ЎЎЎ 1-1. Уладзімер Караленка. Якуцкія апавяданьні. Пераклаў Анатоль Кудравец. Сш. 1. Ч. 1. Койданава. "Кальвіна". 2015.

                                                                            АТ-ДАВАН*

                                                                    З сыбірскага жыцьця

                         [*Ат-Даван — станцыя на Лене, каля трохсот вёрст вышэй Якуцка]

                                                                                       I

    — Н-ну! Гэта і дар-рога! — сказаў мой спадарожнік, Міхайла Іванавіч Капыленкаў. — Самая праклятая пуцявіна, горш за якую і быць не можа... Праўду я кажу ці не?

    На жаль, Міхайла Іванавіч гаварыў чыстую праўду. Мы ехалі ўніз па Лене. Па ўсёй шырыні яе ў розныя бакі тырчалі велізарныя льдзіны, па-мясцоваму “таросы”, якія сярдзітая быстрая рака, ваюючы са страшным сібірскім марозам, шпурляла восеньню адна на адну. Але мароз усё-такі перамог. Рака застыла, і толькі гіганцкія таросы, цэлы хаос велізарных ільдзін, нагрувашчаных у беспарадку адна на адну, заціснутых унізе ці кінутых абы-як угору, застаўся маўклівым сьведкам тытанічнай барацьбы, ды дзе-нідзе яшчэ зеўралі прадаўгаватыя палонкі, якія ніколі не замярзалі і ў якіх ірваліся і кіпелі быстрыя рачныя патокі. Над імі цяжка калыхаліся халодныя клюбы пару, быццам у палонках быў сапраўдны вар.

    А з абодвух бакоў над гэтым вычварным ледзяным хаосам стаялі маўклівыя велізарныя Ленскія горы. Чэзлыя дрэўцы чапляліся за схілы, шырока распускаючы карэньне, але камень не дае ім росту, і схілы ўсе густа ўсыпаны драўляным гнільлём. Бліжэй вы ўбачыце трупы дрэў, зацярушаныя сьнегам, з вырваным з глебы сутаргава скручаным карэньнем. Далей гэтыя падрабязнасьці зьнікаюць, а ля вяршыні гары схіл укрыты ламаччам, нібы густой сеткай. Паваленыя дрэвы здаюцца незьлічонымі іголкамі, нібы хвоі ў сасновым лесе, а між імі, яшчэ жывыя, шукаючы шчасьця пад трупамі продкаў, цягнуцца такія ж прамыя, такія ж топкія і чэзлыя лістоўніцы. І толькі па роўнай, быццам зрэзанай, вяршыні лес адразу робіцца гусьцейшы і цягнецца доўгай, цёмнай, жалобнай паласой пад белым скатам берага.

    І так на дзесяткі, на сотні вёрст!.. Ужо цэлы тыдзень наш вазок няшчаснай кропкай нырае між таросаў, гайдаючыся, нібы лодка ў бурным моры... Цэлы тыдзень я гляджу па кавалак бледнага неба між высокіх берагоў, па белыя схілы з жалобнай паласой, на “падзі” (цясьніны), што таямніча выпаўзаюць аднекуль з тунгускіх пустыняў на прастору вялікай ракі, на халодныя туманы, што бясконца цягнуцца, зьвіваюцца, разьвіваюцца, тоўпяцца на сьціснутых скаламі паваротах і бясшумна ўцягваюцца ў пашчы цясьнін, нібы нейкая армія прывідаў распаўзаецца на зімовыя кватэры. Цішыня рве душу. І толькі часам па рацэ цяжкім стогнам вухне трэснуты лёд, зашыпіць, як ядро, аддасца рэхам, як гарматны стрэл, пранясецца некуды далёка назад, у пакінутыя намі пустэльныя завароты Лены, і доўга яшчэ зьвініць водгульлем і памірае, палохаючы ўяўленьне разнастайнымі працяглымі аддаленымі стогнамі.

    Мне было сумна. Мой спадарожнік пудзіўся і нэрваваўся. Вазок наш часам кідала з боку на бок, і ўжо не раз ён перакульваўся зусім. Пры гэтым, на вялікае нездавальненьне Міхайлы Іванавіча, здаралася ўсё так, што мы непазьбежна валіліся на яго бок. Гэта было натуральна, але ўсё ж яму было непрыемна. Аднак, здарыся інакш, мне пагражала б сур’ёзная небясьпека, тым больш што ў такіх выпадках ён са свайго боку нават не паварушыцца. Толькі крактане, бывала, і дзелавіта скажа ямшчыку:

    — Падымай!

    Ямшчык, як ні цяжка, падымае, і мы едзем далей.

    Мне здавалася, што ўжо цэлы месяц аддзяляе мяне ад Якуцка, з якога мы выехалі ўсяго шэсьць дзён назад, і ледзь не цэлае жыцьцё ад бліжэйшай мэты падарожжа, Іркуцка, да якога засталося больш за дзьве тысячы вёрст.

    Едзем мы ціха: спачатку нас трымалі дзікія марозныя завірухі, цяпер трымае Міхайла Іванавіч. Дні кароткія, але ночы сьветлыя, поўня назірае праз марозную імглу, ды і коні не могуць зьбіцца з праторанай “па таросу” вузкай дарогі. Аднак, зрабіўшы станкі два ці тры, мой спадарожнік, купчына друзлы і пухлы, пачынае грунтоўна распранацца перад камінком ці жалезнай печкай, без цырымоніі скідаючы з сябе лішняе і нават не зусім лішняе адзеньне.

    — Што вы, Міхайла Іванавіч! — спрабую я пратэставаць у такіх выпадках, — Яшчэ б станок можна сёньня...

    — Куды гэта нам сьпяшацца? — адказвае Міхайла Іванавіч. — Спаласнуць чайком вантробы ды на бакавую.

    Есьці, “паласкацца” чаем і спаць — усё гэта Міхайла Іванавіч мог рабіць у памерах сапраўды дзівосных і рабіў усё гэта старанна, з любоўю, нават з глыбокай пашанай.

    Аднак, акрамя гэтага, у яго былі яшчэ і іншыя меркаваньні.

    — Народ тут,— гаварыў ён таямніча, — незвычайна на капейку, братка ты мой, квапны. Самы ліхі народ, таму што золатам разбэшчаны.

    — Ну, золата далёка, ды і не чутно тут нічога такога.

    — А вось як нас з табой трасянуць, дык і пачуеш, ды позна... Дзівак! — дадаваў ён, беручы ўсё да “сэрца”.— Ці ты не ведаеш, што гэта за старонка, га? Гэта табе не Расея! Гара, ды цясьніна, ды палонка, ды пустыня... Самае гіблае месца.

    Наогул, у Міхайла Іванавіча “тутэйшая старонка” не абуджала нічога, акрамя шчырай грэблівасьці і агіды. Усё тут, пачынаючы з панурай прыроды і людзей і канчаючы бясслоўнымі стварэньнямі, выклікала яго самую прыдзірлівую крытыку. Ён ведаў толькі адно: тут, калі “пафарціць”, можна хутка і добра разжыцца (“за дзень чалавекам зробісься”), і таму жыў тут ужо некалькі гадоў, пільна цікуючы свой “выпадак” і настойліва ідучы да вядомай “мяжы”, пасьля якой меў намер вярнуцца “ў сваю старонку”, кудысьці пад Томск. У гэтых адносінах ён напамінаў чалавека, якому за вядомую ўзнагароду прапанавалі прабегчы голым па моцным марозе. Міхайла Іванавіч згадзіўся, і вось цяпер ён бяжыць, вухкаючы і пацепваючыся, да сваёй мяжы. Толькі б дабегчы, толькі б схапіць, а там... гары ён гарам, увесь гэты гіблы край, — Міхайла Іванавіч не пашкадуе.

    Пад гэты час, здаецца, ён ужо значна наблізіўся да мяжы і, магчыма, якраз таму страшэнна нэрваваўся: а што, маўляў, калі якраз цяпер хто-небудзь схопленае ў яго і вырве? Міхайла Іванавіч, пра якога я чуў шмат гісторый, якія ў самым яркім сьвятле рэкамэндавалі яго прадпрымальнасьць, што даходзіла да дзёрзкасьці ў пачатку яго тутэйшай кар’еры, — цяпер дрыжаў, як баба, і мне з-за гэтага хочаш не хочаш даводзілася праводзіць з ім сумныя вечары і доўгія ночы на пустэльных станцыях пахмурнай і бязьлюднай Лены.

                                                                                    II

    У адзін з такіх марозных вечароў я быў разбуджаны спалоханым воклічам Міхайлы Іванавіча. Аказалася, што мы абодва заснулі ў вазку, і калі прачнуліся, то ўбачылі сябе на лёдзе, пад камяністым берагам, у зусім бязьлюднай мясцовасьці. Званочкаў не было чутно, вазок стаяў нерухома, коні былі выпражаны, ямшчык зьнік, і Міхайла Іванавіч праціраў вочы спалохана і здзіўлена.

    Неўзабаве, аднак, недаўменьне наша расьсеялася. Я прыгледзеўся да роўнага камяністага берага, які сьцяной ішоў удалечыню і блішчаў пад промнямі поўнага месяца. Непадалёку сьцежка зьнікала ў расколінах скал, а проста над галавой зьвесіўся высокі крыж якуцкай магілы. Хоць магіла на беразе, нават і зусім пустэльным, не рэдкасьць у тым краі, таму што якут стараецца легчы па вечны спакой абавязкова на ўзвышшы, ля вады, у месцах, дзе і далеч і прастор, — але ўсё ж я пазнаў Ат-Даванскую станцыю, якую прыкмеціў яшчэ ў першую сваю паездку. Чырвоны сланец, з дзіўнымі, бы нейкія невядомыя пісьмёны, слаямі, роўны, як штучна складзены абрыў, кволыя лістоўніцы, якуцкая магіла з крыжам і зрубам, і, нарэшце, даўгая заслона белага дыму, якая ціха навісла з берага над ракой, — усё гэта ўспомнілася мне адразу. Тут няма ўезду, бераг уяўляе сабой вэртыкальную сьцяну, і таму зімой сані накідаюць на рацэ, а коней прыводзяць вузкай сьцежкай проста на лёд. Міхайла Іванавіч неўзабаве таксама супакоіўся, тым больш што на сьцежцы ўжо мільгалі ліхтары.

    Праз хвіліну мы былі паверсе, на станцыі.

    У маленькім станцыйным пакойчыку было цёпла; ад напаленай жалезнай печкі патыхала гарачынёй. Дзьве сьвечкі з лою, разьмяклыя ад цяпла, асьвятлялі абстаноўку паўякуцкай пабудовы, якую прыстасавалі пад станцыю. На сьценах генэралы і прыгажуні чаргаваліся з аб’явамі паштовага ведамства і патэнтамі ў чорных, заседжаных мухамі рамах. Уся абстаноўка паказвала на тое, што станцыя некага чакала, і мы не мелі падстаў прыпісваць усё гэта сабе.

    — Вось, братка ты мой, і цудоўна! — радасна гаварыў Міхайла Іванавіч, беручыся за торбы з усялякім дарожным скарбам. — Цеплыня — гэта любата. Тут ужо шабаш, пачуем, і конча. Гэй, хто там?!. Пісар, ці што? Самаварчык нам бы ды вару для пельменяў...

    — Ну не, Міхайла Іванавіч, — паспрабаваў я пярэчыць, — яшчэ рана. Даедзем да N., а там можна і начаваць.

    — Коней, ваша міласьць, няма, — пачуўся ззаду ў мяне дрыготкі, саладжавы і быццам напалоханы голас.

    Я азірнуўся. У пакой заходзіў невялікі круглы чалавечак няпэўнага ўзросту, апрануты даволі арыгінальна. Куртаценькі сурдут, штаны ў клетку, пікейная камізэлька, кашуля з манжэтамі і нават старадаўняй плойкай [* Плойка (плоіць) — рабіць на чым-небудзь (на крухмаленай тканіне) роўныя складкі], каляровы гальштук з залатымі мухамі на зялёным полі, — усё гэта даволі ўжо палінялае, зьляжалае, апранутае быццам на сьвята, нагадвала пра нейкія даўнія часы. На нагах у чалавека былі цяжкія валёнкі, разам з якімі куртаценькі нямецкі гарнітур выглядаў надта камічна. Але маленькі чалавечак, відаць, не ўсьведамляў гэтага кантрасту і выступаў франтавата, нібы прытанцоўваючы, дробнымі крокамі.

    Твар незнаёмага, як і ўся яго постаць, быў нейкі шэранькі, таксама як быццам трохі падношаны і зьлінялы, але для сустрэчы неяк прыгладжаны і пачышчаны. Ва ўсьмешцы, у шэрых вачах, у тоне голасу была прэтэнзія на нейкую культурнасьць. Маленькі чалавечак як быццам хацеў паказаць, што ён бачыў лепшыя дні, ведае “абыходжаньне” і пры іншых акалічнасьцях мог бы стаяць з намі на роўнай назе. І разам з тым ён увесь неяк сьціскаўся і саромеўся, быццам яго вельмі часта асаджвалі і ён баяўся гэтага ад нас.

    — Як жа няма коней? — запярэчыў я, паглядзеўшы ў кнігу, якую паклалі, мабыць, нядаўна на відным месцы. — Дзьве тройкі павінны быць на станцыі.

    — Так точна, — пакорліва адказаў ён, — павінны знаходзіцца. Толькі, уласна... як бы вам, ваша міласьць, растлумачыць...

    Ён запнуўся.

    — Пашкадуйце мяне, панове прыежджыя, не прасіце, — прамовіў ён раптам жаласьлівым і прыніжана-ўмольным голасам.

    — Але чаму ж гэта? — зьдзівіўся я.

    — Гэтакія вы,— незадаволена ўклініўся Міхайла Іванавіч, які пасьпеў ужо зьняць з сябе нават штаны. — Чаму ды чаму? Ну, куды вы сьпяшаецеся? Дзеці ў вас плачуць, ці што?.. Бачыш жа, братка ты мой, чалавек на прамілы бог просіць — значыць, прычына!

    — Так точна! — узрадаваўся незнаёмы і зьвярнуўся да Капыленкава з вінаватай усьмешкай, абцягваючы крысьсе свайго пінжака. — Так точна, як вы мелі ласку заўважыць: няўжо без прычыны буду ўчыняць панам падарожным затрымку? Ніколі!

    Апошняе слова ён вымавіў неяк нават ганарліва, пры гэтым выпрастаўся і абцягнуў пінжак.

    — Ну, добра, — сказаў я, здаючыся ахвотна, бо разумеў, што не змагу выцягнуць з гэтага цёплага пакоя на траскучы вячэрні мароз майго спадарожніка, які насьпеў так хутка распрануцца. — Але ўсё ж растлумачце вашу прычыну, калі гэта не сакрэт...

    Вінаватая ўсьмешка асьвяціла ўвесь твар маленькага чалавечка. Ён убачыў, што ўсё ўладзілася, і хацеў адказаць мне з адкрытай добразычлівасьцю, але раптам насьцярожыўся. Знадворку, з ракі, заглушаючы трэск жалезнай печкі, чуўся звон.

    Дзьверы расчыніліся, стараста, паўякут з твару, асьцярожна зайшоў у пакой, старанна зачыніў дзьверы і сказаў:

    — Пошта келе, Васіль Сьпірыдонавіч...

    — А, пошта! — супакоіўся стары.— Ну, бар-антах (ідзі) і каб умомант!.. Зараз і я за табой, даруйце мне, шаноўныя панове...

    Ён выйшаў. Станцыя ўся ажыла. Бразгалі дзьверы, рыпелі сходкі, ямшчыкі цягалі чамаданы і сумкі, мітусьлівы звон троек, якіх адводзілі і перапрагалі, кожны раз залятаў у расчыненыя дзьверы, ямшчыкі крычалі адзін на аднаго па-якуцку і лаяліся на чыстым рускім дыялекце, даказваючы гэтым сваё расійскае паходжаньне...

                                                                                  III

    Праз некалькі хвілін у пакой не зайшоў, а ўскочыў нейкі чалавек невялікага росту ў вельмі паношаным казённым шынялі, у якуцкім малахаі і абвязаны шалікам. Ён ускочыў так пасьпешліва, быццам за ім хто гнаўся, і адразу ж накіраваўся да жалезнай печкі.

    Скінуўшы шынель, ён застаўся ў нейкім лядашчым трусіным футры, падобным на жаночы каптан, калі ж зьдзеў і футра, то пад ім аказаўся стары, парваны пад пахамі мундзір паштовага ведамства.

    Сапраўды, гэта быў паштальён, і ён так сьпяшаўся ўцячы ад марозу, які на доўгім перагоне, відаць, добра такі назьдзекаваўся з яго. Бедны малады чалавек ірваў з сябе пастылае адзеньне, нібы там сядзеў цэлы пчаліны рой, і, не зьняўшы яшчэ малахая і шаліка, хуценька скінуў з ног валёнкі і паклаў падэшвамі да печкі. Зьдзець шалік і малахай было цяжэй. Якуты і карымы не носяць барады і вусоў. Гэта ўвайшло ў эстэтычную звычку, хаця тлумачыцца чыста кліматычнымі ўмовамі: бедалага паштальён, відаць, даражыў гэтымі атрыбутамі, і цяпер рэдзенькая бародка і такія ж вусікі, якімі ён, магчыма, прывабліваў дзе-небудзь у Кірэнску якую-небудзь заежджую нявесту з сям’і заможнага перасяленца, — зрасьліся ў адзін лядзяш, які зрабіў адным цэлым яго галаву з малахаем і шалікам. Спатрэбілася нямала часу, пакуль нарэшце прадстаўнік паштовага ведамства, які соваў галаву ледзь не ў самае полымя і крышыў лёд халоднымі пальцамі, зьявіўся перад намі ў сваім натуральным выглядзе: малады, але даволі ацёклы твар, неспакойныя бляклыя ночы, хапатлівая рухавасьць ва ўсёй постаці, кароткі і вузкі мундзір, які лопнуў на швах, заечыя панчохі на нагах.

    — Чэ! — скалануўся ён. — Тымны берць, мароз улахан (вельмі халодна, вялікі мароз)... Дазвольце чарачку, панове!

    — Частуйся! — адказаў Капыленкаў дабрадушна. — Самы ты няшчасны чалавек.

    Вочы маладога чалавека зноў неяк спалохана заміргалі. Халодная купцова спагада яшчэ ярчэй напомніла яму дарожны холад, і праглынутая чарка праляцела, як ільдзінка. Таму ён наліў другую і кульнуў усьлед за першай. Толькі тады спалоханы выгляд пачаў сыходзіць з твару бедака хлапчыны.

    — Праўда, — сказаў ён. — Сабачае жыцьцё... Ды і маразы ж стаяць, каб на іх...

    — Вопратка ў цябе — ой-ёй паганая. Не па тутэйшых месцах.

    — Вопратка нічога. А дарэчы... па восем рублёў не надта нафарсіш...

    На гэтым велізарным тракце пошта прабягае адзін раз у тыдзень. Зімою трохтысячны прабег яна робіць за дзевятнаццаць дзён, улетку, вядома, даўжэй. Восеньню і вясной, калі Лена яшчэ не стала або ўжо кранулася і крыгаход перашкаджае руху лодак, пошту вязуць у перакідных торбах верхам. Цэлы караван наўючаных коней цісьнецца тады між ракой і каменнымі гарамі, то агінаючы, па жывот у вадзе, якую-небудзь скалу, то караскаючыся па камяністых сьцежках, то мільгаючы на вяршынях ледзь не пад воблакамі. Цяжка сабе ўявіць занятак, які патрабаваў бы большай трываласьці, цьвёрдасьці духу, цярпеньня і здароўя... Тры тысячы вёрст! Ямшчыкам таксама цяжка, але ямшчыкі даўно вярнуліся дамоў і адпачываюць, чакаючы выпадковага праежджага, часам нават да наступнай пошты, а паштальён зноў трасецца ў сядле, ці гайдаецца па бурнай хвалі велізарнай ракі, ці карчанее, забіўшыся між скураных баулаў у санях. І гэта пры звычайных паштовых акладах...

    Праўда, паштальён вынаходзіць і пабочныя сродкі. У Іркуцку ён запасаецца бочачкай таннай гарэлкі, якую прадае на станках пісарам і ямшчыкам, купіць сьвежыя календары, возьме па камісію пачак лубачных карцін. Усе мастацкія творы, што так шчодра ўпрыгожваюць сьцены станкоў, абавязаны яму сваёй дастаўкай у гэтыя далёкія краіны. Ён павышае эстэтычны ўзровень паўякутаў-станочнікаў, вывешваючы на сьценах гравіраваныя партрэты прыгажунь, якія недзе атрымалі прэмію, ён садзейнічае папулярнасьці генэралаў, ён жа разьвенчвае іх, замяняючы старых герояў навейшымі... Аднак гэта карысная работа мала аблягчае лёс бедалагі паштальёна, і калі ён у гэтыя дзікія маразы застаецца жывы ў сваёй халоднай апратцы, то прыпісвае гэта, галоўным і выключным чынам, гарэлцы, якой выпівае на кожнай станцыі вялізную колькасьць без асаблівай шкоды, тым больш што дастаецца яна яму танна і прыносіць нават нейкі — праўда, нявінны пры гэтых умовах — даход...

