ШАГРЭНЕВАЯ СКУРА
З
нататніка Папялушкі
Чаму раптам “Шагрэневая скура”? Прыгадаем разам сюжэт славутага рамана
францускага клясыка Анарэ дэ Бальзака, каторым зачытвалася ў 30-ых гг. XIX ст. уся
адукаваная Эўропа. Малады чалавек, Рафаэль дэ Валянтэн, атрымлівае ад старога
багатага антыквара кавалак чароўнай скуры анагра (асла) асаблівай, шагрэневай
апрацоўкі. Скура - усходняга паходжаньня. На ёй - пячатка Салямона, г. зн.
пяцікутная зорка, і таямнічы надпіс: “Жадай - і жаданьні твае будуць выкананыя.
Але сувымярай свае жаданьні са сваім жыцьцём. Яно - тут. Пры кожным тваім
жаданьні я буду скарачацца, як твае дні”. Натхнёны першым сказам надпісу
бальзакаўскі Рафаэль загуляў на ўсю катушку. Не было распусты, якой бы ён не
пакаштаваў, не было подласьці, якую б ён ня зьдзейсьніў, не было паскудзтва, на
якое б ён не пайшоў. Расла колькасьць пакрыўджаных ім, скалечаных і зьнявечаных
лёсаў і жыцьцяў, а яму – хоць бы што. Толькі... толькі скура на вачах
памяншалася, курчылася й ссыхалася.
Зірніце ўважліва на ўсход. Ужо 73 гады там разгортваецца й набірае
тэмпаў бальзакаўскі сюжэт геапалітычнага маштабу. Малады, самаўпэўнены, малаадукаваны
й нахабны расейскі “Рафаэль з партбілетам” атрымаў у 1917 г. ад старога,
зьнямоглага царызму спадчыну - гіганцкую асьліную скуру памерам 1/6 зямной
цьвердзі. Атрымаў фантастычныя багацьці й неабмяжаваныя магчымасьці, велізарную
моц і гарантыю непакаранасьці. І загуляў, упэўнены, што хопіць і яму, і дзецям,
і ўнукам. IІ не было подласьці й злачынства, ад падману да гвалту й забойства,
якога б ён ня зьдзейсьніў напрацягу жыцьця ажно трох пакаленьняў. ГУЛАГ і
калектывізацыя, аншлюс Прыбалтыкі, Заходніх Беларусі і Ўкраіны, спойваньне й
вынішчэньне малых народаў, гвалт над прыродай і марнаваньне багацьцяў,
татальнае зьнішчэньне рэлігіяў, нацыянальных культураў і прымусовая
русыфікацыя, няма канца гэтаму злавеснаму сьпісу. Толькі... толькі скура пачала
раптам скарачацца.
Нацыяналізм - вось жупел, якім нас, беларусаў, палохаюць і шантажуюць,
правакуюць і тэрарызуюць нашыя суседзі і з усходу, і з захаду напрацягу ўсяго
XX ст. І ня толькі суседзі, але і ўласныя выраджэнцы й пярэваратні пры ўладзе.
Па сёньняшні дзень на неабсяжных тэрыторыях СНД гэты тэрмін злучае ў сабе й лаянку,
і абвінавачаньне, і нават прысуд. У сьвеце ж цывілізаваным - гэта проста
сынонім патрыятызму, хай нават з прыстаўкай “звыш” ці “супэр”. І нікому ён там
не замінае, ні левым, ні правым, не перашкаджае зьмешаным шлюбам ці вольнаму
рынку. Гэта проста форма этнічнай самаіндэтыфікацыі. Нацыяналіст у пабытовым
разуменьні - гэта чалавек, які любіць сваю маці больш, чым родную цётку, значна
больш, чым суседку й непараўнальна больш, чым выпадковую знаёмую.
Радыкал-нацыяналіст - той зусім нікога ня любіць, акрамя маці. Ці ж такі ўжо
гэта вялікі грэх або дэфэкт? І вось праз гэтую любоў нашыя дзяды й бацькі,
браты й сёстры гінулі ў шматлікіх Курапатах, гнілі ў лягерах, ахвяраваліся й
ахвяруюцца здароўем і кар’ерай, шальмуюцца й падлягаюць астракізму, ідуць пад
дубінкі й за краты.
