ЎЎЎ Амурына Багдойская. Жыцьцё і авантуры брагінскага ваякі. Койданава. "Кальвіна". 2016.

    Нічыпар, сын Рамана, Чарнігаўскі (Nicifor syn Romana Czernihowski (Czernichowski; Czerniehowski); Микифорка Черниговец; Микифор Романов Черниговский; Никифор Романович Черниговский) – нар. у в. Чарняхоў (Черняхів, Czerniachów) – “Тут нарадзіўся Нічыпар Чарнігаўскі, заваёўнік і вандровец сыбірскі. Гл. арт. Дубецкага у Tyg. İll. за 1874 г. N 358”. /Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I. 1880. S. 818./ Жытомірскага павету Кіеўскага ваяводзтва, якое ад 1569 перайшло з пад улады ВКЛ да Каралеўства Польскага ў межах адзінай дзяржавы.

    “На працягу многіх гадоў род гэтага прозьвішча насяляў паўночную мясцовасьць Жытомірскага павету, у былым Кіеўскім ваяводзтве, дзе да сёньня мы сустракаемся з жыхарамі з гэтым найменьнем, а таксама і селішча Чарняхоў, гняздо іхняга роду, і сёньня існуе. Чарняхоў, убогая вёска, зараз у Валынскай губэрні Жытомірскага павету, у часы Уладзіслава IV была местам; але ў першыя дні баёў Хмяльніцкага ўжо становіцца могліцамі сваіх жыхароў і папялішчамі іхніх сядзіб... З таго ж гнязда — з Чарняхова на украінскім Палесьсі — паходзіць муж рыцарскага рамяства Чарнігаўскі, невядомы па імю, якога мы бачым, як у траўні фатальнага 1648 года ён цягнецца пад Карсунь на дапамогу тым, хто быў разьбіты пад Жоўтымі Водамі, палкоўнікуючы нешматлікімі кварцянымі харугвамі, разам з панам Дэнгофам. Магчыма згаданы Раман, бацька нашага каляністы, быў сваяком карсуньскага змагара, хаця няма на гэтае у нас, аніякіх доказаў”. /Dubecki M.  Osadczy w ziemi Mandżu. Opowieść z dziejów XVII stulecia. // Tygodnik İllustrowany. T. XIV. Ser. II. № 358. Warszawa. 1874. S. 292./

    “Аўручанін Раман Чарнехоўскі, ваеннапалонны з шэрагаў Радзівіла, харунжага Мазырскага ў няволю ўзяты, высланы быў на Сыбір і там пакінуты”. /Wspomnienia lat minionych Eu-go Helenijusza. T. II. Kraków. 1876. S. 248./ У часе складаньня Люблінскай уніі (1569 год) мазырская шляхта адмовілася пераходзіць пад юрысдыкцыю Каралеўства Польскага і Мазырскі павет, які ад 1471 г. знаходзіўся ў складзе Кіеўскага ваяводзтва, застаўся ў складзе ВКЛ і перайшоў да Менскага ваяводзтва.

    Сам сябе Нічыпар Чарнігаўскі вызначаў як “чаркашэнін Брагільскага павету” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 6./, або «літвін Брагінскага павету». /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 18./ У 1569 годзе, згодна з умовамі Люблінскай уніі Брагінская воласьць як частка Кіеўскага ваяводзтва ўвайшла ў склад Каралеўства Польскага. “Родам паляк Кіеўскага павету, служылага бацькі сын. Служыў польскаму каралю казацкую службу на 3-х конях”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 9./ Што да прозьвішча Чарнігаўскі, то яно магло утварыцца ўжо ў Маскоўскай дзяржаве, як мянушка, Чарнігавец, Каргаполец, Верхатурскі і г. д. 
    Удзельнічаў на боку Рэчы Паспалітай у Смаленскай вайне (1632-1634), якую вяло Рускае царства за Смаленскую, Чарнігаўскую і Северскую землі Вялікага княства Літоўскага, падчас якой патрапіў у маскоўскі палон. “Сказаўся шляхціц Брэсцкага [Брагінскага] павету. Служыў каралю на 3 коні. Узяты ў языцах пад Новым Гарадком Северскім”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 10./

    У Разрадным прыказе ў Маскве было запісана, што 21 жніўня 1633 году “прысланы з пад Смаленску ад Міхаіла Шэіна з таварышы ў языцах літоўскія людзі: Ян Занеўскі, Станіслаў Міткееў, Якаў Валадзеніцкі, Мікіпар Чарнігаўскі і па гасудараву ўказу пасланыя з Масквы: Ян Занеўскі - на Ўсьцюг, Станіслаў Міткееў - да Солі Галіцкай, Якаў Валадзеніцкі - на Дзьвіну, Мікіпар Чарнігаўскі - на Волагду” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 6./ на корм, г. зн. кармавым службоўцам, які атрымлівае за хлебнае жалаваньне грошы. А “польскаму каралю Станіслаў Міткееў ды Ян Занеўскі служылі па гусарску, Якаў Валадзеніцкі, Ян Канапліцкі ды Мікіпар Чарнігаўскі служылі казацкую службу”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 7./ Яна Канапліцкага пасьля паланеньня прызначылі на службу да Баіма Болціна, які ў 1633 г. быў ваяводам Сеўска і камандаваў маскоўскімі войскамі пад Ноўгарад-Северскім.

    Пасьля Палянаўскага мірнага пагадненьня (17 (27) траўня — 4 (14) чэрвеня 1634 года), які быў ратыфікаваны абодвума бакамі ў 1635 годзе, выйшаў царскі указ, згодна якога трэба было адпускаць “у літоўскі бок” усіх палонных акрамя тых, хто добраахвотна пажадаў застацца ў Маскоўшчыне і перайшоў праваслаўную веру або займеў сем’і. Таму шматлікія “у Літву не пайшлі. І білі чалом у гасудараву службу”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 9./

    У прыказе Паланянскіх спраў у Маскве, які ведаў ваеннапалоннымі, у “Запісной кнізе польскім і літоўскім усякага званьня і абедзьвюх полаў палонным людзям, пакінутым навечна ў Расіі”, маецца запіс у тым, што 7 студзеня 1635 г. “пісалі з Волагды ваявода Пётр Сабураў ды дзяк Іван Задонскі: у цяперашнім 1634 годзе, лістапада ў 17 дзень, біў чалом гасудару літоўскі паланенік Мікіпарка Раманаў сын Чарнігаўскі і ім падаў чалабітную. А ў чалабітнай яго напісана, што ўзяты ён пад Новым Гарадком Северскім і сасланы на Волагду ў турму. І цяпер жа ён у Польшчу ісьці не жадае, а жадае служыць гасудару на Волагдзе з чаркасамі. А ў роспыце назваўся чаркашэнін Брагільскага павету. А жадае служыць гасудару, у Літву ісьці не жадае”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 6./ “І гасудару б’юць чалом літоўскія палонныя палякі: Ян Занеўскі, Станіслаў Міткееў, Якаў Валадзеніцкі, Ян Канапліцкі, Мікіпар Чарнігаўскі, каб іх гасудар дараваў сваім гасударавым жалаваньнем выходным, як гасудару Бог падкажа”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 9./

    Іх, хто нібыта пажадаў застацца ў Маскоўшчыне, адправілі ў Іншаземскі прыказ, адкуль 24 траўня 1635 году дзеля хрышчэньня ў Патрыяршы палацавы прыказ, які, у сваю чаргу, накіраваў іх у Андроньнеў (Андроньнікаў) манастыр. Чарнігаўскага даручылі “хрысьціць дзяку Гаўрылу Лявонцьеву”, які служыў у 1635 г. дзякам у Стралецкім прыказе. Пры хрышчэньні шмат якім “палякам” зьмянялі імёны на праваслаўныя, але Чарнігаўскаму імя пакінулі ранейшым, якое адпавядала праваслаўю. “Ды і “літвін” - гэта не літовец. Літвінамі называлі рускіх людзей, якія пражывалі на тэрыторыі Польска-Літоўскай дзяржавы. Часта па веры яны былі каталікамі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 18./

    Пасьля прыняцьця праваслаўя Нічыпар Чарнігаўскі быў накіраваны служыць у Тулу, дзе стаяў полк гусараў і рэйтараў складзены з іншакраінцаў, куды ён прыбыў у жніўні 1635 году і быў залічаны ў роту ротмістра Васіля Абруцкага (Аўруцкага), па ўсёй верагоднасьці земляка.

     3 ліпеня 1636 году паведамлялася, што “іншаземцы Васілёвай роты Абруцкова: Пятрушка Бунінскі, Гаўрылка Ляшэўскі, Мікіпарка Чарнігаўскі, Пятрушка Якаўлеў (Кулакоўскі), Ян Заброўскі, Максімка Міхайлаў (Касьцянецкі), Івашка Васільеў (Тарабарын), Ян Хведараў... з тваёй гасударавай службы зьбеглі” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 9./, “кінуўшы жонак сваіх на Маскве, з Тулы пабеглі ў Літву”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 13./ Шлях з Тулы ў Літву ляжаў праз Калугу на Казельск, дзе на Вугры стаялі маскоўскія заставы.

    Да ўцекачоў таксама далучыўся літвін Сямён Трафімаў Налівайка, з сынам Іванам, але затым, калі яны сышлі у Калугу, пачаліся ловы.

    13 ліпеня 1636 года Нічыпар Чарнігаўскі быў злоўлены у Перамышльскім павеце на Ацэ ў Сёмуха-Люцікова манастыра і 16 ліпеня 1636 года быў дастаўлены ў Маскву ў Разрадны прыказ ды дапытаны. “А прывадны літвін Мікіпарка Чарнігаўскі ў роспыце сказаны літвін Брагінскага павету. І ў мінулым 1633 годзе ўзялі яго ў палон гасударавы людзі ў Пуціўльскім павеце на Войце. І дасланы быў да Масквы. І з Масквы сасланы для кармленьня на Волагду. А пасьля мірнай дамову ў 1634 з Волагды пасланы да Масквы. І па гасудараву ўказу таварышаў яго, якія з ім былі на корме, у Літву адпусьцілі. А ён жа, Мікіпарка, у Літву ехаць не захацеў, застаўся на гасударава імя. І за гэтае дадзена яму гасударава жалаваньне сем рублёў ды сукно добрае. Ды на корм загадана яму даваць па дзевяць дзеняг на дзень. І ў цяперашнім жа ў 1635 годзе па гасудараву ўказу загадана ім, іншакраінцам, быць на Туле, а яму, Мікіпарку, загадана быць у роце ў ротмістра ў Абруцкага. І яны ж, згаварыўшыся, адной роты сем чалавек ды Браслаўскай роты літвін, Сенькаю клікалі, усяго іх восем чалавек пабеглі было з Тулы ў Літву. І як толькі яны былі за Калугаю, літвін Сенька ад іх адстаў, а ў якіх месцах, ён таго не ведае. А на іх жа таго дні, як літвін Сенька адстаў, прыйшлі на іх гасударавы людзі з Калугі і іх разграмілі. А ён, Мікіфарка, сышоў на лес, і прыйшоў у Перамышльскі павет у Люцікаў манастыр. А з манастыра яго прыслалі ў Калугу. А пра таварышаў сваіх, ці сышлі яны ці пабіты, пра тое не ведае. А ў Літву ж ён пайшоў сам, і не адпускаў яго ніхто. І жонка яго пра ўцёкі ў Літву не ведала, і ёй не адкрыўся. А іншых ж літоўскіх людзей з ім уцякаць у Літву ніхто не пажадаў”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 18-19./ Таксама былі злоўлены Тарабарын, чаркашэнін з Міргараду, Касьцянецкі ды Заброўскі, літвін Дражнінскага павету, узяты ў языцах у 1633 годзе пад Псковам. Астатнія сышлі. А “чужаземец Сенька Наліўскі з сынам вызвалены, і коні яму аддадзены, бо да яго здрадніцкая справа не дайшла”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 21./

    Затым тыя, якія хацелі зьбегчы з Маскоўшчыны, з Разраднага прыказу былі перададзены ў прыказ Казанскага палаца, якому падпарадкавалася Сыбір, куды 29 ліпеня 1636 г. была дасланая памяць, што “гасудар загадаў: тых чужынцаў з жонкамі і з дзецьмі паслаць на жыцьцё ў сыбірскія гарады, дзе прыдадуцца, у якіх гарадах людзей менш”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 21./ У прыказе Казанскага палаца “Мікіпарка Чарнігаўскі на допыце сказаў: жонка ж ў яго ў Маскве ёсьць, клічуць яе Анісьіцаю. Жыве на Пакроўцы ў Калашным завулку ў цесьляра ў Пятрушкі, а чый ён сын, Пятрушка, таго ён, Мікіпарка, не памятае. А дзяцей у яго няма”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 22./

    22 жніўня 1636 гады з прыказу Казанскага палаца была пасланая грамата казанскім ваяводам, дзе ім казалася, што пасланыя з Масквы на Казань “старога выезду чужынцы, літоўскія людзі Івашка Васільеў з жонкаю з Арынкаю ды Максімка Міхайлаў з жонкаю Марыйкаю ды з пасербам з Івашкам, ды з дачкой Анюткаю ды Мікіфарка Чарнігаўскі з жонкаю з Аносьіцаю ды Янка Заброўскі ды гуляшчы чалавек Алёшка Якаўлеў сын Касога”, які хацеў зьехаць у Літву ж, саслаць у сыбірскія гарады, чужаземцаў, Івашку Васільева з таварышамі, чатырох чалавек, з жонкамі і з дзецьмі у Енісейскі астрог на жыцьцё, а гуляшчага чалавека Алёшку Касога - у Краснаярскай астрог у ральнічыя сяляне”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 24./ 25 жніўня 1636 г. “па гасудараву ўказу загадана паслаць у Сыбір ссыльных чужаземцаў, літоўскіх людзей, і загадана тых ссыльных людзей весьці скаванымі, і загадана на тых ссыльных людзей купіць трое кайданоў нажных”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 25./

    У Табольску сасланыя засталіся да вясны. Затым сплылі па Енісеі да Самарова Яму, пасьля па Абі ды Кеці дабіраліся да Кецкага астрога, а адтуль па волаку ў Енісейск, куды прыбылі “29 верасьня 1637 года”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 27./ “У 1637 г. быў сасланы з сям’ёй за спробу ўцёкаў з Тулы ў літоўскія землі Н. Чарнігаўскі”. /Александров В. А., Покровский Н. Н.  Мирские организации и административная власть в Сибири в ХVII в. // История СССР. № 1. Москва. 1986. С. 53./ У Енісейск Чарнігаўскі прыбыў з жонкай Анісьсяй і праслужыў там па 1649 год, або 12 гадоў шараговым казакам..

    Яшчэ ў 1648 годзе ў Сыбіры была атрыманая царская грамата, якая прадпісвала каб на службу на Ленскім волаку ў новым Ылімскім астрогу ваяводзе Цімафею Шушэрыну на паселішча паслаць, забраўшы з сыбірскіх гарадоў служылых людзей добрых з жонкамі і з дзецьмі, якія цясьлярыць былі бы здатныя, з Табольску дваццаць чалавек, з Тары і Цюмені па дзесяць чалавек. З Енісейскага астрогу паслалі “двое дзесятнікаў, 16 шараговых і двое халастых цесьляроў. Апошнім з шараговых запісаны Мікіпарка Раманаў Чарнігаўскі” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 34./ Таму пры ўтварэньні Ілімскага або Ылымскага ваяводзтва ў 1649 годзе Нічыпар Чарнігаўскі апынуўся ў Ылімскім астрогу.

     Пры вылучэньні Ілімскага ваяводзтва са складу Якуцкага ваяводзтва Чэчуйска-Тунгускі волак, па якім пераходзілі з Лены на Ніжнюю Тунгуску і наадварот, зрабіўся спрэчнай паўночнай мяжой. Гэты шлях ішоў па долу левага прытоку Лены за 60 км ніжэй Кірэнску і далей праз водападзел на Ніжнюю Тунгуску. У пяці кілямэтрах ніжэй вусьця рэчкі Бабошынай стаяла Ясачнае зімоўе, у якой утрымоўвалі аманатаў. Астрожка, які названы быў Чэчуйскім, у той час яшчэ не існавала, бо ён быў пабудаваны ў 1671 годзе. У вядзеньні чэчуйскага прыказчыка знаходзіліся засьценкі вышэй і ніжэй вусьця рэчкі Бабошынай. У шырокім сэнсе назва “Чэчуйскі волак” ужывалася як назва воласьці.

 

     2 верасьня 1649 г. ваявода Шушэрын адправіў з Ылімску служылых людзей на чале з Назарам Кісьцянёвым на Чэчуйскі волак, які 30 лістапада 1649 г. вярнуўся ў Ылімскі астрог, пакінуўшы там Нічыпара Чарнігаўскага, але не прыказчыкам, бо Ясачнае зімоўе па-ранейшаму заставалася за Якуцкім ваяводзтвам.

    Служба Чарнігаўскага на Вусьць-Куцкай салянай варніцы, дзе ён нібыта “ў 1652 годзе “меў глядзеньне” над саляною варніцай, не пацьверджаная дакумэнтамі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 34./ Ды і пасьля ўтварэньня Ілімскага ваяводзтва, хутчэй за ўсё, аніякага прыказчыка на саляную варніцу, якую заснаваў Ерафей Хабараў і якую забралі ад яго ў казну, не прызначалася, а ўсімі справамі ведаў рындар. 

 

                                                      Вусьць-Куцкая саляварня 2016 год

 

                                                Рака Кута пры ўпадзеньні ў раку Лену

 

    Улетку 1653 году пабеглі на Амур ленскія цесьляры пад правадырствам Пронькі Кіслага, да якіх далучыліся ральнічыя сяляне і прамысловыя людзі. А ўсьлед за імі пабеглі на Амур жа служылыя людзі Верхаленскага астрожка пад правадырствам Васіля Чаркашэніна і Давыдкі Кайгарода. Да іх таксама далучыліся ральнічыя сяляне і прамысловыя людзі. Уцекачы ўліліся ў амурскае войска Ануфрыя Сьцяпанава Кузьняца, які раней быў на салянай варніцы ў Вусьць-Куце, а затым пайшоў з Хабаровым, заснавальнікам Вусьць-Куцкай саляварні на Амур рабаваць тубыльцаў.