    Ад паштальёна ж, галоўным чынам, гэты трохтысячны тракт, з яго амаль адзінымі насельнікамі — станочнікамі, даведваецца навіны, што адбываюцца ў далёкім сьвеце.

    Іменна такі падзьвіжнік паштовага ведамства стаяў зараз ля жалезнай печкі, сагнуўшы ад холаду ногі, працягнуўшы рукі да полымя і кідаючы прагныя позіркі на нашы пляшкі.

    — А гэта ў вас каньяк?.. Каньячку я яшчэ вазьму, — гаварыў ён з нясьмелай фамільярнасьцю, падбягаў да стала, наліваў, перакульваў і зноў бег да агню з выглядам напалоханага ўнутранымі дрыжыкамі чалавека.

    — Чуеш, пошта, давай чайком пазабаўляемся, — прапанаваў Капыленкаў.

    — Немагчыма, панове, — сьпяшаюся. Слухай, хлопец, — дружалюбна зьвярнуўся ён да пісара, які зайшоў у гэтую хвіліну, — асьцерагайся! Едзе ж...

    Стары ўздыхнуў.

    — Што бог дасьць! Чакаем даўно, хоць бы ўжо як-небудзь хутчэй...

    — Цяпер хутка. Мне вось толькі як-небудзь змыцца, каб не напароцца. Ды дзе там, не ўцячы — дагоніць! Добра, калі на дарозе дзе-небудзь...

    — Табе што?

    — Лепей ад граху далей. А чуеш, хлопец, пра скаргі ж даведаўся...

    — Ну?

    — Глядзі!.. Кажуць, азьвярэў, не дай божа!

    — А можа, бог літасьцівы. Мы не скардзіліся...

    — Вы гэта пра каго? — спытаў Капыленкаў.

    — Арабін, кур’ер... Цяпер з Верхаянска вяртаецца.

    — Так, так, так! Вось чаму ў цябе і коней няма. Зразумеў! А раптам бы мы ў цябе коней апошніх і ўзялі...

    — Ваша праўда... Памяркуйце самі: прыедуць яны сюды і раптам я ім аб’яўлю: коней няма! Што ж гэта... Тады ж ім тут начаваць...

    Капыленкаў зарагатаў.

    — Ну, ён цябе, братка, за ноч зьесьць і з пінжаком. Паштальён таксама засьмяяўся, неяк парывіста закінуўшы галаву. Усьміхнуўся і стары, але больш з ветлівасьці. Вочы яго былі задуменныя і заклапочаныя.

    — Бог ведае, бог ведае... Мінулы раз заступілася царыца нябесная... Скацінай усё-такі назваў.

    — Зрабіў гонар?

    — Так. Гэта што ж... Вядома, па ранейшым часе, будучы ў чыне калежскага сакратара, мог пакрыўдзіцца... Ну, між іншым, у цяперашнім нікчэмным становішчы абавязаны цярпець... Вы самаварчык мелі ласку загадаць? — спахапіўся ён раптам. — Ах, божа мой, што ж я... Зараз будзе гатова, — два самавары ў нас. Калі ў выпадку прыедзе, і яму пададзім... Зараз...

                                                                         IV

    Праз некалькі хвілін не старая яшчэ і даволі прыгожая жанчына, убачыўшы якую паштальён зноў закінуў галаву і засьмяяўся сваім сутаргавым сьмехам, а пісар стаў нейкі асабліва сур’ёзны, прынесла невялікі самаварчык і пачала расстаўляць посуд. Мы запрасілі на чай старога і паштальёна. Апошні адмовіўся і гэтак жа хутка, як раней здымаў з сябе, пачаў пацягваць сваю не зусім яшчэ сухую вопратку. Пісар таксама спрабаваў быў адмовіцца з прыстойнасьці, але потым, на паўторнае запрашэньне, згадзіўся, вельмі задаволены.

    — З вялікай прыемнасьцю састаўлю кампанію, — сказаў ён і потым, зашпіліўшы пінжак на ўсе гузікі і ўзяўшыся рукой за сьпінку крэсла, пакланіўся і сказаў: — У такім выпадку лічу за гонар рэкамэндавацца: Круглікаў, Васіль Сьпірыдонаў, былы калежскі сакратар... Прыемна пазнаёміцца...

    — Значыць, служылі? — спытаў Капыленкаў.

    — Так точна, па камісарыяцкай часьці, на флёце. Паштальён апрануўся, сунуў нам усім на разьвітаньне руку, яшчэ раз сказаў: “А гэта сьпірт у вас? А я яшчэ сьпірту!” — каўтануў і пасьпешліва выбег па мароз. Я апрануўся і выйшаў за ім.

    Трэба было падысьці да абрыву ля магілы з нахіленым крыжам, каб унізе ўбачыць пошту.

    Рака, загрувашчаная белымі таросамі, зьлёгку іскрылася пад срабрыстым і сумным сьвятлом месяца, які стаяў над гарамі. З таго берага, аддаленага вярсты на чатыры, клаўся густы няпэўны цень, удалечыні цьмяна віднеліся берагавыя сопкі, укрытыя лесам, яны адыходзілі ўсё далей і далей, разам з плаўнымі паваротамі Лены... Было жудасна і сумна ад выгляду гэтай велізарнай ледзяной пустыні.

    Пошта — тры тройкі — рушыла, званочкі неяк разам, няўлад і шумна, быццам падбадзёрваючы адзін аднаго, загаварылі над маімі нагамі. Тры чорныя плямы, нібы фантастычныя шматсастаўныя жывёліны, варухнуліся па сьнезе, замільгалі між таросаў, рабіліся ўсё меншымі і меншымі. Іх даўно ўжо не было відаць, а ў марозным, нібы шкляным паветры ўсё стаяў такі ж чысты звон... Кожны званочак гаварыў па-свойму: адлегласьць зьмяншала сілу, але не чысьціню гуку. Потым усё раптоўна зьнікла, толькі таросы іскрыліся фантастычным хаосам, ды сопкі ціха спалі ў цяні, і нейкія невыразныя здані паўзьлі над далёкімі берагамі.

    Амаль усё насельніцтва станка праводзіла пошту... На бедным Ат-Даване, які прытуліўся над каменнымі гарамі, гэты пралёт рэдкай пошты — сапраўдная падзея.

    Але станок чакаў і зьнемагаў ад чаканьня яшчэ другой падзеі.

    Калі пошта зьнікла і звон заціх, міма мяне прайшоў гурт ямшчыкоў, яны, размаўляючы па-якуцку, ціха падымаліся з ракі. Мне цяжка было разабраць гэту ціхую гаворку, аднак я зразумеў, што гавораць яны не пра таго, хто паехаў, а пра некага, хто павінен прыехаць зьверху. Пры гэтым імя «Арабын-таёна» разы са два даляцела да майго вуха.

    Я застаўся яшчэ па беразе, захоплены сумнымі чарамі. Паветра было нерухомае, поўнае нейкай насьцярожанай крыштальнай яснасьці, яго не трывожыў ніводзін гук, але яно як быццам застыла ў палахлівым чаканьні. Варта зноў трэснуць ільдзіне, і марозная ноч уся здрыганецца, загудзе, застогне. Сарвецца камень з-пад маёй нагі — і зноў надоўга напоўніць чуйную цішыню сухімі і рэзкімі адгалоскамі...

    Мароз рабіўся больш моцным. Будынак станцыі, палову якога складала юрта і толькі палову рускі зруб, зьзяў агнямі. З коміна над юртай цэлы венік іскраў пасьпешліва матляўся ў паветры, а белы густы дым спачатку ўздымаўся угору, потым адгінаўся ў бок ракі і цягнуўся далёка, да самай яе сярэдзіны... Устаўленыя ў вокны льдзіны, здавалася, гарэлі самі, пераліваючыся рознакаляровымі адценьнямі полымя...

    Я яшчэ раз агледзеў навакольле, напоўненае незразумелым сумам, і пайшоў у хату.

                                                                             V

    У ямшчыцкай вялікі камінок, добра зьлеплены з гліны, зеўраў, нібы разяўленая вогненная пашча казачнай пачвары. Агонь з імклівай сілай ірваўся ў комін, быццам цэлая рака полымя струменіла ўгору. Пахіленыя сьцены юрты то цесна саступаліся, азораныя барвовымі водбліскамі, то прападалі ў цемры; тады юрта нагадвала велізарную пячору з цёмным скляпеньнем. Група вогненных постацей, нібы толькі што адлітых з яшчэ незастылага мэталю, наўкругам тулілася ля камінка. Пасярод, утаропіўшыся ў агонь задуменнымі вачыма і абапершыся надбародкам на рукі, сядзеў малады станочнік з рэзкімі іншародніцкімі рысамі, прадстаўнік гэтага дзіўнага насельніцтва сярэдняй Лены, якое напалову аб’якуцела. З горла яго ліліся, мяшаючыся з шыпеньнем і трэскам полымя, дзіўныя — то працяжныя, то істэрычна-сутаргавыя — гукі. Гэта была якуцкая песьня-імправізацыя, —песьня, у якой толькі звыклае вуха можа ўлавіць прыкметы своеасаблівай гармоніі. “Божа мой, — падумаў я мімаволі, — як толькі не выказваецца чалавечае пачуцьцё!..» Але паколькі прыгажосьці, усё-такі ў самім пачуцьці, то ёсьць свая доля прыгажосьці і ў гэтым дзікім гартанным, сутаргавым выцьці, якое падобна ці то на плач, ці то на шум ветру ў дзікай цясьніне!.. Дастаткова было зірнуць, па бронзавыя твары ат-даванскіх станочнікаў, каб пераканацца, што ў бруднай і непрыветнай юрце пануе незвычайнае душэўнае ажыўленьне.

    Малады станочнік сьпяваў, астатнія слухалі, зрэдку падахвочваючы сьпевака рэзкімі. міжвольнымі кароткімі воклічамі. У нас ёсьць свае песьні, запісаныя, пакладзеныя па ноты, у якіх больш складанае пачуцьцё выкрышталізавалася ў пастаянную форму. Дзікая тайга, камяністыя сьцежкі над Ленай, пануры і сіратлівы Ат-Даван — маюць свае песьні. Яны не запісаны, не выпрацаваныя, не гарманічныя і даволі грубыя, але затое кожная з іх нараджаецца па першым прызыве, адгукаецца, як Эолава арфа, сваёй незавершанай і неакругленай гармоніяй на кожны навеў горнага ветру, на кожны рух суровай прыроды, на кожнае трапятаньне беднага на ўражаньні жыцьця... Сьпявак-станочнік сьпяваў пра тое, што мароз пабольшаў, што Лена страляе, што коні забіліся пад скалы, што ў камінку гарыць яркі агонь, што яны, чарговыя ямшчыкі, сабраліся ўдзесяцёх, што шасьцёрка коней стаіць ля канавязі, што Ат-Даван чакае Арабын-таёна, што з поўначы, з боку вялікага горада, пасоўваецца навальніца і Ат-Даван дрыжыць і трапеча...

    Песенная якуцкая мова адрозьніваецца ад паўсядзённай прыкладна гэтак жа, як наша славянская ад цяперашняй гутарковай. Песенная мова нарадзілася дзесьці далёка, у невядомых глыбінях Сярэдняй Азіі, адкуль вялікае зьмяшэньне народаў кінула мізэрны асколак нейкага племя на далёкі паўночны ўсход. На поўначы ён захаваў яркія вобразы і фарбы далёкага поўдня... Поўнач жа, палахлівае марознае паветра, у якім трэск ільдзіны вырастае ў гарматны стрэл, а падзеньне маленькага каменьчыка грыміць, як абвал, — дала песьні палахлівую схільнасьць да страшэнных гіпэрбал, да гіганцкіх перабольшваньняў. Вось чаму, трэба думаць, якуцкі Іванка, бедны сіраціна Эр-Сагатох у сваіх горкіх вандроўках натыкаецца раз-пораз на казачных волатаў, самы меншы з якіх мае лыткі ў абхват старой лістоўніцы, а вочы яго важаць па пяць фунтаў.

    Я стаў у цяні, незаўважаны, і слухаў станочнікаву песьню пра Арабын-таёна... Арабын, Арабын!.. Я недзе чуў гэта прозьвішча. Пасьля значнага намаганьня я адкінуў ад сябе казачную постаць, і з-за яе ў маёй памяці ўзьнікла другая. У Іркуцку, у знаёмым доме, я некалькі разоў сустракаў — праўда, мімаходзь — казацкага харунжага з гэтым прозьвішчам. Чалавек гэты нічым не вылучаўся, быў маўклівы, трохі нават сарамлівы той асаблівай сарамлівасьцю, якой памечаны хваравіта-самалюбівыя людзі. Тады я ледзь заўважыў яго, але потым чуў, што ён нечым зьвярнуў на сябе ўвагу тагачаснага генэрал-губэрнатара і яго скарыстоўваюць для “асобных даручэньняў”. Няўжо гэта ён? Няўжо гэта пра яго я чую цяпер усю дарогу — пра яго, чыё імя ледзь можна было адрозьніць у іркуцкім натоўпе? Ён ужо трэці раз пралятае на Лене ў якасьці кур’ера, і кожны раз пагалоскі пра яго доўга не сьціхаюць на пустыннай рацэ. На станцыях ён паводзіў сябе як чалавек, на асабістыя памаганьні якога ўскладзена ўсьмірэньне бунтоўнага краю. Урываўся, як буран, бушаваў, наводзіў панічны жах, пагражаў пісталетам і... усюды забываўся плаціць кур’ерскія прагоны. Відаць, дзякуючы гэтым прыёмам ён выконваў даручэньні ў тэрмін, які зьдзіўляў звычайных людзей, і начальства адзначала яго яшчэ болей. “Кур’ер” і стала мянушкай і амаль што пастаяннай прафэсіяй Арабіна. Сьціплы і сарамлівы ў Іркуцку, ён рабіўся зусім іншым, як толькі выяжджаў з горада. Быць шчыра перакананым, што ўсялякая ўлада мацней за ўсялякі закон, і цэлымі тыднямі адчуваць сябе адзіным прадстаўніком улады на велізарных прасторах, не сустракаючы нідзе ні намёку па супраціўленьне, — ад гэтага можа закружыцца галава і мацнейшая за галаву казацкага харунжага.

    І яна сапраўды кружылася. У час апошняга праезду ён ужо скакаў праз рэдкія гарады (Кірэнск, Верхаленск і Алёкму), стоячы ў павозцы і размахваючы над галавой чырвоным сьцягам. У гэтым было штосьці фантастычнае: дзьве тройкі імчалі, як птушкі, са сьмяротным жахам у вачах, ямшчык быў падобны на мерцьвяка, што застыў на козлах з лейцамі ў руках; сядок стаяў, бліскаў вачыма і размахваў сьцягам... Мясцовыя ўлады ківалі галовамі, людзі разьбягаліся. У гэты праезд Арабін адзначыў свой шлях такой колькасьцю загнаных коней, крыкаў і скаргаў, якія прарваліся, нарэшце, наверх, што паштовае начальства палічыла за неабходнае ўмяшацца. Забягаючы наперад, скажу толькі, што з-за Арабіна пасварыліся два ведамствы, што непасрэднае кур’ерава начальства вымушана было ўсё-такі адмовіцца ад яго паслуг, але, атрымаўшы выдатныя рэкамэндацыі, ён перайшоў на службу яшчэ далей на ўсход і там, на Амуры, застрэліў, нарэшце, напавал станцыйнага наглядчыка. Тады пра Арабын-таёна загаварылі нават у Расіі, і толькі тады даведаліся, што судзіць, на сутнасьці, няма каго, таму што славуты кур’ер быў ужо... зусім вар’ятам.

    Такі працяг гісторыі пра грознага і няшчаснага Арабын-таёна, якога чакалі ў гэтую ноч на далёкім Ат-Даване. Вось пра каго рыпала і выла ў ямшчыцкай юрце сумная якуцкая песьня.

                                                                                  VI

    У станцыйным пакоі Міхайла Іванавіч у адным споднім сядзеў за сталом. Круглікаў уладкаваўся насупраць у позе нашмат вальнейшай, чым раней. Па наіўным ажыўленьні, якое зьзяла ў прастадушна-драпежных вачах майго спадарожніка, я адразу ўбачыў, што яму ўдалося ўжо завязаць адну з тых размоў, да якіх ён быў вельмі ахвочы. Гэта былі размовы чыста біяграфічнага і часткова абдзіралавачнага характару: хто, дзе і якім чынам змог нажыць грошы. Усе падрабязнасьці гэтых спажывецкіх драм мелі для яго нейкую асаблівую, прыцягальную спакусу. Круглікаў паведамляў гэтыя падрабязнасьці ахвотна, з аб’ектыўным спакоем чалавека, які глядзіць на ўсё гэта збоку, вачыма назіральніка.

    — Дык, кажаш, прагарэў? — пытаўся Міхайла Іванавіч, нахіляючыся цераз стол.

    — Дашчэнту, паночку! — адказаў Круглікаў і падзьмуў на сподачак з чаем. — Зусім, так што, з дазволу вашага сказаць, у кашулі адной застаўся, ды і тая чужая.

    — Ах ты, братка мой, які чалавек прапаў!

    — Прапаў? Ну, навошта ж! Як жа гэткаму чалавеку прапасьці! Па тутэйшых месцах, я кажу, ды гэткай галаве...

    — Так, так, шэльма сапраўдная. Кажаш, паправіўся?

    — Ды яшчэ як!

    — Ну, цікава!.. За што ж ён узяўся? Круглікаў паставіў сподачак і загнуў палец:

    — Па-першае, — ажаніўся ён другі раз на ўдаве з капітальцам. Капітал, дапусьцім, мізэрны...

    — Чакай! Кажаш: ажаніўся! А першая што, памерла ці як?

    — Жывенькая! Гэта нічога не значыць.

    — Ай-ай-ай!.. Нн-н-ну? Што ты, братка, мямліш, гавары далей!

    — Ну і пачаў паціхеньку сьпірцікам гандляваць на капальнях.

    — Сьпіртам?.. Ну не, цяпер, брат, на сьпірце далёка не заедзеш. Цяпер, брат, на сьпіртовай справе турму сабе заробіш, а багаты не станеш. Не ранейшыя часы...

    — Э не, дазвольце, паночку, гэта вы дарэмна! Сьпірт само сабой, а калі пры гэтым пшанічка!.. [* Залаты пясок. “Гандляваць пшанічкай” — тайна скупляць золата ў рабочых капальні (заўв. У. Г. Караленкі).]

    — Ну, гэта так! Калі кемліваму чалавеку...

    — Гэты кемлівы. Шырэй-далей, шырэй-далей, і ўзышоў на капейку сапраўдную.

    Міхайла Іванавіч ляпнуў сябе рукой па калене:

    — Ах ты, братка мой! Вось галава дык галава... Пі яшчэ! — прапанаваў ён гасьцінна, калі пан Круглікаў паставіў пустую шклянку на сподачак у знак таго, што ён задаволены, але вып’е яшчэ, калі яго папросяць (перакуліць шклянку і пакласьці на яе агрызак цукру — азначала б адмовіцца канчаткова). —Пі! А што да пасады — не сумнявайся. Прызначу — будзеш задаволены. Я, братка, люблю гаваркіх людзей. Толькі ўжо ты скажы мне па праўдзе-ісьціне: горкую бярэш?

    Пан Круглікаў паглядзеў яму проста ў вочы ясным позіркам і адказаў:

    — П’ю... П’яніцам або, сказаць, прапойцам сябе не называю, а п’ю... Але спытайце: чаму п’ю? — таму, што знаходжуся ў горы пасьля ранейшага дабрабыту. Вось і Іван Аляксандравіч — напэўна маеце ласку ведаць, капальні ў яго багацейшыя былі, — гаворыць, бывала: “Навошта, Круглікаў, п’еш? Табе б, пры тваім розуме, зусім бы ў рот не браць... Почырк маеш цудоўны, экіпіраваны добра, сябе паводзіш акуратна... Ты б якое месца мог займаць, калі б не браў віна!” Дык вось не, сэрца не дазваляе... “Іван Аляксандравіч”, — кажу яму...

    Пан Круглікаў захваляваўся. Відаць, ён забыўся, перад кім і з якой нагоды ён выварочваў душу, і, ударыўшы сябе ў грудзі, працягваў:

    — «Іван Аляксандравіч, дабрадзей, не судзі! Божа мой! Ды я смалу, — разумееш ты? — с-малу б гарачую піў, калі б мог іншы раз сабе палёгку знайсьці, — забыцьцё горычы!” Смалу-у!.. Божа мой, божа! За што ты душу маю ў гэтую гіблую старонку закінуў?.. Хлеба пуд — чатыры з паловай, ялавічына — восем рублёў! Ні спакою, ні харчу...

    — Гэта праўда, — падтрымаў Міхайла Іванавіч, — харчы тут дарагія, нічога не скажаш.

    — Эх, не, не тое! — раптам са смуткам загаварыў маленькі пісар, і гэты смутак глыбокай шчымлівай нотай прарваўся ў яго голасе, прамільгнуў на твары, перайшоў усю трохі камічную яго постаць. — Не тое... Сэрца кіпіць у мяне, роздум находзіць...

    — Задумваесься? — перабіў Міхайла Іванавіч з нейкай нясьмелай спагадай.