Кожную імпэрыю сьвету напаткаў адзін лёс, адзін канец: і старажытную
Рымскую, і Асманскую, і Брытанскую дый усе астатнія. Не пазьбегла гэтага й
Расейская, якую бальшавікі, перафарбаваўшы ў чырвоны колер, меркавалі зрабіць
сусьветнай (гл. Дэклярацыю 30 сьнежня 1922 г. да ўтварэньня СССР, дзе гаворыцца
пра “большой шаг к мировой социалистической советской республике”). Некалькі
гадоў таму сумнавядомы заежджы філёзаф В. Акулаў напісаў, што існуюць імпэрыі
дрэнныя, накшталт Брытанскай ці Рымскай, і добрыя. (Вы правільна здагадаліся -
Расейская). Невядома толькі, што рабіць з хрэстаматыйным акрэсьленьнем “турма
народаў” ці “жандар Эўропы”. Працытаваў філёзаф дзеля падтрымкі свайго тэзісу
такога самага сумна вядомага Івана Саланевіча, беларуса паводле нараджэньня ды
шавініста згодна псыхалёгіі. Той калісьці ў адной са сваіх кніжак сьцьвярджаў,
што “на базе Империи Российской никто из русских не заработал ничего. Ни
копейки”. Вось так. А як жа тады “богатства России будут прирастать Сибирью”?
Яны й прырасталі, а карэннае насельніцтва гінула, вымірала, выганялася нахабным
“Рафаэлем” у лясы й тундры, у балаты, у рэзэрвацыі. Пра няшчасных нганасанаў ці
ітэльмэнаў, вепсаў ці юкагіраў, каторых на
сьвеце засталося пару сотняў, ня кожны чытач нават чуў.
А як жа ўральскія самацьветы ды каштоўныя мэталы? На Ўрале ж, як і ў Сыбіры,
таксама жыло карэннае насельніцтва да зьяўленьня ўсялякіх “старэйшых братоў”,
Дзямідавых ды Строганавых. Можна згадаць і азіяцкую бавоўну, і башкірскую ды
каўкаскую нафту, і якуцкае золата, і ўкраінскі
вугаль. У XV ст. да Масквы сілаю быў далучаны Ноўгарад і Пскоў, Цьвер і Вятка.
У XVI - захопленыя Казанскае, Астраханскае, Сыбірскае ханствы, у ХVІІ - Смаленшчына
і Ўкраіна, у XVIII - Беларусь і Літва, Валынь і Крым, Курляндыя й Казахстан.
Напачатку XIX ст. такі самы лёс напаткаў Грузію й Фінляндыю, Каралеўства
Польскае, Армэнію й Азэрбайджан, “покорён”, нарэшце, Каўказ. Расла,
расьцягвалася шагрэневая скура.
Дарэчы, пара перагледець і устойлівы стэрэатып “старэйшага брата”. Па-першае,
ён проста большы памерамі й дужэйшы фізычна. Па-другое, усе славянскія дзяржавы
маюць жаночыя ймёны, у адрозьненьні ад азіяцкіх, афрыканскіх ці амэрыканскіх.
Заўсёды нашая ўсходняя суседка ўяўлялася мне мажной кабетай, крыклівай, лянівай
і неахайнай, аматаркай выпіць чарку й добра пад’есьці, пасьпяваць ды паскакаць.
Калі прымеркаваць усходнеславянскай тройцы (Расея, Украіна, Беларусь) клясычныя
казачныя сюжэты пра Папялушку, трох сясьцёр ці трох дачок, дык наша доля -
якраз доля меншай, сьціплай ды працавітай, і, тым ня менш, зацюканай і
абражанай. Але ўспомніце, чым канчаюцца гэтыя сюжэты?