    Ілімскі ваявода Багдан Аладзьін паслаў з Ылімскага астрогу ў нагонку за імі сотніка стралецкага Якава Анцыфорава са служылымі людзьмі і загадаў вярнуць уцекачоў назад на гасудараву службу. “І загадаў быць на Кіранскім Мікольскім паселішчы на заставе для тых нагоншчыкаў служылым людзям, дзесятніку казацкаму Мікіпарку Чарнігаўскаму з таварышамі. А загадаў яму, сабрацца са служылымі і з гандлёвымі, і з прамысловымі людзьмі, і з ральнічымі сялянамі, іх пераймаць і прывесьці ў Ылімскі астрог. І тыя злодзеі, здраднікі, Васька Чаркашэнін з таварышы, прыехаўшы на Кірэнскае Мікольскае паселішча, прыступалі да тваёй мытнай казённай клеці. І служылы чалавек Мікіпарка Чарнігаўскі з таварышамі таго злодзея Ваську Чаркашэніна злавілі. І па злове тыя ўцекачы, яго, Ваську, у Мікіпаркі Чарнігаўскага адбілі, і сышлі ў Давурскую зямлю, сабраўшыся са злодзеямі, з прышлымі прамысловымі і служылымі людзьмі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 45./

     Улетку 1655 году надарыліся яшчэ адны ўцёкі з ракі Лены ў Давурскую зямлю на чале са служылым чалавекам Верхаленскага астрожка Міхаілам Сарокіным. Зьбягала ўжо не некалькі дзесяткаў, прачуўшы пра багацьці Амурскай зямліцы, а некалькі сотняў ласых да рабаваньня тубыльцаў чалавек. Чарнігаўскі жа пражываў тым часам з жонкай і дзецімі на Кірэнзе, адкуль дакладаў ваяводзе: “У цяперашнім 1655 годзе, па вясьне, як пабеглі злодзеі, здраднікі, верхаленскія служылыя людзі Мішка Сарокін, Федзька Краснаяр з таварышамі, і пра тое ж я ад людзей у прастамоўе пачуў, а прамой весткі, даносу, не ведаў. І я ж было пра тое і пісаў у Ылімскі астрог да ваяводы Багдана Дзянісавіча Аладзьіна для ведама... І тыя злодзеі, верхаленскія служылыя людзі, Мішка Сарокін з таварышамі, іх, Леўку ды Івашку, з тымі адпіскамі сустрэлі на дарозе, і тыя адпіскі ў іх аднялі, іх павязалі, і прывезьлі тыя адпіскі яны, злодзеі, назад у Вусьць-Кірэнгу... А мяне, Мікіпарка, тыя злодзеі шукалі і жадалі забіць да сьмерці, і ў вадзе патапіць. А жанішку маю і дзетак жадалі з сабою зладзейскі ўзяць у Давурскую зямлю. І я ж ад тых злодзеяў жыў ва ўцёках”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 47-48./ Зразумела, што адпіскі пра тое што рыхтуюцца ўцёкі Чарнігаўскі паслаў тады, калі ўжо ўцекачы, ягоныя землякі, сплылі з Кірэнгі.

    У акладной кнізе жалаваньня за 1655-1656 год напісана: “Дзесятнік Мікіпарка Раманаў Чарнігаўскі... І за службы загадана яму, Мікіпарку, быць у пяцідзесятніках казацкіх”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 50./ У кнізе “Ілімскага астрогу ўсялякаму збудаваньню”, складзенай у 1655-1656 годзе, у частцы “Ды за рэчкаю двароў”, на іншым беразе ракі Іліму, насупраць Ілімскага астрогу, значыцца “Двор служылага чалавека, пяцідзесятніка Мікіпара Чарнігаўскага... А валодае па закладной”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 50./ Мабыць, у Илимске было ў той час галоўнае ягонае месца жыхарства, а не ў Вусьць-Куце. А ў Кірэнску ў 1655 годзе ён жыў па месцы службы.

    У 1656 годзе Сыбірскі прыказ загадаў ілімскаму ваяводзе Аладзьіну даслаць у Маскву узоры рэбарбара, які расьце на берагах Лены і валодае слабіцельнымі ўласьцівасьцямі. Рэбарбар знайшлі ў навакольлях Верхаленскага астрожку. У адпісцы ваявода Аладзьін паведамляў: “І паслаў я, халоп ваш, у цяперашнім у 1656 годзе, жніўня ў 13 дзень, з Ылімскага астрогу да вас, гасударам, да Масквы Ылімскага астрогу з атаманам казцкім з Мікіпаркам Качыным ды з пяцідзесятнікам з Мікіпаркам Чарнігаўскім, ды з шараговымі казакамі з Івашкам Качыным, з Федзькаю Чарнігаўскім, ды з гандлёвым чалавекам, з кінешымцам з Івашкам Цюрыным”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 50-51./

    Прыбылі ылімцы, бацькі з дзецьмі, ў Маскву 5 лютага 1657 году. Пасьля падачы адпісак і рэшты сабалінай казны прыбылыя ў Маскву, як вадзілася, падалі свае асабістыя чалабітныя. Чалабітную Нічыпара Чарнігаўскага прынялі да разгляду 11 лютага 1657 году.

    “Цару б’е чалом халоп ваш, чужаземец, паляк, а Ленскага волаку Ылімскага астрогу пяцідзесятнік казацкі Мікіпарка Раманаў Чарнігаўскі, у тым: што служыў я, халоп ваш, у Енісейскім астрозе шчаснай памяці бацьку твайму гасудараву гадоў з пятнаццаць усякія вашыя гасударавы службы: на Байкалава хадзіў па сабаліны ясак, і ў тых ясашных зборах прыбытак чыніў, і пад Ленскі валак з хлебнымі запасамі хадзіў, і па шматлікіх рэках на службы хадзіў для ясашнага збору. Ды я ж, халоп ваш, з вашым гасударавым ваяводам з Цімафеем Шушэрыным пераведзены з Енісейскага астрогу на Ленскі волак у Ылімскі астрог. І я, халоп ваш, у Ылімскім астрогу служыў вам вялікаму гасудару гадоў з сем шматлікія вашыя гасударавы службы... Загадаеце, васпаны, мяне, халопа свайго, у вашую, гасудараву, службу павярстаць да маёй браціі, палякаў, у што я, халоп ваш, прыдатны”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 53-54./ “Значыць, незадаволены быў Нічыпар Чарнігаўскі сваім службовым становішчам. Ссыльныя палякі, як правіла, служылі ў чыне дзяцей баярскіх. Ізноў назваў ён сябе палякам. Але вось што цікава, на звароце чалабітнай напісана: “Да гэтай чалабітнай Мікіпарка Раманава па яго загадзе спаскі царкоўнай дзячок Мішка Дзьмітрыеў Півавараў руку прыклаў”. Чаму ж не расьпісаўся сам Н. Чарнігаўскі? Палякі, якія служылі ў дзецях баярскіх, заўсёды самі прыкладвалі рукі, здаралася, нават рускімі словамі, але польскімі літарамі. Няўжо Н. Чарнігаўскі быў непісьменным? Праўда, бывалі выпадкі, калі і за пісьменных расьпісваліся іншыя. Напрыклад, часам за Е. Хабарова прыкладвалі рукі іншыя, а часам ён сам няўпэўненым почыркам. Што ж тычыцца самой просьбы, то яна была звычайнай. Прыежджыя ў Сібірскі прыказ, служылыя людзі часта падавалі падобнага роду чалабітныя. У большасьці выпадкаў іх задавальнялі. Аднак жа Н. Чарнігаўскі да канца службы на Лене заставаўся пяцідзесятнікам казацкім. Ці не стаіў Н. Чарнігаўскі крыўду?” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 54-55./

    Ні на якіх адпісках, чалабітных і іншых дакумэнта ня было знойдзена ніводнага ўласнага подпісу Нічыпара Чарнігаўскага. Разам з тым “Цікавае паведамленьне галяндзкага навукоўца Н. К. Вітсена пра тое, што ў яго яшчэ з канца XVII у. захоўвалася нідзе не апублікаванае апісаньне вандраваньня па Сыбіры нейкага паляка “Нікіперы” (Nikipera). Н. К. Вітсен некалькі разоў у сваёй кнізе прыводзіў асобныя выняткі з яго сачыненьня. Н. К. Витсен пісаў: “Па пісьменнаму паведамленьню, атрыманаму ад польскага спадара Нікіпера або Нічыпара (Nikipera of Nicephorus), які доўга знаходзіўся ў гэтых краінах у якасьці палоннага, асьцякі рэдка ваююць пешшу обо конна, а заўсёды ў лодках на рэках, таму што там амаль уся зямля, акрамя нешматлікіх раўнін, занятая лесам” (Witsen, 1705, стар. 638). У іншым месцы працы Н. Вітсен паказваў, што ў “рукапісным апісаньні вандраваньня нейкага паляка Нікіпера (Nikipera), што захоўваецца ў мяне яшчэ ў не надрукаваным выглядзе, відаць, якую вялікую ролю мелі тунгусы і бураты ў рускіх перавозках на ўсход ад Енісея” (тамсама, стар. 657). У трэцім выпадку Н. К. Вітсен пісаў пра тое, што па дадзеных польскага вандроўцы Нікіперы ад Табольска да Якуцка “паўгода пуці, ня колькі з-за адлегласьці, колькі з-за нязручнасьці дарог” (тамсама). У чацьвёртым - Н. К. Вітсен высылаўся на тое, што па дадзеных Нікіперы шырыня Байкала быццам бы 12 міль (тамсама, стар. 682, 802). Маюцца нават некаторыя зьвесткі Нікіперы пра кітайцаў. На жаль, пакуль яшчэ не атрымалася ўстанавіць, каго менавіта Н. К. Вітсен называў “Нікіперай”. Цалкам, магчыма, што тут маецца на ўвазе Нічыпар Чарнігаўскі, які бываў і на Абі, і на Енісеі, і на Байкале, і ў Якуцку, і на Амуры, і нават у паўночнай Маньчжурыі (раён ракі Ган). У канцы 70-х гадоў XVII ст. Чарнігаўскі пабываў у Маскве, і магчыма менавіта тады ад яго было атрымана нейкае апісаньне ягоных вандраваньняў па Сыбіры”. /Полевой Б. П.  Польские сочинения XVII в. о Сибири и роль поляков в истории ранних русских географических открытий в Северной и Восточной Азии. // Русско-польские связи в области наук о Земле. Москва. 1975. С. 11-13./ “Пасол Маскоўскі імем Нічыпар [Nicefor], што Двор прыслаў да Яна Сабескага, адразу пасьля вяртаньня з Пэкіну, куды езьдзіў у той жа якасьці, які распавёў усе акалічнасьці свайго вандраваньня, якія мне ласкава Кароль Польшчы даў, і карту Геаграфічную паводле мэмуараў пакінутых ад гэтага амбасадара загадаў пану Aбланкуру скласьці і выдаць” /[Ph. Avril] Podróż do rożnych kraiow Europy i Azyi przez misyonarzow S. J. w roku 1690. Odprawiona końcem okdrycia nowey drogi do chin, Zamyka w sobie wiele ciekawych uwag Fizycznych, Geograficznych i Historycznych, z opisaniein Tartaryi W. Przypisana Stanisławowi Jabłonowskiemu Hetmanowi W. Kor: Tłomaczona z francuzkiego przez x. Remigiusza Ładowskiego S. P. w Warszawie. M.DCC.XCI. [1791] S. 223-224./

    Выехалі ылімцы з Масквы пасьля 12 красавіка 1657 году. “У акладной кнізе за 1659-1660 год запісаны: “Пяцідзесятнік Мікіпарка Раманаў сын Чарнігаўскі” і ў разьдзеле “Ілімскія служылыя людзі халастыя”: “Федзька Мікіпараў сын Чарнігаўскі”. У кнізе за 1660-1661 год запіс паўтараецца: “Пяцідзесятнік Мікіпар Раманаў сын Чарнігаўскай”. І зноў жа ў частцы “Ілімскія служылыя людзі халастыя” запісаны яго старэйшы сын: “Федзька Мікіпараў сын Чарнігаўскі” У кнізе за 1661-1662 год ізноў запісаны: “Пяцідзесятнік Мікіпарка Раманаў сын Чарнігаўскі”, “Федзька Мікіпараў сын Чарнігаўскі” У акладной кнізе 1664-1665 гаоў па-ранейшаму запісаны Нічыпар Чарнігаўскі і Федзька Чарнігаўскі. У гэтай жа кнізе ёсьць адмысловы артыкул: “Ссыльныя літоўскія людзі, чаляднікі”. Першым там запісаны “Пронька Чарнігаўскі”, як высьвятляецца з наступных дакумэнтаў, быў унукам Нічыпара Чарнігаўскага Яго бацькам быў другі сын Нічыпара Чарнігаўскага Анісімка”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 62./ Хаця ў кастрычніку 1661 г. з Табольска былі адпраўленыя ў “Ылімскі астрог па гасударавым граматам і па росьпісах у Літоўскі сьпіс у пешыя казакі: Прэкан Чарнігаўскі, Васіль Ігнатаў, Андрэй Манскеевіч, Іван Сьцяпанаў, Ян Селехоўскі, Янка Асташкаў... Той жа прысылкі ссыльные ж польскія і літоўскія людзі Ян Селехоўскі, Прэкан Чарнігаўскі, Васіль Ігнатаў, Иван Сьцяпанаў, Андрэй Манскеевіч; а па ўказе вялікіх гасудароў пасланыя з Табольска тыя ссыльныя людзі ў Ылімскі астрог, а гасударава служба загадана ім служыць у пешых казаках”. /Приложенія V. О лицахъ, сосланныхъ въ Тобольскъ за 1654-1662 гг. // Бѣлокуровъ С. А.  Изъ духовной жизни московскаго общества XVII в. Москва. 1902. С. 48, 65./ А ў 1664 годзе “Нічыпар Чарнігаўскі быў прыказчыкам у Верхне-Кірэнскай воласьці”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 66./

    У 1665 году на Лене, у Ылімскім ваяводзтве адбылася гучная падзея нават для тагачаснага Маскоўскага царства - быў забіты ілімскі ваявода Лаўрэн Абухоў, вышэйшая службовая асоба. Лаўрэн Аўдзеевіч Абухоў, нарадзіўся ля 1632 году і быў сынам памешчыка Юр’евскага вуезду ва Ўладзімершчыне Аўдзея Кірылавіча Абухова (Бражніка). У 1660 годзе ён быў узьведзены ў маскоўскія дваране, у 1662 годзе прызначаны ваяводам у Ылімскі астрог. Гэты рэзанансны выпадак прынёс “сусьветную вядомасьць” Нічыпару Чарнігаўскаму.

    “У тыя часы адбываўся ў Кірэнскім астрозе пры рацэ Лене ўлетку вялікі гандаль пушнінай, якую прамыслоўцы, якія вярталіся з Якуцка і з іншых месцаў Якуцкага вуезду туды прывозілі на продаж, і на гэты кірмаш прыяжджалі звычайна з Ілімску Ваяводы, не толькі каб пры вялікім зборы людзей чыніць суд і расправу, але і для дагляду, каб дзесятае мыта з прададзеных тавараў спаўна сабраная была. Для гэтага чыньніку езьдзіў туды ў 1665 году і Ілімскі Ваявода Лаўрэн Аўдзееў сын Абухоў. Запэўнена сказаць не можна што выклікала выпадак да прынятага на яго народнаму засмучэньню, але дзейства было такое, што ўначы на 25 чысло Ліпеня, калі Ваявода за дзень прад тым паехаў з Кіренскага астрогу назад у Ілімск, напалі на яго мяцежнікі ў ягоным судне, і даўшы яму шматлікія раны да сьмерці яго забілі. Верхаводам гэтага забойства быў Паляк, ці Літвін, Нічыпар Раманаў сын Чарнігаўскі, які ў 1638 году пасланы быў з іншымі ягонымі землякамі з Масквы ў Енісейск дзеля нясеньня вайсковай службы. З Енісейску, невядома з якой прычыны, прыйшоў ён у Ілімск. Там двойчы пра яго згадваецца. Першае, калі ў 1650 годзе быў ён прыказчыкам першага сялянскага паселішчы на Чэчуйскім волаку, ці як тое месца пасьля празванае было, у Чэчуйскім астрозе; другое, калі ён у 1652 годзе ў Вусьць-Куцкім астрогу меў глядзеньне над тамтэйшаю саляною варніцаю. Ён бачыў, як у мінулыя гады шмат уцекачоў з Ілімскага вуезду сышлі на Амур, якія за іхнія злачынствы пакараны не былі; гэта, можа быць, заахвоціла яго насьледаваць іхняму прыкладу. Але за позьнім восеньскім часам дайшоў ён на судах не далей, як да ракі Тугіра, адкуль ён зімой ішоў ужо да ракі Амуру пешшу”. /Ежемѣсячныя сочиненïя, къ пользѣ и увеселенïю служащïя. Сентябрь. СПб. 1757. С. 196./

    “1665. У Ілімскім астрозе, Лаўрэнцій Аўдзееў сын Абухоў; і там яго забіў Мікипарка Чарнігаўскай з таварышамі, за свавольства ад жонак сваіх, на дарозе; езьдзіў на Кірэнгу; і на яго месца пасланы з Табольска на час, у 1665 годзе Аляксей Ларывонаў сын Растаргуеў-Сандалаў”. /Записки, к Сибирской исторіи служащія... // Древняя Россійская Вивлиоѳика... Изд. 2-е. Ч. III. Москва. 1788. С. 200./

    “За 20 і больш прад гэтым гадоў у горадзе Енісейску быў адзін Палкоўнік Паляк. Калі некі Ваявода згвалтаваў сястру яго дзяўчыну, то ён падахвочаны абуранасьцю за гэтае гнюснае злачынства, схіліў сваіх таварышаў да змовы. А таму яны забіўшы Ваяводу і разрабаваўшы купецкія крамы, выходзячы з гораду, накіравалі шлях да ўсходу, і ідучы некалькі дзён, на рацэ Абазіне пабудавалі Авачынскую крэпасьць”. /Повѣствованiе о Сибири, переведенное с латинской рукописи ХVII столѣтія. // Сибирскій Вѣстникъ. Ч. XVIII. Кн. 4. Санктпетербургъ. 1822. С. 87-88./

    “У тыя часы ў Кіренскім астрозе адбываўся ўлетку гандаль пушнінаю, на які звычайна прыяжджалі з Ілімску Ваяводы як дзеля назіраньня парадку, так і дзеля таго, каб дзесятая мыта з прадаваных тавараў спаўна была сабраная. На такі кірмаш у 1665 годзе прыехаў у Кірэнск Ілімскі Ваявода Лаўрын Аўдзеевіч Абухоў. Невядома, які падаў ён выпадак народу да засмучэньня; але некалькі чалавек, пад правадырствам Паляка, ці Літвіна Нічыпара Раманава сына Чарнігаўскага, на 25-е чысло Ліпеня ўначы, напаўшы на Абухова ў ягоным судне, у якім ён вяртаўся ў Ілімск, яго забілі. Злачынцы гэтыя, баючыся пакараньня за сваё злачынства, змовіліся бегчы ў звычайнае тады падобным ім злыдням сховішча, Давурскую зямлю, якая ляжыць каля ракі Амура, што яны неўзабаве потым і сапраўды выканалі. Сыходзячы з Кірэнскага астрогу, захапілі яны з сабой і Будаўніка Ермагена, супраць ягонай волі”. /Мордовскій Л.  Историческое описаніе Киренскаго Свято-Троицкаго монастыря, почерпнутое изъ архивныхъ монастыря сего бумагъ. Москва. 1841. С. 6./

    “У Кірэнскі астрог на раку Лену зьяжджаліся купцы і прамыслоўцы гандляваць. Для збору з іх дзесятай мыты, і дзеля суду і расправы прыяжджаў звычайна найбліжэйшы ваявода з Ілімску. У 1655 годзе ўлетку, ваявода Абухоў, скончыўшы свае справы, вяртаўся па рацэ Лене ў Ілімск, на яго напалі разбойнікі, абрабавалі і забілі. Паляк Нічыпар Чарнігаўскі, які быў у апошні час наглядчыкам вусьцькуцкага саляварнага заводу, быў атаманам гэтых разбойнікаў. Асьцерагаючыся пакараньня, ён з хеўраю сваёй пусьціўся па Алёкме на Амур, куды прыйшоў ужо пешшу зімою”. /Щукинъ Н.  Подвиги русскихъ на рѣкѣ Амурѣ, в XVII столѣтіи, описанные на основаніи подлинныхъ бумагъ якутскаго и нерчинскаго архивовъ. // Сынъ Отечества. Кн. 9. СПб. 1848. С. 34-35./

    “На Лене, у Вусцькуцкім Астрозе, жыў паляк Нічыпар Чарнігаўскі; ён меў нагляд над салянымі промысламі. У 1665 годзе прыехаў туды ваявода Лаўрэн Абухоў. Чарнігаўскі быў жанаты, жонка спадабалася магутнаму ваяводзе, і паляк стаіў у сэрцы помсту. Абухоў скончыў справы на Лене і плыў ужо угару па рацэ Куце ў Ілімск. Чарнігаўскі з таварышамі напаў на яго, забіў самога і прыслугу, захапіў маёмасьць казённае ваяводзкае і са сваёю хеўраю пусьціўся на раку Амур”. /Исторiя рѣки Амура составленная изъ обнародованныхъ источниковъ. СПб. 1859. С. 80./

    “Ад цара і вялікага князя Фёдора Аляксеевіча, усёй Вялікія і Малыя і Белыя Расіі самадзержца, у Сыбір, у Краснаярскі, ваяводзе нашаму Дзьмітрыю Сьцяпанавічу Карсакову. У мінулым ва 182 гаду пісаў да бацькі нашаму гасудараву, блажэнныя памяці вялікаму гасудару цару і вялікаму князю Аляксею Міхайлавічу, усёй Вялікія і Малыя і Белыя Расіі самадзержцу, з Давур Табольскі сын баярскі Даніла Аршынскі, і даслаў Албазінскага астрогу Мікіпарка Чарнігаўскага з таварышамі, ста аднаго чалавека, чалабітную, і чалабітчыкаў Мікіпаравых таварышаў Чарнігаўскага Івашка Пералешына ды Ярка Тварагова, а ў чалабітнай іх напісана: пайшлі ж яны з Вусьцькірэнскай воласьці, ваяводу Лаўрэна Абухова забілі за немагчымае сваё цярпеньне, што ён Лаўрэн, прыяжджаючы да іх ў Вусьцькірэнскую воласьць, жонак іх гвалтаваў, а маёмасьць іхнюю вымучваў, і ідучы ж яны па вялікай рацэ Лене, вашым гасударавым усякіх чыноў людзям ніякія крыўды не чынілі і не пабівалі і не рабавалі.” /Дополненія къ Актамъ Историческимъ, собранныя и изданныя Археологическою коммиссiею. Т. VIII. Санктпетербургъ. 1862. С. 275./

    “Далёка да часоў Кацярыны, да выяўленьня больш яркіх і характэрных рыс польскай ссылкі ў тыя часы, калі рускія казакі заканчвалі свае заваёвы ў Сыбіры (выбудаваўшы астрогі на Лене, прабіраліся ў Камчатку) і прамысловыя людзі забраліся ўжо на Амур, у тыя часы неашчадных заваёў і бясконцых авантураў і прыгод, у сыбірскіх летапісах зьяўляецца імя першага ссыльнага паляка - Нічыпара Чарнігаўскага. На колькі можна верыць сьведчаньню летапісу пра польскае паходжаньне гэтага чалавека, які носіць не польскае прозьвішча і рускае імя, Чарнігаўскі амаль адзіная асоба, што ўяўляла паляка ў той цёмны і маладасьледаваны час сыбірскай гісторыі. Асоба гэта, зрэшты, характэрная тым, што з ёю спалучаецца гісторыя першых нашых пасяленьняў на Амуры. Калі ў ім не выяўляўся тып польскага ўдальца тых хвалебных ваяўнічых часоў Польшчы, часоў Яна Сабескага, то, ва ўсякім выпадку, у ім выявіўся адзін з тых адважных і рашучых заваёўнікаў, якімі багатая была Сыбір у тое стагодзьдзе канчатковага яе заваяваньня пад высокую руку маскоўскіх цароў. Імя Чарнігаўскага паўстала разам з імёнамі Хабарава, Атласава, Паяркава ды інш. Адкуль гэты паляк быў родам, які лёс прывёў яго ў ссылку і пасяліў на Лене, ці быў ён ваеннапалонным, узятым на вайне 1658 году, пачатай за прыняцьце Расіяй пад сваё заступніцтва Маларасіі - летапісы і паданьні не кажуць. Жыў ён у Всьцькуцкім астрозе і быў даглядчыкам за салянымі промысламі. Пры ім нехта Сарокін, пасьпеўшы сабраць у Верхаленску партыю галаварэзаў у 300 чалавек, з есаулам Краснаярам і Пятровым прабіраўся на судне ўніз па Лене на Амур. Дарогай хеўра рабавала купцоў і прамысловых людзей; у астрозе, на вусьце Куты, абрабавала казну, біла і катавала купцоў і служылых людзей; чакала ваяводу, які ехаў з р. Ілім, але, страціўшы цярпеньне, адправілася на вусьце р. Алёкмы, каб і тут абрабаваць казённыя запасы і менавіта тыя, якія падрыхтаваныя былі для адпраўкі на Амур, у Албазін. У Тугурскім астрозе Сарокін адшукаў порах, закапаны ў зямлю, прабраўся на Амур, абрабаваў там усіх, каго знайшоў, але тым і скончыў: частку хеўры вынішчылі амурскія жыхары, другую - голад; трэцяя частка расьсеялася па старых знаёмых месцах на Лене. Тым часам (1665 г.) у Вусьцькуцкі астрог пасьпеў шчасна прыбыць ілімскі ваявода Лаўрэн Абухоў; пасьпеў адпачыць, агледзеўся: агледзеўшыся, атрымалася яму запрыкмеціць, што ў салянога наглядчыка Чарнігаўскага жонка добрая, ды такая, што ён, які не бываў у Польшчы і прытым які доўга галадаў на сыбірскім лясным бязьлюдзьдзі, шмат не думаў. Класьці на шалі свае ваяводзкія правы з правамі ссыльнага, сыбірскі ваявода палічыў за грэх ды за вялікае для сябе злачынства. Незьлічоныя прыклады былі ў яго перад вачамі: сам знакаміты заваёўнік Амура, Ерафей Паўлавіч Хабараў, слабы ў гэты бок, не клаў на сябе агіды і валодаў чужымі жонкамі, нікога не пытаючыся. Абухоў адняў жонку ў Чарнігаўскага і, скончыўшы справы на Лене, паплыў з прыгожаю полькаю ўгару па Куце ў Илімск. Але што Хабараву з рук сыходзіла (ён адламаў бакі якуцкім сялянам, дасланым у Кірэнск у яго засьценак для селішча, і нічога з ім за тое зрабіць не пасьмелі), што Хабараву ўдавалася і чым іншым ваяводам шчасьціла, на тым Абухоў абарваўся. Чарнігаўскі вырашыўся помсьціць: сабраў таварышаў, напаў па ваяводу, забіў яго і прыслугу, захапіў маёмасьць, не разабраўшы казённага ад ваяводзкага, і так як у той час хісталіся без справы вольныя людзі з хеўры Сарокіна і шмат іншых удальцоў, то Чарнігаўскаму і няхітра было зьбіць вялікую хеўру. З ёю, само сабою зразумела, адправіўся ён звычайнай на тыя часы і пракладзенай дарогай з хаджалымі і дасьведчанымі языкамі на той жа Амур, пра які не пераставалі хадзіць нечуваныя чуткі. Пайшоў ён туды менавіта ў той няшчасны час, калі пераемнікі і пасьлядоўнікі Хабарава пасьпелі сапсаваць справы да таго, што рускія людзі сталі сыходзіць з Амуру назад... Амур спусьцеў”. /Максимовъ С.  Сибирь и каторга. Ч. 3. Политическiе и государственные преступники. СПб. 1871. С. 3-4./

    “Ад 1661 году Рускія пакінулі Амур, і з Нічыпара Чарнігаўскага пачынаецца новая эпоха прадпрыемстваў. Ён быў Паляк, сасланы ў Сыбір у 1638 годзе. У 1650 ён быў прыказчыкам вёсак на Чэчуйскім волаку і неўзабаве потым кіраваў Вусьць-Куцкаю варніцаю. У 1665 прыехаў у Кірэнск, на Лену, Ілімскі ваявода Лаўр Аўдзееў Абухоў. Чарнігаўскі яго забіў «за ягоныя свавольніцтва», як сказана ў летапісу Чарапанава, а менавіта за сястру. Чарнігаўскі і ягоныя саўдзельнікі зьбеглі на Амур, сілаю захапіўшы з сабою Кірэнскага іераманаха Гермагена”. /Шумахеръ П.  Первыя Русскія поселенія на Сибирскомъ Востокѣ. // Русскïй архивъ. № 5. Москва. 1879. С. 27-28./

    “На берагах Лены, дзе яшчэ такое сьвежае было паданьне пра багаты Амур, а менавіта, у Кірэнскім астрогу, штогод адбываўся ўлетку гандаль пушнінай. Да гэтага часу прыяжджаў у Кірэнск Ілімскі ваявода, які загадваў вярхоўямі Лены, дзеяць суд і расправу і назіраць за парадкам гандлю. У 1662 годзе прызначаны быў Ілімскім ваяводам Лаўрэнцій Абухоў, чалавек немалады, жанаты, але аматар прыгожага полу ці, як казалі ў той час - гарэза. На гэтага ваяводу падчас вяртаньня яго з Кірэнскага кірмашу ўначы 25 ліпеня 1666 году напала хеўра незадаволеных ім людзей пад правадырствам літвіна Нічыпара Чарнігаўскага, і забіла Абухова ў лодцы, у якой ён плыў. Нагодай да гэтага забойства паслужыла быццам бы рэўнасьць Чарнігаўскага з-за заляцаньня Абухова за жонкаю Чарнігаўскага. Пра апошняга нам вядома, што ён быў Літвін (па іншых вестках - паляк), пасланы з Расіі ў Енісейск у 1638 году, дзе служыў першапачаткова ў ваеннай службе; затым мы бачым яго ў 1650 годзе ўжо прыказчыкам Чэчуйскага паселішча на р. Лене, а ў апошні час з 1652 году ён быў наглядчыкам Вусьць-Куцкага саляварнага заводу. Пасьля забойства Абухова, павялічыўшы сваю хеўру на колькі змог, Чарнігаўскі з 84 (100) таварышамі ў тым жа 1655 г. адправіўся на Амур”. /Шперкъ Ф.  Россія Дальняго Востока. // Записки Императорскаго Русскаго Географическаго Общества по общей географии. Т. XIV. Санктпетрбургъ. 1885. С. 58-61./

    “Гадоў за дваццаць і больш перад гэтым быў у горадзе Енісейску адзін войскавод, родам Паляк. Сястра яго, дзяўчына, была пазбаўлена нявіннасьці адным з начальнікаў; Паляк, рухомы абуранасьцю з прычыны такога подлага ўчынку, схіліў сваіх таварышаў да паўстаньня. Яны забілі таго начальніка і, разрабаваўшы крамы купцоў, выйшлі з гораду і накіраваліся да поўдня; пройдучы шлях шматлікіх дзён, яны ўзьвялі крэпасьць на рацэ, названай Абазін”. /Historia de Sibiria. // Титовъ А.  Сибирь въ ХVII вѣкѣ. Сборникъ старинныхъ русскихъ статей о Сибири и прилежащих къ ней земляхъ. Москва. 1890. С. 213./

    “Чарнігаўскі, адзін з Маларасійскіх казакоў, зрабіўшыся забойцам Ілімскага ваяводы, які вяртаўся з Кірэнскага кірмашу, ратуецца ад правасудзьдзя з саўдзельнікамі на Тугір, адтуль з 84 казакамі высьлізгвае на разваліны Албазіну, і там уладкаваўшыся лепш, чым Марый на руінах Карфагену, добраахвотна ў 1669 г. падпарадкоўвае сваё прадпрыемства Нерчынску, і, увесь час пасылаючы туды сабраны ясак, не забывае шукаць сабе памілаваньня ў злачынстве”. /Словцевъ П. А. Историческое обозрѣніе Сибири. Кн. 1. Съ 1585 по 1742 годъ. С.-Петербургъ. 1886. С. 101./

    “Нічыпар Чарнігаўскі быў паляк, і за што ён быў у ссылцы, невядома. Жыў у вусьць-куцкім астрогу і быў даглядчыкам за салянымі промысламі. У 1665 годзе ў астрог гэты прыбіў ілімскі ваявода Лаўрэн Абухоў, якому вельмі спадабалася жонка Чарнігаўскага і ён забраў яе з сабою ў Ілімск. Чарнігаўскі вырашыў адпомсьціць за гэта; сабраўшы таварышаў, ён напаў на ваяводу, забіў яго і прыслугу, захапіў маёмасьць і ваяводзкую і казённую і затым, набраўшы сабе хеўру падыходных малайцоў, рушыў на Амур.”. /Краткій очеркъ исторіи Забайкалья отъ древнѣйшихъ временъ до 1762 года. Составилъ В. К. Андріевичъ. С.-Петербургъ. 1887. С. 233-234./

    “Акрамя таго, у нас пад рукой маецца аплатная кніга 1663 году, поўны загаловак якой наступны: «171-го году (7171-го) или 1663-го разныхъ мѣсяцов и чисел выписка из окладных и расходных денежных книг лѣнского волоку, илимского острогу, съѣзжие избы великого Государя, Царя і великаго князя, алексѣя михайловича, всеа великия и малыя и бѣлыя росіи самодержца, денежному жалованью, кому сколько дано: илимских ружникомъ и оброчникомъ і всякимх служилымъ людемъ, Верхолѣнским конным и пѣшим и литовского списку казакам В прошлых во 170 і во 171-мъ годах вперед на 172 i во 172 к прежней даче годовые оклады даваны, а которово числа и кому имянем дано, - и то писано въ сей выписке подымяны особыми статьями». Гэта рукапіс XVII ст. на 45-ці аркушах in 2-о, занумараваных і змацаваных подпісам Ілімскага ваяводы Фёдара Радзівонаў. Казанава - папярэдніка ваяводы Лаўрэнція Андр. Абухова, забітага ў 1665 году «Мікіпаркам Чарнігаўскім з таварышы», які, як відаць з гэтага рукапісу быў у 1663 годзе пяцідзесятнікам у Ілімску ж, атрымліваў жалаваньня ў год 5 р. 50 кап, і меў двух сыноў: Прэньку і Федзьку, таксама якія служылі ў казаках, а менавіта: адзін у шараговых, а другі пяцідзесятнікам, як і бацька яго” /Iонин А. А.  Новыя данныя къ исторіи Восточной Сибири XVII вѣка. Иркутскъ. 1895. С. 63-64./

    “Кірэнскі астрожак быў падначалены Ілімскаму ваяводзе, які зьяўляўся на кірмаш і верагодна крута распраўляўся з гандлярамі. Аддаленасьць Масквы спрыяла ўсякім злоўжываньням. Напрыклад у 1645 годзе Якуцкі ваявода Пётр Галавін не толькі без суда пасадзіў у турму непрыемных для яго людзей, але і, задумаўшы ўяўную “Якуцкую здраду” і “ўчыняўшы з Васілём Паяркавым вышук, катаваў забойцаў Якутаў, князёў і улусных людзей і агнём паліў і пугай хвастаў больш месяца ў тры каты”; а калі прыехаў нарэшце з Масквы, з прычыны чалабітнай пацярпелых, гасудараў пасланец дзеля разбору справы, то Галовін не жадаў яго слухаць і вызваліць зьняволеных. Насілу атрымалася зьмірыць буянага ваяводу. Відаць такім норавам адрозьніваўся і Ілімскі начальнік Лаўрэн Абухоў. Ёсьць паданьне, што ён адняў жонку ў Нічыпара Чарнігаўскага (ссыльнага Літвіна або Малароса), які жыл у Вусьць-Куцкім астрожку і ведаў там саляным промыслам. Той не стаў чакаць Маскоўскага суда і, знайшоўшы хеўру незадаволеных, напаў на ваяводу, які плыў угару па Лене на р. Ілім, забіў яго, варту яго і разрабаваў усё яго дабро; затым, узяўшы з сабою а. Гермагена дзеля адпраўленьня царкоўных трэбаў, рушыў на Амур. Чарнігаўскі спусьціўся па Лене да Алёкмы; падняўшыся па ёй да ракі Тугіра”. /Бартеневъ Ю.  Герои Албазина и Даурской земли. // Русскïй архивъ. № 2. Москва. 1899. С. 310./

   “Рускія пакінулі Амур, але ненадоўга; Албазін, апора нашага валадарства ў Прыамур’і, быў адноўлены царскім уняласкаўцам Нічыпарам Чарнігаўскім. Наколькі можна верыць сьведчаньню летапісаў, гэты чалавек, які носіць рускае імя, быў першы паляк, сасланы ў Сыбір. Ці быў гэта ваеннапалонны, адкуль быў ён родам і што прывяло яго ў ссылку на берагі аддаленай Лены, паданьне замоўчвае. Вядома толькі, што ён быў даглядчыкам над салянымі промысламі ў Вусьць-Куцкім астрозе. У 1665 годзе сюды прыбыў Енісейскі ваявода Лаўрэнцій Абухоў і, убачыўшы ў ссыльнага паляка прыгожую жонку, авалодаў ёю. Скончыўшы справы на Лене, ваявода-лавелас паплыў дадому са сваёю здабычаю. Але не такі быў Чарнігаўскі, каб трываць крыўду. Валацугі хеўры Сарокіна, якія вярнуліся назад, і што былі ў яго пад рукой, давалі магчымасьць ажыцьцявіць яму свой плян помсты. Самалюбны, рашучы паляк, сабраўшы тых распачлівых удальцоў, падпільнаваў выкрадальніка, які вяртаўся, забіў яго і, забраўшы ўсё дабро, не разьбіраючы прыватнага ад казённага, верагодна па парадзе сваіх паплечнікаў, зьбег на Амур. Гэта быў як раз час, калі кітайцы вярталіся дахаты”. /Чернозубовъ.  Завоеваніе Амура русскими и Албазинскіе сидѣнія. // Военный сборникъ. № 11. С.-Петербургъ. 1907. С. 5-6./

    “Зьбеглы паляк Нічыпар Чарнігаўскі, які ўцёк з Кірэнску з 34 таварышамі, аднавіў у 1665 г. Албазін. Нічыпар Чарнігаўскі ў 1638 годзе быў пасланы з Масквы з іншымі землякамі ў Енісейск, дзеля нясеньня вайсковай службы. Ён быў наглядчыкам над салянымі варніцамі ў Вусьць-Куцкім астрозе на рацэ Лене. У 1665 годзе ў Вусьць-Куцк прыехаў ілімскі ваявода Абухоў. Жонка Чарнігаўскага спадабалася магутнаму ваяводзе, які выклікаў рэўнасьць мужа. На зваротным шляху ў Ілімск Абухоў падвергся нападу Чарнігаўскага з хеўрай таварышаў; ваявода быў забіты, а ягоная казённая маёмасьць была разрабаваная. Рабаўнікі ж, пазьбягаючы кары, сышлі на Амур. Усяго з тымі, якія прысталі па дарозе, сышлі 84 чалавека”. /Васильев А. П.  Забайкальские казаки. Т. 1. Чита. 1916. С. 127./

    “Праз сем гадоў пасьля Ануфрыя Сьцяпанава, на Амуры зьявілася невялікая хеўра зьбеглых злачынцаў, якія ратаваліся ад адказнасьці і пакараньня, што ўзначальвалася ссыльным палякам Нічыпарам Раманавым Чарнігаўскім. Чарнігаўскі яшчэ ў 1638 годзе патрапіў у Сыбір у ліку іншых польскіх ваеннапалонных, якіх рускі ўрад асьцерагаўся трымаць у цэнтральных абласьцях. Як і іншыя ягоныя суайчыньнікі, якія запаўнялі сабою гарнізоны ў Сыбіры, ён быў тут запісаны ў службу; ён служыў перш у Енісейску, потым у Ілімску. Самыя ўмовы жыцьця і службы ў Сыбіры спрыялі разьвіцьцю буянага свавольля сярод служылых людзей, якія адчувалі сябе ў поўнай бясьпецы ўдалечыні ад Масквы і мала што лічыліся са сваімі непасрэднымі начальнікамі - ваяводамі, якія толькі часова знаходзіліся ў сыбірскіх гарадах. У Чарнігаўскага, урэшце, адбылося сутыкненьне з ілімскім ваяводам Лаўрэнам Аўдзеевічам Абуховым, які моцна прыгнятаў і рабаваў сваіх падпарадкаваных і выклікаў супраць сябе ўсеагульную нянавісьць. Казалі, што ваявода абразіў сястру Чарнігаўскага і тым наклікаў на сябе ягоную помсту. У ліпені 1665 году Чарнігаўскі выпадкова зьехаўся з Абуховым на рацэ Кірэнзе, дзе ўлетку звычайна меў месца ажыўлены кірмаш. Тут да гэтага часу зьбіралася, па шляху з Якуцка на Русь, вялікі лік гандлёвых і прамысловых людзей, якія ехалі на радзіму з набытымі ў Сыбіры футрамі, а таксама служылых людзей; ваявода прыехаў таму з Ілімску для збору мыту і правядзеньня суду; ягонае знаходжаньне на Кірэнзе адзначылася ўсялякімі гвалтамі, што выклікалі ўсеагульнае ўзлаваньне, якое вырашалася катастрофай. 25 ліпеня, уначы, якраз, калі ваявода ўжо зьбіраўся ехаць зваротна ў Ілімск, Чарнігаўскі са сваімі сынамі і іншыя незадаволенымі ўварваліся да яго на судна і забілі яго. Мяцеж завяршыўся, па некаторых вестках, пагромам гандлёвых крамаў, пасьля чаго Чарнігаўскі вырашыўся зьбегчы з галоўнымі сваімі саўдзельнікамі на Амур, дзе іх не магла нагнаць рука правасудзьдзя. Па шляху яго хеўра папаўнялася іншымі шукальнікамі прыгод і дасягнула ліку 84 чалавекі; з іх ён падчас уцёкаў страціў 15 чалавек, забітых тунгусамі. Да зімы Чарнігаўскі дабраўся да Тугірскага валоку і зімовым шляхам перайшоў на Амур, дзе і пасяліўся на развалінах Албазіна, які ён пасьпяшаўся аднавіць” /Бахрушин С. В.  Казаки на Амуре. Ленинград. 1925. С. 63-64./

    “У 1660-х гадах, пасьля сыходу з Амуру маньчжурскіх войскаў, туды накіраваліся новыя буйныя атрады, рух якіх злучанае з імем ссыльнага паляка Нічыпара Чарнігаўскага, які кіраваў у Вусьць-Кутцкім астрозе салянымі промысламі. Буржуазная гістарыяграфія (П. А. Слоўцаў, В. К. Андрыевіч) бачыла ў ім злачынца, які забіў на глебе асабістай варожасьці ілімскага ваяводу Л. Абухова і ўцёклага з хеўрай казакоў на Амур. Не ўдаючыся ў падрабязную характарыстыку асобы самога Н. Чарнігаўскага, неабходна інакш ацаніць рух, на чале якога ён апынуўся. Да 1665 г. становішча ў Ілімскім вуездзе было настолькі абвостранае, што Л. Абухоў пісаў: “Шматлікія гуляшчыя людзі ў дзяцей баярскіх і ў падзячых і ўсякіх служылых людзей... жывуць па крэпасьцях у халопстве і ў тэрмінах і ў кабальных абавязках да вызначаных гадоў. І тыя прыгонныя людзі..., вызначаных гадоў не дажыўшы, рабуюць служылых усякіх чыноў, у людзей пажыткі іх крадуць і над хатамі і над усякай маёмасьцю усякі зьдзек і душазгубныя забойства чыняць”. Паўсталыя ясна паказвалі на чыньнікі забойства ваяводы: “За немагчымае сваё цярпеньне, што ён, Лаўрэн, прыяжджаючы да іх ў Вусьцькірэнскую воласьць, жонак іх гвалтаваў, а маёмасьць іхнюю вымучваў. Сам Л. Абухоў у шчыльным кантакце з якуцкім ваяводам І. Ф. Галянішчавым-Кутузавым займаўся прадпрымальніцкімі апэрацыямі: з імі была злучана і фатальная для яго паездка ўлетку 1666 г. у Вусьць-Кірэнскую воласьць на кірмаш. Блізкія да якуцкага ваяводы Галянішчава-Кутузава людзі паведамілі яму падрабязнасьці паўстаньня: “Злодзеі і ўцекачы ілімскія ральнічыя сяляне і прамысловыя і якуцкія служылыя людзі, якіх цяпер зьбегла чалавек сто і больш”, “ральнічыя Чарнігаўскія дзеці”, верхаленскія казакі падпільнавалі ў Крывой Луцэ ваяводу, які плыў па Лене з кірмашу і напалі на яго. У бойцы, якая завязалася, ваявода страціў каля 20 прамысловых людзей забітымі і параненымі ды паспрабаваў выратавацца ўплаў. Аднак паўсталыя нагналі яго на лодцы і ўтапілі (“закалолі яго пальмамі”). 30 сарокаў собалёў і 300 рублёў - дабро ваяводы - было захопленае паўсталымі. Адначасова на Кірэнзе былі абрабаваны “дашчэнту” прыказчык госьця А. Гусельнікава І. Тварагоў і іншыя гандлёвыя людзі. “Раб і кормленьнік” Галенішчава-Кутузава П. Грыгор’еў у вялікім хваляваньні дадаваў, што жывуць яны ў Чэчуйскім астрозе “у вялікіх хваляваньнях, ня ведаючы, што і нам будзе”. Нягледзячы на сыход у Прыамур’е Н. Чарнігаўскага з часткай паўсталых, “хісткасьць” у Ілімску працягвалася доўга”. /Александров В. А.  Народные восстания в Восточной Сибири во второй половине ХVII веке. // Исторические записки. Т. 59. Москва. 1957. С. 275-276./

    “Каб перашкаджаць «уцёкам у Давуры служылых і прамысловых і ўсякіх людзей і ральнічых сялян», у 1656 годзе якуцкая адміністрацыя ўладкавала ў вусьце Алёкмы заставу. Усьлед уцекачам арганізоўвалася пагоня, у якую выпраўляліся служылыя людзі – «казакі». Нічыпар Чарнігаўскі, які служыў у Ілімску ў 1650-х гадах быў «памочнікам за ватагаю зьбеглых», што накіроўваліся «у Давуры». А праз некалькі гадоў ён сам паўтарыў той жа шлях, але ўжо цяпер на чале зьбеглай ватагі. У 1652 г Чарнігаўскі служыў прыказчыкам Вусьць-Куцкага саляварнага заводу. У 1665 г. у Вусьць-Куцкім астрогу зімаваў ілімскі ваявода Лаўрэн Абухоў, які рыхтаваў да сплаву ў Якуцк караван барак з казённымі запасамі і сваімі таварамі. Адпраўляючыся ў зваротны шлях, Абухоў паспрабаваў павезьці з сабою жонку Чарнігаўскага, але той падгаварыў партыю гуляшчых і служылых людзей у ліку 84 чалавек, напаў на ваяводу, забіў яго, забраў усе судны з запасамі і таварамі і адправіўся ў паход на Амур”. /Новиков-Даурский Г. С.  Историко-археологические очерки. Статьи. Воспоминания. Благовещенск. 1961. С. 98./

    “У 1636 г. у Енісейск былі сасланы з сем’ямі пяцёра “іншаземцаў літоўскіх людзей”, хутчэй за ўсё выхадцаў з дробнай шляхты заходнерускіх абласьцей падчас Смаленскай вайны 1632-1634 гг., якія перайшлі на бок Расіі. Па нейкіх чыньніках яны вырашылі вярнуцца ў Польшчу, але на дарозе да мяжы былі захоплены. Сярод іх быў Нічыпар Чарнігаўскі ў далейшым вядомы прадстаўнік руху рускага насельніцтва ў Ілімскім вуездзе 1665 г. і заснавальнік Албазінскага астрога на Амуры”. /Александров В. А.  Русское население Сибири XVII-XVIII в. (Енисейский край). // Труды Института Этнографии. Новая серия. Т. 83. Москва. 1964. С. 83./

    “У Сыбіры і Якуціі толькі што адкрытая давурская зямля расьпісвалася, як зямны рай. Сюды пацягнуліся людзі. Але як напісана ў адным з гістарычных дакумэнтаў, каб перашкаджаць “уцёкам у Давуры служылых і прамысловых і ўсякіх людзей і ральнічых сялян”, у вусьце ракі Алёкмы ўладкавалі заставу. Адным са “служылых людзей” быў на ёй Нічыпар Чарнігаўскі, прыказчык Вусьць-Куцкага саляварнага заводу. Неяк сюды прыехаў рыхтавацца да сплаву ў Якуцк ваявода Лаўрэнцій Абухоў. Адпраўляючыся з караванам у зваротны шлях, Абухоў паспрабаваў павезьці з сабою жонку Чарнігаўскага. Прыказчык падгаварыў служылых і гуляшчых людзей, і яны забілі ваяводу. Расправа з ваяводам прывяла да таго, што служылы чалавек Нічыпар Чарнігаўскі ператварыўся ў чалавека зьбеглага. Разам са сваёй вольніцай яму прыйшлося сысьці з Алёкмы, і ўзімку 1665-1666 году ён зьявіўся ў Албазіне”. /Ермаков А.  Албазин – первая столица Приамурья. // Дальний восток. № 5. Хабаровск. 1969. С. 124./

    “Як рускае паселішча Албазін быў заснаваны ў 1665 г. рускімі людзьмі, якія прыйшлі з Прыбайкальля пасьля паўстаньня і расправы над ілімскім ваяводам Лаўрэнам Абуховым. У дарэвалюцыйнай рускай гістарыяграфіі склалася далёкая ад праўды трактоўка ўзьнікненьня Албазіна. П. А. Слоўцаў, В. К. Андрыевіч і іншыя дарэвалюцыйныя навукоўцы значна большую ўвагу надавалі не ўласна гісторыі засяленьня берагоў Амура ў 1665 г., а асобе Нічыпара Чарнігаўскага, які ўзначальваў паўсталае насельніцтва. Зразумела, у іх вачах ссыльны, не тое паляк, не тое ўкраінскі казак, якому ў Сыбіры было даверана кіраўніцтва Вусьць-Куцкай дзяржаўнай саляварняй, мог расцэньвацца толькі як дзяржаўны злачынец, калі хутка ён, рухомы да таго ж асабістай абразай, нанесеным яму Л. Абуховым, арганізаваў паўстаньне... Чыньнікі народнага паўстаньня ў Прыбайкальле ў 1665 г. высьветлены досыць ясна. Самі паўсталыя казалі, што забілі яны Л. Абухова “за немагчымае сваё цярпеньне, што ён, Лаўрэнцій, прыяжджаючы да іх у Вусьць-Кірэнскую воласьць, жонак іх гвалтаваў, а маёмасьць іх вымучваў”. Паўстаньне, за якім рушыла ўсьлед чарговая перасяленчая хваля на Амур, першым чынам было выклікана фэадальным прыгнётам, які пагаршаўся асабістай самаўпраўнасьцю мясцовага ваяводы. Чыньнікі, якія прывялі Н. Чарнігаўскага ў ссылку, невядомыя. Па сваім становішчы наўрад ці ён меў якія-небудзь сымпатыі да мясцовых адміністрацыйных асобаў. Але вядома, казаць пра ініцыятыву Н. Чарнігаўскага ў арганізацыі паўстаньня і перасяленьні на Амур не даводзіцца. Хутчэй за ўсё, ён далучыўся да паўстаньня, скарыстаўся народным абурэньнем дзеля расправы з Л. Абуховым і, магчыма, у сілу асабістых чыньнікаў апынуўся на чале паўсталых... Гісторыю Н. Чарнігаўскага ў скажоным выглядзе перадае таксама Ю. Крыжаніч. Па яго словах, ахвярай Л. Абухова была не жонка, а сястра Н. Чарнігаўскага”. /Александров В. А.  Россия на дальневосточных рубежах (вторая половина XVII в.). Москва. 1969. С. 24-24./

    “Сышлі маньчжурскія войскі, і зноў пацягнулася руская вольніца ўздоўж Амура. Якуцкія і сыбірскія ваяводы змушаны былі паставіць заставы і перахапляць зьбеглых людзей, якія зыходзілі ў Давурыю. Ізноў на Амуры зьявіліся рускія паселішчы, ізноў стала адраджацца казацкая вольніца. У 60-х гадах XVII стагодзьдзя высоўваецца і правадыр - атаман амурскага казацтва Нічыпар Чарнігаўскі. Нічыпар Чарнігаўскі да прыходу на Амур быў служылым чалавекам у Ілімску. Пасьля таго як вусцькуцкі ваявода, які зімаваў у Ілімску, спрабаваў выкрасьці яго прыгажуню-жонку, ён забіў ваяводу і, падгаварыўшы некалькі дзесяткаў добраахвотнікаў – “гуляшчых” і служылых людзей, у 1665 годзе сышоў з імі на Амур”. /Шиндялов Н. А.  Путь на восток. // Амур – река подвигов. Художественно-документальное повествование о приамурской земле, ее первопроходцах, защитниках и преобразователях. Хабаровск. 1970. С. 174./

    “У студзені 1637 г. у Сыбір былі высланы “іншаземцы літоўскія людзі” за спробу ўцёкаў з Тулы ў Літву. Сярод іх асаблівай увагі заслугоўвае Нічыпар Раманавіч Чарнігаўскі. Ва Ўсходняй Сыбіры ён дамогся значнага палажэньня, зрабіўшыся кіраўніком Вусьць-Куцкой дзяржаўнай саляварні. У 1665 г. ён узначаліў народнае паўстаньне ў Ілімскім вуездзе супраць мясцовага ваяводы “гвалтаўніка” Лявонція Абухова, а затым - масавае народнае перасяленьне на Амур, у выніку якога пад Албазіном склаўся раён інтэнсіўнага рускага земляробства”. /Александров В. А.  «Войско» - организация сибирских служилых людей ХVII в. // История СССР. № 3. Москва. 1988. С. 102./

    “З Вусьць-Кутом злучана таксама і імя другога “давурца” Нічыпара Чарнігаўскага, які ў канцы 1650-х гг. быў прыказчыкам. Менавіта тут ён падняў паўстаньне і з атрадам, якія складаўся з казакоў, сялян і гуляшчых, рушыў у Давурыю. Родам ён, украінец з-пад Чарнігава. Пасьля сыходу ў Давуры ягоная сям’я - жонка і трое сыноў - Фёдар, Анісім і Васіль былі кінутыя ў турму”. /Резун Д. Я., Василевский В. С.  Летопись сибирских городов. Новосибирск. 1989. С. 282./

    “У 1655 г. у Ілімскім вуездзе адбылося чарговае паўстаньне, падчас якога быў забіты ваявода Л. А. Абухоў – “гвалтаўнік і кат”, па словах паўсталых. Адразу за паўстаньнем рушыла ўсьлед новая хваля масавага перасяленьня на Амур, якая паклала пачатак актыўнаму сельскагаспадарчаму засваеньню Прыамур’я і што пакінула яркі сьлед у гісторыі барацьбы рускіх перасяленцаў за мясцовае самакіраваньне. Гэты рух быў узначалены вельмі характэрнай асобай - Н. Р. Чарнігаўскім. Да нядаўняга часу не былі ясныя ні ягонае паходжаньне, ні чыньнік знаходжаньня ў Сыбіры. Цяпер з граматы енісейскаму ваяводзе П. Ф. Саковніну стала вядома, што Н. Р. Чарнігаўскі быў служылым чалавекам, пэўна шляхціцам, якія апынуліся на рускай службе. У 1636 г. ён з групай таварышаў паспрабаваў з Тулы зьбегчы ў Польшчу, але быў затрыманы і разам са сваёй сям’ёй паплаціўся ссылкай у Сыбір. Да 1660-х гг. Чарнігаўскі даслужыўся да пасады кіраўніка казённым саляным промыслам у Вусьць-Куцкім астрогу. Захаваліся паведамленьні, што паўстаньне ў Ілімску ён узначаліў, падахвочаны асабістай абразай, нанесенай яму Л. А. Абуховым. Як кіраўнік народнага руху, ён быў вельмі энэргічным і ўмелым”. /Александров В. А., Покровский Н. Н.  Власть и общество. Сибирь в ХVII в. Новосибирск. 1991. С. 334./ 
    “Нічыпар, па нацыянальнасьці паляк, ваяваў супраць цара Аляксея, за што і быў сасланы ў «месцы не гэтак аддаленыя» - на берагі Лены. Там ён умудрыўся забіць мясцовага ваяводу Абухова, прычым не з-за ідэйных меркаваньняў, а так - пабіліся з-за бабы”. /Широкорад А. Б.  Россия и Китай. Конфликты и сотрудничество. Москва. 2004. С. 17./ 

    Падзячыя зьежджай хаты Ілімскага астрогу Павел Іваноў сын Пежэмскі і Андрэй Іваноў сын Папоў, якія суправаджалі ваяводу ў паездцы на кірэнскі кірмаш, пасьля забойства яго паслалі адпіску якуцкаму ваяводзе Івану Фёдаравічу вялікаму Галянішчаву-Кутузаву, бо ў Ілімскім ваяводзтве жаліцца ўжо было няма каму: “У цяперашнім у 1663 годзе, на вясьне, па ўказе вялікага гасудара Ылімскага астрогу ваявода Лаўрэнцій Аўдзеевіч Абухоў езьдзіў у Ылімскага астрогу ў Ылімскі жа вуезд на вусьце ракі Кірэнгі на Мікольскае паселішча для вышуку пра выдзел вялікага гасудара дзесяціннага хлеба, пра прыказчыкаў і пра жытнічных хлебных рындараў, і пра ральнічых сялян, і для іншых вялікага гасудара распраўных спраў. І мы і служылыя людзі з ім, ваяводам, у паходзе ў Кірэнскім былі. І чэрвеня ў 27 дзень пайшоў з вусьця Кірэнгі з Мікольскага паселішча ў Ілімскі астрог ваявода Лаўрэнцій Аўдзеевіч Абухоў. І чэрвеня супраць 28 чысла, у ночы, на суднавым ходзе, наехалі ўначы ў стругах, і набегшы з берагу, на дашчанік да ваяводы да Лаўрэна Аўдзеевіча Абухова злодзеі і здраднікі з агністай зброяй Ілімскага астрогу служылыя людзі Федзька Чарнігаўскі з братамі з Аніськаю ды з Васькам Чарнігаўскімі, ды вусьць-куцкі суднавы цясьляр Ярка Тварагоў, Якуцкага астрогу служылы чалавек Фядотка Лук’янаў, ды Верхаленскага астрогу адстаўлены конны казак Федзька Давыдаў, ды Вусьць-Кірэнскай воласьці ральнічыя сяляне Мішка Сапожнік, Воська Падкаменны, Мікулка Чаркашэнін і з імі шматлікія зладзейскія людзі, і на дашчанік прыступам узышлі, і ваяводу Лаўрэнція Аўдзеевіча Абухова забілі на плаву, у вадзе прыкалолі дзідамі да сьмерці. А іншых служылых і прамысловых людзей забілі ж да сьмерці, і шматлікіх паранілі, і вялікага гасудара сьцяг адбілі, і дашчанік з усімі верхавымі і запаснымі рыштункамі ўзялі, і ваяводзкія пажыткі, што было ў дашчаніку, і нашы пажыткі, і служылых людзей парабавалі ўсё без рэшты, і нас на пагроме білі і вязалі, да сьмерці зьбілі, і мяне, Андрушку, паранілі. А пасьля бою і разгрому злодзеі і здраднікі на тым жа вялікага гасудара дашчаніку, падняўшы вялікага гасудара ілімскі сьцяг, які сьцяг злодзеі адбілі, і пабеглі на ніз па Лене рацэ да Мікольскага селішча. І на бою і на рабаваньні між сабою яны, злодзеі, казалі, звалі ральнічага селяніна Мішку Сапожніка атаманам. А казалі яны, што ж ім ісьці ў Давурскую зямлю. А вялікім жа ў іх у давурскім паходзе быць атаманам з Кірэнгі Ілімскага астрогу пяцідзесятніку казацкаму Мікіпарку Чарнігаўскаму. Ды да іх жа, злодзеям, прысталі з дашчаніка ў давурскія ўцёкі ілімскія служылыя людзі Грышка Кулакоўскі, паляк Івашка Сташкееў ды ваяводзкі кухар Сьценька Кавурка. Ды яны ж, злодзеі, калоднікаў, забойца Саўка Іванова ды зьбеглага Ілімскага астрогу Зьежджае хаты ранейшага рындара Пятрушку Асколкова, разламаўшы жалезы, вялікага гасудара з таварнымі кнігамі Зьежджае хаты і з адпіскамі яго, Пятрушкіна, прынялі і да сябе іх у зладзейскія давурскія уцёкі ўзялі. А тых злодзеяў на тым пагроме было ў зборы і ў змове людзей шмат, таму што ж казалі яны, злодзеі, ісьці ім у Давурскую зямлю ракою Алёкмаю праз Тугірскі волак. А з гэтаю адпіскаю пасланы з пагрому ў Якуцкі астрог Якуцкага ж астрогу служылы чалавек паляк Іван Жданавіч. А як ваяводу забілі, ён, Іван, з ваяводам быў жа і сьмерць яго бачыў”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 75-76./ “1665 годзе, ліпеня ў 2 дзень, на Чэчуйскім волаку прыказному чалавеку Івану Бурлаку Якуцкага астрогу служылы чалавек Іван Жданаў падаў гэтую адпіску” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 77./, бо Іван Жданаў (Жданавіч) у Якуцк не езьдзіў, а адпіску пераслаў са спадарожным гандлёвым чалавекам.

    Фёдар Чарнігаўскі пасьля паказаў, што яшчэ ў 1665 г бацька яго жадаў біць чалом гасудару пра крыўды прычыненыя яму ваяводам Лаўрэнам Абуховым. “І як жа ваявода Лаўрэн Абухоў з Кірэнгі пайшоў у Ылімскі астрог, і ён жа Федзька, пайшоў з ім жа на дашчаніку. І бацька яго, Мікіпарка Чарнігаўскі загадваў Фядотку Лук’янаву і Мішку Сапожніку і Воське Падкаменнаму ваяводу Лаўрэна Абухова рабаваць, а самога жывога загадаў прывесьці на Кірэнгу. І як жа яны будуць супраць Паларотаўскага засьценку і ён жа, Федзька, з дашчаніка зьлез і прыйшоў у лодцы на засьценак да цесьця свайго, да ральнічага селяніна да чаркаса Воські Васільева. І таго ж зладзейскага іх збору якуцкі служылы чалавек Фядотка Лук’янаў ужо неўзабаве стаяць на двары ў Воські Падкаменнага” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 73-74./ “І як жа ваявода Лаўрын Абухоў той засьценак прайшоў, і яны ж, Фядотка з таварышамі, пераехалі з выспы ў дзьвюх лодках са зброяй і чакалі ваяводзкага дашчаніка на высьпе. І як ж па беразе бічэўшчыкі міма іх прайшлі, і яны ж на той ваяводзкі дашчанік напусьціліся ў дзьвюх лодках вокрыкам, і ліну дасталі круком, і да берага дашчанік прыцягнулі. І пачалі па дашчаніку і па людзях страляць, і на дашчанік узышлі, і загадалі з таго дашчаніка іншым людзям сысьці. І як жа ваявода Лаўрэн Абухоў з лаялу ў ваду кінуўся, і тое ж ён, Федзька, бачыў з дашчаніка зьверху. А хто ж яго ў берагу ці на вадзе закалоў, пра тое ён, Федзька, не ведае. Толькі ж расказвалі яму, Федзьку, пасьля таго на Кірэнзе якуцкі казак Фядотка Лук’янаў, што ён ваяводу Лаўрэна Абухова ў берага на вадзе з прамысловым чалавекам з Мацьвейкам Максімавым закалолі пальмамі. І ён жа, Фядотка, трымаў за валасы, а Мацьвейка яго пальмаю калоў”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 75./

 

                                                                           Пальма

 

                                  А. С. Павлов. Лена от истока до устья. Якутск. 1994. С. 34.

    І. Яхантаў, перакладчык з экспэдыцыі Акадэміі навук, у складзеным ім у 1735 г. апісаньні р. Лены, месцам забойства ваяводы Абухова паказвае пратоку поруч выспы, якая знаходзіцца ў 26 кілямэтраў вышэй Кірэнску. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 84./

    Пакінуўшы Ніжне-Кірэнскую воласьць, Нічыпар Чарнігаўскі са сваімі людзьмі прыплыў у Якуцкае ваяводзтва на Чэчуйскі волак. Фёдар Чарнігаўскі ў сваім паказаньні пра знаходжаньне там адзначыў: “А на Чэчуйскім волаку начавалі адну ноч, і рабаваньнем узялі ў прыказнога чалавека ў Івана Васільева Бурлака пішчаль гладкую”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 84./. Перад адплыцьцём з Чэчуйскага валоку Івану Бурлаку была ўручана чалабітная, напісаная Анісімам Чарнігаўскім, сынам Нічыпара. У сваёй адпісцы ў Якуцк Івана Бурлак паведамляў, што яго вывелі “з двару насільствам, узышлі на бераг да дашчанікаў сваіх. І па няволі яны, злодзеі, Мікіпарка Чарнігаўскі, загадалі мне, Івашку, прыняць даносную чалабітную на ваяводу на Лаўрэна Абухова, і загадалі тую чалабітную чытаць тут жа на беразе пры шматлікіх людзях. І я, Івашка, тую іх чалабітную паслаў у Якуцкі астрог да вашага стольніку і ваяводы Івану Фёдаравічу. І з Чэчуйскага волаку яны, зладзейскія людзі, падзячага, зьвязаўшы, зьвезьлі з сабою сілком”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 87./

    У даноснай чалабітнай пісалася: “А ў мінулых жа, вялікія гасудары, гадах мы, халопы вашыя і сіроты, білі чалом вам, вялікім гасударам, і чалабітныя падавалі на Чэчуйскім волаку прыказнаму сыну баярскаму Фёдару Пушчыну. А ў чалабіцьце нашым напісана, каб вы, вялікія гасудары, нас, халопаў і сірот вашых, даравалі: загадалі тыя нашы чалабітныя з Чэчуйскага валаку паслаць пад адпіскаю ў Якуцкі астрог да стольніка і ваяводы Івану Федаравічу вялікаму Галянішчаву-Кутузаву. А з Якуцкага астрогу, каб вялікія гасудары даравалі: загадалі тыя нашы чалабітныя пад адпіскаю паслаць да вас, вялікім гасударам, да Масквы. І стольнік і ваявода Іван Фёдаравіч вялікі Галянішчаў-Кутузаў тыя нашы чалабітныя паслаў да вас, вялікім гасударам, да Масквы са служылым чалавекам з Сенькою Епішавым. І ён, ваявода Лаўрэн Абухоў, у мінулым у 1664 годзе яго, Сеньку Епішава, у Ылімскім астрогу затрымаў. І той Сенька Епішаў зьведаў тыя нашы, халопаў вашых і сірот, да вас, вялікім гасударам, чалабітныя, і яму, Лаўрэну Абухову, аддаў на выкуп. І тыя чалабітныя на сябе ён, Лаўрэн Абухоў, зладзейскі ў сябе затрымаў і стаіў, каб да вас, вялікім гасударам, ад нас, халопаў вашых і сірот, на яго, Лаўрэна Абухова, вялікім гасударам не дайшлі. І пасьля таго ён, ваявода Лаўрэн Абухоў, уведаўшы на сябе чалабітныя ад нас, халопаў вашых і сірот, да вас, вялікім гасударам, і ён, Лаўрэн Абухоў, нас, халопаў вашых і сірот, пачаў пра тое чалабіцьце да вас, вялікім гасударам, што мы падавалі чалабітныя, усякімі спосабамі накідвацца, і жадаў нас паліць і катаваць”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 89-90./ “Ды ён жа, ваявода Лаўрэн Абухоў, з Вусьць-Кірэнгі з Мікольскага селішча ад царквы Міколы цудатворца крыўдзіў папа Фаму Кірылава сваімі латраванымі усякімі спосабамі, складаючы чынам папа ўсякія зацейныя гульлівыя справы. І ўзяў з яго, папа, сваёй пакутай і пагрозаю вялікія абяцанкі. І трымаў яго, папа, у строгасьці, у жалезе і ў калодзе, у Ылімскім астрогу. І адпусьціўшы яго, папа Фаму, з Ылімскага волаку на Кірэнгу, загадаў яго, папа, трымаць за дужымі прыставамі ў строгасьці і ў жалезе, і ў калодзе да свайго прыезду, як вясною прыяжджае на Кірэнгу. Ды ён жа, ваявода Лаўрэн Абухоў, прыехаўшы на Кірэнгу ў мінулым ў 1664 годзе, сваім зладзейскім намерам, выслаўшы яго, папа, з Кірэнгі за прыставам на ніз, і без яго, папа Фамы, згвалтаваў моцна жонку яго, Фаміну, Пелагейку Мікіпараву дачку блудным грахом. І тым яго, папа Фаму, зьняславіў, ад царквы Божай выгнаў. І ў нас, халопаў вашых і сірот, жонкі нашы і дзеці без айца духоўнага, і немаўляты без малітвы і вадохрышчу паміраюць. Ды ён жа, ваявода Лаўрэн Абухоў, у мінулым у 1664 годзе загадаў пісаць пра сябе да вас, вялікім гасударам, пра сваё сядзеньне на ваяводзтве чалабітную пахвальную градзкім служылым людзям і ральнічым сялянам, каб яму, ваяводзе Лаўрэну Абухову, надалей на ваяводзтве сядзець у Ылімскім астрогу. І да той чалабітнай загадаў нам, халопам вашым і сіротам, рукі прыкладваць за вялікімі пагрозамі. А хто не пажадае да той чалабітнай рук прыкладваць, і ён, ваявода Лаўрэн Абухоў, пагражаў бізуном і батагамі, і ўсякімі спосабамі накідаўся. І мы, халопы і сіроты вашы, у цяперашнім у 1665 годзе, не могучы яго, Лаўрэна, пакуты трываць, і ад усякіх ягоных паклёпаў і пагроз пайшлі вам, вялікім гасударам, служыць на Амур раку, пакінуўшы хаты свае, жонак і дзяцей сваіх”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 90-91./ “Да гэтай явачнай чалабітнай замест Ілімскага астрогу служылых людзей Ярафея Архипова Нікіфарава ды замест ральнічых сялян Міхайла Іванова, Восіпа Васільева па іх просьбе Пятрушка Асколкаў руку прыклаў”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 92./ Той самы Пятрушка Якімаў Асколкаў, кірэнскі мытны рындар, якога ваявода Абухоў вёз на дашчаніку, скаванага за нейкія злоўжываньні і ён быў зяцем Нічыпара Чарнігаўскага. “Да гэтай явачнай чалабітнай чорны поп Ермаген руку прыклаў”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 89-93./ Гэта адзіны дакумэнт, які пацьвярджае прысутнасьць Ермагена сярод чарнігаўцаў на Лене. Адкуль зьявіўся чорны поп Ермаген, невядома, але ён зьяўляўся будаўніком Вусьць-Кірэнскай Траецкая пустэльні “па чалабіцьці ўсякіх чыноў людзей і па блаславеньні правялебнага Сімеёна, архіепіскапа Сыбірскага і Табольскага”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 93./ З дакумэнтаў вядома, што справы па будаўніцтве манастыра ў Ермагена ішлі вельмі пасьпяхова і аніякага процідзеяньня з боку ваяводы ён не сустракаў, а хутчэй, наадварот, ваявода аказваў яму ўсякае садзейнічаньне. Таму няма ніякіх падстаў сьцьвярджаць, што Ермаген далучыўся да Чарнігаўскага з-за нейкіх ганеньняў з боку ваяводы. Існуе меркаваньне, што Ермагена “ў 1666 г. схапілі разбойныя людзі, якія забілі ваяводу Л. Абухова, і ў якасьці закладніка сілком павезьлі ў Давурскую зямлю” /Калинина И. Р.  Православные храмы Иркутской епархии. Иркутск. 2000. С. 282./, аднак гэта вельмі сумніўна, бо не пацьверджанае дакумэнтамі. Гермаген “быў то сын зямлі прыдняпроўскай” /Osadczy ziemi Mandżu w XVII stuleciu. // Obrazy i studya historyczne skreślone przez Maryana Dubeckiego. Ser. I. Warszawa. 1884. S. 109./, “праваслаўны паляк” /Janik M.  Dzieje Polaków na Syberii. Kraków. 1928. S. 42./

 

                                                                            Гермаген

    Магчыма, што згаданая ў чалабітнай “Пелагейка Нікіфарава”, якую Лаўрэн Абухоў у 1664 годзе “моцна гвалтаваў” была “дачкой Нічыпара Чарнігаўскага, а поп Фама Кірылаў - ягоным зяцем. Тады апісанае тут здарэньне было б адным з чыньнікаў нападу на ваяводу і ўцёкі Нічыпара Чарнігаўскага на Амур. Але незразумела, чаму Фама Кірылаў быў высланы ў чужое Якуцкае ваяводзтва і чаму ў яго быў прыставам служылы чалавек Якуцкага ваяводзтва Іван Дзярэўня”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 103./

    Пакінуўшы Чечуйск, Нічыпар Чарнігаўскі і яго людзі прыплылі на Захараўскі засьценак, у 28 кілямэтрах ніжэй Чэчуйскага волаку. Там яны абрабавалі гандлёвага чалавека Мішку Стахеева сына Гусельнікава, які быў пляменьнікам Васіля Фёдарава Гусельнікава, які вёў вялікі гандаль на Лене і на паўночных рэках.

    Недалёка ад вусьця Алекмы стаяў невялікі астрожак, у якім знаходзіліся прыказчыкі і служылыя людзі. Галоўным іх абавязкам быў збор ясаку і мыту ды ім жа абавязвалася не прапускаць на Алёкму зьбеглых людзей, якія ішлі на Амур. Нічыпар Чарнігаўскі са сваімі людзьмі там прыстаў, калі прыказчыкам на той час быў ссыльны літвін, якуцкі сын баярскі Фёдар Тышкевіч. Пра знаходжаньне ў Алекмінскім астрожку Фёдар Чарнігаўскі распавядаў так: “А на вусьці Алёкмы ўзялі ўсё пішчалі ў служылых людзей сілаю ж, рабаваньнем. А далі за тыя пішчалі толькі чатыры сабалішкі. Ды тут жа на вусьці Алёкмы ракі ўзялі лагун мукі жытняй прыказнага чалавека Федзькі Тушкевіча. А далі яму за тую муку трыццаць собалёў”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 114./ Лагун - гэта невялікая драўляная бочка і 30 собаляў за муку гэта ўжо быў хабар.

    Пакінуўшы Алёкмінскі астрожак, Нічыпар Чарнігаўскі пайшоў угару па Алёкме. Фёдар Чарнігаўскі распавядаў: “Ды на Алёкме рацэ рабаваньнем узялі дашчанік гандлёвага чалавека Лучки Навасёлава з хлебнымі запасамі і прамыславікамі, ды тры дашчаніка Сямейкі Татарына, ды Мікіпаркі Боброўскага з прамыславікамі і з хлебнымі запасамі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 114./ “І па Алёкме рацэ ішлі яны, Федзька, да вусьця Тугіра рэкі на сямі дашчаніках. А сабралася ж іх усіх, зладзейскага іх войска, на тых сямі дашчаніках восемдзесят чатыры чалавекі. А на ваяводзкім рабаваньні і забойстве толькі было дваццаць два чалавекі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 114-115./

    Адзін з прамыславікоў Лукі Навасёлава прыбыў у Якуцкі астрог і распавёў ваяводзе пра намеры ўдзельнікаў уцёкаў. Ваявода паслаў у Ілімскі астрог прыказным людзям, падзячым Мікіту Іванову Ларывонаву і Івану Арцемьеву Распуціну, якія часова кіравалі Ілімскім ваяводзтвам пасьля забойства Л. Абухова, наказ і прадпісаў ім: “І як да вас гэта памяць прыйдзе, і вам бы па ўказе вялікіх гасудароў загадаць тых зладзейскіх зьбеглых людзей, Мікіпарка Чарнігаўскага з таварышамі, жонак іх і дзяцей, пасадзіць у турму да ўказу вялікіх гасудароў, каб надалей у другі раз зладзейскага заводу не ўчынялі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 117./

    У канцы свайго паказаньня Фёдар Чарнігаўскі паведамляў: “І прышлі ж яны на вусьце Тугіра, з дашчанікаў прэч сышлі і пайшлі за волак па Тугіру рацэ нартамі. А ён жа, Федзька, з братамі зімаваў тут жа на вусьце Тугіра ракі. І па вясьне паплылі на ніз па Алёкме рацэ, і выплылі на Лену раку. А на Лене ж рацэ ўзяў іх, Федзьку з братамі, якуцкі сын баярскай Цімафей Чарнышаў. А з бацькам жа сваім, з Мікіпаркам, у Давуры яны, Федзька з братамі, не пайшлі... А да іх жа, Федзьке з братамі, на вусьце Тугіра ракі прамысловыя людзі, Ярэмка Ялфімаў з таварышамі, прыходзіў з дванаццацьцю чалавекамі і ўзялі ў іх, Федзькі, дзьве пішчалі ды лук. А іх хацелі забіць. І яны ж ў іх ад таго забойства адплакаліся”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 120./ Згаданы тут Цімафей Чарнышоў (Чарнышэўскі) быў сасланым на Лену ваеннапалонным літвінам. Пры абмене ваеннапалоннымі ехаць на радзіму адмовіўся. А прамысловы Ялфімаў з 12 чалавекамі, мабыць, пасланы быў Нічыпарам Чарнігаўскім за сынамі. Федзька не сказаў, чаму ў іх адбыўся разлад з бацькам і чаму яны вырашылі вярнуцца на Лену, выдатна разумеючы, што ім не пазьбегнуць пакараньня.