    — Бывае! — панура прызнаўся Круглікаў.

    — Ах, братка! Ты як-небудзь, гэта самае... кінь... Самая гэта дрэнная справа. У мяне, брат, змоладу таксама было; ледзьве бацька-нябожчык выбіў. Пасьля жаніцьбы і то яшчэ, бывала, не-не ды і зашчыміць... На сьвет не глядзеў бы ад думак гэтых... Апошняя справа!

    — Куды горай! Паверыце: іншы раз ноччу прачнесься, апамятаесься: “А дзе гэта ты народжаны, Васіль Сьпірыдонаў, дзе ты маладосьць сваю правёў?.. А цяпер дзе жыцьцё валочыш?..” Маразіна трашчыць за сьцяной ці завея вые... да акна, а ў акне — сьляпая льдзіна... Адыдзесься і зараз да шафы. Наліваю, п’ю...

    — Лягчэй?

    — У галаву ўдарыць,— ну, і замарочыць трохі... Затуманіць, таму што — настойка ў мяне... Гарэлка настоена мацнейшая... А палёгкі не бачу.

    — Вось яно! І праўда, што лепей кінуць... Займіся справай, яна, брат, таксама па галаве ўдарыць, не горш за настойку... А скажы ты мне: за што цябе сюды запёрлі?

    Гэта пытаньне, прапанаванае з такою грубай раптоўнасьцю, прайшло яшчэ раз на ўсёй постаці пана Круглікава, і яшчэ раз яна пераўтварылася, губляючы ў маіх вачах ранейшае адценьне камізму. Здавалася, нейкая іскра прабіваецца з-пад даўно патухлага, але яшчэ не астылага папялішча.

    Ён неяк скалануўся, унурыўся, і голас, калі ён спытаў дазволу наліць сабе чарку, стаў больш глухі.

    — Дазволіце?

    — Частуйся!

    Ён наліў, праверыў чарку на сьвятло, быццам шукаючы там адказу на пакутлівае пытаньне, выпіў яе залпам і сказаў:

    — За каханьне.

    Міхайла Іванавіч разявіў рот ад зьдзіўленьня. Я павінен сказаць, што заява пана Круглікава, выказаная так коратка і рашуча, была такая нечаканая, што прымусіла і мяне зірнуць на яго са зьдзіўленьнем. Круглікаў, здавалася, і сам разумеў, што сваімі словамі выклікаў значную сэнсацыю.

    — Ды гавары ты, братка, толкам! — сказаў, нарэшце, Міхайла Іванавіч з прыкрасьцю.

    — Што ж, я праўду кажу, — адказаў Круглікаў, — таму што, уласна, з-за каханьня да адной дзяўчыны, у начальніка свайго, стацкага саветніка Латкіна, двойчы з пісталета страляў.

    Гэта было ўжо занадта.

    Міхайла Іванавіч акамянеў і глядзеў па свайго субяседніка нейкімі пустымі, мутнымі вачыма. Ён быў падобны на падарожніка, які, пагутарыўшы гадзіны дзьве з вельмі прыемным, хоць і выпадковым спадарожнікам, і зусім зачараваны яго выдатнымі якасьцямі, раптам даведваецца, што перад ім не хто іншы, як сеlеbrissime [Слаўны (лац.)] Рынальда-Рынальдзіні [* Легендарны разбойнік, герой аднайменнага прыгодніцкага рамана нямецкага пісьменьніка Вульпіуса (1762-1827).].

    — З пісталета? — працягнуў ён разгублена.— Як жа гэта так? Ды ці тое ты гаворыш: з пісталета?

    — Так точна. Пісталет сапраўдны.

    — Страляў?

    — Два разы.

    — Ды гэта ж, братка ты мой, такая справа... такая... самая, сказаць табе, палітычная...

    — Што тут паробіш! Судзіце мяне, як ведаеце... Каханьне.

    — Ды вы раскажыце, Васіль Сьпірыдонавіч, як гэта ўся гісторыя выйшла... — зьвярнуўся я да пана Круглікава.

    — Ага, — падтрымаў маю просьбу і Капыленкаў, — што ж, браце, раскажы, раскажы, — нічога! Што ўжо тут... Дзіўна!

                                                                                  VII

    Пан Круглікаў выпіў апошні глыток чаю, перакуліў шклянку, паклаў на яе донца кавалачак цукру і адсунуў ад сябе. Пасьля гэтай падрыхтоўкі наліў сабе чарку і зноў паглядзеў на сьвятло. Я шкадаваў у гэтую хвіліну, што я не жывапісец і не магу перадаць складаных пачуцьцяў, якія паказваў арыгінальны твар ат-даванскага станцыйнага пісара, цьмяна асьветлены нагарэлымі сьвечкамі. Круглае аблічча, попельныя, акуратна прычасаныя валасы з нейкім кокам наперадзе, пастрыжаныя катлеткамі бакенбарды і голены падбародак. У шэрых вачах, якія ўважліва разглядалі чарку на сьвятло, можна было прачытаць і задавальненьне і фанабэрыю расказчыка, які зацікавіў слухачоў, і шчырую горыч зламанага жыцьця і балючых успамінаў.

    Ён, адкінуўшы галаву, павольна, з асалодай, выпіў чарку каньяку, паставіў яе на стол, выцер губы патрапанай фуляравай [* Фуляр — лёгкая і вельмі мяккая шаўковая тканіна (заўв. перакладчыка).] хусьцінкай і загаварыў далей:

    — Мая біяграфія жыцьця, шаноўныя панове, вельмі сумная... Далікатны чалавек можа разумець усё канчаткова, а іншыя сьмяюцца... Між іншым, гэта ўсё роўна...

    Ён горка ўсьміхнуўся, усё яшчэ трохі пазіруючы, і потым спытаў:

    — Ці не здаралася каму-небудзь з вас, шаноўныя панове, бываць у Кранштаце?

    — Гэта дзе? — спытаў Капыленкаў.

    — Паблізу Пецярбурга, гадзіны дзьве параходнай язды, партовы горад.

    — Я бываў, — сарвалася ў мяне.

    — Бывалі? У самым Кранштаце?

    Круглікаў жыва павярнуўся да мяне, і вочы яго бліснулі ажыўленьнем.

    — Ага, бываў і нават жыў некалькі месяцаў.

    — Цудоўны горад! Порт, крэпасьць, цьвярдыня, панове, аплот, акно ў Эўропу... Дзівосны горад, куток Санкт-Пецярбурга!

    — Ага, горад харошы.

    — Ах, як можна, як можна! Гэтакага другога горада... ды дзе вы знойдзеце? Што вы. А ці праўда, што цяпер, гаварыў мне неяк праежджы афіцэр, на Кацярынінскай вуліцы чыгунны брук пакладзены?

    — Праўда.

    — Прыгажосьць, напэўна!.. А прыстані, Купецкая сьценка, форт Павал, форт Канстанцін...

    Ён захапіўся. Мая думка таксама неяк імгненна перанеслася з панылай Лены ў Кранштат, дзе я яшчэ студэнтам правёў некалькі радасных месяцаў... Мяне, як і Круглікава, ахапілі ўспаміны: зьліваючыся з неўскай, плёскалася марская хваля, сьвістаў параход, даўгая дамба гула пад капытамі рамізьніцкіх коней, якія адвозілі публіку і толькі прышвартованага парахода, мітусіліся катэры, баркасы, дымілі параходы. Белыя ялікі са стройнымі ўзмахамі вёслаў, грузныя браняносцы, шпіц нямецкай кірхі, вуліцы, перарэзаныя каналамі докаў, дзе сярод будынкаў, быццам кіты, што невядома як трапілі ў сярэдзіну горада, стаяць велізарныя марскія грамады з тоўстымі мачтамі, камяніцы, бульвары, казармы, шыр і раскоша сталіцы... І зноў — лес мачтаў у сінім небе, купецкая гавань, спусьцістая каса і шум марскога прыбою... Сіняя далеч, іскрыстыя грабяні хваляў і грузныя фарты, якія ідуць далёка ў мора... Воблакі, белакрылыя чайкі, лёгкі катэр са строма нахіленым парусам, цяжкая чухонская лайба, якая з рыпеньнем і стогнам рэжа хвалю, і там, далёка за маяком Талбухіна, дымок парахода, што адплывае ў сінюю заходнюю далеч... у Эўропу!..

    Ілюзію парушыў новы выстрал замерзлай ракі. Відаць, мароз браўся на ноч не маленькі. Гук быў такі моцны, што, хоць трохі і прыцішаны, добра пачуўся праз сьцены станцыйнай хаціны. Здавалася, гэта са страшнаю хуткасьцю ляціць над ракою і стогне нейкая велізарная птушка... Стогн набліжаецца, расьце, праносіцца міма і разам з аслабелымі ўзмахамі гіганцкіх крылаў заціхае ўдалечыні.

    Капыленкаў нэрвова ўздрыгнуў і потым, як гэта часта бывае з перапалоху, накінуўся на Круглікава.

    — Ну, дык што ж, — сказаў ён нецярпліва, — родам ты, ці што, з гэтага самага горада? Пачаў, дык гавары ўжо толкам, не мямлі!

    — Ага, родам, — адрэзаў Круглікаў з гордасьцю. — На Сайдашнай вуліцы і сьвет убачыў. Сайдашную маеце ласку ведаць? У бацькі майго на гэтай вуліцы ўласны дом знаходзіўся, можа, стаіць яшчэ і цяпер. А бацька мой, трэба сказаць, хоць быў і з ластавых [* Ластавы — чыноўнік, які зьбірае падаткі з купецкіх суднаў.], але месца меў даходнае і, вядомая справа, сыну таксама даў добры ход. Адукацыяй не вельмі захапляўся, абмяжоўваўся пачаткам граматы і почыркам, але, паколькі я і сам быў малады чалавек акуратны, па службе старанны і ў начальства ўсё ж на вачах з прычыны бацькі, то і стаяў я, магу сказаць, па лепшай лініі. Так, на пачатку лёсу майго можна было чакаць не таго, чым я зараз спасьцігнуты. Ясная раніца і сумны захад...

    — Не наракай! — павучальна вымавіў Капыленкаў.

    — Ну, дык вось... сказаў я вам, шаноўныя мае панове, што ў бацькі быў уласны дом па Сайдашнай вуліцы. А на гэтай жа вуліцы, насупраць, некалькі гэтак наўкос, жыў таварыш майго бацькі, таксама з ластавых, і, маючы выслугу, займаў месца яшчэ больш даходнае...

    — А якое? — не вытрымаў Міхайла Іванавіч.

    — У порце, дзе рамантуюць і будуюць марскога флёту судны. Аклады тады ішлі не вельмі каб сказаць вялікія, але пабочны даход па тым часе выпадаў добры, — проста было! Можаце меркаваць на тым, што са службы рэдкі дзень ішлі не абматаўшыся...

    — Гэта што ж такое, наконт чаго?.. — недаўменна спытаў Капыленкаў, для якога, як знаўцы ў галіне самых разнастайных даходаў, гэта форма была незразумелая.

    — Гэта, бачыце, у чым заключаецца. Судна марскога флёту не тое што вашы павузкі [* Паўзак — рачное мелкаводнае судна (заўв. перакладчыка).]. Вонкавы выгляд само сабой, мацаваньні там, ванты, рангоўт і іншае, але яшчэ ўнутраная аздоба патрабуе матэрыялу дарагога і тонкага. Шыкоўнасьць, бляск і нават, можна сказаць, камфорт... Ну, дык вось, па складах тканін гэтых, ліёнскага аксаміту, агліцкіх розных шаўкоў... горы... Цяпер уявіце: трэба яму ісьці з працы дамоў; зьдзявае ён сурдут, бярэ кавалак шоўку, абгорне вакол корпуса, зноў адзяваецца і ідзе. Прыйшоў дамоў, разматае яго жонка, бы катушку якую, — вось і набытак!..

    — Гэта рэч!.. Толькі як жа іх там не мацаюць, на выхадзе?

    — Як можна! Рабочых, вядома, абшукваюць ля варот, а з панамі і абыходжаньне іншае, на даверлівым пачатку.

    — Нічога, можна справу рабіць... Толькі разумна. Калі на прагнага чалавека, які не ведае меры, — умомант прападзеш. Усё ж такі — казна!

    — Калі ласка, працягвайце,— у сваю чаргу нерабіў я, бачачы, што цяпер захапляецца ўжо Капыленкаў.

    — Так, вядома, справа не ў гэтым. А што проста было, гэта праўда. Проста, проста, а толькі што адукацыі было ў нашым асяродзьдзі мала, а дзікасьці багата... З-за гэтага я і крыж цяпер нясу. Бачыце, была ў гэтага бацькавага таварыша дачка, на два гады за мяне маладзейшая, васемнаццаты год, прыгажуня! І разумніца... Бацька яе надта любіў, і нават студэнт да яе хадзіў — навучаньнем займаўся. Сама напрасілася, — ну, а бацька любімаму дзіцяці не пярэчыў. Падвярнуўся студэнт, чалавек разумны, цудоўны і цану ўзяў недарагую, — вучы!

    Дарэмна, — сказаў, між іншым, Капыленкаў. — Дурата! Жаночаму полу гэта і не патрэбна...

    Ну, панове, а я быў той дзеўчыне, Раісе Паўлаўне, нарачоны жаніх. Бацькі нашы прыяцелі былі, мы лічыце, што і вырасьлі разам, і задумалі бацькі між сабой, каб абавязкова мяне на ёй ажаніць. І мы, са свайго боку, мелі адно да аднаго пачуцьцёвы інтарэс. Спачатку, ведаеце, дружба, гуляем, бывала, разам, а потым ужо і сур’ёзна. Ад бацькоў перашкоды не бачылі і пастаянна адзін з адным сустракаліся.

    — Грэх выйшаў? — забег наперад Міхайла Іванавіч.

    — Ніякага граху! — адрэзаў Круглікаў холадна. — І ў думках не было — абое дзеці нявінныя. Рая да чытаньня была ахвотніца, дык вось за гэтым і бавілі час. Спачатку Гаўкі там, рыцары розныя, Францыль Венецыян, — сэнтымэнтальныя гісторыі!.. Глупства, вядома, а падабалася: маркграфіня, напрыклад, брандэнбурская, прынцэса баварская, і пры ўсім гэтым люты сераскір... Усё такое-гэтакае... Высокія пэрсоны і ўсё наконт каханьня і вернасьці практыкуюцца і перажываюць прыгоды... Вядома, галовы маладыя! У мяне ўсё-такі служба, а яна ўправіцца з хатніімі справамі, як хвіліна вольная — зараз у пакоі сваім і нагамі па канапу, у хусьцінку загорнецца і чытае. Пад вечар — я з працы вярнуся — гуляць ідзём, пад ручку. У Кранштаце якое гуляньне: на крапасны вал, на Купецкую сьценку, бывала, сходзім, на мора глядзім... Яна мне і расказвае, што за дзень прачытала. Гаворыць, гаворыць, потым і задумаецца.

    — Вось, Васечка, — кажа, — якія на сьвеце былі каханкі... Вось бы нам з табой гэтак жа... Ці можаш ты ў выпрабаваньні, напрыклад, вернасьць захаваць?.. А калі б раптам да мяне які-небудзь злы сераскір прысватаўся?

    Ну, я, вядома, са свайго боку:

    — Ясна, магу, ды толькі ж нам, — кажу, — не патрэбна гэта, калі нас хоць заўтра па бацькоўскаму загаду ў саборы абвянчаюць.

    Сьмяюся, вядома, таму што кожны дзень у канцылярыю хаджу, паняцьце ў сьвеце маю, а яна — дзіцё.

    — Бачыш, — кажа, — вунь ля маяка ветразь бяжыць?

    — Бачу, брыг з-за мяжы ідзе.

    — А што, — кажа, — можа, на гэтым караблі пірат едзе: кінецца раптам, горад спаліць, табе кап’ём грудзі праб’е, мяне ў палон...

    Задрыжыць сама, спалохаецца, прыціскаецца да мяне. Ну, я яе зноў супакою:

    — Што ты, бог з табой! Гэта брыг ідзе галяндзкі ці там агліцкі, з бавоўнай. Ці мала іх, эглічаў гэтых, і зараз на вуліцах ходзіць. Вядома, буяняць іншы раз, дык жа і ва ўчастак нядоўга...

    — Ага, — гаворыць і Рая, — наша жыцьцё зусім іншае... Вось і студэнт, Дзьмітрый Арэставіч, таксама ўсё сьмяецца... А мне, — кажа, — нешта сумна...— І ўздыхне.

    Ну, падышоў час ужо і пра вясельле думаць. Пачалі бацькі пра пасаг гаварыць. Вось аднойчы мой бацька і кажа: “Жаніць — дык жаніць, няма чаго адкладваць! Я, — кажа, — свайму даю шэсьць тысяч, ты колькі?”

    — І я,— Раін бацька адказвае,— столькі ж, разам будзе дванаццаць — куды ім болей?

    — Не,— мой зноў кажа, — не так! Сам падумай: мой Вася можа з часам у чыны ўзысьці, а твая дачка якая ёсьць, такая і застанецца, толькі што старэць будзе. Табе б, папраўдзе, і дзесяць тысяч даць не крыўдна...

    Слова за слова — заспрачаліся. Той чалавек гарачы, а ўжо майго бацьку быццам муха ўкусіла: стаіць на сваім, і толькі. Дзяўбе адно, не спускае ні капейкі. Ну, той, зразумела, зазлаваў...

    — Калі так, — кажа, — калі ты свайго шчанюка над маёй Раічкай на цэлыя чатыры тысячы ўзьняў, дык не трэба нічога. За генэрала дачку аддам, не твайму шчанюку пара!

    — Пайшла, значыць, каса на камень, — засьмяяўся Капыленкаў.

    Круглікаў зірнуў на яго з нейкім зьдзіўленьнем, быццам не пачуў, і працягваў:

    — Ох-хо-хо! Так вось з драбязы і пачалося. Трэба нам сказаць, што начальнік наш, сапраўды, на Раю пачаў ласым вокам пазіраць. Ён хоць, скажам, не поўны генэрал быў, але мы ў праўленьні яго заўсёды вашым правасхадзіцельствам клікалі. Сам загадаў: “Для чужых я, — кажа, — можа, менш чым палкоўнік, а для сваіх падначаленых я бог і цар!”

    — А што ты думаеш?.. І праўда! — зноў уставіў Капаленкаў. — Да бога высока, да цара далёка, а ён цябе тут заўсёды возьме... Гэта ён правільна!

    — У гадах ён быў немаладых, бязьдзетны ўдавец, і заўважце, колькі ні сватаў роўных сабе, — ніхто за яго не аддаваў: выгляд меў самы нецікавы... Ну, і палажыў ён вока на маю Раічку. Канечне, яна і не ведала, тым больш што я ўжо лічыўся жаніхом. Сабой — справа даўняя — быў прыгожы, росту хоць невялікага, але тварам прыемны, вусікі там, валасы заўсёды напамаджаны і фарсануць любіў... Ды і бацька ж яе спачатку ўсё-такі шкадаваў адзіную дачку. А тут як забрала яго за жывое, стаў дубка, захроп і зараз мне, як шост, ад дому адмаўляе, а генэралу надзею падаў... О-ох! І пачала ў нас на Сайдашнай вуліцы генэральская карэта праяжджацца.

    Вочы Круглікава сталі вільготныя, іскра з-пад попелу сьвяцілася ясьней. На жаль, ён адразу ж заліў яе новай чаркай гарэлкі. Рука з чаркай дрыжала, гарэлка плёскалася і капала на пікейную камізэльку.

     — А там і часьцей! Пешшу пачаў ужо заходзіць і падарункі насіць. А я ўжо і на нарог сунуцца не асьмелюся: раптам я туды, а генэрал там сядзіць... Перажываю страх... Вось аднойчы іду з працы міма аднаго дома, дзе студэнт гэты, настаўнік, кватараваў, — жыў ён у флігелі, кніжку пісаў ды чучалы рабіў. Толькі, гляджу, сядзіць на ганачку, піпку сьсе. І цяпер, кажуць, у чынах ужо вялікіх па сваёй лініі, а ўсё піпкі гэтай з рота не выпускае... Дзіўны, ведама, народ — вучоныя людзі...

    Круглікаў усьміхнуўся ціхай усьмешкай, устаў, пашукаў у нейкай шкатулцы і вынес старую кнігу.

    — Вось, — сказаў ён, — паглядзіце...

    Я зірнуў, і на мяне павеяла далёкім мінулым. Кніга была выданьня 60-х гадоў, паўспэцыяльнага зьместу па прыродазнаўству. Яна цалкам належала таму грамадзкаму настрою, калі маладое ў нас вывучэньне прыроды горда выступала на заваёву сьвету. Сьвет застаўся незаваяваны, але з-пад сьвежай хвалі, якая пракацілася, узышло ўсё-такі шмат парасткаў. Між іншым, рух гэты даў нам нямала слаўных імёнаў. Адно з іх,— хоць, магчыма, і не з першых радоў, — стаяла на вокладцы.

    — Яны, Дзьмітрый Арэставіч, склалі, — сказаў Круглікаў, старанна загортваючы кнігу ў нейкі паштовы блянк. Відаць, ён бярог яе з гордасьцю, як адзін з самых сваіх дарагіх успамінаў пра незваротнае мінулае.