Дзьвюхгаловая візантыйская пачвара, толькі-толькі вылупіўшыся з
маскоўскага яйка, пачала энэргічна падграбаць пад сябе бліжэйшую радню, потым
сваякоў, а пад канец і суседзяў. За моры й акіяны не плавала, пустэльні й
джунглі не асвойвала. Не ваявала суседка нашая з морам, як галяндцы, за кожны
шматок зямлі, не змагалася з пушчамі ды балотамі, як беларусы. Але ня толькі
тэрытарыяльна, ня толькі фізычна павялічвалася-прырастала шагрэневая скура.
Вось што пісаў расейскі гісторык Бацюшкаў з нагоды захопу Смаленшчыны ў ХVІІ
ст.: “Кроме земельных приобретений Россия почерпнула в этой войне и
нравственные и умственные силы для своего возрождения привлечением к себе
лучших западно-русских деятелей и литературными заимствованиями у белорусов и
поляков... положивших начало светской русской литературе, переводной и
подражательной”. Бяда й няшчасьце нацыі, калі ёй не давялося ў гістарычным
мінулым дастаткова доўга паварыцца ва ўласным этнічным катле. Бо ў выніку ўсяго
вышэйзгаданага - экстэнсыўны развой, сьледам - застойныя зьявы, навуковае,
культурнае й тэхнічнае адставаньне.
Не магу не працытаваць куміра расейскіх дый нашых пэнсіянэраў У. Леніна:
“Никто не повинен в том, что он родился рабом: но раб, который не только
чуждается стремления к своей свободе, но и приукрашает своё рабство (например,
называет удушение Польши, Украины и т. д. “защитой отечества” великороссов), -
такой раб есть вызывающий законное чувство негодавания, презрения и омерзения
холуй и хам”. Вы скажаце, калі тое было? Але расшыфруйма ленінскае “и т. д.”.
Гэта й Карэя, і Ўетнам, Вэнгрыя ды Чэхаславаччына, гэта Аўганістан, сапёрныя
рыдлёўкі ў Тбілісі, гэта сёньняшняя Чачня. Халуй і хам ня толькі “оправдывает и
приукрашает”, ён дзейнічае, жорстка й бязьлітасна. Асьліная скура, тымчасам,
курчыцца.
Маладая дыктарка тэлебачаньня са шкадаваньнем разважае пра страчаныя
“исконно-русские земли” на Алясцы. Мітрапаліт Каломенскі й Юр’еўскі пра тое
самае: “Мы своё отечество делали с запасцем до самой Аляски”. Правінцыйны
расейскі бацюшка спраўляе паніхіду па воінах, “положивших жизнь за отечество в
Афганистане”. Галоўны хрысьціянін усяе Русі, як у сярэднявеччы, багаслаўляе
войскі на вайну ў Чачні. Што тут можна дадаць? Ізноў рэанімуецца старая
імпэрская трыяда: “православие, самодержавие и народность”. У расейска-савецкай
гісторыі ідэалёгія клясавай выключнасьці цесна пераплялася зь ідэалёгіяй
выключнасьці расавай і веравызнаўчай: найлепшая кляса - пралетарыят, найлепшы ў
сьвеце чалавек - праваслаўны рускі. Адсюль - ксэнафобія, як нацыянальная рыса.
“Чуркі”, “хахлы”, “бульбашы”, “пшэкі”, цяпер яшчэ й “лица кавказской
национальности”, - гэта не саманазовы, гэта - рускія пра нас. Тое, што СССР
ляснуўся ў адзін дзень, што Талін і Рыга, Ялта й Сухумі, крымскія ды балтыйскія
курорты й пляжы ў адзін дзень зрабіліся замежжам, - прывяло рускіх у стан шоку,
ад якога яны ня могуць пазбавіцца ўжо дзесяць гадоў. Аказваецца, іх ня любяць.
А яны ж верылі, што нас “навеки сплотила Великая Русь”. Ну, хай там азіяты,
мусульмане, іншаверцы – дык жа зьбеглі з магутных абдымкаў хрысьціяне, і, што
ўжо зусім незразумела - праваслаўныя (Украіна, Беларусь, Малдова, Грузія).
Традыцыйная ксэнафобія, плюс сьвежая крыўда, плюс барбардыроўка абывацельскіх
мозгаў расейскімі СМІ, - у выніку татальны імпэрскі сындром, як пандэмія ва
ўсіх, ад прыбіральшчыцы да акадэміка.