    Якуцкі ваявода Галянішчаў-Кутузаў пасьля спайманьня братоў Чарнігаўскіх паведаміў у Сыбірскі прыказ: “У цяперашнім, вялікі гасудар, у 1666 годзе, чэрвеня ў 10 дзень, злавілі злодзеяў здраднічых, супраць Каменкі ракі, Ілімскага астрогу пяцідзесятніка казацкага Мікіпарка Чарнігаўскага, трох чалавек, Федзьку і Аніску, ды Ваську Чарнігаўскіх Якуцкага астрогу сын баярскай Цімафей Чарнышэўскі ды чалавек мой Івашка Сакалоў. А прывезьлі, вялікі гасудар, да мяне, халопу твайму. І я, халоп твой, іх, Федзьку і Аніську, і Ваську катаваў у засьценку моцна. І яны, Федзька і Аніська, і Васька, з катаваньня мне, халопу твайму, сказалі, што ж бацька іх, Мікіпарка, Ілімскага астрогу ваяводу Лаўрэна Абухова рабаваць з імі надумваў, а не забіваць, што ж яго, Лаўрэна, везьці да Чэчуйскага волаку і на Чечюйскім ж валаку адпусьціць яго, Лаўрэна, назад. А закалолі ж яго, Лаўрэна, пальмаю ля берагу на Лене рацэ, вышэй затоцы, якуцкага астрогу служылы чалавек Фядотка Лук’янаў ды з ім прамысловы чалавек Мацьвейка Максімаў. А было ж, вялікі гасудар, іх усіх у змове, каб яго, Лаўрэна, парабаваць, дваццаць два чалавекі. А пажыткі ж яго, Лаўрэна, бацька іхні, Мікіпарка, парабаваўшы, падзяліў іх з таварышамі сваімі. І іх, Федзькін і Аніськін, ды Васькін, пай узяў з сабою. І ўзяўшы ж тыя пажыткі з сабою, сышлі ж яны ў Давурскую зямлю. І ім жа бацька іхні таго паю не даў, з-за таго, што ж яны ў тыя поры ад яго, Мікіпарка, наравіліся сысьці да цябе, вялікага гасудара, з пакаяньнем. А пра тое жа, вялікі гасудар, рабаваньне ведаюць усё Кірэнскага селішча прамысловыя людзі і ральнічыя сяляне. Нешматлікія ж, вялікі гасудар, пра гэтую справу не ведаюць. І я, халоп твой, тым абмоўленым людзям паслаў памяць за сваёю рукою на Ілімскі волак да сына баярскага да Аляксея Ларывонава. І загадаў я, халоп твой, тых абмоўленых людзей даць яму, Аляксею, на парукі з запісам да вочных ставак з імі, злодзеямі. А на Іліме ж, вялікі гасудар, пра тую справу дзеці баярскія і падзячыя Пашка ды Андрушка Івановы і служылыя людзі ці ведаюць ці і ў  змове былі, таго яны не ведаюць. Толькі ж яны, Пашка і Андрушка, казалі, сам жа ён, Лаўрэн, не ўваскрэс, а нас загубіў. А зяць жа іхні, Пятрушка, што за ім, Пятрушкаю, сястра іхняя, і маткі, і жонкі іхнія ня ведалі. Толькі ж даведаліся ў тую пару, як жа бацька іхні, Мікіпарка, з таварышамі пабег у Давурскую зямлю. І яны ж на яго казалі ўсім ральнічым сялянам. А ўзяў жа бацька іх з сабою ў Давурскую зямлю ў няволю. І яны ж з ім пайшлі, баючыся сьмерці ад бацькі свайго, каб іх не забіў. А колькі, вялікі гасудар, маёмасьці пасьля яго, Лаўрэна, сьмерці ўзялі, і гэтаму, гасудар, пасланая на Ілімскі волак росьпіс за маёю ж, халопа твайго, рукою. А тых, вялікі гасудар, здраднікавых дзяцей я, халоп твой, пашлю да яго, Аляксея, на Ілім у цяперашнім жа ў 1666 годзе для сапраўднага вышуку і вочных ставак”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 121-122./

    Па гэтай адпісцы вызначыць месца, дзе здаліся ўладам сыны Нічыпара Чарнігаўскага, дакладна цяжка, але верагодна што гэтае месца знаходзіцца насупраць вусьці ракі Алёкмы, дзе ў Лену ўпадае рэчка Каменка. З прызнаньня Фёдара Чарнігаўскага вынікае, што ўцёкі рыхтаваліся Нічыпарам Чарнігаўскім загадзя Яго сыны, сваякі і аднадумцы былі асноўнымі выканаўцамі нападу на караван ваяводы, але “забойства ваяводы было выпадковым”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 129./ Што ж тычыцца выдумак пра “прыгажуню палячку”, то ўспомнім што “жонка Чарнігаўскага Анісься выйшла замуж за яго ў 1635 годзе, значыць, у 1665 годзе ёй было прынамсі ўжо за 45. Да таго ж яна нарадзіла трох сыноў і дзьве дочкі. Ці не зблякла яе прыгажосьць? Мабыць, таму некаторыя аўтары залічылі неабходным замяніць жонку Чарнігаўскага на сястру” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 133./, якой не існавала, бо Чарнігаўскі быў сасланы ў Сыбір з жонкай, без сястры. Такім чынам, “сястры ў Нічыпара Чарнігаўскага не было, жонка была ўжо ў немаладых гадах. Але была Пелагейка Нікіфарава дачка, жонка папа Фамы Кірылава. Гэтая Пелагейка была дачкой Нічыпара Чарнігаўскага” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 133./, якую ілімскі ваявода “моцна гвалтаваў”.

    “У 1666 г. пяцідзесятнік Нічыпар Чарнігаўскі з атрадам казакоў, выйдучы з Ілімскага астрогу (Кірэнск), дасягнуў Албазіну”. /Попов И. Россия и Китай: 300 лет на грани войны. Москва. 2004. С. 68./ “Нагадаю, што Албазінскі астрог зьяўляўся адзінай у Сыбіры крэпасьцю, збудаванай без дазволу царскай адміністрацыі. Ён быў пабудаваны ў 1665-1666 гг., калі на верхні Амур зьбегла група казакоў, прамысловых людзей і сялян на чале з Н. Р. Чарнігаўскім. Гэтыя людзі забілі на Лене, у вусьці р. Кірэнгі, ілімскага ваяводу Л. А. Абухова, які жорстка абыходзіўся з імі”. /Артемьев А. Р.  Воеводы и приказчики Нерчинского и Албазинского уездов во второй половине XVII века. //Отечественная история. № 2. Москва. 2006. С. 7./ “Асабліва ўзмоцнена тут дзейнічаў ссыльны Міхаіл Чарнігавец, які уцёк з натоўпам набрыдзі з Ішымскага ўмацаваньня”. /Русскiе самородки въ жизнеописанiяхъ и изображенiяхъ. Вып. III. Путешественники и промышленники Дежневъ, Демидовъ, Хабаровъ. С.-Петербургъ. 1910. С. 49./ 

 

 

 

 

 

    Давурская зямля знаходзілася пад нетрывалаю ўладаю енісейскага ваяводы і падначальвалася нерчынскаму ваяводзе Ларывону Барысавічу Талбузіну. Албазін некалі быў паселішчам давурскага правадыра Албазы, але потым яго захапіў ды разрабаваў Хабараў і ён стаяў пусты на самой мяжы з Кітаем або Багдойскім царствам. Прыйшоўшы ў Албазін Нічыпар Чарнігаўскі адразу усталяваў сувязь з Талбузіным, бо ён усюды казаў што прыйшоў “на Амур служыць гасудару” ды пачаў зьбіраць для цара ясак, гэта значыць рабаваць тубыльцаў. Нічыпар Чарнігаўскі робіцца “прыказным чалавекам”, а ягоныя людзі “служылымі”.

    У 1669 годзе на зьмену Ларывону Талбузіну быў прысланы табольскі сын баярскі літвін Даніла Аршынскі. Каб афіцыяльна рэабілітаваць Чарнігаўскага перад царом, бо ён і ягоныя людзі былі вельмі патрэбныя на неспакойнай мяжы, быў знойдзены наступны спосаб: Чарнігаўскі адпісаў Аршынскаму, што забілі Абухова чаркасы “Мікулка Пан ды Воська Падкаменны з таварышамі, якія зьбеглі ў Багдойскую зямлю” /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 155./, прытым што на дачцэ Восіпа Падкаменнага быў жанаты Фёдар Чарнігаўскі. Дарэчы хацеў перабегчы да Байдойскага цара і Нічыпар Чарнігаўскі, за што яго 15 сьнежня 1670 года прывезьлі ў Нерчынскі астрог да Аршынскага і ён “Мікіфарка, закаваў, хацеў трымаць яго да вашага, вялікіх гасудароў, указу”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 156./ Прыказчыкам жа Албазіна зрабіўся Пётар Асколкаў, зяць Нічыпара Чарнігаўскага. Але неўзабаве Аршынскі, не дачакаўшыся царскага рашэньня, адпусьціў Чарнігаўскага і той ад 1673 году ізноў прыказчык Албазіну.

    “І ў 1675 годзе, сакавіка ў 15 дзень, бацька наш, гасудараў, блажэнныя памяці вялікі гасудар, указаў: Мікіпарка Чарнігаўскага з дзецьмі, з Федзькою, з Анісімкам, з Ваською, ды Івашку Пералешына з таварышамі, семнаццаць чалавек, за іхняе зладзейства пакараць сьмерцю. А тых, якія да іх пасьля забойства прыставалі па дарозе і гандлёвых і прамысловых людзей рабавалі, сорак шэсьць чалавек, учыніць пакараньне - біць бізуном і адсекчы па руцэ. І сакавіка ж у 17 дзень бацька наш, гасудараў, блажэнныя памяці вялікі гасудар, дараваў іх, Мікіпарка Чарнігаўскага з таварышамі, што яны, прыйшоўшы ў Давуры, віны свае прынесьлі і на Албазінскім гарадзішчы астрог паставілі, і ясашных людзей заклікалі, і аманатаў злавілі, і ральлю завялі, сьмяротнае пакараньне ім чыніць не загадаў. А ўказаў ім, Мікіпарку з таварышамі, быць у Албазінскім. А Мікіпаркавых дзяцей Чарнігаўскага і таварышаў іх, якія сядзяць у Ілімскім і ў Якуцкім у турмах, саслаць з жонкамі і з дзецьмі ў розныя сыбірскія гарады, Мікіпаркавых дзяцей у Енісейскі ды ў Краснаярскі, а таварышаў іх - у Томскі ў пешую стралецкую службу”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 210./

    У 1675 годзе Аршынскага зьмяніў на пасту Нерчынскага ваяводы табольскі сын баярскі Павел Якаўлевіч Шульгін. Дарэчы, калі Якаў Шульгін быў у ссылцы ў Якуцку, то ягоная дачка выйшла замуж за баярскага сына Фёдара Тышкевіча, былога ксяндза Рэйнальда Тышкевіча, які загадваў Алёкмінскім астрожкам.

    Неўзабаве Шульгін зьмяшчае Нічыпара Чарнігаўскага і ставіць на ягонае месца Сеньку Вешняка, з Нерчынску. Нічыпар Чарнігаўскі “пасьля здачы Албазінскага астрога знаходзіўся ў Нерчынскім астрогу. Сам ці ён туды прыехаў або быў выкліканы невядома”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 202./

    Напрыканцы ліпеня 1675 года Павел Шульгін адправіў у Албазінскі астрог памяць албазінскаму служыламу чалавеку Фёдару Еўсеньеву і на адвароце яе была ўстаўка дзе казалася “што у Албазінскім астрозе самавольны і самахотны атаман Мікіфар Чарнігаўскі памёр”. Памёр, “верагодна, у чэрвені”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 217./

    Тады ж чорны поп Ермаген вярнуўся ў Кірэнск. Анісьсю Чарнігаўскую за уцёкі мужа з дзецьмі на Амур не пакаралі “бо яна аб уцёках анічога не ведала”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 217./ Ягоны сыны, пасьля зьняволеньня, ізноў пачалі несьці казацкую службу, а іхнія нашчадкі і сёньня жывуць у Іркуцкай вобласьці Расейскай Фэдэрацыі.

    26 траўня 1682 года ў Маскоўшчыне было заснавана асобнае Албазінскае ваяводзтва, якому быў нададзены свой герб і пячатка.

 

 

 

 

                                                                               Сьцяг

 

                                                          Абраз Албазінскай Божай Маці

 

    Тэрытарыяльна ў Албазінскае ваяводзтва ўваходзілі землі давуров на ўсход ад Нерчынскага ваяводзтва па берагах рэкаў Шылка і Аргунь да хрыбту Вялікі Хінган на поўдні, Станавога Хрыбта на Поўначы і ракі Зея на ўсходзе. Апроч Албазіна ў склад ваяводзтва ўваходзілі Верхнезейскі, Далонскі, Кумарскі і Селемджынскі астрогі. Першым і адзіным ваяводам быў Аляксей Ларывонавіч Талбузін, бо згодна Нерчынскай дамовы, у 1689 г. Албазін перайшоў пад уладу Кітая.

 

    “У Амстэрдаме трыма выданьнямі, у 1692, 1704 і 1785 гадах, выйшла кніга Н. Вітзена “Паўночная і Ўсходняя Тартарыя”. У гэтай кнізе Н. Вітзен прыводзіць пераклад на галяндзкую мову, які тычыцца гісторыі забойства ваяводы. Пераклад не вельмі даслоўны. Н. Вітзен правіць тэкст... Г Ф. Мілер быў добра знаёмы з кнігай Вітзена і нават зрабіў пераклад гэтага ўрыўка пра Албазін на нямецкую мову. Натуральна, што дадзены пераклад яшчэ больш аддаліўся ад лацінскай першакрыніцы. Тут Г. Ф. Мілер не выказвае свайго меркаваньня пра пэўнасьць гэтай гісторыі. Але пазьней у сачыненьні “Гісторыя пра краіны, якія пры рацэ Амуры ляжаць” напісаў: “Таму належыць выправіць тое, што ў Вітзенавай Паўночна-Ўсходняй Татарыі 2 выданьня на 115 старонцы пра пабудову Албазіна і пра заваяваньне, і пра прашэньне Чарнігаўскага аб’яўляецца некалькі з адменнымі акалічнасьцямі”. /Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. С. 130./ “Паміж Вітсенаўскімі зьвесткамі знаходзіцца на старонцы 897 ліст Кітайскага Хана, з якім канцылярыст Венюкоў з Пэкіна назад быў адпраўлены ў Маскву. Яно напісанае... лістапада 20 дня 1685 году, на кітайскай і маньчжурскай мовах... ў Албазін, або як у лісьце напісана, у Яксу (бо назва гэтая кітайская, ці магчыма маньчжурская, гэтага места)” /Исторïя о странахъ, при рѣкѣ Амурѣ лежащихъ, когда оныя состояли подъ Россïйскимъ владѣнïемъ // Ежемѣсячныя сочиненïя, къ пользѣ и увеселенïю служащïя. Сентябрь. Въ Санктпетербургѣ. 1757. С. 227./ “Між тым, гэта ёсьць бясспрэчна, наша назва, гэта прыдомак, калі не Чарнігаўскага, то аднаго з самых блізкіх і самых дарагіх яму паплечнікаў”. /Osadczy ziemi Mandżu w XVII stuleciu. // Obrazy i studya historyczne skreślone przez Maryana Dubeckiego. Ser. I. Warszawa. 1884. S. 109./ “Албазін маньчжуры ў афіцыйных цынскіх дакумэнтах называлі Якса. У перакладзе з маньчжурскай азначае «полукругом обрушивающиеся места берега, излучистый, извилистый берег, яр.» (гл.: И. Захаров, Полный маньчжурско-русский словарь, СПб., 1875, стр. 180)”. /Русско-китайские отношения в XVII веке. Материалы и документы. Т. 2. 1686-1691. Москва. 1972. С. 798./

 

                                         Папрыдумляныя герб Нічыпара Чарнігаўскага-Якса

                                             правіцеля польскага ханства на Амуры

                                                   і самога польскага ханства Якса

 

                    Фрагмэнт французскай карты XVIII Жана Баціста Бургіньоён дэ Анвиіля

                                                      дзе Албазін пазначаны як Якса

 

    Яшчэ 12 чэрвеня 1685 году маньчжурскае войска абсадзіла Албазін і ваявода Аляксей Талбузін пачаў перамовы пра капітуляцыю. Па яе ўмовах пакінутыя ў жывых албазінцы бесьперашкодна сышлі, адны па рацэ Урцы на Лену ў Якуцк, а асноўная ж частка ў Нерчынск. Але ўжо 15 ліпеня 1685 году ваявода І. Уласаў накіраваў атрад у 70 казакоў на албазінскае папялішча. Высьветліўшы, што кітайцы сышлі, ён адправіў туды з Нерчынску атрад пад камандаваньнем казацкага галовы, паручніка Апанаса Бейтана. Апанас Іванавіч фон-Бейтан быў родам “з Прускай дзяржавы”, ваяваў наймітам у чыне паручніка ў войску Рэчы Паспалітай, патрапіўшы у палон да маскоўцаў, біўся за іх “ва ўсіх у Літву паходах”, беручы ўдзел “у баях пад Смаленскам, Шкловам, Быхавам, Слуцкам, Рыгай, Амсьціславам, і ў абложаным Магілёве”, затым яго адпраўвілі ў Томск для стварэньня “палкоў новага строю”, “быў жанаты на Марыне Дзям’янаўне, дачцэ Маларасійскага Гетмана Мнагагрэшнага, у 1672 годзе, па загадзе Цара Аляксея Міхайлавіча, сасланага ў Селенгінск”. /В.  Аѳанасій Иванович Бейтонъ, верхоленскій воевода. // Сѣверная пчела. С. Петербургъ. 16 іюня 1838. С. 536./ У жніўні 1685 году вярнуўся ў Албазін і ваявода Талбузін, быў пабудаваны новы астрог “на старым Албазінскім астрожным месцы”. У чэрвені 1686 году будаўніцтва новага астрога было ў асноўным скончанае, а ў ліпені 1686 году маньчжуры ізноў абсадзілі астрог. Ужо на пяты дзень аблогі ваявода Талбузін быў сьмяротна паранены ядром, яму адарвала правую нагу па калена, і праз чатыры дні ён сканаў. Камандаваньне астрогам прыняў казацкі галава Бейтан.

    “Аблога Албазіну - вытрыманая, пераможная, адна з рэдкіх у рускай гісторыі, хоць і не асабліва выдатная па сваіх наступствах: мы ўсёткі не ўтрымалі за сабою Амура. Але гэта - не віны Бейтана; роля яго тут самая лепшая і бліскучая, асоба яго вартасная нароўні з самім Хабаравым і ва ўсякім разе вышэй чым і ў забойцы-валацугі Чарнігаўскага і безасабовага, нейкага імглістага Талбузіна”. /Максимовъ С.  На Амурѣ. (Первыя путевыя впечатлѣнiя). // Морской сборникъ. Т. LIII. № 5. Санктпетербургъ. 1861. С. 21./

    29 жніўня 1689 года ў Нерчынску была падпісаная руска-кітайская дамова, па якой Албазінскі астрог апыняўся за межамі маскоўскай тэрыторыі і падлягаў зьнішчэньню, а ягоныя жыхары перасяленьню.

    “300 чалавек сышлі ў Нерчынск, невялікая група ў Якуцк, а 25 казакоў, паддаўшыся на дамаўленьні, сышлі ў Кітай. Імпэратар Кансі пасяліў іх разам з тымі, якія раней патрапілі ў палон, у паўночна-ўсходняй частцы Пэкіну, у гарадзкой сьцяны зблізку брамы Дунчжымень (цяпер там знаходзіцца пасольства РФ). Яны былі прыпісаны да маньчжурскага сьцяжнагу войску і прылічаныя да “жоўтага з аблямоўкай сьцяга”. Албазінцам вылучылі грашовае забесьпячэньне і надзелы ворнай зямлі, а жонак добразычліва выдзелілі з прастытутак”. /Вечерний Якутск. Якутск. 10-17 октября 2002. С. 15./

                           У хуткім часе такім будзе ўсё насельніцтва Рэспублікі Беларусь

    Літаратура:

*    Noord en Oost Tartarye, ofte bondig ontwerp Van eenige dier landen, en volken, Welke voormaels bekent ziyn geweest. Beneffens verscheide tot noch toe onbekende, en meest nooit voorheen beschreve Tartersche en Nabuurige Gewesten, Landstreeken, Steden, Rivieren, en Plaetzen, in de Noorder en Oosterlykste gedeelten van Asia en Europa, zo buiten en binnen de Rivieren Tanais en Oby, als omtrent de Kaspische, Indische-Ooster, enZwarte Zee gelegen; gelijk de Landschappen Niuche,Dauria, Jesso, Moegalia, Kalmakkia, Tangut, Uzbek. en Noorder persie, Turkestan, Georgia, Mengrelia, Circassia, Crim, Astakkia, Altin, Tingoesia, Siberia, Samojedia, en andere aen hunne Tzaersche Majesteiten Kroon gehoorende Heerschappyen: Verdeeld in twee Stukken, Met der zelver Land-kaerten: mitsgaders, onderscheidene Afbeeldingen van Steden, Drachten, enz. Zedert naeuwkeurig onderzoek van veele jaren, en eigen ondervindinge ontworpen, beachreven, geteekent, en in’licht gegeven, door Nicolaes Witsen. Tweede Druk: Eerste Deel. t’Amsterdam. MDCCV [1705]. S. 637-638, 682, 802.

*    [Muller G. F.] Sammlung russischer Geschichte. Bd. I. St. Petersburg. 1732. S. 315.

*    [Миллер Г. Ф.]  Исторïя о странахъ, при рѣкѣ Амурѣ лежащихъ, когда оныя состояли подъ Россïйскимъ владѣнïемъ // Ежемѣсячныя сочиненïя, къ пользѣ и увеселенïю служащïя. Сентябрь. Въ Санктпетербургѣ. 1757. С. 195-200, 573.

*    Записки, к Сибирской исторіи служащія, или Описаніе, Сколько въ Сибири, въ Тобольскѣ и во всѣхъ Сибирскихъ городахъ и острогахъ съ начала взятія оной Атаманомъ Ермакомъ Тимоѳеевымъ, въ которомъ году, и кто имяны, Бояръ, и Окольничихъ, и Стольниковъ, и Дворянъ, и Стряпчихъ, на Воеводствахъ бывали; и Дьяковъ, и Писмянныхъ Головъ, и съ приписью Подьячихъ, и кто которой городъ ставилъ, и въ которомъ году, и отъ хотораго Государя Царя кто былъ, и въ кая лѣта устроися въ Сибири Претолъ Архіерейскій, и кто были Архіереи. // Древняя Россійская Вивлиоѳика, содержащая въ себѣ собрание древностей Россійскихъ, до исторіи, географіи и генеалогіи Россійскія касающихся; Изданная Николаемъ Новиковымъ, Членомъ Вольнаго Россійскаго Собранія при Императорскомъ Московскомъ университетѣ; Изд. 2-е. Ч. III. Москва. 1788. С. 200.

*    Подвиги Боярскаго сына Ерофея Хабарова, и водвореніе Россіянъ при берегахъ рѣки Амура. (Отрывокъ изъ Исторіи Географическихъ открытiй Россіянъ, соч. Г. Берхомъ.) // Сынъ Отечества. Ч. 68. № IX. Санктпетербургъ. 1821. С. 34-35.

*    [Крыжанич Ю.] Повѣствованiе о Сибири, переведенное с латинской рукописи ХVII столѣтія. // Сибирскій Вѣстникъ, издаваемый Григоріемъ Спасскимъ. Ч. XVIII. Кн. 4. Санктпетербургъ. 1822. С. 87-88.

*    [Крыжанич Ю.] Повѣствованiе о Сибири. Латинская рукопись XVII столѣтія, изданная съ россійскимъ переводомъ и примѣчанiями Григоріемъ Спасскимъ, Императорской С. Петербургской Академіи Наукъ Корреспондентомъ и разныхъ Ученыхъ Обществъ Членомь. Санкпетербургъ. 1822. С. 40.

*    Д. И. Я.  Албазинъ. // Военный энциклопедическій лексиконъ, издаваемый обществомъ военныхъ и литераторовъ. Ч. 1. Санктпетербургъ. 1837. С. 222.

*    В.  Аѳанасій Иванович Бейтонъ, верхоленскій воевода. (Изъ рукописи: Современники Петра Великаго.) // Сѣверная пчела. С. Петербургъ. № 134. 16 Іюня 1838. — № 134. С. 535-536.

*    Историческое описаніе Киренскаго Свято-Троицкаго монастыря, почерпнутое изъ архивныхъ монастыря сего бумагъ, настоятелемъ сего жъ монастыря игуменомъ Лаврентіем Мордовскимъ. Москва. 1841. С. 6.

*    Паршинъ В.  Поѣздка въ Забайкальскій край. Ч. 2. Исторія города Албазіна. Извлечено изъ сочиненій г. Миллера, дополнено с сохранившихся до нынѣ устныхъ преданій, съ привосокупленіемъ оффиціальныхъ бумагъ, изображающихъ подробности исторіи города Албазина и дѣла Русскихъ на рѣкѣ Амуръ съ 1654 по 1687 годъ, или до времени мирнаго торговаго договора заключеннаго съ китайцами въ г. Нерчинскѣ. Москва. 1844. С. 60-65.

*    Щукинъ Н.  Подвиги русскихъ на рѣкѣ Амурѣ, в XVII столѣтіи, описанные на основаніи подлинныхъ бумагъ якутскаго и нерчинскаго архивовъ. // Сынъ Отечества. Кн. 9. Санктпетербургъ. 1848. С. 34-35.

    Н. В. С. – Р.  Сибиръ (Исторiя). // Военный энциклопедическій лексиконъ, издаваемый обществомъ военныхъ и литераторовъ, и посвященный Его Императорскому Высочеству Государю Наслѣднику Цесаревичу и Великому Князю Александру Николаевичу. Ч. 12. Санктпетербургъ. 1848.

*    Щукинъ Н.  Подвиги русскихъ на рѣк Амурѣ, в XVII столѣтіи, описанные на основаніи подлинныхъ бумагъ якутскаго и нерчинскаго архивовъ. // Журналъ для чтенія воспитанникамъ военно-учебныхъ заведеній. Т. LXXVII. № 306. Санктпетербургъ. 1849. С. 151-152.

*    Списокъ съ Чертежа Сибирскія Земли, заимствованный изъ рукописнаго сборника XVII вѣка и объясненный примечаніями Императорскаго Московскаго Общества Исторiи и Древностей Российскихъ дѣйствительнымъ членомъ Г. Н. Спасскимъ. Москва. 1849. С. 22.

*    Д. И. Я.  Албазинъ. // Военный энциклопедическій лексиконъ, издаваемый обществомъ военныхъ и литераторовъ, и посвященный Его Императорскому Высочеству Наслѣднику Цесаревичу Великому Князю Александру Николаевичу. . Т. I. Изд. 2-е. С. Петербургъ. 1852. С. 215.

    Щукинъ Н.  Исторія рѣки Амура. // Спбургскiя Вѣдомости. № 26. Санктпетербургъ. 1856.

*    1671 послѣ 13 февраля. Отписка Якутского воеводы князя Ивана Борятинскаго, о построеніи Китайцами на Тунгирскомъ волокѣ городка, о торговыхъ сношеніяхъ съ ними и проч. // Дополненія къ Актамъ Историческимъ, собранныя и изданныя Археологическою коммиссiею. Т. VI. Санктпетербургъ. 1857. С. 153-154.

*    1675 г. послѣ 19 іюля. Отписка Енисейскаго воеводы Михайла Приклонскаго, о походѣ Албазинскаго прикащика Михаила Черниговскаго въ Китайскiе улусы на Ганъ рѣку. // Дополненія къ Актамъ Историческимъ, собранныя и изданныя Археологическою коммиссiею. Т. VI. Санктпетербургъ. 1857. С. 395-396.

*    Н. В. С. – Р.  Сибиръ (Исторiя). // Военный энциклопедическій лексиконъ, издаваемый обществомъ военныхъ и литераторовъ, и посвящённый Его Императорскому Величеству Государю Императору Александру Николаевичу. Т. XII. Изд. 2. С. Петербургъ. 1857. С. 214.

*    Романовъ Д.  Присоединенiе Амура къ Россiи. // Русское Слово. Апрель. Санктпетербургъ. 1899. С. 190-192.

*    [Щукин Н. С.] Исторiя рѣки Амура составленная изъ обнародованныхъ источниковъ. Санктпетербургъ. 1859. С. 80-81.

*    Путешествіе на Амуръ, совершенное по распоряженію Сибирскаго отдела Императорскаго Русскаго Географическаго Общества, въ 1855 году, Р. Маакомъ. Санктпетербургъ. 1859. С. 65.

*    Максимовъ С.  На Амурѣ. (Первыя путевыя впечатлѣнiя). // Морской сборникъ. Т. LIII. № 5. Санктпетербургъ. 1861. С. 17, 21.

*    The Russians on the Amur its discovery, conquest, and colonisation, with a description of the country, its inhabitants, productions, and commercial capabilities and personal accounts of Russian travellers E. G. Ravenstein, F.R.G.S. corresponding fellow of the geographical society of Frankfurt. London. 1861. S. 38-41.

*    1680 апрѣля 19. Грамота Красноярскому воеводѣ Дмитрію Корсакову, о принятіи въ пѣшую стрѣлецкую службу дѣтей Никифора Черниговскаго. // Дополненія къ Актамъ Историческимъ, собранныя и изданныя Археологическою коммиссiею. Т. VIII. Санктпетербургъ. 1862. С. 275-276.

*    Сибирь и каторга С. Максимова въ трехъ частяхъ. Ч. 3. Политическiе и государственные преступники. С.-Петербургъ. 1871. С. 1-5.

*    Dubecki M.  Osadczy w ziemi Mandżu. Opowieść z dziejów XVII stulecia. // Tygodnik İllustrowany. T. XIV. Ser. II. №№ 358, 359, 360, 362, 363, 364, 365. Warszawa. 1874. S. 291-292, 300-301, 310-311, 339-341, 355-356, 362-363, 374-375.

*    [Iwanowski E. A.]  Kilka o wygnaniu Syberyjskiem szczegółów. // Wspomnienia lat minionych Eu-go Helenijusza. T. II. W Krakowie. 1876. S. 248.

*    Шумахеръ П.  Первыя Русскія поселенія на Сибирскомъ Востокѣ. // Русскïй архивъ. № 5. Москва. 1879. С. 27-28.

*    Z. Róż., Kl. Przed.  Czerniachów. // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I. 1880. S. 818.

*    Россія и Китай. Историко-политическое изслѣдованіе Ф. Ф. Мартенса. Профессора Императорскаго С.-Петербргскаго Университета и Члена Института международнаго права. С измѣненіями и дополненіями автора перевелъ [с французскаго] Владиміръ Телесницкій. С.-Петербургъ. 1881. С. 8.

    [ген.-майор Зыков] Замѣчательные русскіе люди. Ерофей Хабаровъ и Семенъ Дежневъ. С.-Петербургъ. 1881.

*    Путешествiе черезъ Сибирь отъ Тобольска до Нерчинска и границъ Китая русскаго посланника Николая Спаѳарiя въ 1676 году. Дорожный дневникъ Спаѳарія съ введеніемъ и примѣчаніями Ю. В. Арсеньева, дѣйств. члена Имп. Р. Географическаго Общества, корреспондента Американскаго Географическаго Общества въ Нью-Іоркѣ. С. Петербургъ. 1882. С. 133.

*    Дипломатическое собраніе дѣлъ между Российскімъ и Китайскимъ государствами с 1619 по 1792-й годд. Составлено по документамъ, хранящимся в Московскомъ Архиве Государственной Коллегіи Иностранныхъ дѣлъ, в 1792-1803 году, Николаемъ Бантышъ-Каменскимъ. Издано в память истекшаго 300 летія Сибири В. М. Флоренскимъ. Казань. 1882. С. 20-23, 26-27, 517, 558.

*    Хронологическій перечень важнѣйшіх данныхъ изъ исторіи Сибири 1032-1882 г.г. Составилъ И. В. Щегловъ. Иргутскъ. 1883. С. 85.

*    Osadczy ziemi Mandżu w XVII stuleciu. // Obrazy i studya historyczne skreślone przez Maryana Dubeckiego. Ser. I. Warszawa. 1884. S. 75-127.

*    Polacy w Syberji przez Zygmunta Librowicza. Kraków. 1884. S. 15-28.

*    Паршинъ В.  Поѣздка въ Забайкальскій край. Ч. 2. Москва. 1844. С. 158.

*    Россія Дальняго Востока. Статья Франца Шперка. // Записки Императорскаго Русскаго Географическаго Общества по общей географии. Т. XIV. Санктпетрбургъ. 1885. С. 58-61.

*    Очерки приленскихъ уголковъ. // Восточное обозрѣніе. С.-Петербургъ. 17 октября 1885. С. 14.

    Андриевич В. К.  Пособие для написания истории Забайкалья. Иркутск. 1885. С. 53.

*    Словцевъ П. А. Историческое обозрѣніе Сибири. Кн. 1. Съ 1585 по 1742 годъ. С.-Петербургъ. 1886. С. 101-102.

*    Opisanie zabajkalskiej krainy w Syberyi przez Agatona Gillera. T. II. Lipsk. 1867. S. 142-144.

*     Краткій очеркъ исторіи Забайкалья отъ древнѣйшихъ временъ до 1762 года. Составилъ В. К. Андріевичъ. С.-Петербургъ. 1887. С. 40, 233-234.

*    Historya literatury polskiej na tle dzejów narodu skreślona przez Maryana Dubieckiego. T. II. Warszawa. 1888. S. 149, IX.

*    Матеріалы для военно-статистическаго обзора Приамурскаго военнаго округа и Маньчжуріи Г. Ш. Полковника Назарова. Ч. І. Свѣденія географическія и топографическія (с приложеніемъ дѣйствующихъ нынѣ трактатовъ съ Китаем). // Сборникъ географическихъ, топографическихъ и статистическихъ матеріаловъ по Азіи. Вып. XXXI. С.-Петербургъ. 1888. С. 42-43.

(Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии; Вып. 31)

*    [Крыжанич Ю.] Historia de Sibiria. (По рукописямъ Императорской Публичной Библиотеки, Лат. Q. IV, №№ 65, 66). Исторія о Сибири или Свѣдѣнія о царствахъ Сибири и берегѣ Ледовитаго и Восточнаго океана, также о кочевыхъ Калмыкахъ и нѣкоторыя повѣствованія объ обманахъ ювелировъ, рудоплавовъ и алхимиковъ. Автографъ Анонима, около 1680 года. // Титовъ А.  Сибирь въ ХVII вѣкѣ. Сборникъ старинныхъ русскихъ статей о Сибири и прилежащих къ ней земляхъ. Москва. 1890. С. 213.

*    Сибирь и каторга С. Максимова въ трехъ частяхъ. Ч. 3. Политическiе и государственные преступники. С.-Петербургъ. 1891. С. 325-327.

*    Борьба за обладаніе Амуромъ. // Забайкальская казачья книжка. Составили М. Хорошхинъ и Е. Путиловъ. С.-Петербургъ. 1893. С. 23

*    Свято-Троицкій Усть-Киренскій мужской монастырь (Иркутской епархіи). Историко-археологическій очеркъ И. К. Голубева. С.-Петербургъ. 1894. С. 5-6.

*    Описаніе Амурской области. Составлено Г. Е. Грумъ-Гржимайло подъ редакцiей П. П. Семнова. С.-Петербургъ. 1894. С. 16.

*    Новыя данныя къ исторіи Восточной Сибири XVII вѣка (г. Иркутска, Иркутскаго Вознесенскаго монастыря, Якутской области и Забайкалья). По неизданнымъ матеріаламъ Восточно-Сибирскаго Отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго Общества, а также и другимъ архивнымъ источникамъ съ приложениемъ многихъ подлинныхъ актовъ, грамотъ и литографированными снимками нѣкоторыхъ автографовъ изъ нихъ. Члена Восточно-Сибирскаго Отдѣла Императорскаго Русскаго Географ. Общества А. А. Iонина. Иркутскъ. 1895. С. 63-64. /Извлечено изъ «Извѣстій» Восточно-Сибирскаго Отдѣла Императорскаго Русскаго Географическаго Общества №№ 1, 2 и 3 Т. XXVI, 1895 г./

*    Исторія пріобрѣтенія Амурскаго края. // Волгинъ Ф. [Груздев Ф. С.] Амуръ. (Природа и люди Амурскаго края). С.-Петербургъ. 1896. С. 11.

*    Ерофей Хабаровъ. // Замѣчательные русскiе люди. Ерофей Хабаровъ и Семен Дежневъ. С.-Петербургъ. 1897. С. 21.

*    Бартеневъ Ю.  Герои Албазина и Даурской земли. // Русскïй архивъ. № 2. Москва. 1899. С. 310-311.

*    Sieroszewski W.  Ałbazyńczycy. // Tygodnik İllustrowany. Nr. 35. Warszawa. 1900. S. 694.

*    Сибирь и каторга С. В. Максимова въ трехъ частяхъ. Изд. 3. Политическiе и государственные преступники. С.-Петербургъ. 1900. С. 325-327.

*    Исторія пріобрѣтенія Амурскаго края. // Амуръ. (Природа и люди Амурскаго края). Ф. Груздева (Волгина), Дѣйствительнаго Члена Императорскаго Русск. Географич. Общ. 2-е изд. С.-Петербургъ. 1900. С. 7-8.

    Osadczy ziemi Mandżu w XVII stuleciu. // Obrazy i studya historyczne skreślone przez Maryana Dubeckiego. Ser. I. Wyd. 2.Warszawa. 1901. S. 1-55.

*    Исторія Древняго г. Албазина. // Амурскій календарь на 1902 годъ. Составил и издалъПреподаватель Благовѣщенской Духовной СеминаріиНиколай Голубцовъ. Благовещенскъ. 1902. С. 82-85.

*    Приложенія V. О лицахъ, сосланныхъ въ Тобольскъ за 1654-1662 гг. // Бѣлокуровъ С. А.  Изъ духовной жизни московскаго общества XVII в. Москва. 1902. С. 48, 65.

*    Списки городовыхъ воеводъ и другихъ лицъ воеводскаго управленія Московскаго государства XVII столѣтія по напечатаннымъ правительственнымъ актам. Составилъ Александръ Барсуковъ, членъ археографической коммиссіи. С.-Петербургъ. 1902. С. 3, 593.

    Богдановъ А.  Амуръ и Уссурійскій Край. Очеркъ. Москва. 1905. С. 72-73.

    Замѣчательные русскіе люди. Ерофей Хабаровъ и Семенъ Дежневъ. С.-Петербургъ. 1906.

*    Подполковникъ Чернозубовъ.  Завоеваніе Амура русскими и Албазинскіе сидѣнія. (Очерки первой Русско-Китайской войны). // Военный сборникъ, издаваемый по высочайшему повелѣнію. № 11. С.-Петербургъ. 1907. С. 5-6.

*    Русскiе самородки въ жизнеописанiяхъ и изображенiяхъ. [сост. А. И. Яцимирский]. Вып. III. Путешественники и промышленники Дежневъ, Демидовъ, Хабаровъ. С.-Петербургъ. 1910. С. 49.

    Ульяницкий Л.  Албазин и албазинцы. // Записки Приамурского отдела Императорского Общества Востоковеденья. Хабаровск. 1912.

    Любимов А. Некоторые маньчжурские документы из истории русско-китайских отношений в XVII в. // Записки Восточного отделения Императорского русского археологического общества. Т. XXI. Вып. II-III. 1912. С. 86.

*    Іонинъ А. А.  Критико-библіографическій обзоръ неизданной лѣтописи Сибирской. «Описаніе о поставленіи городовъ и остроговъ въ Сибири, по взятіи ея, и кто их нихъ по указу Государеву имени были московскихъ воеводъ, бояръ и окольничихъ и думныхъ дворянъ, стольниковъ и стряпчихъ и дьяконъ и письмянныхъ головъ и съ приписью подъячихъ: и въ кая лѣта въ Сибири въ Тобольску устроися престолъ архиерейскій и кто архиереевъ имени, архиепископовъ и митрополитовъ были въ Тобольску и о иныхъ вещехъ» съ 1580 по 1707-й годъ, съ изложеніемъ содержанія по списку ея, принадлежащему библіотекѣ Кіево-Печерской Лавры, и указаніемъ характеристическихъ особенностей этой лѣтописи, по сравненію ея съ другими лѣтописными сказаніями о Сибири. // Сибирскій архивъ. № 9-11. Иркутскъ. 1913. С. 445-446.

*    Краткій обзоръ событій въ Амурскомъ Краѣ до окончательнаго занятія его русскими. // Обзоръ земледѣльческой колонизаціи Амурской области. Выставка Приамурскаго края въ ознаменованиіе трехсотлѣтія царствованія дома Романовыхъ въ гор. Хабаровскѣ в 1913 г. Благовѣщенскъ на/Амурѣ. 1913. С. 23-24.

*    Гонсовичъ Е. В.  Исторія Амурскаго Края (какъ русскіе завладѣли Амуромъ и какъ на немъ утвердились). Благовещенскъ. 1914. С. 52-53, 193.

    Богдановъ А.  Амуръ и Уссурійскій Край. Очеркъ. 2-е изд. Москва. 1915. С. 72-73.

*    Васильевъ А. П.  Забайкальскіе Казаки. Историческій очеркъ. Т. I. Чита. 1916. С. 125-126.

*    Talko-Hryncewicz J.  Polacy jako badacze Dalekiego Wschodu. // Przegląd Współczesny. T. IX. Kraków. 1924. S. 357.

*    Grochowski K.  Barda. Krótkie opisanie kraju między granicą syberyjskaj i Górami Chingan. // Pamiętnik Harbiński. Cz. II. Harbin-Chiny. 1924. S. 23.

*    Албазинский воровской острог. // Проф. С. В. Бахрушин Казаки на Амуре. Ленинград. 1925. С. 62-72.

*    Janik M.  Dzieje Polaków na Syberii. Kraków. 1928. S. 41-42, 455.

*    Czernichowski Nicefor, (Czernigowski). // Zieliński S.  Mały słownik pionierów polskich kolonjalnych i morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy, emigrańci-pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni. Warszawa. 1933. S. 70-71.

*    Pobóg-Malinowski W.  Polacy na Syberii. // Przegląd współczesny. R. 17. T. 66.. Warszawa. 1938. S. 108-111.

*    Turkowski T.  Czernihowski Nicefor. // Polski Słownik Biograficzny. T. IV. Kraków. 1938. S. 342-343.

*    Проф. К. В. Базилевич. История СССР от древнейших времён до конца XVII века. Курс лекций прочитанных в Высшей партийной школе при ЦК ВКП(б). Москва. 1949. 458-459.

*    Sulewski W.  Рolak - „Chan Mądry”. // Poznaj Świat. nr. 8. Warszawa. 1956. 34-36.

*    Cафронов Ф. Г.  Крестьянская колонизация бассейнов Лены и Илима в XVII веке. Якутск. 1956. С. 130-132.

*    Александров В. А.  Народные восстания в Восточной Сибири во второй половине ХVII в. // Исторические записки. Академия Наук СССР. Институт истории. Отделение историко-филологических наук. Т. 59. Москва. 1957. С. 275-276.

    Рябов Н. И., Штейн М. Г.  Очерки истории русского Дальнего Востока XVII-начало XX века. Хабаровск. 1958.

*    Яковлева П. Т.  Первый русско-китайский договор 1689 года. Москва. 1958. С. 10, 40, 49, 56-57, 60-61, 229.

*    История Албазинского воеводства на Амуре (1659-1689 гг.). // Новиков-Даурский Г. С.  Историко-археологические очерки. Статьи. Воспоминания. Благовещенск. 1961. С. 98-99.

    Nienacki Z.  Pozwolenie na przywóz lwa. Warszawa. 1961. 319 s.

    Cyrzyk L.  Między historią a mistysikacja. // Chiny. Nr. 2. 1962. S. 17, 40.

*    Александров В. А.  Русское население Сибири XVII - началаXVIII в. (Енисейский край). // Труды Института Этнографии им Н. Н. Миклухо-Маклая. Новая серия. Т. 87. Москва. 1964. С. 83.

*    Cафронов Ф. Г.  Ссылка в Восточную Сибирь в XVII веке. Якутск. 1967. С. 66-67.

*    Kuczyński A.  Wkład Polaków w badania nad ludami Syberii i ich kulturą. // Lud. T. LI za rok 1967. Cz. II. Wrocław. 1968. S. 509.

    История Сибири. Ленинград. Т. II. 1968. С. 54.

*    Ермаков А.  Албазин – первая столица Приамурья. // Дальний восток. № 5. Хабаровск. 1969. С. 124-125.

*    Александров В. А.  Россия на дальневосточных рубежах (вторая половина XVII в.). Москва. 1969. С. 23-27.

*    Cyrzak L.  Polscy badacze Chin w XVII w. // Skice z dziejów polskiej Orientalistyki. T. 3. Warszawa. 1969. S. 63.

*    1675 г. июля 20. — Сказка в Енисейской приказной избе албазинских служилых людей Тимофея Иванова с товарищами о просьбе даурских людей принять их в русское подданство и о походе албазинских служилых людей против маньчжурских войск. // Русско-китайские отношения в XVII в. Материалы и документы. Т. 1. 1608-1683. Москва. 1969.

*    1675 г. сентября 7 — Отписка Н. Г. Спафария в Посольский приказ о пути до Иркутского острога. // Русско-китайские отношения в XVII в. Материалы и документы. Т. 1. 1608-1683. Москва. 1969.

*    Н. А. Шиндялов, кандидат исторических наук.  Путь на восток. // Амур – река подвигов. Художественно-документальное повествование о приамурской земле, ее первопроходцах, защитниках и преобразователях. Хабаровск. 1970. С. 174-175.

*    Фотбев. Н.  Албазин и албазинцы. Из блокнота писателя. // Амур – река подвигов. Художественно-документальное повествование о приамурской земле, ее первопроходцах, защитниках и преобразователях. Хабаровск. 1970. С. 223.

*    Н. А. Шиндялов, кандидат исторических наук.  Путь на восток. // Амур – река подвигов. Художественно-документальное повествование о приамурской земле, ее первопроходцах, защитниках и преобразователях. Изд. 2-е. Хабаровск. 1971. С. 170-171.

*    Kuczyński A.  Syberyjskie szlaki. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1972. S. 42-43, 106, 11-114, 394, 436.

    Sulewski W.  Konterfekty dziwnych Polaków. Warszawa. 1973.

*    Мелихов Г. В.  Маньчжуры на Севере Востока (XVII в.) Москва. 1974. С. 102, 134, 235.

*    Полевой Б. П.  Польские сочинения XVII в. о Сибири и роль поляков в истории ранних русских географических открытий в Северной и Восточной Азии. // Русско-польские связи в области наук о Земле. Москва. 1975. С. 11-13.

    Bazylow L.  Syberia. Warszawa. 1975. S. 148.

*    Полевой Б. П.  Адам Каменский Длужик в Восточной Сибири и источники его этнографических сообщений. (Итоги дальнейших архивных изысканий). // Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1976. S 148.

    Мясников В. С.  Империя Цин и Русское государство в XVII веке. Москва. 1980. С. 127-128, 306.

    Łukawski Z.  Historia Syberii. Wrocław. 1981. S. 83-84.

*    Первооткрыватели Амура. Албазинское воеводство. // Амур – река подвигов. Художественно-документальное повествование о приамурской земле, ее первопроходцах, защитниках и преобразователях. 3-е изд. Хабаровск. 1983. С. 98.

    Полевой Б. П.  Русские географические открытия на Дальнем Востоке с 30-х гг. XVII в. до 60-х гг. XIX в. Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Ленинград. 1985.

*    Александров В. А., Покровский Н. Н.  Мирские организации и административная власть в Сибири в ХVII веке. // История СССР. № 1. Москва. 1986. С. 53.

*    Мясников В. С.  Империя Цин и Русское государство в XVII веке. 2-е изд. Хабаровск. 1987. С. 181-183, 511.

*    Александров В. А.  «Войско» - организация сибирских служилых людей ХVII века. // История СССР. № 3. Москва. 1988. С. 102.

*    Резун Д. Я., Василевский В. С.  Летопись сибирских городов. Новосибирск. 1989. С. 282.

*    Словцев П. А. Историческое обозрение Сибири. Кн. 1. Период II c 1585 до 1709½ = 47½ лет. // Сибирские огни. № 11. Новосибирск. 1990. С. 85.

    Nienacki Z.  Pozwolenie na przywóz lwa. Wyd. 2. Warszawa. 1990. 206 s.

*    Александров В. А., Покровский Н. Н.  Власть и общество. Сибирь в ХVII в. Новосибирск. 1991. С. 87-88, 334-335.

*    Леонтьева Г. А.  Землепроходец Ерофей Павлович Хобаров. Книга для учащихся старших классов. Москва. 1991. С. 122-121.

*    Czernichowski Nicefor. // Słabczyńcy W. i T.  Słownik podróżników Polskich. Warszawa. 1992. S. 78-79.

*    Артемьев А. Р.  Печать Албазинского острога. // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. № 1. Владивосток. 1993.

*    Артемьев А. Р.  Новые материалы о героической обороне Албазинского острога в 1685 и 1686-1687 годах. // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. № 4/5. Владивосток. 1993. 129-130.

*    Щеглов И. В. Хронологический перечень важнейших данных из истории Сибири 1032-1882 гг. Сургут. 1993. С. 85.

*    Артемьев А. Р.  Икона Албазинской Божьей матери. // Вестник Дальневосточного отделения Российской академии наук. № 5. Владивосток. 1995. С. 131.

*    Nienacki Z.  Pierwsza przygoda pana Samochodzika. Warszawa. 1996. 270 s.

    Артемьев А. Р.  Города и остроги Забайкалья и Приамурья во второй половине XVII - XVIII вв. Историко-археологические исследования диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Владивосток. 1997.

    Зуев А. С.  Сибирь: вехи истории. Новосибирск. 1998. С. 63.

*    Артемьев А. Р.  Албазинский острог. // Тальцы. № 2 (6). Иркутск. 1999. С. 37.

*    Сирин А.  Киренский Свято-Троицкий монастырь. // Сибирь. № 6. Иркутск. 1999. С. 138.

    Артемьев А. Р.  Города и остроги Забайкалья и Приамурья во второй половине XVII-XVIII вв. Владивосток. 1999. С. 103-105, 109-110.

    Соколов В. Н.   «Никанское царство»: образ неизвестной территории в истории России ХVII-ХVIII вв. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Владивосток. 1999.

    Григорьева Е. А.  Российско-китайские отношения второй половины XVII - первой четверти XVIII века в контексте развития внешнеполитической доктрины империи Цин. Диссертация на соискание ученого звания кандидата исторических наук. Нижний Новгород, 2000.

*    Зуев А. С.  Забытый герой. Штрихи к биографии Афанасия Ивановича Бейтона. // Немецкий этнос в Сибири: Альманах гуманитарных исследований. Философия. Социология. Право. История. Филология. Культура. Вып. 2. Новосибирск. 2000. С. 173-183.

    Васильченко Э. А.  Государственная политика по формированию, развитию и организации деятельности женского социума на Дальнем Востоке (1860 - 1940 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Иваново. 2000.

*    Артемьев А. Р.  Геополитические интересы России на Дальнем Востоке (середина XVII в. – 1860 г.). // Известия Архитектурно-этнографического музея «Тальцы». Вып. 1. Иркутск. 2002. С. 7.

*    Красноштанов Г. Б.  Когда основан Киренск? // Известия Архитектурно-этнографического музея «Тальцы». Вып. 1. Иркутск. 2002. С. 48-49.

*    Барковский А. Род Черниговских. // «Московский комсомолец» в Якутии. Якутск. 10-17 октября 2002. С. 15.

    Пилсудский Б.  Поляки в Сибири // Сибирь в истории и культуре польского народа. Москва. 2002. С. 12-14.

    Черниговский Ю. Д.  История рода Черниговских. // Поляки в Бурятии. Т. IV. Улан- Удэ. 2003. С. 5-13.

    Трёхсвятский А. В.  Сахалин в системе русско-японских отношений в XIX в. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Владивосток. 2003.

    Российское казачество. Научно-справочное издание. Москва. 2003.

*    Włodarski J., Zhao Gang.  Kontakty Polski z Chinami od XIII do końca XVIII wieku – próba nowego spojrzenia. // Gdańskie studia Azji Wschodniej. Nr. 5. Gdańsk. 2004. S. 29.

Kontakty Polski z Chinami

*    Албазинская эпопея. // Попов И. Россия и Китай: 300 лет на грани войны. 300-летняя история российско-китайских взаимоотношений - с XVII века до 1917 года. Москва. 2004. С. 68-69.

*    Начало колонизации русскими Сибири. // Широкорад, А. Б.  Россия и Китай. Конфликты и сотрудничество. Москва. 2004. С. 17-18.

    Дацышен. В. Г.  История русско-китайских отношений (1618-1917 гг.). Учебное пособие. Красноярск.  2004.

*    Первые плавания по Амуру. // Ципоруха М. И.  Покорение Сибири. От Ермака до Беринга. Москва. 2004. С. 305.

*    Албазин. // Северная энциклопедия. Москва. 2004. С. 19.

*    Красноштанов Г. Б.  Возвращение черного попа Ермогена в Киренск. // Известия Архитектурно-этнографического музея «Тальцы». Вып. 4. Иркутск. 2005. С. 7, 13, 21-23.

*    Артемьев А.  Воровской острог. // Родина. № 6. Москва. 2005. С. 90-91.

    Усова А. В.  История китайцев, маньчжуров и дауров Зазейского края во второй половине XIX века. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Москва. 2005.

     Kajdański Е.  Długi cień wielkiego muru. Jak Polacy odkrywali Chiny. Warszawa. 2005.

    Nienacki Z.  Prvý príbeh pána Tragáčika. Z pol. orig. prel. Peter Čačko. Bratislava. 2005. 256 s.

*    Артемьев А. Р.  Воеводы и приказчики Нерчинского и Албазинского уездов во второй половине XVII века (из истории кадровой политики царской администрации в Забайкалье и Приамурье). // Отечественная история. № 2. Москва. 2006. С. 7.

    Васильева Н. А.  Архитектурно-планировочное развитие населенных пунктов Амурской области во второй половине XVII - начале XX в. Т. I. Диссертация на соискание ученой степени кандидата архитектуры. Новосибирск. 2006.

    Словцев П. А.  История Сибири. От Ермака до Екатерины II. Москва. 2006.

    Голято В. Н.  Забайкальское казачье войско в военной политике России в середине XIX-начале XX в. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Иркутск. 2007.

    Страдымов В.  Казачий крест. Исторический роман // Сибирские огни. №№ 5, 6. 2008.

*    Красноштанов Г. Б.  Никифор Романов Черниговский. Документальное повествование. Иркутск. 2008. 378 с.

*    Зуев А. С.  Албазинский острог. // Историческая энциклопедия Сибири. А-И. Новосибирск. 2009. С. 61.

*    Шамбаров В.  Казачество. Путь воинов Христовых. Москва. 2009. С. 199.

    Коваленко А. И.  Казачество восточных окраин России в XIX - начале XX вв.: культурно-исторический аспект. Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Владивосток. 2009.

*    Шамбаров В.  Казачество. Спасители России. Москва. 2010. С. 199.

*    Глебова Е.  Прорастая на Востоке. // Словесница Искусств. № 2 (28). Хабаровск. 2011. С. 11.

*    Павлик В.  В поисках Ачанского городка. // Словесница Искусств. № 2 (28). Хабаровск. 2011. С. 19-21.

*    Степанов Д.  Албазин в XVII веке: Военная и духовная крепость Приамурья. // Родина. № 12. Москва. 2011. С. 54.

*    Болонев Ф. Ф.  Албазинцы в Западном Забайкалье. // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий. Материалы Итоговой сессии Института археологии и этнографии СО РАН 2011 года. Т. XVII. Новосибирск: 2011. С. 280-283.

    Курто О. И. Историко-этнографическая динамика и современное положение русской диаспоры в Китае. Диссертация на соискание учёной степени кандидата исторических наук. Москва. 2011.

*    Галенович Ю. М.  Четыреста лет соседства России с Китаем. Москва. 2011. С. 15.

*    Чивтаев Ю.  Еще раз о Галкине и об Усть-Кутском остроге. // Диалог ТВ. Усть-Кут. 27 января 2012.

*    Matecki M.  Zapomniane polskie państwo między Rosją i Chinami. // Kresy24.pl. Wschodnia Gazeta Codzienna. 4 września 2012.

*    Успенский В. Л.  Из истории русско-китайских отношений в XVII в. (по новым документам на монгольском языке). // Новый исторический вѣстникъ. 2012. № 3 (33). С.14-15.

    Сопов А. В.  Динамика социально-политического и этнокультурного статуса казачества. Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. Москва. 2012.

*    Беляков А. О., Вальчак С. Б., Степанов Д. Ю., Черкасов А. Н., Чхаидзе В. Н.  Православное миссионерство на Дальнем Востоке и Албазинская  Спасская пустынь. // Религиоведение № 1. Благовещенск. 1914. С. 33.

    Болонев Ф. Ф.  Сокровища земли Тарбагатайской. Очерки истории и культуры. Улан-Удэ – Иркутск. 2012. С. 192.

*     Рудакова Л. П.  Албазинская пищаль — забытый памятник воинской славы. // Война и оружие. Новые исследования и материалы. Труды Четвертой Международной научно-практической конференции 15–17 мая 2013 года. Ч. IV. Санкт-Петербург. 2013. С. 89.

    Курто О. И.  Русский мир в Китае. Исторический и культурный опыт взаимодействия русских и китайцев. Москва. 2013.

    Ципоруха М. И.  Покорение Сибири. От Ермака до Беринга. Москва. 2013.

*    Zagorski S.  Polskie imperium na Dalekim Wschodzie. // facet.interia.pl. 16 ctycznia 2014.

*    Włodarski J., Zhao Gang.  Kontakty Polski z Chinami od XII do końca XVIII wieku – próba nowego spojrzenia. // Gdańskie studia Azji Wschodniej. Z. 5. Gdańsk. 2014. S. 29-30.

    Дацышен. В. Г.  Четыреста лет истории русско-китайских отношений. Сборник статей. Ч. 1. Москва – Берлин. 2014.

    Мясников В. С.  Кастальский ключ китаеведа. Т. 1. Империя Цин и Русское государство в XVII веке. Вдохновение. 2014. С. 131-133, 521.

    * Черкасов А. Н., Беляков А. О., Вальчак С. Б., Чхаидзе В. Н.  Исследования Албазинской археологической экспедиции в 2011–2012 годах. // Традиционная культура Востока Азии. Сборник статей. Вып. 7. Благовещенск. 2014. С. 223, 226.

*    Siemionow Je. W.  Polacy w Buriacji − historia i współczesność. // Niepodległość i Pamięć. Nr 2 (50). Warszawa. 2015. S. 172-173.

    Nienacki Z.  Pierwsza przygoda pana Samochodzika. Warszawa. 2016. 330 s.

    Амурына Багдойская

    Койданава.