    — Ага, дык іду міма яго, чую, кліча: “Гэй вы, пане Венецыян, хадзіце сюды!”

    Падышоў я: бачу, што мяне гукае... Жартаўнік быў.

    — Што вам трэба?

    — Вы што, — кажа, — маркграфіню брандэрбурскую ці зусім кінулі? Пакутуе.— Агледзеў мяне гэтак з галавы да ног... — І то, — кажа, — хіба аб гэтакім храбрым рыцары не пакутаваць...

    Бачу я, што гэта насьмешка, а ўсё-такі чалавек ён быў душы самай добрай. Рая таксама спачатку яго вельмі баялася, таму што ўсё болей сьмешкамі ды зрывам, а потым вельмі хваліла. Я не пакрыўдзіўся і кажу яму:

    — Што мне рабіць, Дзьмітрый Арэставіч, навучыце!

    — А вы, — кажа, — не ведаеце?

    — Не ведаю.

    — Ну, дык і я таксама не ведаю... А ўсё-такі павінен вам перадаць, што Раіса Паўлаўна чакае вас у сябе сёньня на зьмярканьні. Бацькі не будзе, люты сераскір таксама ў Тамбоў паехаў. Бывайце!

    — Дзьмітрый Арэставіч, што мне рабіць? Парайце!

    — Ну не, — кажа, — я вам у гэтай справе не дарадца. Я вось гаварыў Раісе Паўлаўне, каб яна выкінула за акно ўсіх сераскіраў ды дарэчы і Венецыяна аднаго туды ж... Не слухае; а вам што і раіць...

    Сумна мне тады, прызнацца, зрабілася. “Чаго, думаю, яму на самай справе з мяне сьмяяцца? Чым я горшы за іншых жаніхоў, толькі што нешчасьлівы: нявеста мая начальніку спадабалася. Дык зноў гэта віна не мая”. Ну, потым успомніў, што ісьці вечарам з Раяй пабачыцца, і павесялеў.

    Вечарам прыйшоў да яе... Кінулася мне Раіса Паўлаўна на шыю і заплакала. Паглядзеў я на яе і не пазнаў. І тая — і не тая. Пабялела, змарнела, вочы вялікія, глядзіць зусім інакш. А прыгажосьць... неапісальная! Ёкнула маё сэрца. Не мая гэта Раінька, іншая дзяўчына нейкая. А абдымае: “Вася, — кажа,— мі...лы, жа...даны, —кажа, — прыйшоў, — кажа, — не за...быў, не... кі...”

    Раптоўны прыліў сьлёз падступіў да вачэй Круглікава, горла яго сьціснулі спазмы. Ён устаў, падышоў да сьцяны і прастаяў некалькі хвілін тварам да нейкай паштовай аб’явы.

    Зірнуўшы на Міхайла Іванавіча, я з вялікім зьдзіўленьнем заўважыў, што рыхлыя рысы гэтага не вельмі сэнтымэнтальнага чалавека таксама неяк разьмяклі, распусьціліся, вочы часта міргалі.

    Што ж гэта, — прамовіў ён расчулена, —такая далікатная гісторыя!.. Ану ты, бедалага, чабурахні шкляначку. Нічога, брат, што рабіць! Жыцьцё наша, братка, нядоля...

    Круглікаў сарамліва падышоў, наліў, выпіў і выцер твар фулярам.

    — Даруйце, шаноўныя панове, — не магу... Апошні раз я тады Раічку сваю абдымаў. З таго часу ўжо яна для мяне Раіса Паўлаўна, рукой не дастаць... успамін і сьвятыня... Недастойны...

    — Ну, ну, — абараняўся Капыленкаў ад новага прыліву пачуцьцяў, — ты ўжо, братка, як-небудзь гэта самае, як-небудзь дагаворвай далей. Што ўжо тут...

    — Ну, праседзелі мы вечар гэты. Раіса Паўлаўна павесялела трохі.

    — Хопіць, — кажа, — мы што, на самай справе, каго хаваем? Нічога! Трымайся, Васенька! Відаць, і наш час надышоў. Ці памятаеш, — кажа,— нашу размову на вале? Вось яно па-мойму і выйшла; люты сераскір — гэта ж, — кажа, — сам Латкін і ёсьць.

    І засьмяялася, а за ёю я... Часта гэта ў нас бывала; яна, як сонейка з-за хмары, прасьвятлее, — ну, і я на яе гледзячы...

    — Ну, — кажа, — Васенька, мацуйся; пакажам, якое можа быць наша каханьне; ты толькі не здавайся, а я ўжо не здамся. Пачакай, што я нядаўна купіла...

    Дастае з камоды пісталецік. Так, невялічкая штучка, — ну, ды ўсё ж такі зброя агнястрэльная, не жарты. У мяне нават у пятках запякло... Вось пад капец вечара я гэту штучку ў яе са стала ўзяў ды ціхенька ў паліто, у бакавую кішэню, і схаваў... Схаваў, ды так і забыўся, і яна не спахапілася... Сам назаўтра іду да бацькі. Сядзеў ён у сябе, чарцяжы рабіў, судна яны новае будавалі... Убачыў мяне, павярнуўся, у вочы не глядзіць... Э-эх! адчуваў жа, што сына губіць, з-за гонару свайго... Ды, відаць, лёс такі!..

    — Што, — кажа, — трэба? — Я ў ногі кінуўся. Куды там! І слухаць не хоча. Устаў я тады і кажу:

    — Ну, калі так, то я знаходжуся ў сталых маіх гадах. Ажанюся без пасагу.

    А бацька ў мяне, трэба сказаць, спакойны быў. Шыя была ў нябожчыка кароткая, і дактары гаварылі, што ад хваляваньня крыві яму можа прыйсьці раптоўны канец. Таму крычаць там ці сварыцца моцна яны не любілі. Толькі, бывала, твар наліецца, а голас і не здрыганецца.

    — Вось, — кажа, — што: дурань ты, Васька, праўда, дурань! Гаворыш, а не зробіш... А я скажу, дык будзе па-мойму. Памятай гэта: пры тваіх сталых гадах я цябе адлупцую як сідараву казу...

    — Не можа быць, — кажу, — я чыноўнік.

    — Не верыш? Добра.

    Расчыніў акно, кіўнуў пальцам... Жылі ў нас у двары, у флігелі, два браты — бамбардзіры адстаўныя, здаравушчыя, падлюгі, вусы ў кожнага па аршыну, морды чырвоныя... Шавецкай справай займаліся; дзе зашыць, дзе падносак падкінуць, а дзе і новую нару пашыць, а больш наконт п’янства. Зайшлі ў пакой, сталі ля вушакоў, толькі вусамі водзяць, як тараканы: ці не перападзе? Бацька падносіць па чарцы.

    — Вось, — кажа, — вам, панове бамбардзіры, шнапсу на першы раз. Добра паглядзіце вось на гэтага малайца. Ці можаце вы яго маёй бацькоўскай рукой адлупцаваць?..

    Паглядзеў тут малодшы бамбардзір на старэйшага, а той адказвае:

    — Бацькоўскай рукой заўсягды можна — закон дазваляе.

    — Ну, майце па ўвазе. Як сыгнал выкіну — зараз вы, — кажа, — яго на буксір, кладзі ў дрэйф, грузі з кармавой часьці!.. Ну, ідзіце ўсе трое!

    Прыходжу пасьля таго на службу, а там гавораць: начальнік клікаў. Заходжу. Сядзіць у крэсьле адзін у кабінэце, скоса на мяне пазірае, пальцамі па стале гэтак барабаніць, маўчыць. Потым павярнуўся, пазваў да сябе бліжэй, зноў па мяне глядзіць.

    — Вы, — кажа, — што гэта... Марыце?

    — Што вы, — кажу, — ваша правасхадзіцельства, здаецца, з усёй стараннасьцю служу і ніколькі не мару. Ці ж можна?

    — Не, — кажа, — я не правасхадзіцельства зусім... Не саромейцеся, малады чалавек. Цяпер гэта, — кажа,— у модзе. Такі час, што начальства — не начальства! Вы, здаецца, маеце намер ажаніцца?

    — Гэта, — кажу, — ваша правасхадзіцельства, у маім узросьце і прытым з дазволу начальства справа законная.

    — Так, так... А каго маеце па ўвазе? Сумеўся я. Паківаў ён пальцам і кажа:

    — Вось бачыш, Круглікаў, сумленьне ў цябе супраць начальства не чыстае,— сумеўся... Ну, кінь, забудзь пра гэту дзяўчыну думаць, адсячы, — кажа, — намеры ўсялякія, — лепшы за цябе жаніх знойдзецца. Ідзі!

    Выйшаў я з кабінэта, сьлёзы у мяне так і цякуць. У канцылярыі і то дзівяцца. Напэўна, кажуць, ведамасьці пераблытаў. А якія ужо тут ведамасьці, — сьвет мене нямілы: тут — начальнік, дамоў прыйдзеш — бамбардзіры выбягаюць з флігеля, на бацькава акно глядзяць, ці ёсьць сыгнал... Проста няма куды падацца, і што мне рабіць, не ведаю, таму што выйсьця не бачу. Пакутую... Бацька ўжо сам пачаў заўважаць, і бамбардзірам забараніў мяне трывожыць. Выскачылі яны раз за сыгналам, дык я ўвесь задрыжаў, упаў на зямлю, з рота пена пайшла. Ну, бацька бачыць, што пашкодзіў мяне тыранствам, загадаў пакінуць, думаць пачаў, стаў больш асьцярожны. А гонар усё-такі застаўся... Царства нябеснае! Пакуль жывы быў, не пакідаў мяне. Пісаў тры разы ў год і грошы сюды пасылаў. Перад сьмерцю ліст прыслаў: “Ці даруеш, сын мой, што я цябе няшчастным зрабіў?..” Бог даруе, вядома... А мне вось... мне ніхто не дараваў...

    — Ну? — перапыніў зноў Капыленкаў цяжкае, хоць і нядоўгае маўчаньне, і Круглікаў працягваў расказваць.

    — Вораг мой бачыць, што я аслабеў, тут і задумаў насесьці. Праз тыдзень гэтак, ці трошкі болей, клічуць мяне да начальніка. Сустракае сур’ёзна.

    — Апранайся! Памятай, — кажа, — Круглікаў, што мне патрэбны падначаленыя, якія б з усёй адказнасьцю... А хто, — кажа, — не адданы, такіх цярпець няможна...

    — Вядомая справа! — адобрыў гэтую сэнтэнцыю Капыленкаў. Круглікаў зноў прапусьціў гэтую заўвагу міма вушэй і працягваў:

    — Ну, селі мы... селі і паехалі... А куды менавіта паехалі, дык гэтага я, шаноўныя панове, і падумаць не мог... На Сайдашную вуліцу, да Раісы Паўлаўны...

    — Чаго? — міжволі вырвалася ў мяне.

    Круглікаў паглядзеў на мяне позіркам, у якім былі застарэлы сум і гонар.

    — Сватам, — адказаў ён з выклікам.

    — Бог ведае, што гэта вы расказваеце нам, Васіль Сьпірыдонавіч!

    — Не, не бог ведае што, а шчырую праўду... Таму што, ці бацыце... Раіса Паўлаўна пажадала. “Калі, — кажа, — вы сьцьвярджаеце, што ён ад мяне адступіўся, то прысылайце яго за свата...”

    — Ну, і дзеўка ж... Ах, адчайная! — зноў не вытрываў Капыленкаў.

    — І вы пайшлі? — запытаў я а міжвольным дакорам.

    — Дык жа павёз... — сарамліва адказаў апавядальнік і потым з раптоўнай рэзкасьцю павярнуўся да Капыленкава: — А вы, ваша міласьць, нічога не разумееце! Заўвагі робіце, а паняцьця пачуцьцяў не маеце.

    — Надта мне трэба яшчэ і разумець цябе, — адбіў нечаканую атаку разгублены купец.

    — Ну, і м-м-маўчы-це, — адрэзаў Круглікаў з нейкім рыпеньнем у голасе і зноў павярнуўся да мяне.

    — Так, ваша міласьць... Як маеце ласку справядліва казаць, я і паехаў... На-е-хаў... Пасьля таксама везьлі мяне, каб аб’явіць прыгавор... называецца публічная кара, на плошчы.... А было мне ўсё-такі лягчэй. Верце мне, лягчэй было... А ўсё-такі паехаў... Людзі бачылі, як мы абодва на Сайдашнай вуліцы выходзілі з карэты. Генэрал былі змрочныя, а ўжо я і з твару зьмяніўся... Так!.. І ўсё ж паехаў, васпане! Мяркуйце пра гэта, як ваша паняцьце дазваляе, а я паехаў... Што рабіць!.. Толькі заходзім мы ў пярэдні пакой, а насустрач якраз Дзьмітрый Арэставіч, студэнт. Убачыў нас, спыніўся, паглядзеў па мяне і кажа: “Ну, так і ведаў. Нішто сабе, няма чаго сказаць, прынц вэнэцыянскі... І люты сераскір побач”, — гэта пра генэрала.

    Круглікаў уздыхнуў і ўсьміхнуўся.

    — Рэзкі чалавек быў, бясстрашнай пароды. Генэрал дык нават пазелянеў і кажа яму: “Я вам, малады чалавек, не сераскір! Не сераскір, а гасудара майго стацкі саветнік! Прашу не забываць”. Дзьмітрый Арэставіч павялі гэтак плячом і кажуць: “Ну, там які б ні быў, а што дарэмна клапоціцеся, гэта праўда”. І выйшаў, а генэрал павярнуўся да мяне: “Памятай, — кажа, — ніколі я табе гэтага не забуду, ні-ко-лі...» Вось, шаноўныя панове, якая праўда на сьвеце... Студэнт нагрубіў, а Круглікаў адказвай!..

    Аднак між тым прайшлі мы гасьціную, заходзім да Раісы Паўлаўны... Сядзіць мая Рая, генэральская нявеста, вочы наплаканыя, вялікія, проста так у мяне і ўтаропілася... Апусьціў я вочы... Няўжо, думаю, гэта яна, мая Раінька? Не, не яна, быццам на гары стаіць, на якой-небудзь высокай-высокай... Ну, стаў я ля парога, а генэрал да ручкі падышоў. “Вось, — кажа, — вы, каралеўна мая, сумняваліся, а ён і прыехаў!..”

    Прыўстала яна, абаперлася рукамі па столік, глядзіць на мяне, быццам пазнаць не можа. Генэрал таксама павярнуўся, глядзяць абое, а я... стаю ў Раіным пакоі... ля парога.

    “Васенька...” — хацела, відаць, сказаць штосьці, потым адкінулася на канапу і засьмяялася...

    — А што, — кажа, — можаце вы яго ў лёкаі да сябе ўзяць? — Генэрал і ўзрадаваўся: “Магу, — кажа, — калі вы, мая каралеўна, пажадаеце...”

    — Што ж, — кажа, — бярыце, толькі жалаваньнем, — кажа, — не крыўдзіце...

    У пана Круглікава раптам сьціснула горла. Ён апусьціў галаву, хаваючы ад нас твар, і ў пакоі застыла маўчаньне. Нават Капыленкаў толькі пазіраў на пісара шырока раскрытымі, быццам зьдзіўленымі вачыма, не адважваючыся парушыць цішыню, напоўненую такім цяжкім разуменьнем глыбокага чалавечага прыніжэньня...

    Нарэшце Круглікаў перавёў дух і паглядзеў на мяне сьвінцовым, цьмяным позіркам.

    — Вось тут, — сказаў ён разьдзельна, — вось у гэту самую хвіліну, у мяне, ваша міласьць, і ўступіла. Быццам я ад сну ачнуўся. Гляджу: пакой знаёмы, быццам толькі што мы у ім з Раічкай вечарам сядзелі. На канапе сядзіць яна сама, твар схавала, перад ёй генэрал цярэбіцца, а побач столік расчынены... І ўспомнілася мне раптам, як я адтуль пісталецік дастаў... Ды ён жа, думаю, і цяпер у паліто ў мяне ў кішэні ляжыць... Павярнуўся ціхенечка, выйшаў у пярэднюю. Пісталецік у бакавой кішэні ляжыць, быццам чакае. Дастаў я яго і, памятаю, нават засьмяяўся.

    Пайшоў зноў назад, сьпяшаюся, як бы, думаю, генэрал тварам да дзьвярэй не павярнуўся... Калі б ён павярнуўся, здаецца, нічога б гэтага не было. Але не, Раіса Паўлаўна плачуць, твар закрылі, генэрал рукі ад твару адымае. Зайшоў я, Раіса Паўлаўна адняла руку, зірнула ды так і абмерла. А я... ступіў два крокі... толькі б, думаю, не павярнуўся... І раз-раз у яго... ззаду...

    — Забіў? — з жахам прыўстаў Капыленкаў.

    — Не, не забіў, — з палёгкай, нібы ўвесь расказ ляжаў на ім вялікім цяжарам, прамовіў Круглікаў. — Па вялікай да мяне літасьці божай выстралы аказаліся слабыя і прытым у мяккія часткі... Упаў ён, вядома, закрычаў, завалтузіўся, запішчаў... Раіса кінулася да яго, потым бачыць, што ён жывы, толькі паранены, і адышла. Хацела да мяне падысьці... “Васенька, — кажа, — бедны... Што ты нарабіў?..” — потым ад мяне... кінулася ў крэсла і заплакала.

    — Божа мой, — гаворыць, — ззаду... падкраўся... якая нізасьць... Ідзіце, — гаворыць, — абодва, пакіньце мяне... — І ўсё мацней ды мацней і плача і сьмяецца... Гістэрыка! А тут і людзі набеглі. Ну, далей ужо вядома што: арыштавалі.

    — Ну, вып’ем! — сказаў Капыленкаў. — Усё, ці што? Вельмі ж страшна. Ах, братка ты мой! І адчайныя ж вы, ой адчайныя!.. Як гэта вы можаце толькі...

    — Суджаны старым судом, без патураньня. Можа, цяпер бы... пакуты б мае пад увагу ўзялі, што я быў чалавек змучаны... А тады ўсялякая віна была вінаватая. Выслалі. Бацька за год пастарэў на дзесяць гадоў, зьмізарнеў, здароўем падупаў, месца страціў, а я вось тут прападаю.

    — А Раіса Паўлаўна?

    Пан Круглікаў устаў, зайшоў у сваю каморку, зьняў са сьцяны нейкі партрэт у мудрагелістай рамцы, старанна выразанай нейкім умелым пасяленцам, і прынёс яго нам. На партрэце, які ўжо значна выцьвіў ад часу, я ўбачыў труну: прыгожая маладая жанчына, мужчына з рэзкімі, характэрнымі рысамі твару, з разумным позіркам шэрых вачэй, у акулярах, і двое дзяцей.

    — Няўжо гэта?..

    — Яны, — сказаў Круглікаў пачціва. — Раіса Паўлаўна. А гэта іх муж, Дзьмітрый Арэставіч. Не забываюць. Пад Новы год чакаю ліста. І партрэт гэты прыслалі па нізкай маёй просьбе, ды і... грашыма калі... тое ж самае...

    Ён гаварыў пачціва, як быццам гэта была не тая Раічка, з якой ён некалі чытаў пра каралевен Рэнцывенаў і Францыляў Вэнэцыянскіх. Толькі калі ён паказваў на старэйшую дзяўчынку, тоненькую, сьветлавалосую, з вялікімі летуценнымі вачыма, голас яго зноў зьлёгку задрыжаў.

    — Падобная... дзьве кроплі вады Раіса Паўлаўна дзяўчынкай.

    Ён хуценька ўзяў партрэт, да якога пацягнуўся быў зацікаўлены Капыленкаў, занёс у свой пакой і доўга стаяў там ля сьцяны, як раней перад паштовай аб’явай.

    Уся постаць у куртатым пінжачку нэрвова ўздрыгвала...

                                                                                  VIII

    Пасьля гэтага ніякая ўжо гаворка не клеілася. Вартаўнік прынёс у печку дроў, у ямшчыцкай юрце велізарны камінок таксама ўвесь заставілі дровамі, таму што агонь раскладваецца на ўсю ноч. Полымя разгарэлася і трашчала. У прыадчыненыя дзьверы відаць былі ямшчыкі, што ляжалі на лаўках вакол камінка.

    Ат-Даван супакоіўся на ноч.

    Пан Круглікаў адвёў нам суседні пакой, дзе Капыленкаў адразу ж заснуў. Станцыйны пакой застаўся незаняты.

    — Для Арабіна? — запытаў я.

    — Так, — неяк асабліва панура адказаў Круглікаў.

    Жанчына, што прыслужвала нам, відаць, даўно спала; таму пан Круглікаў уходжваўся сам: ён накідаў у самавар дробнага лёду, кінуў вугалёў і паставіў яго, на ўсялякі выпадак, ля камінка. Потым пачаў прыбіраць са стала прычым не забыўся, ставячы пляшкі, выпіць яшчэ чарку нейкага пітва. Ён рабіўся ўсё больш змрочны, але, здавалася, сон зусім не меў над ім улады.

    Нарэшце на Ат-Даване ўсё сьціхла. Толькі часам на дварэ трашчаў мароз ды ў цёмных пакоях, па якіх прабягалі цяпер толькі трапяткія чырванаватыя водбліскі полымя, чуліся глухія крокі і шлёпаньне валёнак, а часам зьвінела чарка і булькала вадкасьць. Пан Круглікаў, якога разьвярэдзілі ўспаміны і, відаць, не давалі заснуць, сумна соваўся па станцыі, уздыхаў, маліўся ці бурчаў нешта сам сабе.

    Я заснуў...

                                                                              *******

    Калі я ачнуўся, была ўсё яшчэ глухая ноч, але ўвесь Ат-Даван зноў жыў, зьзяў і рухаўся. З двара даносіўся звон, ляпалі дзьверы, бегалі ямшчыкі, фыркалі і стукалі капытамі па сьнезе коні, якіх, сьпяшаючыся, вялі пад сьценамі, трывожна зьвінелі дугі са званочкамі, і ўсё гэта тлумнай хваляй імкнулася са станцыі да ракі.

    У суседнім пакоі пан Круглікаў, не сьпяшаючыся, запальваў сьвечкі; серная запалка спачатку ўспыхнула сіняватым мёртвым сьвятлом, потым раптам загарэлася і асьвяціла пакой.

    Пан Круглікаў паднёс яе да сьвяцільні, запаліў сьвечку і павярнуўся. Перад ім стаяла новая постаць: чалавек у аленевым футры з капюшонам, зацярушаны сьнегам. З-пад аленевага мяшка пазіралі чорныя вочы, трохі скошаныя, як у карыма, відаць быў белы твар, тонкі нос і доўгія чорныя, апушчаныя ўніз вусы. Па гэтых рысах я пазнаў Арабын-таёна, якога з ціхім страхам і пакорлівасьцю чакаў Ат-Даван ужо некалькі дзён. І разам з тым гэта быў мой знаёмы, казацкі харунжы, непрыкметны і сарамлівы ў Іркуцку.

    Відаць, пачатак абяцаў, што ўсё пройдзе добра. Арабіна, відавочна, вельмі стаміла, магчыма, дарога, а магчыма, роля грознага Арабын-таёна... Здавалася, ён хоча проста адпачыць, напіцца чаю, прылегчы... Цяпер ён стаяў, апусьціўшы плечы, з сонным тварам, чакаючы сьвятла. Толькі часам у мутных вачах загаралася нецярпеньне... Затое з панам Круглікавым адбылася рэзкая перамена: ён зусім не быў падобны па таго маленькага, мізэрнага і сьмешнага чалавечка, які яшчэ ўчора прыніжана прасіў пашкадаваць яго і не патрабаваць коней. Цяпер ён быў пануры, сур’ёзны і стрыманы. Рухі яго былі нясьпешныя і поўныя нейкай рашучасьці. Ён нават як быццам вырас. Відаць, учарашні расказ, вялікая колькасьць гарэлкі, дух якой яшчэ толькі пачаў выходзіць з яго галавы, разгарачанай старымі трывожнымі ўспамінамі, і ноч без сну,— усё гэта не прайшло для пана Круглікава дарма.

    — Чорт пабяры! — сказаў Арабін нецярпліва. — Варушыся там!

    — Пакорна прашу цішэй, тут прыежджыя, — спакойна адказаў Круглікаў.

    Арабін здымаў сваю шапку, і калі зьняў яе, то ў яго чорных вачах бліснула нешта падобнае на зьдзіўленьне. Аднак ён усё яшчэ, відаць, стараўся стрымацца.

    — Самавар! — буркнуў ён, кідаючы футра і сядаючы да стала.

    — Гатоў.

    — Коней!

    — Калі ласка, прагоны.

    Галава Арабіна, нізка астрыжаная, з тонкімі вушамі, якія тырчалі, як у мангола, павярнулася трывожна і жвава. У вачах мільганула нешта больш рэзкае, чым простае зьдзіўленьне. Ён устаў і сказаў зноў:

    — Коней, хутка!

    — Прагоны, калі ласка,— з нейкім дзіўным спакоем адрэзаў пан Круглікаў.

    Ля мяне нешта заварушылася. Капыленкаў прачнуўся і, седзячы на ложку, стараўся ціхенька нацягнуць на сябе што-небудзь з адзеньня з такім выглядам. быццам па станцыі пачынаўся пажар ці варожае нашэсьце. Шыя яго была выцягнута, прастадушна-хітрыя вочы блішчалі ў цемры ад страху і цікаўнасьці.

    — Н-ну, нешта будзе,— нахіліўшыся раптам да мяне, прашаптаў ён, — ліха якое!.. І адчайны гэты Круглікаў... Запомні, братка ты мой, мы з табой нічога не бачылі, — у сьведкі яшчэ трапіш...

    Толькі цяпер, пасьля гэтых слоў, я поўнасьцю зразумеў стан рэчаў... Патрабаваць у пана Арабіна, вядомага і грознага Арабын-таёна, прагоны, ды яшчэ такім рашучым тонам, ды яшчэ як умову падачы коней,— гэта была з боку няшчаснага Ат-Давана, што прытуліўся пад дзікімі гарамі, нечуваная дзёрзкасьць. Арабін ускочыў, сярдзіта рвануў па сябе торбу, выхапіў нейкую паперку і парывіста шпурнуў яе Круглікаву. Па ўсім было відаць, што ён, стомлены і здарожаны, хоча ўтрымацца ў прыстойных межах, што яму цяжка і непрыемна выконваць ролю грознага Арабын-таёна ў гэты позьні час, па цёплым і асьветленым Ат-Даване. Але ён не хацеў плаціць прагоны, тым больш што гэтая ціхая, пакорлівая Лена мае адну асаблівасьць: калі пан Арабін заплаціць па Ат-Даване — то яго аўтарытэт адразу ўпадзе, і ўжо ўсюды, на ўсіх трох тысячах вёрст, ямшчыкі ад станка да станка разьнясуць вестку, што улахан Арабын-таён [* Вялікі начальнік Арабін.] здаўся і плаціць... І ўсюды ўжо з яго таксама будуць патрабаваць прагоны. Ён, відаць, спадзяваўся яшчэ, што Круглікаў забыўся, хто ён такі, і папера яму напомніць. Але выйшла яшчэ горш.

    Круглікаў, усё гэтак жа не сьпяшаючыся, разгарнуў паперу, прачытаў яе ўважліва, доўга пераводзіў вочы ад радка да радка і потым сказаў:

    — Тут вось сказана: “На чацьвёрку коней за ўстаноўленыя прагоны”. А вы бераце шасьцёрку пад дзьве падводы і не хочаце плаціць прагонаў. Незаконна...

    Голас яго гучаў усё гэтак жа спакойна, але ён як быццам разьнёсься па ўсім Ат-Даване. Шум, якім поўніўся станок, сьціх, ямшчыкі з нясьмелай цікаўнасьцю тоўпіліся ля дзьвярэй, што вялі з ямшчыцкай у пакоі. Капыленкаў затаіў дух.

    Арабін страпянуўся, абвёў станок гарачымі вачыма, выпрастаўся, стукнуў кулаком па стале, і па твары яго прабегла нешта злавеснае.

    — Маўчаць! — крыкнуў ён. — Гэта што... бунт?

    — Ніякага бунту, а па закону. Па загаду яго імпэратарскай вялікасьці. Што, на самай справе, да якой пары...

    Круглікаў не пасьпеў закончыць. Моцны ўдар зваліў яго з ног... Арабін кінуўся быў да непрытомнага...

    Я ўскочыў у пакой і спыніўся. Арабін стаяў насупраць мяне, зьдзіўлены маім нечаканым зьяўленьнем. Гэта, відаць, выратавала і Круглікава, і самога Арабіна ад далейшага ходу яго шаленства. Бледны твар яго торгаўся, у вачах бегала нешта неспакойнае і хваравітае. Здавалася, казацкі харунжы, які на Лене забыўся, што ён усяго толькі казацкі харунжы, і сам ужо адвык уяўляць сябе кім-небудзь іншым, як Арабын-таёнам, магутным і грозным, з галавой вышэй за прыленскія сопкі. І раптам маё зьяўленьне перанесла яго ў Іркуцк, у нізкі пакой, дзе галава харунжага далёка не даставала да столі і не ўздымалася вышай дзесяткаў іншых, самых звычайных галоў.

    Аднак Ат-Даван не заўважыў ні гэтай разгубленасьці, ні гэтага душэўнага руху. Ён бачыў толькі ўдар, бачыў, што пісар ляжаў на падлозе. Дзьверы з ямской зачыніліся, па дварэ зноў усчалася беганіна. З нашага пакоя чулася прытворнае храпеньне Міхаіла Іванавіча...

    Відаць, бунт у Ат-Даване спыніўся, і Арабын-таён застаўся для Ат-Давана такім жа магутным і грозным, як у песьні.

    Праз некалькі імгненьняў Круглікаў устаў з падлогі, і мае вочы адразу сустрэліся з яго вачыма. Я мімаволі адвярнуўся. У позірку Круглікава было нешта такое вартае жалю, што ў мяне сьцялася сэрца,— так глядзяць толькі ў нас па Русі!.. Ён устаў, адышоў да сьцяны і, прытуліўшыся плячом, закрыў твар рукамі. Постаць зноў была ўчарашняя, толькі яшчэ больш няшчасная, прыніжаная і вартая жалю.

    Жанчына пасьпешліва ўнесла самавар, скоса кінуўшы на гаспадара быстры спагадлівы позірк... Арабін, цяжка дыхаючы, сеў за самавар...

    — Я вам накажу бунтаваць! — бурчаў ён. Далей разабраць было цяжка. Чуваць было, аднак, нейкае ўпамінаньне пра “сьведак”, якім пан Арабін раіў адправіцца к чорту, пра гонар мундзіра і яшчэ нешта падобнае.

                                                                               IX

    Між тым у паўзмроку нашага пакоя Міхайла Іванавіч Капыленкаў таропка заканчваў свой туалет. Праз некалькі мінут ён, ужо апрануты, паказаўся ў дзьвярах, зашпільваючыся, кашляючы і стараючыся паказаць на твары прыветную ўсьмешку. Арабін зірнуў на гэта нечаканае зьяўленьне з сярдзітым недаўменьнем. Відаць, ён не мог адразу зразумець, што трэба незнаёмаму, які ўсьміхаўся, падскокваў на хаду і кланяўся, аднак прыязныя ўсьмешкі і паклоны азадачылі яго і папярэджвалі ўспышкі яшчэ жывой ярасьці. Рукі яго трохі дрыжалі, падносячы сподачак з гарачым чаем, ён скоса і нядобразычліва сачыў за манэўрамі Капыленкава.

    — Што вам трэба? — раптам спытаў ён рэзка, ставячы сподачак на стол.

    Капыленкаў уздрыгнуў, але адразу прыняў ранейшую міну падлаватай прыязнасьці.

    — Уласна, нічога. Шанаваньне выказаць... Не мелі ласкі пазнаць мяне, відаць... У Леў Сьцяпапавіча, у горнага спраўніка, калі ласка ваша будзе ўспомніць, мелі размову і нават... справа адна адбывалася...

    — А-а!.. Ну, так, — сказаў Арабін, зноў беручыся за чай. — Цяпер памятаю.

    — Менавіта, — узрадаваўся Капыленкаў. — А магу патурбаваць пытаньнем: па якому даручэньню маеце ласку?..

    — Не ваша справа!

    — Гэта справядліва, — пакорліва пагадзіўся Міхайла Іванавіч. — Можа, нешта сакрэтнае...

    Бедалага не мог зразумець, што сам напамін пра Іркуцк, пра горнага спраўніка, пра ўсе гэтыя будзённыя справы не мог быць прыемным Арабын-таёну, які ўсё яшчэ знаходзіўся ў эпічным, казачным сьвеце.

    — Справядліва, — у роздуме яшчэ раз паўтарыў Капыленкаў і, каб утрымаць пазыцыю, дадаў: — Злавацца мелі ласку тут трохі... Яно і сапраўды, што ў тутэйшых мясьцінах анёл і той раззлуецца. Праўда.

    Ён зірнуў у бок Круглікава і ўздыхнуў:

    — Неадукаванасьць!

    Аднак і гэта не дапамагло. Арабін не зьвярнуў на яго ўвагі, дапіў шклянку, дастаў кніжку, нешта запісаў у ёй, потым пасьпешліва апрануўся, ірвануўся да дзьвярэй, але спыніўся, зірнуў, ці няма ў дзьвярах каго з ямшчыкоў, і, быццам абдумаўшы штосьці, раптам рэзкім рухам шпурнуў грошы. Дзьве паперкі мільганулі ў паветры, срэбра са звонам пакацілася па падлогу. Арабін зьнік за дзьвярыма, і праз хвіліну на рацэ пад абрывам шалёна загаласілі званочкі.

    Усё гэта было зроблена так нечакана і хутка, што ўсе мы, трое маўклівых сьведкаў гэтай сцэны, не адразу ўцямілі, што гэта значыць. Як заўсёды ў грашовых пытаньнях, першы, аднак, здагадаўся Капыленкаў.

    — Заплаціў! — прамовіў ён з найвялікшым зьдзіўленьнем. — Чуеш ты, Круглікаў? Гэта ж, глядзі, прагоны. Ах ты, братка мой!.. Вось дык гісторыя!

    З ямшчыкоў ніхто не бачыў гэтай уступкі з боку грознага Арабын-таёна.

                                                                                  X

    Позьняй раніцай наступнага дня мы з Капыленкавым зноў садзіліся ў свой вазок. Мароз не паменшаў. З-за гор, што сінелі ў марозным тумане за ракой, бледнымі слупамі прарываліся промні нізкага зімовага сонца. Коні біліся, і ямшчыкі з цяжкасьцю ўтрымлівалі азяблую тройку.

    На Ат-Даване было сумна, шэра і ціха. Круглікаў, прыбіты нягодай, што абрынулася на яго ўчора, прыгнечаны і прыніжаны, правёў нас да вазка, уздрыгваючы ад холаду, пахмельля і тугі. Ён з нейкай лісьлівасьцю падсаджваў Капыленкава, захінаў яго ногі кашмой, пакрываў полагам.

    — Міхаіл Іванавіч, — прамовіў ён нясьмела, — будзьце ласкавы, не забудзьце наконт месца. Цяпер ужо мне тут не служыць! Самі бачылі, які грэх выйшаў...

    — Добра, добра, братка! — неяк неахвотна адказаў Капыленкаў. У гэту хвіліну ямшчыкі, што трымалі коней, адскочылі ў бакі, тройка рванула з месца, і мы панесьліся на ледзяной дарозе. Абрывісты бераг бег назад, туманныя сопкі, на якія я глядзеў учора, — таямнічыя і фантастычныя пад месячным зьзяньнем, — насоўваліся на нас цяпер хмурыя і халодныя.

    — Ну што ж, Міхайла Іванавіч, — запытаў я, калі тройка пабегла роўна, — знойдзеце вы яму месца?

    — Не, — адказаў Капыленкаў раўнадушна.

    — Але чаму ж?

    — Шкодны чалавек, самы небясьпечны, т-такі!.. Вы вось падумайце пра яго ўчынкі. Ну, захацеў ён тады, у Кранштаце ў гэтым, начальніка ўважыць — і ўваж! Адмовіўся б начыста ад нявесты і быў бы ўвесь свой век шчасьлівы. Ці мала іх, нявестаў гэтых. Ад адной адступіўся — другую ўзяў, толькі і ўсяго. А яго б за гэта чалавекам зрабілі. Не, ён, вось паглядзіце, як уважыў... з пісталета! Ты, братка, мяркуй па-людзку: ну, каму гэта можа быць прыемна? І што гэта за паводзіны такія?.. Сёньня ён вас гэтак уважыў, а заўтра мяне.

    — Дык жа гэта даўно было. Цяпер ён не той.

    — Не, не скажы! Чуў жа, як ён учора з Арабіным размаўляў?

    — Я чуў: патрабаваў прагоны, — гэта яго абавязак.

    Капыленкаў з прыкрасьцю павярнуўся да мяне:

    — Вось жа разумны ты чалавек, а простага не разумееш. Прагоны!.. Хіба ён яму аднаму не плаціў? Ён, можа, колькі тысячаў вёрст ехаў, нідзе не плаціў. Дык на вось, яму аднаму падавай, добрая цаца!

    — Абавязаны плаціць.

    — Абавязаны! Хто яго абавязаў, ці не вы з Круглікавым са сваім?

    — Закон, Міхайла Іванавіч.

    За-а-акон... Вось і ён учора заладзіў закон. Ды ці ведае ён яшчэ якое гэта слова: “закон”?

    — Якое?

    — А такое: ты яго раз скажы, дзесяць разоў пры сабе патрымай, пакуль не спытаюць. А то, бач ты, разышоўся: “Закон, па закону!..” Дубіна ты, а не закон табе! Знайшлася мне шышка — начальніку законы ўказваць...

    Бачачы, што Міхайла Іванавіч пачынае злавацца звыш усялякай меры, і баючыся, каб канчаткова не сапсаваць справы, я паспрабаваў зайсьці, у інтарэсах Круглікава, з другога боку.

    — Аднак успомніце, Міхайла Іванавіч, вы ж яму абяцалі.

    — Ці мала што абяцаў... Шкода стала, таму і абяцаў...

    — Падымай! — крыкнуў раптам Міхайла Іванавіч, таму што вазок, сьлізгануўшы з нахіленай крыгі, зноў перакуліўся, і зноў Міхайла Іванавіч апынуўся пада мной.

    Давялося выйсьці. Відаць, у гэтым месцы рака з марозам змагалася асабліва моцна: вялізныя белыя халодныя крыгі абступілі нас, закрываючы рачную пэрспэктыву. Толькі па баках дзікія і страшныя ў сваёй велічы горы рэзка выступілі з туману, ды ўдалечыні, над хаатычным нагрувашчаньнем таросаў, віўся ледзь прыкметны белы струмень дыму...

    Гэта, напэўна, і быў Ат-Даван.

    1892

    [У. Г. Караленка. Апошні прамень. Выбранае. Мінск. 1984. С. 57-93.]

     ***

                                                               МАРУСІНА  ЗАІМКА

                                                  Нарысы з жыцьця ў далёкай старане

                                                                           I. КУТОК

    Мы ехалі верхам па даліне Амгі. Коні ціхай “хлыньню” [* Xлынь — самая ціхая рысь (заўв. перакладчыка).] беглі па каляінах якуцкай дарогі.

    Гэтыя дарогі зусім не падобныя па рускія, што, разьежджаныя калёсамі, “абрусам” сьцелюцца між зялёных палос. Тут дарогі пратоптваюць толькі капыты верхавых коней. Дзьве глыбокія баразны, разьдзеленыя мяжой з высокай травой, ідуць усярэдзіне. Яны аднолькава глыбокія і азначаюцца выразнымі лініямі пыльнага дна. Калі едуць двое — яны плятуцца побач пад лянівую гаворку пра насьлежныя здарэньні, пра касавіцу ці прыезд начальства. Трое ў рад едуць ужо нячаста, чацьвёра выстрайваюцца дзьвюма парамі, адна за адной. Таму некалькі пар бакавых сьцяжынак намячаюцца ўсё слабей і слабей, губляючыся ледзь прыкметнымі лініямі ў буйнай траве.

    Трава той год была цудоўная. Якут, які ехаў нам насустрач за паваротам, віднеўся толькі сваёй востраканечнай шапкай, прыўзьнятымі рукамі каптана, і часам над зялёнай сьцяной толькі ўскідвалася галава яго каня. Ён разьмінуўся з намі, абмяняўшыся звычайным прывітаньнем, і неўзабаве зусім прапаў сярод хваляў зялёнага мора...

    Сонца вісела над далёкай горнай градой. І ўлетку яно стаіць у гэтых мясьцінах невысока. але сьвеціць сваімі касымі промнямі ледзь не цэлыя суткі, узыходзячы і заходзячы амаль у адным месцы. Зямля разаграецца павольна, але пастаянна і не пасьпявае значна ахаладаць за кароткую ноч з яе перадранішнім туманам, і ў поўдзень паўночнае лета дыхае гарачынёй і зьзяе сваёй асаблівай прыгажосьцю, ціхай і сумнай...

    Далёкія горы, ахутаныя сіняй імглой, мроіліся і, здавалася, плавіліся ў зьнямозе. Лёгкі вецер шавяліў густыя травы, у якіх гарэлі рознакаляровыя ірысы, кашка і яшчэ нейкія незьлічоныя жоўтыя і белыя галоўкі. Нашым коням варта было павярнуць галовы, каб схапіць, нават не нагінаючыся, пук сакавітай травы з узьмежку, — і яны беглі далей, памахваючы заціснутымі ў губах шыкоўнымі букетамі. Дзе-нідзе раптам адкрываліся невялічкія азерцы, нібы лапікі сіняга неба, што ўпалі на зямлю і атулены цяпер смарагдавай зелянінай... І ад усёй гэтай ціхай прыгажосьці рабілася яшчэ больш сумна на сэрцы. Здавалася, сама пустыня ў задуменнай млявасьці свайго кароткага лета тужыць па нечым далёкім і невыразным.

