ЎЎЎ Леся Ўкраінка. Адно слова. Якуцкая паэма. Паэмы. Койданава. "Кальвіна". 2014.

    Ларыса Пятроўна Косач-Квітка [Лариса Петрівна Косач-Квітка], якая пісала пад псэўданімам Леся Ўкраінка [Леся Українка], нарадзілася 13 (25) лютага 1871 г. у Наваградзе-Валынскім Валынскай губэрні Расейскай імпэрыі. Пісала ў самых разнастайных жанрах: паэзіі, лірыцы, эпасе, драме, прозе, публіцыстыцы, шмат перакладала. Таксама працавала ў галіне фальклярыстыкі і актыўна ўдзельнічала ва ўкраінскім нацыянальным руху.

    Маці, Вольга Пятроўна Драгаманава-Косач — пісьменьніца, тварыла пад псэўданімам Алена Пчолка, была актыўнай удзельніцай жаночага руху, выдавала альманах “Першы вянок”. Бацька — высокаадукаваны памешчык, які вельмі любіў літаратуру і жывапіс.

    В 1900 г. у Пецярбурзе Леся Украінка знаёміцца з расейскімі літаратарамі, якія групаваліся вакол часопіса “Жизнь”. Большасьць сваіх артыкулаў для “Жизни” Леся Украінка пісала ў Менску, каля сьмяротна хворага рэвалюцыянэра Сяргея Мяржынскага(1870 — 29.3.1901), з якім пазнаёмілася ў ліпені 1897 г. У адну з бяссонных начэй ля ягонага ложку яна стварыла паэму “Одержима” (1901).

    7 жніўня 1907 г. Ларыса Косач афіцыйна пабралася шлюбам з Клімэнтам Квіткам.

    Памерла Леся Ўкраінка 19 ліпеня (1 жніўня) 1913 г. у горадзе Сурамі Тыфліскай губэрні Расейскай імпэрыі, ва ўзросьце 42 гадоў. Пахавана на Байкавых могілках у Кіеве.

    Якуцкай тэматыцы Леся Ўкраінка прысьвяціла дзьве паэмы “Адно слова” ды “Якуцкая паэма”.

    Паэма “Адно слова” упершыню была надрукаваная ў часопісе «Вільна Україна», (Санкт-Пецярбург, 1906, № 1-2, стар. 7-10), з падзагалоўкам “Оповідання старого якута”.

    На паэму адгукнуўся яе зямляк Агафангел Крымскі нататкай “Критично-філологічні уваги про ложки дьогтю в бочках меду” у часопісе “Нова громада” (Кіеў, 1906, № 7, стар. 105-112), дзе казалася, што ў якуцкай мове слова воля є.

    Верагодна, пад уплывам гэтай заўвагі Леся Ўкраінка, калі выдавала паэму асобнай кніжкай: Леся Українка. Одно слово (Оповідання тубільця з півночі). Київ. 1908 р. 12 с., зьмяніла слова якута на тубыльца.

    Дарэчы Леся Ўкраінка пісала: “Зауваження А. Кримського мені не здається слушним. По-перше, воно грунтується на впевненості, що загадкове слово – саме «воля». Але родзинка поеми – в тому, що Леся Українка – даруйте за каламбур ! – дає волю читачу подумати, що то має бути за слово, яке виражає найвищу цінність. Чи то корито з бананами, чи то пачка доларів, чи то слово «Мерседес»…

    По-друге, незалежно від того, є в якутській мові слово «воля» чи нема, суть справи полягає в об’ємі поняття і в колі асоциацій, яке воно викликає. Чужий мав волю ходити в ліс, мав волю їсти, що хоче, і спати, скільки хоче. Якої ще «волі» людині потрібно ? Не мав він політичної, громадської свободи, і ідея поеми – в тому, що «чужий» не може пояснити цей специфічний зміст слова, оскільки бракує проміжних понять.

    Відомо, що є країни, де «волю» розуміють так, що цар має змогу зрубати голову підданому без жодних пояснень. З точки зору філології слово «воля» в такій мові є, але чи це така «воля», якої ми прагнемо?”.

    У выданьні 1908 г. пададзены тлумачэньні: “Тойоном звуть на півночі усякого начальника”; “Сполохом звуть різнобарвне сяйво на небі, що дуже часто буває видко вночі в холодних північних краях”; “Юртою зветься курінь, вкритий повстю або звірячими шкурами. В таких юртах живуть люди по холодних північних країнах”; “Тайгою звуться в Сибірі величезні темні ліси, що вкривають собою сливе всю цю країну”.

    Чарнавы аўтограф паэмы (ІЛІШ, ф. 2, № 742) мае першасную назву “Чужі люди”. У ім у канцы паэмы закрэсьлена 16 радкоў ад слоў “Я до нього усе ходив” да “добрий був”. Далей закрэсьлена яшчэ чатыры радкі ад слоў “Уже б ми їм казали” да “чого теє слово?”. У друкаваных тэкстах гэтыя радкі адноўленыя. Дасьледчыкі лічаць, што правобразам палітычнага вязьня ў паэме быў паэт Паўло Грабоўскі, які пабываў ў ссылцы ў Якуцкай вобласьці: У Вілюйскай акрузе (1893-1896) ды Якуцку (1896-1899).

    “Якуцкая паэма” упершыню была надрукаваная ў часопісе Радянський Львів» (1945, № 5-6, стар. 31-32), пад назвай ад рэдакцыі “Якутська поема” - “Я відновлюю цю назву, бо вважаю, що не личить поемі не мати назви”.

    У аўтографе (ІЛІШ, ф. 2, № 745) напрыканцы паэмы пасьля радка “не скаржаться, мов горя мало!” ідуць закрэсьленыя аўтаркай радкі: “Се так було, поки зима, а потім, бач, напали страхи по ночах знов, та то дарма! Сказали їм: страхи не ляхи!”.

    Гэтая паэма ў выданьні 1975 г. мае дату: Тифліс, 20.04.1906, узятую з аўтографа, але яна супярэчыць храналёгіі жыцьця Лесі Ўкраінкі, бо ў 1906 г. яна ў Тыфлісе не была. Верагодна гэта звычайная памылка друку і трэба 20 красавіка 1904 г. як зазначыла Вольга Косач-Крывінюк.

    Таксама трэба адзначыць, што ў паэме замест якутаў хутчэй за ўсё апісваюцца аленегадоўцы тунгусы, якія “каней баяліся, кароў”. Дарэчы тунгусы, як і якуты, не падлягалі пакліканьню ў войска ў Расейскай імпэрыі.

    Творы:

    В катакомбах. Пьеса в 1 действии. Гомель. 1924. 30 с.

    Леся Украинка. // Украина суруйааччылара. 1954.

    Вершы і паэмы. Мінск. 1957. 255 с.