Лёгіка падзеяў падказвае, што ў бліжэйшыя дзесяцігодзьдзі вырвецца зь няволі
Каўказ, зьбягуць іншаверцы (татары, башкіры, бураты, хакасы й тувінцы, калмыкі
й каракалпакі). Надыйдзе чарод Паволжа, і ўтворыцца вялізная дзюрка на скуры -
паволскі анклаў (Татарстан, Башкартастан, Чувашыя, Мардовія, Удмурція. Мары
Эл). Потым, хутчэй за ўсё, Якуція-Саха, на зямлі
й пад зямлёй каторай столькі незьлічоных багацьцяў, што за іх можна купіць усё,
ад ананасаў да атамнай бомбы, і працэс гэты будзе працягвацца, бо ён
непазьбежны, як зьмена пораў году, як прылівы й адлівы, як вечны калаўрот зямлі.
У ХХІ ст. Расея мусіць скурчыцца да сваіх этнічных памераў, узору 1533 г., і,
дай ёй Бог, праіснаваць хоць бы ў такім кшталце “многая лета”. Усё ж такі,
радня.
А што ж бальзакаўскі Рафаэль? Калі ад чароўнай скуры застаўся кавалачак
велічынёю з дубовы ліст, ён запанікаваў, зьбег у глухую правінцыю, пасяліўся ў
сьціплай сялянскай сям'і й пачаў жыць простым вясковым жыцьцём, кожны дзень са
страхам пазіраючы на шагрэневы шматок: колькі яму яшчэ засталося?
1994 г. - 2000 г.
Уладзімер
Крукоўскі
/Рунь. Вільня. № 31.
17 сакавіка. 2000./
P. S.
Прагноз яшчэ чакае на зьдзяйсьненьне...
Уладзімер Якаўлевіч
Крукоўскі - нар. 6 сакавіка 1937 г. у м. Асіповічы Бабруйскай акругі БССР, ў
сям’і вайсковага будаўніка. Нямецкую акупацыю сям’я перажыла ў в. Залессе
Беластоцкай вобл. БССР. Дзяцінства правёў у мястэчку Ружаны Брэсцкай вобл. БССР,
дзе навучаўся ў сярэдняй школе, якую скончыў у 1954 г. з залатым мэдалём ды
паступіў на архітэктурна-будаўнічы факультэт Беларускага палітэхнічнага
інстытуту. У 1972 г. скончыў мастацка-графічны факультэт Віцебскага
пэдагагічнага інстытуту. Працаваў мастацкім рэдактарам часопісаў “Маладосьць”,
“Мастацтва Беларусі”, “Помнікі гісторыі і культуры Беларусі”, “Спадчына”. Сябра
Беларускага саюзу мастакоў (1975) і суполкі “Пагоня”. Ад 1976 г. намесьнік
старшыні сэкцыі плякату БСМ, сябра праўленьня, кіраўнік плякатнай сэкцыі, быў
актыўным удзельнікам творчага асяродку “На Паддашку”. Сябра Беларускай
асацыяцыі журналістаў (1998) і Саюзу беларускіх пісьменьнікаў. Адзін з
кіраўнікоў “Мартыралёгу Беларусі”, сябра Беларускага народнага фронту з моманту
заснаваньня, сябра Сойму БНФ. У 1990 г. кіраваў кампаніяй Зянона Пазьняка на
выбарах у Вярхоўны Савет БССР. Аўтар (разам зь Яўгенам Куліком) эталёну
дзяржаўнага гербу “Пагоня”, а таксама сьцягу і малой эмблемы БНФ. У 1993 г.
адышоў ад актыўнай дзейнасьці ў структурах БНФ. Ад 1998 г. на пэнсіі, жыве ў
Бараўлянах пад Мінскам.
Аўтар кніг на тэму
беларускай шляхецкай геральдыкі: “Срэбная страла ў чырвоным полі” (2010), “Сьмеласьць.
Годнасьць. Гонар” (2013) ды “З нататніка папялушкі” (2014).
Нюргустана Айыновіч,
Койданава
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz