, дзень. Пад сонцам курэў пясок. Рык паўтарыўся ўжо не такі страшны, як у сьне, і Сьцёпку пачулася нешта знаёмае. Трэці раз прараўло над востравам — зразумеў: “Ракета”! Так учора, праходзячы міма, сыгналіла першая. “Ракета”! Як быў у футболцы і плаўках, астраўляінін кінуўся да вады. І праўда: “Ракета” была, але ішла яна зьверху, ад горада. Сьцёпка паціснуў плячыма: што за сыгналы? Каму? “Ракета” ўпала з крылаў на днішча. Спачатку яна скіравалася проста да Сьцёпкі, а падышоўшы зусім блізка, павярнулася ўздоўж берага, нібы запрашаючы за сабой, да болей глыбокага месца. Сьцёпка з недаўменьнем пацягнуўся ўсьлед і, у рэшце рэшт, апынуўся пад тым абрывам, дзе пазаўчора сышоў. “Ракета” тыцнулася ў бераг, і з рубкі на голую палубу падняўся чалавек у жоўтай кашулі. Сьцёпка не паверыў сваім вачам: гэта быў бацька. Матарыст з носа спускаў трап.

    — Ну што? Жывы? — спытаў бацька, дайшоўшы да самага краю палубы. — Які ўлоў?

    — Не ловіцца тата! Адны асятры.

    — Дык давай па манаткі.

    Сьцёпка пераступіў з нагі на нагу.

    — Палатка не складзена.

    — Колькі часу трэба?

    — Мінут дваццаць. Ці трыццаць...

    — Нічога, На зваротным шляху забяром. Я сангарскі выпрасіў рэйс, карацейшы. Сёньня назад. Глядзі ж, а чацьвёртай на гэтым самым месцы. Вазьмі ў Пятра правізію. Пеця!

    Матарыст падаў важкі цэляфанавы пакет. Сьцепка паклаў яду на пясок, а сам зноў задраў галаву.

    — Хопіць да чацьвёртай?

    — Ты не думай, тата, што я галодны!

    — Ну-ну.

    — А чаму вы зьверху? Уночы ішлі?

    — Я ж табе сыгнал даваў. Няўжо не чуў?

    Сьцёпка разгублена ўтаропіўся ў бацьку.

    — Такія, сынку, справы. Не маглі пàдаць. Не крыўдуй.

    — Чаму не маглі?

    — Пасажырка раджаць надумалася. Не маглі пàдаць!

    Бацька адступіў ад краю і даў знак. “Ракста” ўздрыгнула і падалася назад. Вада за кармой закіпела жоўтай пенай. Бацька бадзёра сьціснуў кулак — трымайся, маўляў! — і нетаропка  пайшоў да рубкі.

    Але Сьцёпку ўжо не трэба было бадзёрыць. Навошта? Падумаеш, лішні раз на востраве заначаваў. Так нават цікавей. Малайчына бацька. Ці ж можна спыняцца, калі такі выпадак. Дрэнна, што Сьцёпка не зразумеў сэнс гудка: не стаў бы марна чакаць да цемры. Ды галоўнае, бацька выпрасіў сангарскі рэйс. А маглі паслаць на два дні ў зваротны бок, на Алёкмінск... Што б тады? Без кавалачка хлеба!

    Есьці хацелася па-воўчаму. Сьцёпка сагнуўся і абамлеў: пакета не было! Ён абмацаў бераг вачыма, потым рукамі: няма! Адзін пясок. Халодны рыхлы пясок. Яду зьлізала хваляй ад вінта “Ракеты”.

    Сьцёпка ўгледзеўся ў водмат. Не, не відаць! Можа, пакет нахабна стаіўся пад самым берагам. А можа, яго адкаціла далей. Ва ўсякім разе, няма.

    Што там было, у такім вялікім скрутку?

    Нічога, ёсьць яшчэ язь. Ім адным цэлы дзень можна карміцца.

    Вядро з язём стаяла за палаткай. Сьцёпка зьняў покрыўку і адхіснуўся: з вядра неміласэрна сьмярдзела. Рыбнай лускі не відаць было з-за мух. Гарачыня ўчарашняга дня і лагода ночы зрабілі сваю справу. Не выпатрашыў у час, не пасаліў!

    Стараючыся не дыхаць, Сьцёпка панёс вядро ў кусты, далей ад палаткі. Ён выкінуў рыбіну ў яму, як выліваюць ваду, і ўжо ссунуў быў з краю зямлю, як раптам побач з загінуўшай рыбінай бліснула цьмянае шкло. Слоік з чарвямі! Як забыўся на іх? Ці жывыя яшчэ? Некалі Кешка зьдзекаваўся з кінафільма, як той называўся — Сьцёпка не памятаў. Там некалькі хлопцаў зьнесла на баржы ў мора і доўга насіла, дзесяткі дзён, покуль не адшукалі. Фільм даказваў, што хлопцы тыя — героі, не памерлі і не зьелі адзін аднаго. І, сапраўды, трэба быць мужным, каб у такую часіну не згубіць галавы. А Кешка сьмяяўся: “героі” пасярод акіяна няпуджанай рыбы жавалі халявы ботаў, варылі гармонік, і ніводзін не здагадаўся зрабіць з цьвіка кручок, а з кавалка бляхі — блешню... Ці не стаў і Сьцёпка падобны на тых няўмек? Перад ім каціла ваду адна з найвялікшых рэк сьвету, поўная рыбы, а ён...

    Чэрві былі: хаця і няшмат. Сьцёпка хуценька паставіў закідушкі і патупаў укладваць палатку. Будзь спакойны, тата. Сьцёпка не затрымае “Ракету” ні на хвіліну.

    Перанёсшы рукзак і палатку да вады, Сьцёпка нахіліўся над лёскай. Рукі яго дрыжалі — ад хваляваньня і слабасьці.

    Закідушка прывяла асятра.

    Шыбануўшы яго назад, Сьцёпка ад злосьці плюнуў. Сьліна пакацілася па беразе, абрастаючы пясчынкамі.

    Зацікаўлены хлопчык плюнуў зноў. На гэты раз сьліна расплылася там, куды яе паслалі.

    Даўшы слова высьветліць, чаму адзін раз атрымліваецца так, другі — гэтак, Сьцёпка абавязкова працягнуў бы досьлед, каб не пачуў ледзь не над вухам мужчынскія галасы.

    З-за кустоў па краі вады — адна нага ў вадзе, другая на сушы — выйшлі трое ў броднях: таўстун з рыжымі бровамі, барадач у зялёных акулярах і вузкавокі надзьмуты мацак у капелюшы.

    — Ты хто? — спатканьне са Сьцёпкам, відавочна, было для іх такой жа неспадзёўкай, як і для хлопца.

    — Я? Рыбу лаўлю, — крыху ачмурэлы ад радасьці, адказаў ён.

    — І колькі вас?

    — Адзін.

    — Тут што, вёска паблізу?

    — Вёска? Не ведаю. З горада я.

    — Як жа ты апынуўся тут?

    — “Ракетай”.

    — Вунь яно што!

    — Так сказаць, губэрнатар вострава, — ухмыльнуўся барадач. —А мы думалі, ён бесгаспадарны.

    Ясна было, што прысутнасьць Сцёпкава тройцы прыйшлася чамусьці не даспадобы.

    — Вымай, губэрнатар, свае закідушкі. Мінут на дзесяць. Невадок завядзём, — нецярпліва кінуў таўстун.

   Сьцёпка даўно ненавідзеў тых, хто прыходзіць да ракі з невадам. Колькі такія псавалі настрой за Табагой! Толькі пачнецца сапраўдны клёў — калі ласка: грузавік. На грузавіку — лодка, у лодцы — невад... Ратуй закідушкі! Крыўдна было і за рыбу, якую п’янаватыя кампаніі, лічы без працы, выцэджвалі мяхамі, падсьмейваючыся са Сьцёпкаў любога ўзросту. Ох, як марыў Сьцёпка трапіць хоць раз у такое месца, дзе і духу іх... І вось — на табе: за дзьвесьце з гакам кілямэтраў ад Якуцка — тая ж гісторыя. Ну што ж. Цяпер пасьмяяцца мог і Сьцёпка.

    — Дарэмна старацца будзеце. Няма рыбы.

    — Жартуеш?

    — За два дні аднаго язя ўзяў.

    — Гэт-та ты, прыяцель, жартуеш. У такой запаведнай мясьціне... Глядзі, — тыцнуў ботам таўстун. — У цябе ж лёска да берага зьбіта. Ну-к, цягні! Паглядзім, што за язі.

    — Глядзіце.

    Сьцёпка раўнадушна ўзяўся за жылку.

    — Язь, — зарагатаў таўстун. — Хітруеш, губэрнатар!

    — Гэта ж асетр! — усклікнуў Сьцёпка, здымаючы з кручка шурпатую рыбіну. — Гэта не рыба.

    — Чаму не рыба?

    — Браць нельга!

    — Каму нельга, а каму і льга. Гледзячы дзе і з кім. Ты што, хлопец, з глузду зьехаў? Навошта кінуў?

    — Як навошта? Я іх трэці дзень выпускаю.

    — І правільна робіш! — умяшаўся барадач. — На тое ты і губэрнатар. Зьберагай даручаную табе маёмасьць. А ты не пырхай, — асадзіў ён таўстуна. — Чаму падлетка вучыш? У яго ж дазволу няма. Без дазволу не возьмеш. Колькі тут тваіх закідушак?

    — Дзьве.

    — Выбірай другую. Жвавей! Ты што, як не еўшы?

    “А я сапраўды не еўшы”, — хацеў прызнацца Сьцёпка, але стрымаўся. Не хацелася жаліцца гэтым людзям.

    — Ну, хлапец, — аж падскочыў таўстун, убачыўшы асятра і на другой закідушцы, — ці не занадта? Няма рыбы. Га? Зух, Міхайлавіч, зух! І дазвол здабыў, і месца ўгадаў!

    Ён лісьліва паляпаў па плячы трэцяга — у фэтравым капелюшы. Той важна маўчаў.

    ...Праз хвіліну за лазьняком затарахцела маторка. Як Сцёпка не пачуў, калі яна падышла?