    Лясная песня. Драма-феерыя ў 3 дзеях. Мінск. 1971. 126 с.

    Кацюбінскі М. М.  Цені забытых продкаў. Аповесць, апавяданні. Леся Украінка.  Лясная песня. Драма-феерыя, вершы. Мінск. 1996. 254 с.

    Літаратура:

    Кириллина Е.  Леся Украинка Саха сирин туһунан. Леся Украинка төрөөбүтэ 90 сыла туолуутугар. // Ленин суолунан. № 2. Якутскай. 1961. С.54-56.

*   Кириллина Е.  Леся Украинка о Якутии. (К 90-летию со дня рождения Леси Украинки.) // По ленинскому пути. № 2. Якутск. 1961. С.46-48. 
*    Классики украинской литературы на якутские темы. // Канаев Н. П.  Русско-якутские литературные связи. Москва. 1965. С. 142-144. 
    Алейнік М.  Леся. Аповесьць. Мінск. 1967. 312 с.

    Алейнік М.  Утрапёная. Аповесьць. Мінск. 1970. 254 с.

    Охрименко П. П.  Леся Украинка и мировая культура. Минск. 1970. 35с.

*    Украинка Л. 3618-3620, (5887). [3618. Украинка Л. Ым сырдыан иннинээҕи уоттар: Хоһоон / Эллей тылб. // Хотугу сулус. – 1971. – N 2. – С. 80-81; 3619. Украинка Л. Мин суолум; Буулаҕа бухатыыр туһунан: Хоһооннор / М. Хара тылб. // Хотугу сулус. – 1971. – N 2. – С. 81-83; 3620. Украинка Л. Эрдэтээҕи уоттар: Хоһоон / С. Данилов тылб. // Хотугу сулус. – 1954. – N 1. – С. 26; 5887. Украинка Леся: [Төөрөөбүтэ 100 сылын туоуутугар] // Хотугу сулус. – 1971. – N 2. – С. 79-80.] // Чолбон (Хотугу сулус) 1926-1992. Дьокуускай. 1994. С. 143, 237, 334.

    Іконнікава Л. У.  Антычныя міфы і літаратура XX стагоддзя (элементы кампаратыўнага аналізу дылогіі Г. Марчука і паэмы Л. Украінкі “Касандра”). // Беларуская мова і літаратура ў славянскім этнакультурным кантэксце: матэрыялы рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі, 21-22 кастрычніка 2010 года. Віцебск. 2010. С. 172-175.

    Пятро Дзяркач,

    Койданава.

                                                                   АДНО  СЛОВА

                                                       Было іх трое тут, «чужых» людзей;

                                                       цяпер няма. Адзін памёр адразу,

                                                       як толькі к нам прыехаў, кволы быў,

                                                       як дзеўчына, агнём ён дыхаў,

                                                       не еў нічога, толькі сьнег і лёд,

                                                       ад гэтага й памёр. Другі «чужы» паехаў

                                                       кудысьці, не ведаю, магчыма і дадому,

                                                       а можа, і далей, мы не разабралі,

                                                       як ён сказаў на разьвітаньне. Трэці

                                                       яшчэ быў доўга тут. Адзін у хаце жыў,

                                                       не браў нічога. Я хадзіў к яму,

                                                       мой сын хадзіў, хадзілі і суседзі.

                                                       Прыходзілі — ён гаварыў: «Сядайце»

                                                        (так і казаў па-нашаму — ён многа

                                                       слоў нашых навучыўся вымаўляць).

                                                       I мы сядалі, ён даваў нам чаю,

                                                       к агню пускаў і так даваў заўсёды

                                                       што-небудзь, што прасілі, толькі часам

                                                       нічога не было, то й так сядзелі:

                                                       у кніжку ён глядзіць, мы — на яго.

                                                       I доўга так, пакуль не надакучыць.

                                                       А спаць не дазваляў у яго хаце.

                                                       Казаў: «Ідзіце, буду спаць адзін,

                                                       адзін»,— і так пакажа палец

                                                       адзін, што й ён адзін у хаце будзе.

                                                       I ўжо тады, як хто не выйдзе, возьме

                                                       за плечы й выведзе прэч за парог.

                                                       Не біў, а так выводзіў,— ён ніколі

                                                       не біў нікога. Калі злосным быў,

                                                       крычаў, нагамі тупаў, штосьці многа

                                                       па-свойму размаўляў, ды толькі мы

                                                       яго не разумелі. I парой

                                                       не ведалі, завошта ён злуецца,—

                                                       «чужы», не разьбярэш... Ды толькі быў ён добрым,

                                                       ні то, што наш таён*. У нас казалі,

                                                       што ён, мусіць, дурны, таму і добры.

                                                       Але дурны хіба ж чытае кніжкі?

                                                       ён знаў, адкуль й куды цячэ рака,

                                                       хто ад чаго хварэе, хто памрэ,

                                                       хто выжыве. ён многа чаго знаў.

                                                       Дурны таго не знае. Мы пыталі,

                                                       ці ён разумны, ці ў яго і дома

                                                       такія ўсе. А ён сьмяяўся толькі,

                                                       нічога не казаў, не ведаў, што сказаць нам,

                                                       а мо’ і не хацеў. Пасьля любіў ён

                                                       шмат гаварыць і песень нашых

                                                       шмат навучыўся,— пазірае ў кніжку,

                                                       якую сам зрабіў, і так сьпявае,

                                                       як мы сьпявалі, слова ў слова.

                                                       А пасткі ставіць і закінуць невад

                                                       не ўмеў, не навучыўся, хоць жадаў.

                                                       Марозу ён баяўся. Вельмі рэдка

                                                       выходзіў на мароз. Калі быў сполах**

                                                       відзён, тады і ён выходзіў,

                                                       хоць і мароз быў, любаваўся,—

                                                       у іхняй старане няма такога.

                                                       У іхняй старане і ўзімку сонца,

                                                       і штосьці 'шчэ расьце, чаго і ў нас няма,

                                                       і ёсьць такое, пра што мы не знаем.

                                                       Пра тое ўсё хацеў ён расказаць,

                                                       але ж у нас ніяк то не завецца,

                                                       казаў «чужы», няма ў нас такіх слоў.

                                                       Па-свойму нам казаў ён тыя словы;

                                                       як што завецца ў іх, я знаў тады,

                                                       цяпер забыў — даўно было, стары стаў,—

                                                       тады ж быў малады ‘шчэ. І «чужы»

                                                       быў малады, а барада ж яго!..

                                                       Пакуль здаровым быў, і барада

                                                       была малая, а як захварэў,

                                                       то вырасла такая, аж па пояс,

                                                       як у той казцы... ў нас няма такіх.

                                                       Ён слабым доўга быў, казаў заўсёды,

                                                       што цяжка на чужыне жыць. Хто знае?

                                                       Ён еў, і піў, і спаў, як мы, здаровы,

                                                       казаў: «Нічога не баліць». А сох,

                                                       спачатку ўсё ляжаў, глядзеў у сьценку,

                                                       ні з кім не размаўляў і выганяў,

                                                       калі заходзіў хто. А потым сам

                                                       аднойчы к нам прыйшоў. Багата

                                                       чаго нам гаварыў, сьпяваў па-свойму,

                                                       ды пра такое, чаго у нас няма,

                                                       мы слухалі і ўсе пазасыналі.

                                                       Прачнуліся —ён плача. Мы пытаем:

                                                       «Пакрыўдзіў хто цябе?» — «Ніхто нічога».

                                                       Так і пайшоў і не прыходзіў больш.

                                                       А мы хадзілі часта да «чужога»,

                                                       калі хварэў ён. Быў ужо ён ціхім,

                                                       не выганяў нікога, толькі часта

                                                       ён неяк плакаў і сьмяяўся разам

                                                       і ўсё адно якоесьці там слова

                                                       хацеў нам расказаць, каб зразумелі,

                                                       казаў, калі раскажа — лепей будзе.

                                                       Ды мы ніяк таго не разабралі,

                                                       бо штосьці то такое, чаго у нас няма.

                                                       Не раз казаў, што як бы адно тое

                                                       яму хто даў, то ён бы і ачуняў.

                                                       Пыталі мы, ці то трава якая,

                                                       ці зьвер, ці птушка, вопратка ці страва.

                                                       Казаў, што не. Раз бацька мой спытаў:

                                                       «Калі б тут быў твой бацька або маці,

                                                       брат ці сястра, ці жонка, пэўне, ты б

                                                       тады ачуняў,— то ж, напэўна, іх

                                                       няма тут, мо’ яны й завуцца,

                                                       як не завецца ў нас ніхто?» Падумаў,

                                                       а потым галавой кіўнуў і кажа:

                                                       «О, не, я горш яшчэ б журыўся,

                                                       калі б былі й яны у гэтай пушчы,

                                                       калі б й яны тут без таго марнелі,

                                                       чаго мне не хапае...» Бацька мой

                                                       спытаў яго: «А ў вашай старане

                                                       таго ёсьць многа?» Ён ізноў падумаў,

                                                       і сталі вочы у яго такія

                                                       дзівосныя, як у аленя на марозе.

                                                       «Не, кажа, ў нас яго таксама не багата, —

                                                       мы болей мучымся здабыць яго,

                                                       чым цешымся. Але ж усё-такі

                                                       парою нам здаецца, што ўжо маем

                                                       хоць крышачку або вось-вось здабудзем,

                                                       ці забываем, што яго няма.

                                                       Але жывём хоць трохі мы... не знаю,

                                                       як гэта вам сказаць... не так, як тут жывуць».

                                                       На гэта я сказаў: «Мусіць, у вас

                                                       і ежы і ўсяго ёсьць болей». — «Не, не гэта, —

                                                       сказаў «чужы»,— зусім я не пра тое.

                                                       Ну, вось калі хто хоча выйсьці з юрты,

                                                       а тут яго не пусьцяць, ‘шчэ й прывяжуць,

                                                       то як па-вашаму, дзе ён сядзіць?»

                                                       «Як дзе? — у юрце!» — адказалі ўсе мы.

                                                       «Калі ж не ў юрце, а дзе-небудзь так,

                                                       дзе ён зусім сядзець не хоча,

                                                       як гэта ў вас завуць?» —Тут мы гадаць пачалі,

                                                       адзін сказаў: «у лесе», другі — «ў полі»,

                                                       і ўсе не ў лад, а я маўчаў,

                                                       бо што там гаварыць, калі не знаеш?

                                                       «Чужы» далей пытаў: «Ну, добра,

                                                       а як назваць, калі хто мае птушку,

                                                       якая доўга ўжо сядзіць у клетцы,

                                                       і выпусьціў яе ляцець, ну, як сказаць,

                                                       куды ён выпусьціў яе?» — Зноў кажуць

                                                       хто — «ў поле», хто — «ў тайгу», а хто — «на сьнег».

                                                       «Чужы» тут раззлаваўся, на мяне

                                                       крычыць: «Калі цябе таён пасадзіць

                                                       ў халодную...» — «Завошта ён пасадзіць,

                                                       я заплаціў усё! — кажу «чужому».

                                                       «Ну, кажа, не цябе, другога;

                                                       дык што найгорш яму — ў халоднай,

                                                       ці тое, што ў яго няма вады і стравы,

                                                       ці тое, што няма радні ў халоднай,

                                                       ці тое, што дадому не пускаюць

                                                       і не даюць рабіць, што сам ён хоча?»

                                                       «Ды як каму, хто што найболей любіць»,—

                                                       сказаў мой тата. Тут «чужы» ўскіпеў

                                                        (чаго, не знаю!) і яшчэ пытае:

                                                       «Дык вось калі хто любіць, каб пускалі

                                                       хадзіць усюды і рабіць, што хочаш,

                                                       то як сказаць, што любіць ён? Адным

                                                       сказаць як словам? Ну, хто скажа?»

                                                       Адзін сказаў: «рабіць», другі—«хадзіць»,

                                                       «не знаю» — трэці. Зморшчыўся «чужы»:

                                                       «Не, кажа, не, не гэтак. Няма слова!

                                                       Дык я без слова так вам раскажу,

                                                       вы толькі добра слухайце». — «Што ж, добра», —

                                                       сказалі мы, хаця нам і абрыдла,

                                                       ды хворага шкада было пакрыўдзіць.

                                                       I ён сказаў нам: «Бачыце, мне лепей

                                                       тады, калі хадзіць усюды можна

                                                       і ўсё рабіць. А тут таго няма».

                                                       Мы засьмяяліся: вось выдумаў «чужы»!

                                                       Усюды ён хадзіў, дзе й мы хадзілі,

                                                       хіба калі ў мароз сам не жадаў,

                                                       а так хадзіў у лес, на лоўлю рыбы

                                                       і раз далёка езьдзіў да «чужых»,

                                                       к таёну езьдзіў і да нас прыходзіў,

                                                       усюды быў, рабіў, што сам захоча;

                                                       у кніжку пазіраў, рабіў сам кніжкі,

                                                       і шыў, і чай варыў, і еў, што хоча,

                                                       што толькі меў, не адбіраў ніхто.

                                                       «Хто ж не дае хадзіць, рабіць, што хочаш? —

                                                       кажу яму,— не мы ж?» — «Ды не, не вы!»

                                                       «Хіба таён? Не хутка ён прыедзе!