    Кіраваў лодкай барадач. Міхайлавіч пакрысе звальваў у ваду бясконцую сетку. Нібы прывязаны да яе доўгай вузлаватай вяроўкай, таўстун цяжка тупаў па беразе ўсьлед за маторкай. Спатыкнуўшыся аб калок Сьцёпкавай закідушкі, ён брудна вылаяўся.

    А невад усё спаўзаў і спаўзаў з носа. Такіх Сцёпка яшчэ не бачыў. Ён быў даўжэйшы за дазволеныя дваццаць пяць мэтраў разы ў чатыры.

    Сьцёпка вярнуў у ваду свае закідушкі і пайшоў за таўстуном. Колькі ж рыбы можна злавіць гэтакай страшнай штуковінай? Апісаўшы дугу, лодка ўрэзалася ў мелкаводзьдзе. Міхайлавіч гопнуў з маторкі з доўгаю лейчыною ў руках і, узрываючы хвалю, патрухаў да берага. Барадач саскочыў таксама і кінуўся на дапамогу яму, але “капялюш знакам паслаў яго да таўстуна. Невад спускае звычайна найболей спрактыкаваны — так, хутчэй за ўсё, было і ў гэтай суполцы.

    Барадач адабраў у таўстуна вяроўку. Двое засяроджана выбіралі невад, а трэці мітусіўся пасярод: то кідаўся да кампаньёнаў, то забягаў у ваду і ўглядваўся, ці ёсьць рыба. Хутка ля пункціру паплаўкоў глуха гахнула, потым яшчэ раз.

    — Ай! Ай! — заекатаў таўстун. — Уцячэ!

    Лейцы скончыліся, на пясок з абодвух бакоў папаўзьлі крылы. Сьцёпка з пагардай усьміхнуўся: рыбы не было.

    — Уцякла! Уцякла! — пакутаваў таўстун.

    — Супакойся! Які гарачы! — азваўся барадач. — Куды яна дзенецца з куля?

    Невад з кулём! Рыба ўся там, у даўгой сьляпой кішцы. Паказаўся куль. Вада зашыпела і пакрылася кругамі, нібыта ў яе сыпануў дождж — гэта спрабавала ўратавацца дробязь: яршы, яльцы, тугунок. Буйная рыба варочалася ў кулі. Здабытчыкі ледзь вывалаклі яго.

    — Так вось няма! Так няма! — вар’яцеў таўстун.

    Сьцёпка паціснуў плячыма: чаму ён рады? Гэтыя дзесяткі асятроў усё роўна не возьмеш. А іншай рыбы ў кулі няма.

    — Скрыню нясі! — гукнуў барадаты.

    Таўстун падвірліў да лодкі і пераможна ўзьняў над галавой даўгую фанэрную скрыню.

    Значыць, будуць браць? “Без дазволу не возьмеш”. Ім што ж, дазволена? Дазволена лавіць асятра? Стомэтровым невадам з кулём? Хто ім дазволіў і чаму?

    — А гэтых куды? — кіўнуў барадач на рэштку асятроў, прыціснуўшы каленам века, пад якім шоргала і лапатала. — У лодку?

    — Чакайце! Чакайце! Мо падсмажым, га? Час даўно абедзенны. Ты ж, Міхайлавіч, казаў: неверагодны смак. Ды і звычай ёсьць такі нібыта. Га?

    Міхайлавіч падумаў і ў знак згоды нахіліў капялюш.

    — Вецер сьвежае, Гарганцюа,— заклапочана прамовіў барадач.— Не выключаны шторм.

    — Які там шторм!

    — Да палаткі не здолеем дабрацца. Зводку чуў?

    — Праскочым.

    — Лёгка сказаць. Шэсьць балаў —не жарцікі.

    — Ну што ты каркаеш? Есьці ахвота! Я праўду кажу?

    Міхайлавіч зноў нахіліў капялюш.

    — Д’ябал з вамі, ненажэрныя. Дровы зьбірай!

    “Гарганцюа” загоцаў па пяску, хапаючы ўсё, што трапляла пад рукі. Адправіўся на пошукі і паважны Міхайлавіч. Барадаты набраў жменю сучкоў і чыркнуў запалкай, засланіўшы пачак усім сваім нявузкім целам. Але вецер дастаў слабы агеньчык.

    — Не, так нічога не выйдзе, — аб’явіў касьцёрны, змарнаваўшы дзесятак запалак. Ён рашуча закрочыў да лодкі: шух! шух! — і вярнуўся з каністрай. З лазьняку, згінаючыся ў тры пагібелі, вылез таўстун. За яго плячыма няроўным канцом арала пясок пачварная ноша. У Сьцёпкі пашырыліся зрэнкі, гэта быў той самы камель з яго лазінкай.

    — Герой, — пахваліў барадач, паліваючы камель з каністры. — Надоўга хопіць. Дзіўная рэч: як жэрці запрагнеш — адкуль што бярэцца! Пэўна, гару перакуліш, калі з-пад яе смажанінай запахне.

    — Перакулю! — пагрозьліва пайграў мускулатурай “Гарганцюа”.

    Камель заняўся ад адной запалкі. У вогнішча паляцеў плаўнік. Хвалі гарачага паветра пракаціліся па Сьцёпкавым твары.

    — А як іх, — зьбянтэжана азірнуўся таўстун, — патрашыць ці не?

    Узьняўшы перасьцерагальна далонь — не чапай, маўляў, — Міхайлавіч узяўся за гатаваньне сам. Асятроў, што яшчэ пазяхалі, ён густа намазаў сольлю і кінуў у вогнішча.

    — Ну канечне! — прыйшоў у захапленьне таўстун. — У іх жа браня — кракадзілава! Ва ўласным жэле. А жывучыя, гады, глядзі — выгінаюцца яшчэ.

    — Цябе б на такое аўтадафэ. Не так выгінаўся б.

    — Што я? Я ж чалавек, жыхар сушы. Я і ў агні не згару. А яны? Вадзяная стыхія! Ім бы заснуць даўно.

    Да паху дыму і бэнзіну ўсё гусьцей прымешваўся новы, яшчэ не чуты Сьцёпкам пах смажанай асятрыны. Сьцёпка пахіснуўся ад голаду і сеў. Ён адвярнуўся ад вогнішча, але галава сама сабой крутанулася туды, дзе пачыналася баляваньне.

    — Ну! — барадаты пляснуў па флязе. — Падстаўляй.

    — За Апанаса Міхайлавіча! — з уздымам прапанаваў таўстун.

    Глуха грукнулі конаўкі.

    — Мяндала! Далібог мяндала! — “Гарганцюа” абсмактаў пальцы, якімі імгненьне назад паслаў у пашчу кавалак. — Наш губэрнатар мае рацыю. Гэта не рыба.

    — Што такое мяндала? — раптам азваўся хрыпатым басам “капялюш”. Шчокі яго блішчэлі ад тлушчу. Ён лёг на пясок, падпёршыся локцем.

    — Начытаны мужык! — пахваліў барадаты “Гарганцюа”. — Дакладней, наслуханы. Мяндала — пірожнае японскага імпэратара. З дзіцячай пласьцінкі пра Мюнхаўзена.

    — А ці праўда, што асятром атруціцца можна? Міхайлавіч!

    — Трэба было раней пытаць. Вунь колькі змалаціў.

    — Гы-ы, — засьмяяўся “капялюш”.

    — Міхайлавіч! Ну! Скажы праўду, якая яна, не горкая?

    — Гы-ы! Не бойся. Не пагражае. Жывога можна. Нават сырцом.

    — Адлягло ад пуза? — штурхнуў барадаты “Гарганцюа”.

    — Іншая справа, калі паляжыць. Можна атруціцца. Трэба выцягнуць візігу. У ён атрута.

     — А як выглядае візіга?

    — Ты ж яе ў руцэ трымаеш, — разьвесяліўся барадач. “Гарганцюа” напалохана адкінуў даўгі белы шнур — сьпінную струну асятра — да ног Сьцёпкі. Сцёпка з агідай адсунуўся.

    — Гэй, губэрнатар! — крыкнуў барадач. — Не ператварайся ў амэрыканскага назіральніка. Прымі ўдзел! Час, сапраўды, абедзенны.

    Сьцёпка не зварухнуўся. Калі гэтыя людзі зьявіліся, ён гатовы быў сам без сарамлівасьці прасіць хлеба. Цяпер з іх рук ён не ўзяў бы нават імпэратарскага пірожнага.

    — Ух, сярдзіты! Парушылі ўладаньні. Навошта ён табе?

    — Не люблю есьці побач з галодным.

    — А хто сказаў, што ён галодны?

    — Ва ўсякім разе, смажанай асятрыны не каштаваў.

    — Адкуль такая ўпэўненасьць?

    — Ён жа сам дакладваў, што выпускае.

    — А ў цябе на ілбе напісана, што ты не рыбнагляд? Хаця б грамадзкі?

    — Гарганцюа, ты невыносны.

    — Іду ў заклад, што ў яго прыхавана. Капні бераг!

    Сьцёпка перасеў на дзесятак крокаў, каб нічога не чуць.

    Вакханалія не канчалася. Адных асятроў “рыбакі” паглыналі, другіх кідалі ў полымя. Твары іх былі перамазаны сажай, вецер паўскудлачваў валасы. Здавалася, яшчэ хвіліна і дзікуны кінуцца ў скокі.

    — Годзе! — устаў барадаты. — Глядзіце, што робіцца. А будзе яшчэ прыгажэй.

    Вецер мацнеў. Ён налятаў з паўночнага захаду, супраць цячэньня. Неба, сьцюдзёна-яснае, патыхала кастрычнікам. Белаверхія хвалі, як трактарныя барозны, паласавалі рачную цаліну ад берага да берага. Лодку даўно загнала туды, дзе ў спакойнае надвор’е вады было да костачак. То шалёна набягаючы, то скочваючыся назад, хваля куляла маторку з борта на борт.

    — Запрагайся! — скамандаваў барадач. Мужчыны ўчапіліся ў барты і пасунулі лодку на большую глыбіню. Першы ўскочыў таўстун і пачаў ліхаманкава вычэрпваць ваду. Тут жа ўзабраліся і астатнія. Звычайна адзін саштурхоўвае пасудзіну і сам садзіцца ўжо пасьля таго. Але з гэтых трох ніхто не хацеў набраць вады ў боты. Сяк-так адпіхнуліся вёсламі. Матор не заводзіўся, і лодка доўга стаяла амаль на месцы: тут, на мялізьне, вецер нароўні спаборнічаў з плыньню. Але вось матор завуркатаў, і нехта ў лодцы крыкнуў штось да яго, Сьцёпкі, што — Сьцёпка не зразумеў, ды і не стараўся.

    Ён падняўся вышэй і, каб не змыла ніякай хваляй, начарціў на пяску нумар лодкі. Потым падышоў да вогнішча, што ўжо згасала. Наўкол густа кідаліся ў вочы рэшткі балю: абгарэлыя хвасты і галовы, шматкі скуры і кішкі. Наляці рыбнагляд зараз — цяжка было б апраўдацца Сьцёпку. Але ён не стаў прыбіраць.

    Раптам у сьмецьці гэтым нешта бліснула. Нож! На мядзьведзя. Шырокае, вострае з абодвух бакоў лязо. Сьцёпка даўно марыў займець паляўнічы нож. Маці і грошай дала б, але такія нажы прадаваліся толькі па паляўнічых білетах. Ці не пра яго крычалі з лодкі? Каб не браў?

    Дарэмна турбуецеся! Сьцёпка чужога не возьме. Вось толькі кінулі вы рэч сваю так, што яе пасьля можна і не знайсьці. А падумаеце на Сьцёпку. Сьцёпка ўваткнуў лязо ў расколіну камля. Ён быў такі вялікі, што цалкам спаліць яго не пасьпелі.

    Тут, у расколіне гэтай, тырчала лазовая галінка. Цяпер і галінкі не было, і сам камель пакінуў месца, дзе Сьцёпка павінен чакаць “Ракету”; як жа цяпер пазнаць тое месца?

    А ўжо, напэўна, час зьбірацца. Сьцёпка зірнуў на гадзіньнік. Той стаяў. Не заведзены! Сьцёпка перабраў у памяці падзеі раніцы. Ён спаў. Загудзела “Ракета”. Ён выскачыў. Пабег... А гадзіньнік не накруціў. І той спыніўся а палове дванаццатай.

    Вось і прыдаўся сонечны гадзіньнік. Дзякуй бацьку! Добра параіў. Хаця б прыблізна, а можна ведаць. Сьцёпка рушыў на ўзгорак. І не знайшоў нічога, апрача чужых сьлядоў. Сьлядоў вялізных гумавых ботаў. Ні слупка не было, ні лазінкі, што адзначала час. Таксама пайшлі ў агонь.

    Сьцёпку працяў страх, што зноў не трапіць на “Ракету”. Колькі засталося да яе? Гадзіна? Мінута? Трэба бегчы, бегчы туды, дзе ляжаў камель! І ён пабег, забыўшыся на закідушкі. Зрэшты, падысьці да іх было немагчыма: праз калкі перакочваліся хвалі.

    Прадчуваньне не падманула яго, без камля ён сапраўды не мог зразумець, дзе сышоў з “Ракеты”. Там кусты і там кусты, там трава і там трава, там строма і там строма. Палатка ў руцэ здалася пудовай, рукзак прыгнятаў да зямлі. Ён упаў і заплакаў.

    “Навошта я бегаю? — нечакана прыйшла цьвярозая здагадка. — Бацька ўсё роўна ўбачыць мяне ў бінокль. Толькі трэба сядзець на адкрытым месцы”.

    Сівер лютаваў. Сьцёпка напяў усё, што знайшлося ў рукзаку, але цяплей не стала. Ён быў нібыта голы. Хвалі няўтольна грызьлі абрыў, з якога зьвісалі Сьцёпкавы ногі. Пырскі хвасталі твар хлапчука, а ён не адводзіў вачэй ад гарызонту.

    Ох, каб на момант хаця зашыцца ў яму, схавацца за куст, закапацца ў пясок! Нельга, “Ракета” можа зьявіцца кожную хвіліну, а за такой віхурай не ўчуеш і гудка.

    А што, калі...

    Сьцёпка не змог давесьці раптоўную думку да канца.

    Што, калі...

    За ўвесь час, пакуль Сьцёпка чакаў “Ракету”, міма яго не прайшло ніводнае пасудзіны. Ні танкера, ні сухагруза, ні каравана плытоў, не кажучы ўжо пра кацяркі. Як па загадзе, усё рухомае на Лене спыніла рух.

    Загад аддаў вецер.

    Мусіць, і бацькава “Ракета” недзе хаваецца ад шторму, і Сьцёпка чакае дарэмна.

                                                                            * * *

    Вецер сьціх толькі ўночы.

    Сьцёпка ўстаў на ногі і пахіснуўся. Бясьсільнае цела зламалася, пальцы драпанулі мурог.

    Вецер змоўк, але разгайданая рака не супакойвалася. Яна біла і біла ў падатлівы бераг. Дзёран пад Сьцёпкам пакрысе нахіляўся: хваля вылізала з-пад яго пясок.

    Заставацца далей на гэтым брылі было небясьпечна. Бераг з глухім плёскатам валіўся ў ваду па ўсёй даўжыні.