                                                       Тым часам ты хадзі сабе, дзе трэба,

                                                       і ўсё рабі, што хочаш, мы не скажам

                                                       таёну».— «Шмат такіх таёнаў,

                                                       не толькі ваш адзін»,— сказаў «чужы».

                                                       «Дык тыя ‘шчэ далей, чым гэты, зроду

                                                       сюды не прыяжджаюць, іх не бойся,

                                                       яны не будуць знаць...» — тлумачылі «чужому»,

                                                       а ён махнуў рукой: «Што вам сказаць!

                                                       Не разумееце! Куды я тут паеду?

                                                       І што зраблю я тут у вашай пушчы?

                                                       А прэч ад вас паехаць не магу,

                                                       няма ў мяне тут... Эх, няма ў вас слова!»

                                                       I змоўк «чужы», і так да самай ночы

                                                       ён прасядзеў і не прамовіў слова.

                                                       Дасюль не знаю, што тады з ім стала,

                                                       чаго ў той вечар быў ён такі злосны.

                                                       Навошта тое трэба яму слова?

                                                       Няма, ну і няма! Багата слоў

                                                       у кніжцы ж у яго было, ну й размаўляй

                                                       сабе як хочаш, мы ж не можам,

                                                       бо ў нас няма і кніжак, мала слоў.

                                                       Але ж не даказаў я пра «чужога».

                                                       Ды знаеце, памёр ён. Да яго

                                                       усё хадзіў я. І пытаў аднойчы,

                                                       чаго ён памірае, ад марозу,

                                                       ці з каго слабасьць перайшла яму

                                                        (ён часам так пра іншых гаварыў,

                                                       калі хто паміраў). — «Ды ты ж разумны, —

                                                       сказаў я, — знаў пра іншых, пра сябе знай».

                                                       А ён сказаў: «Я знаю, паміраю

                                                       я ад таго, чаму няма ў вас назвы,

                                                       хаця яго замнога ў вашым краі;

                                                       а тое, ад чаго б ажыць я мог,

                                                       ніяк жа не завецца, няма слова,

                                                       але й яго самога ў вас няма...

                                                       Калі б было хоць слова, можа б я

                                                       ‘шчэ й жыў бы з вамі...» — І чужы заплакаў,

                                                       як гэтае сказаў, і я заплакаў з ім,

                                                       шкада было «чужога», добры быў.

                                                       А тое слова ён сказаў мне раз

                                                       па-свойму, але я забыў яго,

                                                       чужое слова, ды і што ім называць?

                                                       Не трэба нам яно. «Чужым», бач, трэба, —

                                                       казаў «чужы», што ў іх шмат памірае,

                                                       як ён, і шмат яшчэ памрэ...

                                                       Ужо б і мы казалі тое слова,

                                                       калі з чужых людзей хто захварэе,

                                                       ды што зрабіць, калі няма яго

                                                       у нас? І што за слова там такое?

                                                       Відаць, якіясьці закляцьці або чары,

                                                       калі так паміраюць людзі ад яго...

                                                       1903

                                          * Таёнам раней звалі на поўначы ўсякага начальніка.

                                          ** Сполах — паўночнае зьзяньне.

                                                           Пераклаў Хв. Жычка

                                      /Леся Украінка.  Вершы і паэмы. Мінск. 1957. С. 148-153./

                                                          ЯКУЦКАЯ  ПАЭМА

                                                       Дык вы пытаеце пра тых,

                                                       што пастраляліся на варце?

                                                       Ну, добра, раскажу пра іх,

                                                       хаця яны таго й не варты.

                                                       Былі якуты-дзікуны

                                                       прыпісаны да часьці нашай,

                                                       хоць і нябожчыкі яны,

                                                       а дурні — гэта кожны скажа.

                                                       Падумаць толькі, чаго тут

                                                       у нашым войску сумаваць,

                                                       ды ў нас такі дзікун-якут

                                                       павінен жыць і прыпяваць.

                                                       Было ім досыць есьці-піць,

                                                       не раз іх ласавалі чаем,

                                                       і нават моцна каб пабіць,

                                                       дык не было таго звычаю.

                                                       Не. Грэх сказаць, у нас не б’юць –

                                                       начальства блізка, усё бачыць,

                                                       а калі зрэдку й трусануць,

                                                       дык што для дзікуна то значыць?

                                                       Бо й так сказаць, які салдат

                                                       з якута? Толькі недарэчнасьць.

                                                       Але не скардзяцца, відаць,

                                                       што ім нічога больш не трэба.

                                                       Пакорнымі былі заўжды,

                                                       баяліся ўсіх рускіх, дурні,

                                                       а то заплачуць інады,—

                                                       няйнакш дзіцячыя натуры.

                                                       Жанчыны з твару, без барод,

                                                       ні жвавасьці няма, ні росту,

                                                       такі, паверце мне, народ,

                                                       што хоць бяры і кідай з моста.

                                                       Бывала, з іх сядзіць каторы

                                                       з туманным зрокам, у самоце.

                                                       Спытае хто: «Ты, можа, хворы?»

                                                       А ён адно: «Хачу дамоў я».

                                                       — А дзе твой дом?

                                                                          «Вось там, вось там,—

                                                       пакажа наўздагад рукою, —

                                                       гарамі трэба ехаць нам,

                                                       тайгой, вялікаю вадою».

                                                       — Прыгожа ваша старана? —

                                                       яго спытаем. — «Я не знаю».

                                                       А край іх — глухамань адна,

                                                       ці шкадаваць такога краю?!

                                                       Яны ўжо ўмелі гаварыць

                                                       па-нашаму і ўсё пыталі:

                                                       «Чаму тут неба не гарыць?»

                                                       Зіму для гэтага чакалі.

                                                       А на дварэ даўно зіма,

                                                       мароз і сьнег,— чаго ім трэба?

                                                       «Зімою сонца ў нас няма,

                                                       а тут вісіць ён сярод неба...»

                                                       I летам было ўсё не ўлад,

                                                       вячэрні змрок іх цісьне, душыць.

                                                       А прыйдзе сьвята — кожны рад,

                                                       яны ж нап’юцца й спаць кладуцца.

                                                       Было ім страшна ад размоў,

                                                       «Вялікі слова мы не знаем...»

                                                       Каней баяліся, кароў,

                                                       бывала, і катом пужаем...

                                                       Калі ж па вуліцы ідуць,

                                                       за рукі возьмуцца, як дзеці,

                                                       «На нас ‘шчэ хаты упадуць...»

                                                       Мы ж мусілі яшчэ глядзець іх,

                                                       бо ім нядоўга заблудзіць

                                                       у нашым горадзе вялікім,

                                                       а ўмелі ж па лясах хадзіць,

                                                       па гушчарах і нетрах дзікіх.

                                                       А як адпусьцяць іх гуляць,

                                                       у човен сядуць, за вадою

                                                       плывуць. А мы ўсе назіраць

                                                       за імі станем грамадою,

                                                       каб не ўцяклі. Але яны прычаляць

                                                       там, дзе лес гнілы,

                                                       чаўнок прывяжуць дбайна к пню

                                                       і каля зваленай сасны

                                                       ці на балоце ў прыпалы

                                                       сухога моху назьбіраюць,

                                                       агонь запаляць, парахню

                                                       ядуць якуюсьці, сьпяваюць.

                                                       А песьні ў іх, пачуў бы ты!

                                                        (Камусьці ‘шчэ складаць ахвота!)

                                                       Баляць ад сьмеху жываты:

                                                       рыпяць, як старыя вароты.

                                                       Сьмяёмся мы, яны ж — у плач.

                                                       «Пусьціце,— кажуць,— нас дадому».

                                                       А мы: «Заплач, куплю калач

                                                       ды сам і з’ем, не дам нікому».

                                                       Шкада, бывала, іх, дурных,

                                                       але ж не плакаць з імі разам...

                                                       Без сьмеху мы пытаем іх,

                                                       аб чым сьпявалі. Скажуць часам:

                                                           «Вось на аленях едзе дзед,

                                                           а баба доіць аленіцаў...

                                                           А вецер засыпае сьлед...

                                                           мароз вялікі... сьнег іскрыцца...»

                                                       Мы зноў сьмяёмся: — Гэта ў вас

                                                       завецца песьняй? Пра аленяў?

                                                       Пытаюць: «Як жа іх назваць?»

                                                       I зноў рыпяць, бы ашалеўшы.

                                                       Быў мукай кожны ім парад

                                                       ці страявы агляд на пляцы

                                                        (і з нас ніхто таму не рад,

                                                       бо муштры роўна ўсе баяцца).

                                                       Яны не скардзяцца, адно

                                                       гавораць дзіўна, са спалохам...

                                                       «Баімся... страшнае яно...

                                                       Тут усяго так многа... многа...»

                                                       ... А што ўжо ім зусім не йшло,

                                                       дык то салдацкая навука.

                                                       Хоць плач начальніку было,

                                                       а ім самім — бяда і мука.

                                                       Калі, бывала, навучаць

                                                       сябры надумаюць часамі,

                                                       яны не слухаюць, а сьпяць

                                                       альбо галовамі ківаюць,

                                                       як п’яныя. (Вось памажы!)

                                                       А потым просяць дурнавата:

                                                       «Ты галаву нам завяжы,

                                                       цяпер багата ў ёй, багата...»

                                                       I сапраўды, самі сабе

                                                       сьціскаюць голавы рукамі,

                                                       як бы ў няшчасьці ці журбе,

                                                       або завяжуць ручнікамі...

                                                       А далей іх вялікі сум,

                                                       журба, самота агарнулі.

                                                       Мы ўжо й не бралі іх на глум,

                                                       у роспачы рукой махнулі.

                                                       «Дамоў!» — уцямілі і кропка.

                                                       Але ўцякаць не спрабавалі.

                                                       Ні толькі ў родны край дарогі,

                                                       ў якім баку — яны не зналі.

                                                       Забылі песьні. Па начах

                                                       не спалі, сумныя сядзелі.

                                                       I я пазнаў па іх вачах,

                                                       што хлопцы дужа аслабелі.

                                                       Але ж не скардзяцца на болі,

                                                       не ўзяў іх лекар у шпіталь:

                                                       «Грызе іх,— кажа,— смутак, жаль.

                                                       Вось адпусьціць бы іх на волю

                                                       у родны край свой, у тайгу».

                                                       Ну, хоць бы край той быў бы людзкім,

                                                       то зразумеў бы іх тугу.

                                                       А то ж і край такі — якуцкі.

                                                       Начальства бачыць, што не сьпяць,

                                                       на варту пасылаць іх стала

                                                       амаль штодзень. І што ж — стаяць,

                                                       не скардзяцца, бяды ім мала.

                                                       Ды толькі совы закрычаць

                                                       ці салавейка зашчабеча,

                                                       яны ад сполаху трымцяць,

                                                       адзін другому штось ляпеча.

                                                       Начальнік іх пачуў і ў крык:

                                                       «Каб больш не чуў размоў на варце!»

                                                       Яны маўчалі з той пары,

                                                       бы мышы,— бачаць, што не жарты.

                                                       Маўчаць і ноч, маўчаць і дзень,

                                                       яму сказаць што-небудзь хочаш,

                                                       а ён маўчыць, маўчыць, як пень,

                                                       ну, вылаеш ці зарагочаш...

                                                                                  *

                                                       Прабачце, вы хацелі знаць,

                                                       як пастраляліся якуты?

                                                       Я быў бы рад вам расказаць,

                                                       ды ведаць гэтае адкуль мне?

                                                       Ужо забітымі дваіх

                                                       знайшла іх наша зьмена ранкам.

                                                       Былі і грошы ўсе пры іх,

                                                       загорнутыя ў мох у ранцах.

                                                       Разбою, значыць, не было,

                                                       а ворагаў яны не зналі.

                                                       К таму і сьледзтва ўсё прыйшло,

                                                       што самі сьмерць яны прынялі.

                                                       Ды трапна стрэлілі, у лад —

                                                       не мучыліся й поўгадзінкі...

                                                       Не, гэта не дуэль была,

                                                       якія там дуэлі ў дзікіх?..

                                                       Тыфліс, 20.1 V. 1904

                                                           Пераклаў Хв. Жычка

                                /Леся Украінка.  Вершы і паэмы. Мінск. 1957. С. 143-147./

                                                                      ДАВЕДКА

    Хведар Дзьмітрыевіч Жычка нар. 20 сакавіка 1927 г. у п. Марс Рэчыцкай акругі БССР у сялянскай сям’і. У 1944-1951 гг. служыў на Балтыйскім Ваенна-Марскім Флёце. Потым працаваў літработнікам у рэдакцыях газэт “Чырвоная змена”, “Піянер Беларусі”, адказным сакратаром рэдакцыі часопіса «Бярозка». У 1959 г. скончыў Літаратурны інстытут імя Горкага ў Маскве. Быў рэдактарам, загадчыкам рэдакцыі выдавецтва “Беларусь”, галоўным рэдактарам газэты “Літаратуры і мастацтва” (1972-1976). Ад 1976 г. — старшы рэдактар выдавецтва “Мастацкая літаратура”. Сябра Саюза пісьменьнікаў СССР з 1960 г. Пераклаў з В. Крайко з украінскай мовы аповесьць М. Алейніка “Леся” (Менск. 1967 г.) ды драму-фэерыю Лесі Ўкраінкі “Лясная песьня”. (Менск. 1971 г.)

    Памёр 25 ліпеня 2007 г. у Менску.