    Ды і ўвогуле трэба хоць штосьці рабіць.

    Ён успомніў, што так і не зматаў закідушак, пакінуў у вадзе. Хто ведае, мо і злавілася што.

    Ён паспрабаваў падняць рукзак, але не змог. Урэшце, навошта? Усё роўна прыйдзецца несьці назад.

    Так і пайшоў — улегцы. І правільна зрабіў. Ноч капала за крысьсе, пад ногі падсоўвала сталёвае павуціньне лазовых каранёў, што слаліся па пяску. Доўга ішоў, і пакуль дасяг мэты, рака разгладзілася.

    Асятрыны бераг немагчыма было пазнаць. Уздоўж яго цяпер цягнуўся ўступ вышынёй да пляча Сьцёпкі. Пералапаціўшы тоны пяску, вада не дала літасьці і Сьцёпкавым закідушкам. Левай, як ні мацаў пясок, ён не знайшоў. Правы калок, што стаяў далей ад вады, аказаўся на самым уступе. Матавіла матлялася ў паветры.

    Цяпер гэта была адзіная надзея Сьцёпкі. Ён загнаў калок як найглыбей, закапаў матавіла і прытупнуў абцасам. Вочы зьліпаліся ад бязьмесячнай цемры, рукі марудзілі, як у сьне.

    Сьцёпка спаласнуў твар.

    У чорнай вадзе дрыжала ценькая дарожка ад жоўтай буйной зоркі. Сьцёпка стаў так, каб лёска трапіла ў зорную сьцежку, і пацягнуў яе.

    Слабы, эх, слабы стаў рыбак.

    Можа, пяском замыла грузіла. Можа, водарасьцямі заваліла. Можа — троса віток лёг на кручкі.

    Не трэба сьпяшацца. Страціш грузіла — канец: запаснога няма.

    Рыбацтву канец. А можа, канец і ўсяму.

    Ціха-ціха, па сантымэтру вывуджваў Сьцёпка жылку. Так, не тузаючы, можна вывалакчы даволі вялікі цяжар.

    Ціха-ціха: пацягне — спыніцца. А як спыніцца, закідушку гэтак жа мякка раз! — назад. Нібы арэлі: сюды-туды.

    Плынь, відаць, жартуе са Сьцёпкам. Няма сілы адолець плынь.

    Плынь, вядома, зносіць убок, не назад. Ды ўсё роўна з рук вырывае. Вось і здаецца, што лёску нехта з другога канца цягне назад.

    Ціха-ціха. Сюды-туды.

    Але сюды, здаецца, болей. Усё-такі Сьцёпка нечага варты яшчэ.

    Зорная дарожка зламалася. Нешта даўгое паказалася ў ёй. Сук! Тоўсты сук. Набрынялы.

    Сук з непрыемным шорхатам папоўз пад ногі. Сьцёпка выпусьціў лёску і нахіліўся, каб навобмацак вызваліць кручкі. Сук уздрыгнуў пад пальцамі. Ён быў жывы!

    Сьцёпка схапіў пад жабры сьлізкі дарунак лёсу і з цяжкасьцю кінуў на ўступ. Не ўцячэ!

    Рыбіна. Вялізная. На шмат кіляграмаў. Ратунак!

    Сьцёпка сеў, каб аддыхацца, і прыціснуўся сьпінай да ўступу. Хай засьне здабыча.

    Што ж ён такое злавіў? Скура ў рыбіны гладкая, не асятрыная. Мусіць, мянтуз.

    Рыбіна доўга валтузілася над галавой рыбака, потым грузна ўпала яму на калені. Сьцёпка заціснуў яе вільготнае цела ботамі і задрамаў.

    Сьніўся яму сонечны дзень. “Ракета” ідзе да асятрынага берага, не трэба бегчы туды, дзе сышоў. Трап падаюць проста да ног. Сьцёпка ўзыходзіць па трапе, на плячах мянтуз. Хвост да зямлі. Бацька пытае: “Чаму ж ты яго не зьеў?” І Сьцёпка адказвае: “Каб пахваліцца”.

    Сонца б’е ў вочы. Нікуды не дзецца. Круціць Сьцёпка шыяй, круціць — усюды сонца. Ну што такое?

    Разадраў павекі. Адкуль такое сьвятло? Не ў сьне, на самой справе. Сьцёпка закрыў твар рукавом.

    “Бум-бум-бум...” — данеслася з сярэдзіны Лены. Няўжо “Ракета”? Пражэктарам шукае... Сьцёпка адхіліў галаву з асьляпляльнага круга. Не, для “Ракеты” гэтае судна занадта грувасткае. Занадта высока на мачце зялёны сыгнальны агонь. Судна стаяла. Што ж яму трэба? Нашто скіравала яно свой пражэктар у вочы Сьцёпку?

    Хутчэй за ўсё, шукае прыдатнага месца, каб зачапіцца за бераг і заначаваць. Сюды не падыдзе: мелка. Шкада!

    Прамень засьлізгацеў па ўступе, выхопліваючы з цемры каменьчыкі і трэскі. Усё было відаць, як днём. А чаму б не глянуць, нарэшце, што паслала на закідушку бура? Сьцёпка адной рукой за шчэлепы, другой за коўзкі хвост падняў рыбіну і пайшоў за промнем. Дагнаў — і самі сабой расчапіліся пальцы: гэта быў не мянтуз.

    Асетр!

    Чарнасьпінны, белапузы, з кароткім тупым носам. Шурпаты і колкі малады асетр. З гадамі жучкі на баках і жываце заплываюць тлушчам, ступляюцца на хрыбце. Асетр павольна варушыў хвастом, зьбіваючы пясчынкі са Сьцёпкавых ботаў.

    Гэта было празмерна.

    Калі б Сцёпка адразу зразумеў, што трапіла ў яго рукі, ён не задумваючыся выпусьціў бы асятра. Ён ужо прывык адпускаць, не ўяўляў сябе ў іншай ролі. Для яго асятры былі ўжо не забароненай рыбай, за якую штраф і астрог. Асятры сталі яго сумленьнем, ён выключыў іх са сьпіса таго, на што мог бы падняць руку. І якая розьніца, галодны ці сыты, “накрыюць” ці не.

    Штраф там, астрог — гэта перасьцярога для несумленных. Такіх, як тыя тры, што кідалі ў агонь асятроў не дачакаўшыся, калі яны заснуць. Кідалі ў агонь жывых — магчыма, і тых, што адпусьціў Сьцёпка. “Мы не такія”, — сказаў бацька.

    Людзі на судне! Людзі! Ратуйце! Зьніміце з вострава! У вас жа ёсьць шлюпкі!

    Сьцёпка ўзьлез на ўступ і закрычаў. Адзін раз, другі, трэці... Грудзі гарэлі, высахла горла, і з рота выходзіў ужо не крык, а хрыпеньне. А Сьцёпка крычаў.

    Пражэктар крутануўся ўбок і згас. Гучней загумкала машына. Цяжкі транспарт з зялёнай зоркай на мачце пайшоў сваёй дарогай. I Сьцёпка ссунуўся ўніз — да асятра.

    Які жывучы! Любая рыба даўно б заснула. А ён варушыцца. Адпусьціць! Адпусьціць, пакуль жывы!

    Адпусьціць... І паміраць самому?

    Сьмерць. Гэтае слова даўно штурхалася ў думкі, але Сьцёпка гнаў яго. І вось яно высьлізнула спадыспаду, прабілася, стралой упілося ў цемя знутры.

    Сьмерць... Вось ён, ратунак ад сьмерці, іншая жывая істота. Пазбаў яе жыцьця, і будзеш жыць сам. Хаця, між іншым, сам вінаваты ва ўсім. Ты пакінуў у халадзільніку дарожны запас. Ты не выпатрашыў, не пасаліў язя. Ты ўтапіў пакет, дадзены бацькам.

    Пагроза сьмерці... Ці ж дае права яна на занядбаньне сумленьня?

    Тыя тры ні пра што такое не думалі б. Яны налавілі, насмажылі, наеліся — і пашыбавалі да сваёй палаткі са скрыняй асятроў. Нікога не баяліся: ні рыбнагляду, ні Сьцёпкі. Чаму не баяліся? Бо ў іх дазвол.

    У іх дазвол, а Сьцёпку не дазволена? Чым яны лепшыя за Сьцёпку? Чаму ён павінен берагчы асятроў для ix?

    Не можа быць. Няма ў іх ніякага дазволу. Такога дазволу нікому не даюць. Браканьеры гэта! А пра дазвол яны зманілі для Сьцёпкі. Каб не вязаўся.

    А чаго ж яны, нагробшы асятроў, не кінуліся наўцёкі? Чаму распалілі агонь да неба, гадзінамі смажылі асятроў?

    Пэўна, разьлічвалі, што ў гэты куток рыбнагляд не заглядвае.

    Сьцёпка пайшоў напіцца. ён разумеў, што злачынна марудзіць, не выпускаючы асятра. Але ад гэтай тлустай рыбіны залежала яго жыцьцё, і трэба было добра падумаць, перш чым адмовіцца ад яе. А думаць стала гэтак жа цяжка, як і рухацца.

    Ён набраў у жменю сьцюдзёнай, з пяском, вады і глынуў. Уваччу пасьвятлела. Сьцёпка падняў галаву і з сумам зірнуў па раку, што прынесла яму столькі выпрабаваньняў.

    Нейкая рэч на вадзе прыцягнула яго ўвагу. Яна гайдалася на хвалі, паволі сплываючы ўніз.

    Недзе Сьцёпка нібыта бачыў гэтую рэч. Зусім нядаўна. Хоць бы крыху пасьвятлела, не разгледзець ніяк... Дык гэта ж скрынка! Браканьерская. З асятрамі! Века, здаецца, адкінута. Як апынулася тут?

    Бура. Лодку перакуліла. Хай здабылі дазвол у людзей — рака не дазволіла. Яна адпомсьціла тром.

    Гэтак сама ж яна адпомсьціць і Сьцёпку! Яна не пусьціць да яго “Ракету”: ці адкіне ад берага ўраганам, ці абмялее на кілямэтры. Вярнуць, вярнуць рацэ асятра!

    Сьцёпка грымнуўся пад уступ па рыбіну. Тая болей не рухалася. Яна вяла абвісла ў Сьцёпкавых руках. Шчыльна сьціснулася пашча. Абвісьлі і рукі хлопца.

    Якая карысьць вяртаць мёртвае цела? Навошта яно рацэ? Гэта ж можна палічыць за зьдзек. Узяў жывое, аддаў... Не трэба гэтага рабіць, не трэба. Схаваць — вось адзінае выйсьце. Можа, рака і не заўважыць згубы.

    Ён паспрабаваў пальцамі пясок. Не. Без рыдлёўкі не раскапаеш. Лужына! У лужынах мяккае дно. Знайсьці лужыну.

    Ён не адразу зразумеў, што пачалося сьвітаньне. І ўсё ж на душы стала весялей. Начныя жахі прытупіліся, паспакайнелі думкі. Ежы млявае цела не патрабавала.

    Ён пайшоў глянуць, ці добра схаваў. Так забойцу вабіць месца злачынства.

    Сапраўды, з дна лужыны тырчаў хвост. Сьцёпка сеў на кукішкі, каб зацерці яго ў дно, па-зладзейску азірнуўся і ўздрыгнуў. На дыбачках, нібы баючыся спудзіць нешта, ён скіраваўся да ракі. За пяць-шэсьць крокаў ад берага, глыбока ўрэзаўшыся ў дно, нахіліўшыся, як Пізанская вежа, рудавеў бляшаны кантэйнэр. Упасьці яму не давалі адчыненыя дзьверцы.

    “Не кантаваць”, — прачытаў Юрка. А ён палічыў гэтае ў цемры за браканьерскі куфар. Ён пакрочыў на курганок, дзе ўчора накрэмзаў нумар лодкі. Лічбаў не было. Іх разам з пяском зьмёў вецер.

    З-за сьцятых зубоў Сьцёпкі выхаркнуўся старэчы сьмяшок.

    Праз пяток хвілін на месцы ўчарашняга вогнішча палала новае. Ламачча, сабранае нядобрымі наведвальнікамі вострава, пад ветрам высахла да звону і занялося ад першай запалкі.

   Памарудзіўшы, Сьцёпка ўзваліў на агонь і рэшткі камля. Яму патрэбны быў доўгі, нетаропкі агонь.

    Полымя хіжа ашчаперыла камель і пляснула па тронках нажа, пакінутага “гасьцямі”. Апёкшы руку, Сьцёпка выхапіў нож.

    Гэтым нажом ён узрыў дно лужыны. З пяску ва ўсю даўжыню выпнулася яго начная здабыча. Такою можна было ганарыцца. А ён закапаў. Глупства! Хто пакарае за ўчынак, якога ніхто не бачыў?

    Адзіны сьведка — рака. Нямы і раўнадушны. Сьведка! Не судзьдзя. Не кат.

    Закапаў. Навошта? Гэтай рыбіне ўсё адно цяпер: ні тухлець у пяску, ці гарэць у агні. ёй не суджана болей ні тропнуць хвастом, ні ўзрыхліць носам рачное дно. А Сьцёпку не ўсё адно.

    Вось толькі, казалі, асятром, што паляжаў, можна атруціцца. Трэба дастаць візігу. Патрашыць трэба. Рэзаць.

    Сьцёпка даткнуўся, прымерваючыся, дзюбкай нажа асятровай хрыбціны. Раптам яму здалося, што рыба ўзьняла і апусьціла хвост. “Лухта... — падумаў ён. — Лухта... Ноч ажно не ў вадзе...” Лязо пайшло ў глыб бескасьцёвага цела, і — мароз па сьпіне — асетр здрыгануўся ўвесь пад нажом, ірвануўся, затрапятаў. Жывы! Сьцёпка бясьцямна глядзеў на сваю руку з шырачэзным, двухбаковавострым — на мядзьведзя! — нажом, а рука сама ціснула ўніз, абліваючыся асятрынай крывёй. Сьцёпка намогся, каб затрымаць руку, і асуджана зразумеў: позна.

    Рыбіна білася пад лязом, і трэба было ці бегчы ад яе, ці хутчэй канчаць яе пакуты. Заплюшчыўшы вочы, Сьцёпка з усяе сілы ціскануў і адчуў, што галава адпала. Сьцёпка адкінуў яе назад, каб не сустракацца позіркам з вачамі рыбы, павярнуў тушу на сьпіну і распароў жывот. Адтуль лінула чорная ікра. Сьцёпка выграб вантробы. Яму трэба было дабрацца да візігі, а дзе яна, не ведаў, і ён крамсаў, крамсаў тое, што было асятром. І кожны адкроены кавалак, перш чым адваліцца, уздрыгваў. Нешта лезла пад локаць, Сьцёпка глянуў — гэта была галава. Сьцёпка падскочыў — галава падскочыла таксама. Растапырыўшы чорна-барвовыя пальцы, Сьцёпка, як рак, задам пайшоў да ракі, а галава, перакуліўшыся праз кавалкі асятрыны, з навек разяўлянай пашчай пакацілася за ім.

    Сьцёпка рухаўся пятамі наперад і, зразумела, бачыць не мог, што пасярод ракі ўпала на днішча “Ракета”.