                                                                       ДАДАТАК

                            Леся Українка

                                                                     Одно слово

                                                        (Оповідання тубільця з півночі)

                                                       Було їх тута три, чужих людей;

                                                       тепер нема. Один умер одразу,

                                                       як тільки що приїхав, був слабий,

                                                       такий, як дівчина, огнем все дихав,

                                                       не їв нічого, тільки сніг і лід,

                                                       і з того вмер. Другий «чужий» поїхав

                                                       кудись, не знаю, може, що додому,

                                                       а може далі, ми не розібрали,

                                                       як він казав. А третій зоставався

                                                       ще довго тут. І сам у хаті жив,

                                                       не хтів нікого. Я ходив до нього,

                                                       мій син ходив, сусіди теж ходили.

                                                       Приходили, – він нам казав: «сідайте»

                                                        (так і казав по-нашому, – навчився

                                                       і цього слова, й інших слів багато).

                                                       І ми сідали, він давав нам чаю,

                                                       і до вогню пускав, і так давав

                                                       що-небудь, що просили, тільки часом

                                                       нічого не було, то так сиділи:

                                                       він в книжку дивиться, а ми на нього.

                                                       І довго так, аж поки нудно стане.

                                                       А спати не давав у нього в хаті.

                                                       Казав: «Ідіть, я буду спати сам,

                                                       я буду сам», – і так покаже палець

                                                       один, що так один він буде в хаті.

                                                       І вже тоді, як хто не йде, він візьме

                                                       за плечі й виведе за двері геть.

                                                       Не бив, а так виводив – він ніколи

                                                       не бив нас. Як лихий бував, тоді

                                                       кричав, ногами тупав, щось багато

                                                       по-свойому балакав, тільки ми

                                                       того не розуміли. Часом так,

                                                       хтозна-чого він сердився – «чужий»,

                                                       його не розбереш… Ну, все ж був добрий,

                                                       не то що наш «тойон». У нас казали,

                                                       що, може, він дурний, того і добрий.

                                                       Але ж дурний хіба на книжці знає?

                                                       Він знав, куди і звідки річка йде,

                                                       і хто від чого хворий, хто умре,

                                                       хто видужає. Він багато знав,

                                                       дурний того не знає. Ми питали,

                                                       чи він розумний, і чи в нього дома

                                                       усі такі. То він сміявся тільки,

                                                       нічого не казав, не вмів сказати,

                                                       а може, не хотів. Він потім знав

                                                       багато говорити і пісень

                                                       навчився наших, – дивиться на книжку

                                                       таку, ще сам зробив, і так співає,

                                                       як ми колись співали, геть до слова.

                                                       А пастки ставити і невід затягати

                                                       не вмів і не навчився, хоч і хтів.

                                                       Морозу він боявся. Рідко-рідко

                                                       виходив на мороз. Тоді, як сполох

                                                       бувало видко, він тоді виходив,

                                                       хоч і мороз, любив на те дивитись.

                                                       У їхній стороні нема такого.

                                                       У їхній стороні й зимою сонце

                                                       і щось таке росте, що в нас нема,

                                                       і різне єсть таке, що ми не знаєм.

                                                       Він нам хотів про все те розказати,

                                                       але у нас те все ніяк не зветься –

                                                       казав «чужий» – нема в нас слів таких.

                                                       Він нам по-свойому казав слова,

                                                       як зветься це і те, я знав тоді,

                                                       тепер забув – давно було, старий я, –

                                                       тоді ще молодий був. І «чужий»

                                                       був молодий, а борода велика…

                                                       Ще поки був здоровий, не така

                                                       була та борода, а як заслаб,

                                                       то виросла така, що аж по пояс,

                                                       так наче в казці… В нас таких немає.

                                                       Він довго був слабий, – казав, від того,

                                                       що сторона йому чужа. Хто знає?

                                                       Він їв, і пив, і спав, все, як здоровий,

                                                       казав: «Нічого не болить». А схуд

                                                       і перше все лежав, дивився в стіну,

                                                       ні з ким не говорив і виганяв,

                                                       як хто приходив в хату. Потім раз

                                                       прийшов до нас у хату сам. Багато

                                                       казав нам і співав своїх пісень,

                                                       все про таке, що в нас його немає,

                                                       ми слухали, а потім всі поснули.

                                                       Прокинулись – він плаче. Ми питаєм:

                                                        «Що хто тобі зробив?» – «Ніхто нічого».

                                                       Так і пішов, і більше не приходив.

                                                       А ми ходили часто до «чужого»,

                                                       як він лежав. Він вже не був лихий,

                                                       не виганяв нікого, тільки часто

                                                       так якось плакав, і сміявся разом,

                                                       і все хотів одно якесь там слово

                                                       нам розказати так, щоб зрозуміли,

                                                       казав, що легше буде, як розкаже.

                                                       А ми таки того не розбирали,

                                                       то щось таке, що в нас його нема.

                                                       Не раз казав, що якби те одно

                                                       йому хто дав, то він би був здоровий.

                                                       Питали ми, чи то яка ростина,

                                                       чи звір, чи птиця, страва, чи одежа.

                                                       Казав, що ні. Раз батько мій сказав:

                                                        «Якби тут був твій батько або мати,

                                                       брат чи сестра, чи жінка, певне б, ти

                                                       тоді здоровий був, – це ж, певне, їх

                                                       немає тут, і може, й звуться так,

                                                       як в нас ніхто не зветься?» Він подумав,

                                                       а потім головою покивав

                                                       і каже: «Ні, ще гірше б я журився,

                                                       якби й вони усі були в цій пущі,

                                                       якби й вони без того пропадали,

                                                       без чого я тут гину…» Батько мій

                                                       спитав його: «А в вашій стороні

                                                       того багато є?» Він знов подумав, –

                                                       такі якісь у нього стали очі,

                                                       як в оленя, що на морозі плаче.

                                                        «Ні, каже, в нас його теж небагато,

                                                       ми більше мучимось, коли б здобути,

                                                       ніж тішимося з нього, але все ж

                                                       нам часом хоч здається, що вже маєм

                                                       хоч трошечки, або от-от здобудем,

                                                       або хоч забуваєм, що нема.

                                                       Але ж ми живемо хоч трохи…

                                                       ну не знаю, як це по-вашому…

                                                       не так, як тут живуть».

                                                       На це і я сказав: «Та вже ж, у вас

                                                       і їжі, й всього більше». – «Ні, не те, –

                                                       сказав «чужий», – я не про те кажу.

                                                       Ну, от коли хто хоче вийти з юрти,

                                                       а тут його не пустять, ще й прив’яжуть,

                                                       то як по-вашому, де він сидить?»

                                                        «Та вже ж у юрті!» – всі ми загукали.

                                                        «А як не в юрті, а де-небудь так,

                                                       аби це там було, де він не хоче,

                                                       то це як зветься?» – Тут ми не вгадали:

                                                       один казав «у лісі», другий «в полі»,

                                                       усе не до ладу, а я мовчав,

                                                       бо що так говорити, як не знаєш?

                                                        «Чужий» усе загадував: «Ну добре,

                                                       а як то зветься, як хто має пташку

                                                       таку, що довго вже сиділа в нього,

                                                       і випустить летіти, як сказати,

                                                       куди він випустить її?» Знов кажуть:

                                                       хто – «в поле», хто – «в тайгу», а хто – «на сніг».

                                                        «Чужий» розсердився та вже до мене:

                                                        «Ну, – каже, – як тебе тойон посадить

                                                       в холодну…» – «За що він мене посадить?

                                                       Я заплатив усе!» – кажу «чужому»,

                                                       та й сам розсердився. Той засміявся:

                                                        «Ну, – каже, – не тебе, а так кого, –

                                                       то що тому найгірше у холодній,

                                                       чи те, що їсти й пити не дають,

                                                       чи те, що родичів нема в холодній,

                                                       чи те, що йти додому не пускають

                                                       і не дають робити, що він хоче?»

                                                        «Та як кому, хто що найбільше любить», –

                                                       сказав мій батько. Тут «чужий» зрадів

                                                        (не знаю вже, чого!) і знов питає:

                                                        «Отож, коли хто любить, щоб пускали

                                                       ходити скрізь, робити все, що хоче,

                                                       то як сказати, що він любить? тільки

                                                       одним сказати словом? Ну, хто скаже?»

                                                       Тут хто сказав: «Робити», хто – «ходити»,

                                                       а хто – «не знаю». Зморщився «чужий»:

                                                        «Ні, – каже, – все не те, немає слова!

                                                       Ну, я вам так, без слова розкажу,

                                                       ви тільки добре слухайте». – «Та добре», –

                                                       сказали ми, хоч нам уже обридло,

                                                       та жаль було «чужого», бо слабий.

                                                       Він став казати: «Бачите, для мене

                                                       найкраще те, як можна скрізь ходити

                                                       і все робити, от цього й немає».

                                                       Ми засміялись: видумав «чужий»!

                                                       Він скрізь ходив, куди і ми ходили,

                                                       хіба що сам не хтів, коли мороз,

                                                       а то ходив на влови і на рибу,

                                                       і раз далеко їздив до «чужих»,

                                                       і до тойона, та й до нас приходив,

                                                       усюди був і все робив, що хтів:

                                                       дивився в книжку, сам робив книжки,

                                                       і шив, і чай варив, і їв, що хтів,

                                                       що тільки мав, не одбирав ніхто.

                                                        «Хто ж не дає ходити і робити? –

                                                       кажу йому. – Не ми ж?» – «Та ні, не ви!»

                                                        «Хіба тойон? Так він коли приїде!

                                                       А ти собі тим часом скрізь ходи

                                                       і все роби, що хочеш, ми не скажем

                                                       тойонові». – «Тойонів тих багато,

                                                       не тільки цей один», – сказав «чужий».

                                                        «Та ті ще далі, ніж оцей, бо зроду

                                                       сюди не приїздять, ти їх не бійся,

                                                       не знатимуть», – вмовляєм ми «чужого»,

                                                       а він махнув рукою: «Що казать вам!

                                                       Не знаєте! Куди я тут піду?

                                                       І що я тут зроблю у вашій пущі?

                                                       а геть від вас поїхати не можу,

                                                       нема ж мені тут… ex, немає слова!»

                                                       Та як замовк «чужий», то так до ночі

                                                       просидів і до нас не озивався.

                                                       Не знаю й досі, що йому зробилось,

                                                       що він такий лихий в той вечір був!

                                                       І нащо там йому здалось те слово?

                                                       Нема, ну то й нема! Багато слів

                                                       було у нього в книжці, ну й казав би

                                                       собі, яке хотів, а ми не знаєм,

                                                       у нас нема книжок і мало слів.

                                                       Еге, не доказав я про «чужого».

                                                       Так, знаєте, умер він. Я до нього

                                                       усе ходив. Питав я раз його,

                                                       чого він умирає, чи з морозу,

                                                       чи з кого слабість перейшла на нього

                                                        (він часом так про інших говорив,

                                                       коли хто умирав). «То ж ти розумний, –

                                                       сказав я, – знав про інших, – знай про себе».

                                                       А він сказав: «Я знаю, я від того

                                                       вмираю, що у вас ніяк не зветься,

                                                       хоч єсть його без міри в вашім краю,

                                                       а те, від чого міг би я ожити,

                                                       не зветься теж ніяк, немає слова,

                                                       але й його самого в вас нема…

                                                       якби було хоч слово, може б, я

                                                       ще й жив би з вами…» – і «чужий» аж плакав,

                                                       як те казав, і я заплакав з ним,

                                                       бо жаль було «чужого», добрий був.

                                                       А теє слово раз мені казав

                                                        «чужий» по-свойому, та я його забув,

                                                       чуже воно, та й що ним називати?

                                                       Не треба нам його. Чужим, бач, треба, –

                                                       казав «чужий», що не один вмирає

                                                       отак, як він, і ще умре багато…

                                                       Уже б ми їм казали теє слово,

                                                       як хто з чужих людей отак заслабне,

                                                       так що ж, коли його у нас нема.

                                                       І що воно й до чого теє слово?

                                                       То, певне, чари, то якесь закляття,

                                                       коли від того люди умирають…

                                                          [1903]

                                                         [Якутська поема]

                                                       Се ви питаєте за тих,

                                                       що тут застрелились на варті?

                                                       Та добре, розкажу про них,

                                                       хоч то вони й не дуже варті:

                                                       були якути-дикуни,

                                                       і мова в їх, і вчинки дикі,

                                                       хоч і небіжчики вони,

                                                       а дурні – все скажу – великі.

                                                       Сами скажіть, чого б їм тут

                                                       у нас при війську сумувати,

                                                       та в нас такий дикун-якут

                                                       повинен просто раювати!

                                                       Було їм досить їсти-пить,

                                                       не раз дамо і цукру, й чаю,

                                                       а навіть щоб гаразд побить,

                                                       то не було того звичаю.

                                                       Ні, гріх сказати, в нас не б’ють,

                                                       начальство вище близько тута, –

                                                       а як там зрідка й стусонуть,

                                                       то що се значить для якута?

                                                       Бо й то сказать, який вояк

                                                       із дикуна? одно ледащо!

                                                       Але ж у нас, посвідчить всяк,

                                                       вони не скаржились ні на що.

                                                       Покірливі були, плохі,

                                                       боялись кожного, так, здуру,

                                                       бувало, плачуть, як лихі, –

                                                       дитячу мали десь натуру!

                                                       Обличчя бабські, без борід,

                                                       ні бравості у них, ні зросту,

                                                       такий, скажу я вам, нарід,

                                                       що хоч бери та й скинь їх з мосту.

                                                       Було, котрий із них сидить

                                                       і туманіє, сльози в очу.

                                                       Спитає хто: «Чи що болить?»

                                                       А він одно: «Я дому хочу!» –

                                                        «А де ж той дім?» – «Отам, отам!

                                                       покаже навмання рукою. –

                                                       Там їхати полям, горам,

                                                       лісам, великою водою». –

                                                        «Чи гарна ж ваша сторона?» –

                                                       було, спитаєм. «Я не знаю». –

                                                       А край їх, звісно, дичина,

                                                       що ж гарного в якутськім краю?

                                                       Навчились трохи говорить

                                                       по-нашому, то все питали:

                                                        «Чого тут небо не горить?»

                                                       Зими для того дожидали.

                                                       А вже воно давно зима,

                                                       сніги, мороз – чого їм треба?

                                                        «Зимою сонця в нас нема,

                                                       а тут он єсть, бач, серед неба…»

                                                       І літом їм було не в лад,

                                                       як ніч надійде. «Страшно», – кажуть.

                                                       А прийде свято – всякий рад, –

                                                       вони ж нап’ються й спати ляжуть.

                                                       Було їм страшно від розмов:

                                                        «Велике слово, ми не знаєм…»

                                                       Боялись коней і корів,

                                                       ми їх, було, й котом лякаєм…

                                                       Було, як вулицею йдуть,

                                                       за руки держаться, як діти:

                                                        «На нас хати ще упадуть…»

                                                       Та ми ж їх мусили й глядіти,

                                                       бо їм недовго і зблудить

                                                       з дороги, як ідуть по місті,

                                                       а вміли по лісах ходить,

                                                       по всяких нетрях – звірі чисті!

                                                       Було, поплинуть по ріці

                                                       човном, як пустять їх гуляти,

                                                       а ми за ними назирці,

                                                       щоб не надумали втікати.

                                                       Вони ж причалять до ліска,

                                                       де щонайгірша деревина,

                                                       березина крива, тонка,

                                                       або де на піску соснина,

                                                       або знайдуть яке багно,

                                                       край нього моху наскладають,

                                                       вогонь запалять, порохно

                                                       якесь їдять та ще й співають.

                                                       Там-то й пісні були у них!

                                                       Кому такі складать охота?

                                                       Ми слухаєм, а далі в сміх:

                                                       зовсім рипучії ворота!

                                                       Ми в сміх, а ті якути в плач.

                                                        «Пускай нас, – кажуть, – пускай дому».

                                                       А ми: «Заплач, куплю калач,

                                                       та й сам із’їм, не дам нікому!»

                                                       Бувало, й шкода їх, дурних,

                                                       та вже ж не плакать з ними разом…

                                                       Посміємось, питаєм їх,

                                                       про що співали. Скажуть часом:

                                                        «От на оленях їде дід,

                                                       а баба доїть олениці…

                                                       А вітер засипає слід…

                                                       мороз великий… сніговиці…»

                                                       Ми знов у сміх: «То се такі

                                                       пісні якутські? про олені?»

                                                       Вони питають: «А які?»

                                                       та й знов риплять, немов шалені.

                                                       Найгірш було їм на смотрах

                                                       та й на маневрах, на параді

                                                        (воно то й кожному на страх!

                                                       і ми, було, тому не раді).

                                                       Вони й не скаржились, а все

                                                       так говорили чудернацько:

                                                        «Ми боїмось… велике се…

                                                       багацько тут всього… багацько…»

                                                       А що вже їм зовсім не йшло,

                                                       то се солдатськая наука,

                                                       се горе вчителю було,

                                                       а їм самим пекельна мука.

                                                       Коли ж, бувало, й так почнуть

                                                       навчать товариші словами,

                                                       вони, було, або поснуть,

                                                       або кивають головами,

                                                       як п’яні… хоч що хоч кажи!

                                                       А потім просять дурнувато:

                                                        «Ти голову нам зав’яжи…

                                                       багато в ній тепер… багато!»

                                                       Бувало, так сами собі

                                                       стискають голови руками,

                                                       немов хтозна в якій журбі,

                                                       або зав’яжуть рушниками…

                                                       А потім обійняв їх сум,

                                                       змарніли, зниділи дедалі.

                                                       Ми вже й не брали їх на глум,

                                                       бог з ними, що такі невдалі!

                                                        «Додому», – скиглили водно,

                                                       але втікати – не посміли,

                                                       сами не знали, де воно,

                                                       а розпитатися не вміли.

                                                       Уже покинули й пісні,

                                                       не хтіли спати вже й по ночах,

                                                       сиділи все такі сумні.

                                                       Були слабі – я взнав по очах, –

                                                       сами ж не скаржились на біль,

                                                       не взяв їх лікар до шпиталю:

                                                        «Їм, – каже, – їхати б відсіль,

                                                       а то ще згинуть тут від жалю,

                                                       се в них по ріднім краю жаль!» –

                                                       Ну, диво, хоч би край був людський,

                                                       то ще б я розумів печаль,

                                                       а то ж і край такий – якутський!

                                                       Начальство бачить, що не сплять,

                                                       на варту посилати стало

                                                       таки частенько. Що ж, стоять,

                                                       не скаржаться, мов горя мало!

                                                       Се так було, поки зима,

                                                       а потім, бач, напали страхи

                                                       по ночах знов, та то дарма!

                                                       Сказали їм: страхи не ляхи!

                                                       Лиш, як жаби заскреготять,

                                                       чи соловейко защебече,

                                                       вони від страху затремтять, –

                                                       один одному щось лепече.

                                                       Сказав за те старший вояк:

                                                        «Балачки, бач, не діло варти!»

                                                       Вони тоді помовкли так,

                                                       як миші, – бачать, що не жарти.

                                                       Та стали вже мовчать і вдень,

                                                       як до котрого обізвешся,

                                                       то він тобі мовчить, як пень.

                                                       Ну, вилаєш або всміхнешся…

                                                       Еге ж пак, ви хотіли знать,

                                                       як пострілялись ті якути?

                                                       Я б вам радніший розказать,

                                                       та щоб те знать – там треба бути.

                                                       Постріляними їх обох

                                                       знайшла їх наша зміна вранці,

                                                       були при них і гроші – в мох

                                                       загорнені лежали в ранці,

                                                       розбою, значить, не було,

                                                       а ворогів вони не мали,

                                                       до того й слідство все прийшло,

                                                       що то вони сами стріляли.

                                                       Та й вразно стрелили – я чув –

                                                       не мучились і півгодинки…

                                                       Вже ж то не поєдинок був,

                                                       які там в диких поєдинки?

                                                          Тифліс, 20.04.1904