    Мы мінулі невялікую купку юртаў, што разьмясьціліся на ўзгорку над возерам, і зялёны луг зноў прыняў нас у маўклівыя абдымкі. Горы другога берага ўжо не туманіліся, а праразаліся пашчамі камяністых яроў, якія шчацініліся востраканечнымі вяршынямі лістоўніц. Зьлева ўсё бліжэй падступалі ўзгоркі, разьдзеленыя вузкімі лугавінкамі, і цясьніны, па якіх бруіліся ціхія рэчкі амгінскага басэйна. Па гэтых рэчках хадзілі “вольно, нехранимы” табуны кабыліц, што належалі якуцкім “багатырам” радовічам, якія пасьпелі і тут, па ўлоньні амаль нечапанай прыроды, захапіць лепшыя кавалкі божай зямлі.

    Часам у цясьнінах глуха чуўся тупат конскіх капытоў, і табун, адзічэлы і ўпасьвены па сакавітых травах, выскокваў на лугавіну, прываблены ржаньнем нашых коней. Кабыліцы, натапырыўшы вушы і ахарошваючыся, выказвалі яўную цікаўнасьць, але важак-жарабок, выцягнуўшы, як раззлаваны гусак, сваю даўгую шыю і ледзь не распусьціўшы па траве пышную грыву, — рабіў шырокі круг ля статка, палохаючы легкадумных прыгажунь і заганяючы іх назад. Кабылы баяліся аслухацца і рабілі выгляд, што яны самі вельмі напалоханы, але зноў зьнікалі за рэчкай, у глыбіні цясьнін,— і тады вартавы жарабок выбягаў адтуль назад і, трасучы галавой і сьцелючы грыву, грозна падбягаў да нас, пільна і дапытліва цікуючы нашы намеры. Нашы коні ўздрыгвалі ад нецярплівага жаданьня завязаць дружалюбныя ці варожыя адносіны з падобнымі сабе, і тады нам часта даводзілася зьвяртацца да нагаек. Жарабок, правёўшы невядомых гасьцей з паўвярсты, весела вяртаўся да свайго гарэма, а нашы коні панура апускалі галовы і лянівай хлыньню беглі па багатых пустынных лугах. Рабілася яшчэ болей сумна, ціхая і маўклівая прыгажосьць пустыні гняла яшчэ болей, маўчаньне яе яшчэ больш насычалася нейкімі няпэўнымі, як туман, жаданьнямі і вобразамі. Вока трывожна шукала чагосьці ва ўсьмешлівай далі. Але насустрач трапляўся толькі лянівы дымок юрты над возерам ці якуцкая магіла — невялікі зруб накшталт хаціны з высокім крыжам, — закалыханая густым шэптам дрэў, загадкава пазірала з ўзгорка над вадой...

*

    — Гляньце,— раптам сказаў мой таварыш, стрымліваючы повад разагрэтага каня.

    Мы даўно ехалі на вузкай сьцежцы, дзьве-тры каляіны якой ледзь-ледзь узразалі зялёную цаліну багатага лугу. Недзе мы зьбіліся, відаць, з праежджай дарогі, але мала клапаціліся пра гэта, таму што падказкай нам лёгка маглі служыць горы таго берага. Цяпер насустрач нам вырастаў малады ярка-зялёны лясок, пад вершалінамі якога ўжо зьнікалі мелавыя скалы. Наша сьцяжынка ўраз прывяла нас на ўчастак, з двух бакоў абнесены нечым накшталт плота, які не так часта сустрэнеш у гэтых краях, і неўзабаве перад намі на зялёнай сьцяне лесу засінеў дымок.

    Мы аглядваліся са зьдзіўленьнем: узаранае поле хоць і нячастая, але звычайная зьява ў гэтых улусах, але агародаў якуты зусім яшчэ не ведаюць. Праўда, праяжджаючы па насьлегах [* Насьлег — якуцкая вёска, аул (заўв. перакладчыка.], мы дзе-нідзе сустракалі лапікі зямлі, якія былі старанна абнесены высокім плотам ці тынам і напаміналі могілкі ці старыя язычніцкія мольбішчы, адгароджаныя ад чужых вачэй. Але гэта былі толькі насьлежныя агароды. Адзін з губэрнатараў, лагодны немец, вялікі знаўца і аматар агародніцтва, найстражэйшымі цыркулярамі прадпісаў, каб па ўсіх насьлегах былі заведзены агароды. Якуты дакладна выканалі волю начальства — адвялі па лапіне зямлі і абнесьлі яе моцным частаколам, пакінуўшы толькі ўваход, што замыкаўся па замок, ключ ад якога ўручаўся выбарнай асобе. Далей, аднак, справа не ішла. Губэрнатара даўно ўжо няма, але да гэтага часу старанна агароджаныя пустыя ўчасткі сьведчаць пра яго апеку. Сьляды межаў і градак даўно зьніклі пад незвычайна буйнымі зарасьнікамі блёкату і чартапалоху, схаваных ад лугавога ветру...

    Цяпер перад намі ляжаў сапраўдны, добра апрацаваны агарод. Высокія градкі ўжо зелянелі бульбоўнікам і кучаравымі мяцёлкамі морквы. Бледна-зялёная капусная расада радамі тырчала ў неглыбокіх ямках, яшчэ цёмных ад шчодрай паліўкі. Па калках завіваўся гарох, у невялікім зрубе прымітыўнага парніка ўтульна зелянелі парасткі агуркоў, якія, відаць, старанна аберагаліся ад ранішніх кароткіх, але адчувальных замаразкаў. Непадалёку хвалявалася ніўка азіміны, якая ўжо каласілася.

    Але што больш за ўсё зьдзівіла нас — гэта невялікая хацінка, якая стаяла пасярод гэтага чароўнага кутка. Гэта была не юрта з нахільнымі сьценамі і не сыбірскі “сьвіран” з прамым зрубам і пляскатым земляным дахам, а сапраўдная маларуская хатка з саламянай страхой і старанна абмазанымі сьценамі. Толькі вокнамі, часткова са сьлюды, часткова з асколкаў шкла, устаўленымі ва ўзорыстую берасьцяную рамку, адрозьнівалася гэтае жытло ад якой-небудзь чарнігаўскай ці палтаўскай “хатыпкі”. Уражаны нечаканасьцю, позірк міжвольна шукаў кола з сям’ёй бусла на страсе і высокага “жураўля” крыніцы. Але замест буслоў над палянай з пранізьлівым крыкам маладога жарабяці насіліся паўночныя арлы, а ў крыніцы, відаць, не было патрэбы: у некалькіх дзесятках сажняў за хацінай ляжала невялікае азярцо, у якім адбівалася бязвоблачнае неба. На сярэдзіне яго, быццам чорныя камякі, параскіданыя нечай рукой, драмала чародка качак, бесклапотна ўткнуўшы галовы пад крыльле...

    Качкі былі дзікія, лес быў сыбірскі, з лістоўніц, чужы і гэтай хаціне, з яе саламянай страхой, і гэтым градкам...

    Мой таварыш, прыроджаны ўкраінец, прыўзьняўся на страмёнах, і твар яго нават трохі пачырванеў пад загарам. Ён глядзеў вакол, але нікога і нічога не было відаць. Вецер ціха варушыў салому на страсе, ледзь чутна шапацела трава, і толькі жаласьлівы крык арляняці ці каршуна рэзка парушаў цішыню. Здавалася, зараз вось-вось здрыганецца нешта і ўся гэтая ілюзія маларасійскага хутарка на далёкай поўначы расплывецца, як дымнае мроіва...

    — Гэй, а хто тут у бога віруе? — крыкнуў мой спадарожнік на роднай мове, на якой, дарэчы, не гаварыў пры мне яшчэ ні разу.

    Нешта зашамацела пад тынам, блізка ад нас.

    — Ой, лышанька! — сказаў як быццам спалоханы жаночы голас, і хударлявы малады твар з чорнымі вачыма раптам узьняўся над заплотам [* Заплот — суцэльная агароджа з дошак ці бярвеньняў.]. Твар быў смуглявы, галава завязана па-маларуску “кічкаю” [* Кічка — даўні галаўны ўбор замужняй жанчыны (заўв. перакладчыка).], вочы хуткія, жвавыя і трохі дзікаватыя, глядзелі з выразам цікаўнасьці і страху. Было зразумела, што жанчына, якую зьнянацку засьпела зьяўленьне незнаёмых людзей, наўмысна прытаілася пад плотам у надзеі схавацца ад няпрошаных гасьцей.

    — Здаравенькі булы, — весела сказаў мой таварыш.

    Незнаёмая кіўнула, і ў яе выразных вачах цікаўнасьць яўна пераважыла страх. Яна прыўстала пад заплотам і нахілілася, азіраючы нас хуткім бліскучым позіркам, ад галоў да капытоў нашых коней... Відаць, гэты агляд не прасьвятліў ёй нічога: яе трывога не павялічылася і не расьсеялася, а цікаўнасьць засталася незадаволенай. Але ў яе чорных вачах усё-такі праглядвала непрыхільнасьць. Відаць, смуглянка спадзявалася, што мы спытаем, як выехаць на праежджую дарогу, і рушым далей.

    Але мы не сьпяшаліся ды і былі вельмі зацікаўлены.

    — Чыя гэта хатка? — спытаў мой таварыш.

    — А вам нашто? — адказала незнаёмая пытаньнем і неахвотна дадала: — Ну, Сьцяпанава, та мая.

    “Што ж вам яшчэ трэба і чаму вы не едзеце?” — як быццам гаварыў яе непрыветны позірк.

    Але Сьцяпанава імя зацікавіла нас яшчэ болей. Мы ўжо не раз чулі пра гэтага пасяленца, чулі таксама, што ў яго цудоўная гаспадарка і прыгожая гаспадыня. Пра гэта расказваў, між іншым, у адзін з сваіх прыездаў у слабаду засядацель Федасееў, чалавек дабрадушны, вясёлы і даволі разбэшчаны. Ён лічыўся, між іншым, вялікім донжуанам. Аднак на гульлівы жарт паштовага наглядчыка на гэты раз ён зьлёгку пачырванеў, неяк заклапочана ўзьняў бровы і пакруціў галавой.

    — Ну, не, бацюхна, памыліліся, — сказаў ён сур’ёзна. — У іх там на возеры сапраўдная... сапраўдная... як гэта, панове, гаворыцца па-кніжнаму?..

    — Ідылія? — падказаў нехта з нас.

    — Ага, яна! Ды і Сьцяпан гэты малайчына. Трапіў сюды за бадзяжніцтва, а відаць, вухарэз. Калі што — галавы, падлюга, не пашкадуе... І прытым лічыць сябе “ў законе”...

    — Мядзьведзь іх у тайзе абвянчаў, ці што? — не сунімаўся наглядчык.

    — Чорт іх ведае... Па бадзяжніцтву, кажа, вянчаныя... Абрад быццам таксама нейкі...

    — А вы так проста і адступіліся? — сказаў наглядчык насьмешліва. Федасееў зморшчыў бровы, пачырванеў і ніякавата паціснуў плячыма.

    У пустынных мясьцінах удзельная вага чалавека, асабліва чалавека, які хоць чым-небудзь вылучаецца, — наогул вялікая, і імя Сьцяпана “з возера” ці з “Дальняй заімкі” вымаўлялася ў слабадзе з адценьнем значнасьці і навагі. “Мы Сьцяпана добра ведаем”, — выхваляючыся. гаварылі пасяленцы, а якуты весела ківалі галовамі: “Істэбан білем” (Сьцяпана ведаем)... Зусім зразумела, што цяпер, калі мы выпадкова трапілі да гэтага чалавека, нам не хацелася ехаць, не пазнаёміўшыся з гаспадаром...

    — А дзе ж сам Сцяпан? — спытаў я, азіраючыся і шукаючы прычыну застацца.

    — Няма Сьцяпана. У слабаду наехаў, — адказала маладая жанчына неяк пасьпешліва. — Не хутка і вернецца...

    І яе чорныя вочы ўпіліся ў мой вярблюджы каптан з разводамі, якія носяць на капальнях. Здавалася, чалавек у такім каптане якраз і не мог разьлічваць па яе прыхільнасьць.

    — Ну, едзьце з богам, — закончыла яна бесцырымонна. — Няма Сьцяпана і няма. Дзе ж мне яго ўзяць... А вам тут заставацца няможна.

    Мы з таварышам пераглянуліся, і ён ужо крануў быў каня, як раптам па возеры, на другім беразе, грымнуў стрэл. Узьвіўся белы дымок, качкі, хутчэй зьдзіўленыя, чым напалоханыя, цяжка ўздымаліся над вадой, узмахваючы серпападобным крыльлем, якое з цяжкасьцю трымала грузныя целы. Арляняты заржалі дзіка і злосна; па возеры, ажыўляючы сонную паверхню, заблішчалі кругі, і трывожная мітусьня на хвіліну напоўніла ўвесь гэты ціхі куток.

    Але толькі на хвіліну. Кругі разышліся, вада разгладзілася, чарада качак схавалася за ляснымі вершалінамі... Толькі на самай сярэдзіне нерухома ляжалі дзьве забітыя птушкі, а ад берага адчальваў невялікі плыт. Стралок таропка адпіхваўся шастом, час ад часу прыкрываючы вочы рукою і гледзячы з-пад далоні ў наш бок.

    — Эге!.. Хутка ж Сьцяпан вярнуўся са слабады, — засьмяяўся мой таварыш. Але маладая жанчына, ніколькі не разгубіўшыся, паціснула плячыма і паглядзела на нас адкрыта варожым позіркам.

    Між тым стралок, падабраўшы качак, прычаліў да берага, саскочыў з плыта і пасьпешліва накіраваўся да нас, пераскочыўшы цераз агароджу і пераступаючы цераз градкі. Падышоўшы на некалькі крокаў, ён аддаў жанчыне ружжо і кінуў на зямлю качак.

    — Калі ласка, панове, — сказаў ён, ветліва здымаючы шапку. — Злазьце з коней.

    — Ды нам тут аб’явілі, што вас дома няма, — сказаў мой спадарожнік, усьміхаючыся. Сьцяпан паглядзеў на жанчыну хуткім і гнеўным позіркам, але яна сустрэла гэты позірк бесклапотна і з выклікам.

    — Зноў ты, Маруся, за старое... Дурніца, — груба сказаў Сьцяпап. — Ну, стаў чайнік, хутчэй.. Птушку вазьмі! Калі ласка, панове! Мы добрым людзям рады...

    Жанчына хуценька нагнулася, узяла птушак, а потым яшчэ раз зірнула на нас сваімі дзікімі вачыма. Відаць. нейкае адценьне ў Сьцяпанавых словах ці голасе прымусіла яе задумацца, і толькі мой каптан па-ранейшаму абуджаў яе сумненьне. Пад канец гэтага другога агляду яна ўсё-такі ўсьміхнулася, ускінула на плечы ружжо, і яе гнуткі стан замільгаў між градак. Босыя загарэлыя ногі, што віднеліся з-пад кароткай спадніцы, звыкла і спрытна ступалі па глыбокіх і вузкіх агародных межах.

    — Прабачце, панове! Дзікая яна ў мяне, — сказаў Сьцяпан з адценьнем задаволенасьці, заўважыўшы, што мы любуемся яго Марусяй. — Яна, бачыце, думала, што вы — з капальняў.

    — А калі б з капальняў? Дык што ж?

    — Запрашалі тут мяне... у іхнюю партыю, — адказаў ён, пазіраючы некуды ўбок. — Дайце я вашых коней прывяжу. Калі ласка, вось сюды.

    І ён пайшоў наперадзе, ведучы коней за повад. Гэта быў чалавек высокага росту, з шырокімі плячыма і стройным тонкім станам. У яго былі сьветла-блакітныя вочы, сьветла-русыя валасы і амаль зусім белыя вусы, нечаканыя на загарэлым чырвоным твары. Яго можна было назваць прыгожым, калі б не гэты быццам нечым завешаны цьмяны позірк і не гэтыя занадта сьветлыя вусы на цёмным твары. Вусны ў яго былі поўныя, з нейкай дзіўнай складкай, — грубаватая, яна псавала даволі прыемнае агульнае ўражаньне. Ва ўсёй постаці адчувалася нешта быццам падламанае, не зусім нармальнае, хоць і моцнае. Родам ён, як аказалася пасьля, быў з Дона.

                                                       ІІ. “БАДЗЯЖНЫ  ШЛЮБ”

    Праз паўгадзіны мы ляжалі на сакавітай траве непадалёк ад хацінкі. На зямлі патрэсквала вогнішча, і ў жалезным катле закіпала вада.

    Вакол пустыня зноў зажыла сваім жыцьцём. Арляняты і каршуны заліваліся сваім сьвістам і ржаньнем, звонкім і непрыемным, па галінках лістоўніц хадзіў вялы шолах, і качкі, забыўшыся ці нават не ведаючы пра нядаўнюю трывогу, зноў чорнымі камякамі ляжалі на гладкай азёрнай вадзе.

    Маруся, здавалася, гатова была прымірыцца з намі. Яна заступіла на ролю гаспадыні, паставіла чайнік і села ля Сьцяпана, чакаючы, пакуль закіпіць вада. Пры гэтым яна з яўнай цікаўнасьцю бліскала спадылба на нас. Але мой таварыш, у сваю чаргу акінуўшы яе ўважлівым позіркам, сказаў:

    — А вы, зямлячка, здаецца, з-пад Чарнігава? Ці з Палтаўшчыны?

    Маладая жанчына ўся здрыганулася, як ад раптоўнага ўдару. Па твары яе прабегла рэзкая сутарга, яна з нянавісьцю зірнула на неасьцярожнага дапытчыка і рэзка ўскочыла. Пры гэтым яна незнарок штурханула чайнік і, не зьвяртаючы ўвагі на тое, што вада лілася на вугольле, зьнікла ў дзьвярах хаты.

    Сьцяпан нахмурыўся і, направіўшы чайнік, сказаў:

    — Цяпер ужо не падыдзе... І чай піць не будзе... Дарэмна спыталі...

    І, паварушыўшы вугольле, задуменна дадаў:

    — Вось так заўсёды. Цяпер я ўжо і не пытаюся... Плача... Ці б’ецца аб зямлю... Пена з рота, як ненармальная. Так і сам не ведаю — адкуль яна...

    Ён замоўк. Постаць маладой жанчыны мільганула ля хаціны і прапала на другім канцы агарода. Праз нейкі час адтуль данёсься матыў якойсьці песьні. Маруся сьпявала сама сабе, быццам забыўшы на нашу прысутнасьць. Песьня то журчэла, як верацяно ціхім вечарам, то раптам плакала водгаласьсем нейкага вострага болю... Так мне, прынамсі, здавалася ў тую хвіліну.

    — Мар’я! — крыкнуў быў Сьцяпан. — Ну, ідзі, чаго ты! Што ты на самай справе: не з’елі ж цябе...

    Жанчына не адказала, але песьня змоўкла. Усім нам стала трывожна і няўтульна.

    — Эх... трохі недарэчы спыталі, — сказаў зноў Сьцяпан. — Можа, абышлося б. Яна ж у мяне забаўная... Іншы раз разыдзецца, песьні засьпявае...

    — А калі вы з ёй сустрэліся? — спытаў я, каб падтрымаць гаворку, — І калі вам не непрыемна, раскажыце, як гэта вы вянчаліся бадзяжным шлюбам?

    — Значыць, чулі? — спытаў Сьцяпан, страпянуўшыся. — Не, што ж... У мяне гэтага няма... Хаця што! Тут край такі: нікому ніякай справы! Я нават лісты з дому атрымліваў...

    На яго твары зьявіліся прыкметы ажыўленьня. Відаць, успаміны, на якія навяло яго маё пытаньне, не былі яму непрыемныя. Ён толькі азірнуўся ў Марусін бок і сказаў, трохі панізіўшы голас:

    — Калі вам расказаць, напрыклад, усю гісторыю, як мы з ёй сышліся, то гэта вельмі цікава... А справа, калі гаварыць па парадку, пачынаецца з катаргі. Значыць, раньняй вясной выбеглі мы з таварышам з N-скіх руднікоў. Сьнег толькі прайшоў... Рэчкі яшчэ шумелі. Ну, спачатку хаваліся паблізу, у тайзе, як зьвяры. У голадзе, у холадзе. Гаравалі. Потым выбіліся-такі на дарогу, да Чыты падыходзіць пачалі, месяцы праз паўтара ўжо. Дождж, памятаю, ішоў усю ноч... А перастане дождж — туман... Так на гарах і вісіць. Ну, справа для бадзягі прывычная. Ідзём, пацепваемся. Дождж, маўляў, вымачыць, вецер высушыць. Напляваць! Трэці тут яшчэ да нас прыкамандзіраваўся, бадзяга таксама... Іванам назваўся. Толькі вёрст гэтак, можа, за дзесяць ад горада, раптам з туману двое на нас: “Стой, што за людзі?” Потым паглядзелі і кажуць: “Не, не тыя. Таксама варнакі, але нам па гэты раз непатрэбныя. Чорт з вамі”. І пабеглі далей. Апамяталіся мы, перахрысьціліся... “А гэта ж, браткі, — гаворыць нам таварыш, — трывога! З замка хто-небудзь уцёк. Трэба нам з дарогі падацца ўбок”. — “Давайце, — я кажу, — лепш пойдзем за імі. Гэтыя не зачапілі, а на другіх напорамся, хай бог беражэ...” Ну, і пайшлі мы ў той самы бок, куды гэтыя двое пабеглі...

    А гэтай ноччу сапраўды Маруся яшчэ з адной сяброўкай — з астрога ўцяклі. Рэдкасьць гэта, вядома, што жанчыны ўцякаюць, але тут, праўда, дапамога ім была... У Чыту прыйшлі яны ў партыі. Самі ведаеце, як жанчыне ў нашым быце...

    — Ага, подласьць вялікая! — панура сказаў мой таварыш.

    — Катарга верхаводзіць, — растлумачыў Сьцяпан. — Прадаюць баб, як скаціну, у карты на майдане прайграюць, з пасьцелі ў пасьцель здаюць. Ну, а яна да ўсяго — адчайная, непакорлівая. І цяпер сьлед ёсьць: ножыкам адзін парнуў. Як там ужо было, бог яе ведае, толькі зьлюбілася з адным... Той зух быў таксама, у крыўду ўжо не даваў. Разам і ў Забайкальле прыйшлі. Яму на пасяленьне, ёй — на катаргу, толькі ён так вырашыў, што ім не разлучацца. Ну, яны дзьве — з сяброўкай — у лязарэт зьляглі, быццам хворыя, а ён білет узяў і ўжо ля турмы шастае... Згаварыліся. А лязарэт, з выпадку перабудовы, быў за агароджай... У Дашы таксама сябар быў, на выселцы. і таксама з ёй уцякаць надумаўся. Вось аднойчы гэтая Даша і кажа наглядчыку: “Прынясі гарнец віна”. — “Рады, — кажа, — прынесьці, ды без старшага нельга”. А старшы... сказаць вам...

    Ён запнуўся, зьлёгку пачырванеў, кінуў позірк у той бок, дзе мільгала над градкамі Марусіна постаць... Яна палола, і да нас зноў далятала журчэньне яе ціхай песьні. Сьцяпан нейкі час маўчаў, напароўшыся ў апавяданьні па нечаканую перашкоду. Мы не адважваліся падганяць яго.

    — Ну! — сказаў ён нарэшце, матнуўшы галавой. — Што ўжо тут казаць, самі разумееце: катарга — не свой брат. Дык ужо... што было, чаго не было... толькі ў той вечар пайшоў у іх у камэры дым каромыслам: абкруцілі, зачаравалі, дашчэнту ўпаілі і старшага, і наглядчыка, і фэльчара. Старшы, казалі, дык і не ачухаўся... Самі ведаеце, што баба з нашым братам можа зрабіць... А тут пра галовы быў клопат... Прытым — зельля соннага ў віно падсыпалі...

    Ён спыніўся і потым працягваў ужо вальней:

    — А на дварэ дождж... Так і лупіць, сячэ, ручаі пабеглі. Мы гэта надвор’е праклінаем у полі, а ім яно якраз падыходзіць. Цёмна. Дождж па даху барабаніць, вартавы ў будку схаваўся ды, відаць, і задрамаў. Вокны без кратаў. Выкінулі яны на двор свае хатулі, паглядзелі: ніхто не ўбачыў. Палезьлі і самі... Ішлі ўсю ноч. На золку выйшлі да ракі, куды ім было сказана, глядзяць, а там — нікога!

    Сябры. значыць, далі маху! Сышліся пад вечар у прытончыку, ды, можа, успомнілі, што цяпер у лязарэце робіцца. Ну, з гора і кульнулі. Вядома, слабасьць. Там яшчэ пляшачку... Ап’япелі ды так, падумайце, і праспалі ноч!.. На сьвітаньні прахапіліся: у горадзе ўжо трывога, выйсьці нельга!

    Так жанчыны і згубіліся. Гэтым чакаць нельга, тым нельга выйсьці. Перайшлі яны раку, пайшлі тайгой на літасьць божую. А мы таксама далей ад граху — сышлі з дарогі, ідзём ляснымі сьцежкамі. Пачалі зноў па дарогу выбірацца, толькі трэці таварыш адстаў: леташнія ягады ўсё шукаў пад кустамі. Даганяе ён нас і кажа: “Паслухайце, браткі, што я скажу вам: тут вось дзьве жанчыны ў тайзе сядзяць і плачуць”.— “Што ты, бог з табой, якія тут жанчыны?” — “Не ведаю,— кажа, — толькі спадніцы на іх шэрыя, арыштанцкія”. Зьдзівіліся мы, а тут глядзім: выйшлі яны на сьцежку і спыніліся. Спалохаліся, вядома. Ну, але ўсё-такі мы пайшлі, яны за намі. І падысьці баяцца, і адстаць страшна!..

    Мы ідзём, сьмяёмся сабе. Выбіліся на прасёлак. Дождж перасьціх, ад нас на сонейку пара валіць. Сустрэлі сыбірака, піпкі закурылі, потым зьлезьлі ў яр і селі. Яны падышлі, спыняцца ім ужо няёмка, ідуць міма, апусьціўшы вочы.

    — Добры дзень, — кажам, — прыгажуні.

    — Добры дзень.

    — Хто вы такія будзеце?

    — Пасёлкі... [* Пасёлкі — ссыльныя жанчыны (заўв. перакладчыка).] Ідзём у такую і такую воласьць.

    І сапраўды называюць воласьць, якая наперадзе. Навучаныя. Ну, аднак, я пытаюся далей: “Дзе ж вы судзіліся?” — “У Ірбіце”. — “А за што?!” — “За бадзяньне. Ад мужыкоў зьбеглі”. — “Ну, ужо гэта, — кажу, — даруйце, няправільна. Калі б вы ў Ірбіце судзіліся за бадзяньне, то трэба вам не на высяленьне, а на катаргу. У Камышлове — іншая справа”. Слова за слова, зьбіліся яны, заплакалі. “Не крыўдзіце вы, — кажуць, — нас, паны!” — “Мы крыўдзіць ніколі не згодныя. Самі пакрыўджаныя, але толькі мы разумеем, што трывога была з-за вас. Як жа цяпер: хочаце з намі ісьці?” — “Нам, — кажуць, — з вамі разам ніяк нельга... Ідзіце вы паперад, мы ўжо як-небудзь, калі не хочаце нас крыўдзіць, за вамі. Таму што мы не якія-небудзь, і могуць нас нашы сябры дагнаць...”

    Пайшлі мы. Ідзём наперадзе ўтрох, я і кажу: “Вось што, панове. Калі здарыцца нам гэтых жанчын узяць сабе — што рабіць: іх дзьве, нас трое”. Вось Іван, які пазьней далучыўся, і кажа: “Бярыце сабе, хлопцы, мне не трэба. Мне і аднаму цяжка, і гады не тыя. Не цікаўлюся я. Яны разам ішлі, вы таксама разам, от і добра. А я, можа, адстану хутка”. Справядлівы быў бадзяга, нічога не скажаш. “Ну гэта, — кажам, — правільна. Без сваркі. Цяпер нам двум разьбірацца”. — “Ты, — кажу, — таварыш, як хочаш?” — “Ты пра што?” — “Якую ўзяў бы?” — “А ты?” — “Пра мяне гаворка наперадзе. Гавары сам”. — “Ну, я, — кажа, — тую, што вышэйшая”. Вось дык асечка. Мне, прызнацца, Мар’я адразу ў вочы кінулася...

    Пайшлі. Яны за намі. Вядома, справа жаночая. Нам і пра іх клапаціцца трэба. Запас скончыўся. У вёскі, на заімкі заходзім, пад вокнамі міласьціну просім, кандакі [* Кандакі — песьня ў імя багародзіцы (заўв. перакладчыка).] зацягваем. Здабываем і на сябе, і на іх. Чай пачнём варыць — разам сыдземся. Начаваць — яны ўжо дзе-небудзь схаваюцца... Ішлі такім чынам тыдзень. Пачалі да Селенгі падыходзіць. Перавалілі ў адным месцы цераз гару. Бачым: на беразе людзі сядзяць, дым у іх; відаць, што бадзягі, плыт вяжуць. чалавек шэсьць. Вось Іван падазваў жанчын і кажа: “Неразумна вы гэтак робіце: сябры вашы, можа, папаліся, можа, запілі, сьлед згубілі. Цяпер, калі ў арцель нічые ўвойдзеце, можа грэх выйсьці з-за вас. Хочаце з гэтымі людзьмі далей ісьці — гаварыце”. Яны, вядома, бачаць, што гэта праўда. Са старымі сябрамі справа рассохлася... Прытым абцерліся мы. Калі пажартуем, калі пасьмяёмся. Бачаць, што мы з імі па-добраму, не п’яніцы, не буяны. Кажуць: згодныя.

    Так мы да гэтай арцелі і прысталі. Тыя нам радыя: рака бурная, плысьці цяжка.

    — А наконт жанчын як жа? — спытаў мой таварыш.

   — Што жанчыны? — адказаў Сцяпан. — Прыйшлі мы да іх ужо не чужыя... Прытым жа арцель.

    — Ну, у турмах таксама арцелі, — сказаў той скептычна. — Ведаем мы арцелі вашы!

    — Ведаеце, ды, відаць, не ўсё, — трохі пакрыўдзіўся Сьцяпан. — Вядома, у тайзе, з вока на вока... Тут іншы падлюга з-за бродняў [* Бродні — сібірскі абутак я высокімі халявамі, якія падвязваюцца пад шчыкалаткамі і пад каленямі.] таварыша не пашкадуе. Ну, а што датычыць арцелі, ды калі ёсьць старыя... Вы вось паслухайце далей. Тут, можна сказаць, справа ў нас яшчэ мудрэйшая выйшла, немаведама як і расхлёбваць давялося б... А абышлося ўсё добра.

    — Згламэздалі мы немаленькі плыт, — апавядальнік зноў павярнуўся да мяне, — паплылі ўніз на рацэ. А рака дзікая, імклівая. Берагі — камень, ды лес, ды парогі. Плывём на волю божую дзень, і другі, і трэці. Ага, па трэці дзень пад вечар прычалілі да берага, самі ў лагчыне агонь расклалі, бабы нашы ў ягады пайшлі. Бачым, зьверху плыве нешта. Спачатку быццам бярвенца падалося, потым бліжэй ды бліжэй несамавіты плыт. На плыце двое, вёсламі махаюць, ляціць плыт, як птушка, і проста да нас.

    — Добры дзень, — кажуць.

    — Добры дзень.

    — Можна да вашага агню прысесьці?

    — Сядайце, калі вы добрыя людзі.

    — Мы,— кажуць, — вашага поля ягады. Гонімся за вамі колькі, ледзьве дагналі.

    — Што ж вам трэба? Мы вас не ведаем.

    — Можа, хто і пазнае... Ці ўсе вы тут сабраліся?

    — Не ўсе: дзьве жанчыны ў ягады пайшлі.

    — Ну, пачакаем. Прыйдуць яны — мы сваё скажам. Пасядзелі, пагаварылі пра рознае. Пра справу ні слова.

    А тут глядзім: ідуць і нашы жанчыны з лесу. Толькі пачалі да берага падыходзіць, гляджу я: стала мая Мар’я як укопаная. Твар бялейшы за кашулю. Дар’я паглядзела, толькі рукамі ўспляснула.

    — Ну, вось,— кажуць госьці, — спытайце цяпер у гэтых жанчын, — ці ведаюць яны нас? Можа, адракуцца.

    Прызнацца, абарвалася ў мяне сэрца: калі, думаю, зараз аддаць мне яе другому, лепей не жыць...

    Дар’я сьмялейшая — выйшла наперад і кажа:

    — Не адракаюся. Вы з намі ў партыі ішлі, з турмы вызвалялі. Нашто згубілі?

    — Мы згубілі, іншыя знайшлі. Чыя знаходка? — гаворыць адзін, вышэйшы. — Вас тут сямёра, нас двое... Якая будзе ваша праўда? Паглядзім мы, а адступацца не згодныя.

    Я кажу: “Мы, браткі, таксама не адступімся. Хай будзе што будзе”. Ну, старыя нас разьвялі і кажуць: “Вось што. Вы, хлопцы, да нас нядаўна далучыліся, а тых і зусім не ведаем. Але ў нас арцель, і трэба рашаць сумленна. Ці згодныя? А не згодныя — арцель адступіцца. Разьбірайцеся, як ведаеце...”

    Мы, няма чаго рабіць, згадзіліся, тыя таксама. Пачалі старыя меркаваць. Іван з імі. Тыя кажуць: “Мы з імі ў партыі былі. На майдане купілі, грошы аддалі, з турмы вызвалялі”. Мы зноў сваё. “Праўда, панове, так. А навошта вы іх згубілі? Мы з імі, можа, тысячу вёрст прайшлі не на казённых харчах, як вы. Па паўсутак пад вокнамі клянчылі. Сябе не шкадавалі. Два разы ледзь у астрог не трапілі, а ўжо ім без нас пэўна што катаргі не мінуць”.

    Старыя паслухалі нас, потым пагаманілі між сабой і кажуць:

    — Ці ўсе вы, хлопцы, з гэтымі жанчынамі па пасяленьні жыць згаджаецеся, ці дарогай ісьці, а потым кінуць?

    Мы, вядома, гаворым: згодны жыць.

    — Ну, дык мы, маўляў, вось як памеркавалі. Майдан цяпер успамінаць не трэба. Гэта справа турэмная, на волі гэты закон не дзейнічае. З турмы вы іх вызвалялі, а потым зноў сьлед згубілі па сваёй слабасьці. Зноў гэта ні да чога. Ні на які бок не цягне. Спытаем цяпер у саміх жанчын.

    — Здагадаліся ўсё-ткі! — усьміхнуўся мой таварыш.

    — Гэта, вядома... правільна, — сказаў Сьцяпан. Ну, паклікалі жанчын. Даша заплакала.

    — Калі ж бы вы, — кажа, — сьлед не згубілі. Мы колькі часу ішлі з імі, яны нас не крыўдзілі....

    А Мар’я выйшла наперад і пакланілася ў пояс.

    — Ты мне, — кажа, — у турме за мужа быў. Купіў ты мяне, ды гэта ўсё роўна. Калі б іншаму я дасталася, рукі б на сябе налажыла. Значыць, па ахвоце да цябе пайшла... За каханьне тваё, за павагу ў ногі табе кланяюся... Ну, а цяпер, — кажа, — паслухай, што я табе скажу: калі я ўжо з турмы выйшла, то болей па руках хадзіць не буду... Прапіў ты мяне ў тую ноч, як мы ў кустах вас чакалі, і другі раз прап’еш. Калі б старыя вырашылі табе аддаць, толькі б мяне і бачылі...

    Той толькі вочы апусьціў, слова не сказаў. Бачаць, што справа іх не выгарала. Адзін і кажа: “Я цяпер у сваю воласьць пайду”, а другі: “Мне ісьці няма куды. Адна дарога — бадзяжная. Ну, толькі нам цяпер разам ісьці нядобра. Бывайце, панове”. Узялі кацялкі, усю сваю амуніцыю, пайшлі назад. Адышлі ўверх па рацэ вёрст з пяць, свой агонь расклалі.

    Доўга я ноччу не спаў, на іх агеньчык глядзеў. Цёмнай ноччу агонь здаецца блізенька. Думаю: на сэрцы ў яго нядобра. Калі чалавек адчайны, то, можа, агонь у яго гарыць, а ён берагам крадзецца... Ну, аднак, нічога. Раніцай — яшчэ гор з-за туману не відаць — мы ўжо плыт свой спусьцілі...

    Ён змоўк.

    — Ну, а як жа вы сюды разам трапілі?

    — Гэта ўжо проста. Зімавалі ў сыбірака ў работніках. На другую вясну зноў пайшлі. Давёў я яе да Пермскай губэрні. У Камышлова арыштаваліся, назваліся на адно імя... За бадзяньне судзяць у катаргу, а паколькі месцы перапоўнены — у Якуцкую вобласьць. У партыі ўжо разам ішлі — усё роўна муж і жонка...

                                                             III. АРАТЫ  ЦІМОХА

    Доўгі летні дзень усё яшчэ гарэў сваім спакойным сьвятлом, толькі ў паветры адчувалася наступленьне прахалоды. Гарачыня разам з бляскам і яркасьцю фарбаў спадала непрыкметна.

    Сьцяпан прапанаваў паляваньне на гусей. Мой таварыш згадзіўся. Я адмовіўся і пайшоў ад няма чаго рабіць прайсьціся на лесе. У лесе было ціха і спакойна, стаяў шэры паўзмрок ствалоў, і толькі ўверсе яшчэ гулялі промні, сьвяцілася неба і хадзіў лёгкі шолах. Я прысеў пад лістоўніцай, каб закурыць папяросу, і, пакуль нада мной, адганяючы буйных лясных камароў, ціха віўся дымок. мяне зусім непрыкметна ахапіла тая раптоўная і туманная дрымота, якая бывае вынікам стомленасьці на сьвежым паветры.

    Мяне разбудзілі нечыя хуткія крокі. Між ствалоў мільгала постаць Мар’і; у руках у яе была хусьцінка з загорнутым у ёй гаршчком і хлебам. Відаць, яна несла некаму вячэру.

    Каму? Значыць, насельніцтва гэтага кутка не абмяжоўваецца Сьцяпанам і Марусяй... Ёсьць нехта трэці. І на самай справе, цяжка было ўявіць, што ўвесь гэты куточак апрацаваны рукамі толькі двух чалавек. Для гэтага трэба было шмат упартай працы і нават творчасьці. Я ўспомніў, якімі пустымі і абыякавымі вачыма Сьцяпан глядзеў па свае ўладаньні... Наўрад ці ён адыгрываў у гэтай творчасьці галоўную ролю. На ўсім тут ляжала Марусіна пячаць, пячаць яе асобы і яе радзімы. Але ўсё-такі гэтага было недастаткова. Патрэбна была яшчэ чыясьці ўпартая сіла, чыесьці дужыя рукі...

    Постаць жанчыны зьнікла між ствалоў. Я выкурыў яшчэ папяросу і пайшоў у тым жа напрамку, зацікавіўшыся гэтым невядомым трэцім насельнікам хутара.

    Неўзабаве перада мной мільганула лясная высечка. Ворыва густа чарнела тлустымі барознамі, і трава астраўкамі зелянела толькі ля вялікіх, яшчэ не выкарчаваных пнёў. За вялікім кустом, непадалёк ад мяне, тлела вогнішча, на якім стаяў чайнік. Маруся сядзела напаўпаварота да мяне. У гэтую хвіліну яна распусьціла на галаве хустку і папраўляла над ёй валасы. Скончыўшы, яна пачала есьці. З ёй быў яшчэ хтосьці, але за кустом мне яго не было відаць.

    Адзін мой знаёмы, які лічыў, што ведае жанчын, зрабіў жартаўлівую заўвагу, што каханьне сялянкі лёгка распазнаць на тым, з кім яна ахвотней есьць. Гэтая заўвага раптам мільганула ў мяне ў галаве, калі я ўбачыў спакойны Марусін твар. З намі яна была дзікая і непрыступная; цяпер у яе позе, ва ўсіх яе рухах праглядала інтымнасьць і поўная свабода.

    Маё становішча міжвольнага сышчыка здалося мне не зусім зручным, і таму, адступіўшы некалькі крокаў па мяккім імху, я выйшаў на палянку ў такім месцы, дзе мяне адразу маглі заўважыць.

    Мае падазрэньні расьсеяліся адразу ж, як толькі, наблізіўшыся, я разгледзеў Марусінага субяседніка.

    Гэта быў чалавек, якому, нават пры вялікай фантазіі, цяжка было навязаць ролю саперніка ўдалага Сьцяпана. У той час як на апошнім усё было чыстае і можа нават франтаватае, — работнік увесь аброс гразьзю: пыл на твары і шыі разьмяк ад поту, рукаво бруднай кашулі было разадранае, пацёртая і завэдзганая аблавушка з аленевай скуры бесклапотна сядзела на яго галаве з пыльнымі валасамі, якія былі падрэзаны на лбе і спадалі на плечы, што надавала яму нейкі архаічны выгляд. Такімі малююць старажытных славян. Узрост яго вызначыць было б цяжка: сорак, сорак пяць, пяцьдзесят, а магчыма, і значна менш: гэта быў адзін з тых каржакаватых людзей. нібы пакрытых карою, праз якую не праб’ецца ні бляск маладосьці, ні цьмяная старасьць. Вочы выцьвілі, вылінялі ад сонца і непагадзі, яны слаба выдзяляліся на шэрым твары, і толькі прыгледзеўшыся, можна было заўважыць у іх іскру дабрачай хітрынкі.

    Дрэнныя якуцкія тарбазкі [* Тарбазкі — мяккія аленевыя боты (заўв. перакладчыка).] ён зьдзеў на час адпачынку, і велізарныя ступакі яго неяк няскладна тырчалі з-пад сініх дабавых [* Даб — танная кітайская тканіна (заўв. перакладчыка).] штаноў.

    — Хлеб-соль! — сказаў я і пакланіўся.

    Ён глядзеў на мяне некалькі сэкунд, не адказваючы, і потым сказаў:

    — Калі ласка, просім хлеб з намі есьці...

    — Можна прысесьці?

    — Сядай, месца не праседзіш.

    Маруся не зьвярнула па мяне ніякай увагі. Незнаёмы зачэрпнуў некалькі разоў лыжкай з гаршчка і, разгледзеўшы мяне з дзелавой цікаўнасьцю, спытаў:

    — З якіх месц будзеце? Расейскія?

    Я пазваў сваю губэрню.

    — Гэта што ж — пад Кіевам?

    — Ага.

    — За сьветам, — прамовіў ён і, адклаўшы лыжку, перахрысьціўся. — Дзякуй, гаспадыня.

    — А вы адкуль?

    — Мы? Мы калуцкія.

    — А тут даўно?

    — Тут... Ды ўжо, як табе сказаць, гадоў дзесяткі паўтара будзе.

    — Даўно! — вырвалася ў мяне міжволі.

    — А мне дык быццам і нядаўна. Пажывеш сам гадоў з пятак, а там і не заўважыш... Абвяшчалі, скажам, маніфэсты. Мне хоць зараз ідзі куды хочаш, хоць у Іркуцкую... Ды куды пойдзеш? Далёка!

    Мне зноў успомніўся Сьцяпан, які ўцёк з катаргі, прайшоў з Марусяй усю Сыбір, і я з міжвольным страхам паглядзеў на гэтага чалавека, які напамінаў абымшэлы пень, выкінуты хваляй на непрыветную водмель.

    Ён дастаў з кішэні капшук і піпку, потым узяў з папялішча гарачы вугаль, які, здавалася, зусім не пёк яму руку...

    — Куды пойдзеш? — сказаў ён, выпускаючы дым з рота, і мне стала яшчэ страшней ад безнадзейнасьці, якая згубіла нават сваю горыч. — Не, брат, трапіў сюды, тут і костачкі складзеш...

    Ён паглядзеў на мяне з-за клубоў дыму, і нейкая думка залягла дзесьці ў невядомай глыбіні яго шэрых вачэй.

    — Гэтакі ж вось Ермалаеў быў, калі мы з ім у далёкім улусе сустрэліся. Малады... Я, кажа, тут не зажывуся... Не зажыўся: цяпер ужо барада сівая...

    І ён зноў паглядзеў на мяне.

    — Вы гэта пра якога Ермалаева гаворыце? Пра Пятра Іванавіча? — спытаў я.

    — Ну, ну, знаёмыя, відаць?

    — Сустракаліся.

    Ён абапёрся сьпіной на пень і прыняў позу чалавека, які цешыўся з адпачынку.

    — Так... жылі мы з ім, — сказаў ён, успамінаючы нешта. — Душэўны чалавек. Ну! Дзівак... А не гаварыў ён пра мяне?

    — Не, не гаварыў...

    — Пра Цімоху?.. Як мы з ім ва ўлусе зямлю пачалі араць?

    — Не, не гаварыў. А вы раскажыце самі.

    — Расказаць табе?.. Бадай, яшчэ не паверыш...

    — Раскажы, — раптам ціха і сарамліва папрасіла Маруся...

    — Любіць,— сказаў Цімафей, усьміхнуўшыся ў Марусін бок. — Усё адно — казку ёй расказвай...

    Ён зацягнуўся махоркай, паглядзеў угору, дзе ціха гайдаліся вяршыні лістоўніц і плылі белыя аблокі, і сказаў:

    — Так... і праўда, што казка. Мо ў пашай вёсцы таксама не павераць, якія народы ёсьць у белага цара. Значыць... прыгналі мяне ў насьлег, у самы далёкі па акрузе. А Пётра Іваныч там ужо. Сядзіць... у юртачцы маленькай ды кніжку чытае.

    У вачах апавядальніка мільгануў ледзь прыкметны кплівы агеньчык.

    — Ну, я, вядома, рускаму чалавеку рады: “Добры дзень, кажу, ваша благародзьдзе”. Потым бачу: аблічча панскае. “Якое, кажа, я благародзьдзе. Такі ж, кажа, жыган, як і вы”.— Ну гэта, кажу, дзякую на добрым слове. А як вас велічаць? — “Пётра, кажа, Іваныч. А вас?” — А я, кажу, Цімафей, проста сказаць, Цімоха, справа мая мужыцкая.— “Не, кажа, нядобра гэтак...” Дзівак!.. Так і пайшло ў нас: я яму — Пётра Іванавіч... А ён мпе: Цімафей Авяр’янавіч!.. А генэралаў сын... Ну, добра. Напаіў мяне чаем, потым сеў на ароне [* Арон —лаўка ля нахіленай сьцяны юрты (заўв. перакладчыка).], глядзіць на мяне. Я на яго гляджу... “Што ж, кажа, цяпер мы з табой, Цімафей Авяр’янавіч, рабіць будзем?” — Не ведаю, кажу, Пётра Іванавіч. Каб конь, ды саха, ды насеньне, — зямлю б аралі, што ж яшчэ! Ды, бач, няма нічога. Калом яе не ўскалупаеш, пяском не засееш.— “Гэта яшчэ, кажа, нічога. Пра каня і гаворкі няма, саху, пэўна, таксама — хоць далёка — дастанем. Ды я зроду не араў”.— Гэта, кажу, нічога. Ты не ўмееш, я ўмею. Уродзіць бог, абодва сытыя будзем. Зямлі, бач, багата, зямля, я паглядзеў, добрая.

    У гэты час здалёк данёсься гук выстралу.

    — Пастрэльвае твой... гаспадар, — сказаў Цімоха з гумарам, зьвярнуўшыся да Марусі. Мне падалося, што па твары маладой жанчыны прайшоў нейкі цень.

    — Ну, — працягваў Цімафей, — купіў ён каня, за сашніком ды за лемехам за дзьвесьце вёрст зьлётаў. Зрабіў я саху, выбралі месца над лесам. Тут лес добры, салодкі... Ля сасны, брат, адразу табе скажу, ніколі не ары, таму — сасновая іголка едкая. А лісьцьвень шмат саладзейшы... Паехаў мой Пётра Іваныч па пасеньне да скапцоў, а тут якраз і шарахні дожджык ды ц-ё-ёплы. Сьнег умомант зьела, пайшла з зямлі трава. Так і лезе, быццам на дражджах. Ну, думаю: калі так, то, відаць, чакаць няма чаго. Памаліўся ды на досьвітку выехаў а сошкай... Налі ты мне, гаспадыня, яшчэ кубачак.

    Мар’я наліла ў кубак густога духмянага чаю, падала Цімафею і адразу ж утаропілася ў яго сваімі дзіўнымі чорнымі вачыма. Цімафей выліў чай на сподачак і паставіў на траву, побач з сабой.

    — Папацеў я гэты дзень парадкам, — працягваў ён, — зямліца зроду не араная, конь якуцкі дзікі, не надта па ім паарэш: ледзь зазяваўся, ён ужо наровіць матануць у лес, ды і з сахой. Вядома: якія гаспадары, такая і жывёла. Ну, аднак, абламаў я яго: рукі лейцамі ледзь з плячэй не выцягнуў, а ўсё-такі да вечара з чвэрць дзесяціны ўспароў. Паглядзеў на ворыва, — сэрца ў грудзях зарадавалася: значыць, пасобіў бог у пустыні ральлю ўзараць. Ляжыць палоска на ўзлобку — аксаміт... Аднак пара прыйшла і канчаць. Справа суботняя: у нашай вёсцы, напэўна, ужо і вячэрню звоняць. І вось што, братка ты мой, цуд, дый годзе: толькі я гэта падумаў, чую — і праўда звоняць. Раз, другі, трэці... гэтак вось з-за лесу даносіць, — звон, каб я здаровы быў. Зьняў я шапку, лоб перахрысьціць, ды раптам і ўспомніў: сіла сьвятая з намі. Ды тут жа і царквы вёрст, лічы, на пяцьсот, няма!..

    З Марусіных грудзей вылецеў доўгі ўздых.

    — Ну, кончыў усё-такі, прыехаў дамоў. А жытло наша, табе сказаць — юртачка, недалёка была за пералескам, з вярсту не болей ад ворыва. Пад’яжджаю,— а ля маёй юрты два высокія якуты сядзяць. Коней да дрэва прывязалі, самі па бервяне гутараць, чакаюць. Раней таксама тут усё круціліся. Я, значыць, ару, а яны, вушастыя, вакол рыскаюць ды глядзяць. Ну, мне быццам і нічога: не на разбой выехаў, на ворыва. Глядзі, каму ахвота. Пад’ехаў, усе як трэба, вітаюцца, я таксама. Клічуць на муняк (сход) да таёншы. Сказаць вам па парадку, дык была ў нашым улусе за начальніка баба, па-іхняму таёнша, удава радовіча багатыра. Ну, язва! Усё, значыць, што мы ні робім, ёй вядома. Я баразну закончыў, другую вяду, а ёй ужо ўсё расказалі. І, значыць, кліча мяне да сябе. Добра, мне што: кліча, трэба ісьці. Раніцой, сьвята ж, кашулю чыстую падзеў, іду да яе, таму што ўсё-такі, як бы там ні было, начальніца лічыцца. Прыходжу. Вакол юрты коней прывязана багата. Сама на дварэ сядзіць... Пакланіўся я, стаў убаку: што, маўляў, будзе. Забалбаталі яны па-свойму, нічога, няхай на іх ліха, не зразумееш. Потым гукае мяне бліжэй.

    — Ты, — кажа, — нюча (рускі), што гэта рабіць задумаў?

    — Ну, маўляў, вядома што: зямлю ару. Значыць, я ёй кажу па-свойму, па-руску, а стары якут перакладае.

    — Не мажы,— кажа,— ты гэтага рабіць. Мы, — кажа, — хоць пра гэта чулі, але, аднак, у нашых краях не дазволім.

    — Як жа, — я кажу, — не дазволіце? Калі нам зямля адведзена, то, значыць, я ёй гаспадар, глядзець мне на яе, ці што?

    — Зямлю, — кажа, — мы табе адвялі для божай справы: касі, што бог сам на ёй уродзіць, а псаваць не мажы.

    Вось і падумайце, якое іхняе разуменьне! Ну, аднак, бачу, стаяць вакол радовічы, чакаюць, што іхняй бабе руські чалавек можа ад сябе адказваць.

    — Гэта, — я кажу, — вы вельмі няправільна тлумачыце, таму што бог наказаў працаваць.

    — Працуй, — кажа. — Мы таксама, — кажа, — без працы не жывём. Калі ўжо так, то згодны мы табе даць карову і другую з бычком, значыць, для разводу. Касі сена, кармі жывёлу, спажывай малако і ялавічыну. Толькі граху, — кажа,— у нас гэтага не заводзь.

    — Які грэх? — кажу.

    — Як жа, — кажа, — не грэх? Бог, — кажа, — наканаваў так, што на табе, напрыклад, зьверху скура, а пад ёю кроў. Так?

    — Так, маўляў, гэта правільна.

    — Калі табе скуру зьняць ды ў нутро пакласьці, а вантробы, напрыклад, вывернуць наверх, ты што скажаш?

    — Гэтага, — кажу, — вы нада мной, руськім чалавекам, не можаце ніяк...

    — А ты, — кажа, — што над зямлёю робіш? Вы, — кажа, — руськія людзі, хітрыя — бога не баіцёся... бог, значыць, зрабіў так, што трава расьце наверсе, чорная зямля ўнізе і карэньні ў зямлі. А вы, — кажа,— божую справу навыварат зрабілі: карэньне ўгору, траву закопваеце. Зямля схварэе, травы радзіць нам не будзе, як жыць тады? — Вось бачыш ты, куды павярнула! Гавары ты з імі, з паганцамі. Калі б я грамату ведаў... Пасьля ўжо мне сьвяшчэньнік сказаў: “Ты б, кажа, ім ад пісаньня: у поце твару свайго здабывай хлеб. А адкуль хлебу быць, калі зямлю не араць”. Бач: на ўсё слова ёсьць, ды не заўсёды яго ўспомніш... Так вось і я, на той выпадак нічога не мог насуперак сказаць, зьбіла мяне ведзьма словамі. “Мне, кажу, з вамі і гаварыць не трэба: таму вы не тыя словы выказваеце... У вас свой клімат, значыць, якуцкі, у мяне клімат руські. Я ад свайго клімату не адстану, і Пётра Іванавіч таксама”. Прызнацца, трохі зазлаваў я ў той час, бо прыкра. Сэрца загарэлася, галоўнае, што адказаць не магу. Патузаў сяго-таго як сьлед, дарма што багата іх было. “Вось, кажу, падлюгі вы, погань лясная! Колькі вас ні ёсьць, выходзь!” Вядома, народ не хлебны: малако, ды мяса, ды рыба тухлая. А ў нас з Пётрам Іванавічам хлеб усё-такі не пераводзіўся. Хлебнаму чалавеку — дзесяць на адну руку...

    — Ну, і што ж?

    — Ну, параскідаў, пайшоў. Думаю — жыцьцё палажу, а ад свайго, значыць, клімату не адступлюся. Толькі б Пётра Іваныч хутчэй вярнуўся. Прыйшоў дамоў, каня напаіў-пакарміў, богу на сонейка памаліўся, спаць лёг раней, сякеру ля сябе на ўсякі выпадак паклаў... Ну, праўду скажу: ноч амаль усю не спаў: толькі задрамаў, — падасца што-небудзь... быццам крадзецца нехта... Адзін жа — вакол лес дрымучы... прытым яшчэ, як усё-такі акрывавіў я аднаго, другога, дык як бы, думаю, з гэтага выпадку граху не зрабілі... Канцы таксама схаваць нядоўга. Прыедзе мой Пётра Іваныч, дзе, маўляў, Цімафей сьвет Авяр’янавіч мой... А Цімохі — агу! — і сьлед прастыў.

    Ён спыніўся, каб адпіць чаю. Відаць было, што ўласнае апавяданьне разварушыла Цімоху. Вочы яго загарэліся, твар стаў больш далікатны і разумны... У кожнага з нас ёсьць свой слаўны пэрыяд у жыцьці, і цяпер Цімафей разгортваў перад намі сваю гераічную паэму.

    Мой позірк выпадкова ўпаў па Марусю. Яна як быццам застыла ўся ў хваляваньні і чаканьні.

    — Ледзь сонейка дачакаўся, — працягваў Цімафей. — Ну, абаднела, выкацілася сонейка, устаў я, памаліўся, каня папаіў у возеры, запрог. Выяжджаю з-за лесу, да палоскі сваёй... Што гэта за дзіва: ворыва майго, браткі, як не бывала.

    З Марусіных грудзей вырваўся працяжны ўздых, амаль стогн... Яе твар выказваў незвычайнае, амаль пакутніцкае спачуваньне, і мне міжволі ўспомнілася... Дэздэмона, якая слухала расказы Атэла пра яго прыгоды сярод варвараў. Цімафей, з нечаканым для мяне інстынктам апавядальніка, спыніўся, пакалупаў у піпцы і прадаўжаў, зацягнуўшыся:

— З намі сіла сьвятая! Дзе ж палоска мая? Заблудзіў. ці што? Ды не: мясьціна знаёмая і прыкол стаіць... А ворыва майго няма, і на ўзлобку трава аказваецца зялёная... Не інакш, думаю, чары. Нашаманілі, праклятая парода. Таму — шаманы ў іх, сам ведаеш, паскудныя жывуць, сіла ў д’яблаў вялікая. Навешае вупраж сваю, агонь у юрце патушыць, як ударыць у бубен, пойдзе вар’яцець ды гукаць, тут да яго нечысьць гэтая з-за лесу зьлятаецца.

    — Маты божая! — прастагнала Маруся.

    Цімафей, задаволены, паглядзеў на яе, і яго шэрыя вочы яшчэ больш заіскрыліся...

    — Перахрысьціўся я, пад’яжджаю ўсё-такі бліжэй... Што ж ты думаеш: яна, значыць, цётка гэта, ноччу з нядзелі на панядзелак народ з усяго насьлегу зьбіла... Я сплю, нічога не думаю, а яны, паганцы, да золку над маёй палоскай завіхаюцца: усе барозны як ёсьць, рукамі назад перавярнулі: травой, разумееш ты, угору, карэньнем ўніз. Здалёк як ёсьць лугавіна. Прытаптаная толькі.

    Маруся засьмяялася. Сьмех яе быў рэзкі, звонкі, перарывісты і непрыемна хваравіты. Некалькі разоў яна неяк дзіўна ўсхліпнула, стараючыся ўтрымацца, і, гледзячы на нэрвовую сутаргу яе твару, я зразумеў, што ўсё перажытае нялёгка далося гэтай маладжавай прыгажуні. Цімафей зірнуў на яе з нейкай паблажлівай увагай. Яна ўся пачырванела, ускочыла і, сабраўшы посуд, хутка пайшла ў лес. Яе стройная постаць пасьпешліва, быццам уцякаючы, мільганула між ствалоў. Цімафей правёў яе ўважлівым позіркам і сказаў:

    — Э-эх, Мар’я, Мар’я! Пайшла цяпер... зашыецца куды-небудзь, у самую глухмень.

    — Чаму? — спытаў я.

    — Што ты! Нельга сьмяяцца ёй. Як засьмяецца, то потым плакаць. Аб зямлю іншы раз б’ецца... Ці сурочыў хто, бог яе ведае.

    Я не мог разабраць, ці то спачуваньне чулася ў яго тоне, шкадаваньне ці абыякавая пагарда да сурочанай бабы. І сам ён здаваўся мне невыразным і дзіўным, хоць ад яго няхітрага расказу пра палоску, узараную ўдзень і над якой усю ноч завіхаліся цёмныя дзікунскія постаці, на мяне дыхнула чымсьці былінным... Што гэта за чалавек, думаў я міжволі: герой своеасаблівага эпасу, які сьвядома адстайвае вышэйшую культуру сярод ніжэйшай, ці аўтамат-араты, гатовы пры ўсіх умовах узяцца за сваю простую справу?

    Некалькі хвілін я варочаў у галаве гэтае пытаньне, але адказу неяк не знаходзіў. Толькі лёгкі працяглы і быццам мэталічны тайговы шолах гаварыў аб нечым, нешта абяцаў, але замест адказу навяваў забыцьцё і ціхую дрымоту. І Цімохава асоба была для мяне без усялякага азначэньня...

    — Цімафей,— зьвярнуўся я да яго пасьля маўчаньня. — Што ж, пасьля гэтага вы кінулі гаспадарыць?

    — Дзе кінуць. Хіба можна, каб кінуць... Узаралі зноў, забаранавалі, я і ружжом пагражаў. Ну, усё-такі перамаглі, праклятая сіла. Галоўная справа, — засядацеля купілі. Перавялі нас з Пётрам Іванавічам у другі ўлус, бліжэй да горада. Тут яшчэ так-сяк, жылі гады два...

    У вачах яго зноў засьвяціўся насьмешлівы агеньчык, і ён сказаў пасьля кароткага маўчаньня:

    — Потым разышліся. Не выйшла, бач ты, у нас нічога. Я яму, значыць, кажу: — Ты, выходзіць, Пётра Іванавіч, гаспадар, я работнік. Пакладзі жалаваньне. — А ён кажа: “Я на гэта не згодны. Мы, кажа, будзем таварышы, усё папалам”.

    — Ну, і што ж? — спытаў я з цікавасьцю.

    — Ды што: кажу — не выйшла.

    Ён паглядзеў перад сабой і загаварыў адрывіста, як быццам гісторыя яго адносін да Ермалаева не накінула ў ім цэльнага і асэнсаванага ўражаньня...

    — Аддаў Івану цёлку... шасьці месяцаў. Я кажу: — Ты гэта. Пётра Іванавіч, пашто цёлку аддаў? — “Ды ў яго ж, кажа, няма, а ў пас тры”. — Добра, — я кажу. — Няхай у нас тры. Мы гадавалі... Ён сабе хай нажыве! — Злуецца! “Ты... кажа... мужык, значыць, храсьянін. Павінен, кажа, разумець”. — Ну,— я кажу,— ты, Пётра Іванавіч, вучоны чалавек, а я цёлку аддаваць не згодзен... — Пайшоў ад яго... Да князя ў работнікі наняўся...

    — А за што вы сюды трапілі? — спытаў я, бачачы, што гэтая тэма, відаць, вычарпана.

    — Мы? — Ён зірнуў на мяне з адценьнем недаўменьня, як чалавек, якому цяжка перавесьці ўвагу на новы прадмет гаворкі. — Мы, значыць, па сваёй справе, на храсьянскай. Галоўная прычына з-за зямлі. Ну, і зноў, бач ты, сварка. Яны, значыць, так: грамада, значыць, гэтак. Губэрнатар выяжджаў. — Вы, — кажа, — тэрміны прапусьцілі... — Мы кажам: “Зямля гэта наша, дзяды аралі, каго хочаш спытай... Навошта нам тэрміны?” Нічога не прымае, ніякіх, значыць, рэзонаў...

    — Жонка, дзеці засталіся ў вас на радзіме?

    — Вось бачыш ты. Жонка, значыць, памерла ў мяне першым дзіцем. Дачку бабуля ўзяла. Грамада, значыць, і кажа: “Ты, Цімоха, чалавек, выходзіць, вольны”. Ну, яно і гэта самае... і сышлося вось.

    Ён, відаць, не хацеў удавацца ў дэталі, хаця і без расказу справа была зразумелая. Грамада, бясьсільная перад фармальным правам, вырашыла зьвярнуцца да “сваіх сродкаў”. Цімафей быў выканаўцам... Чырвоны певень, замах на казённыя межавыя знакі, магчыма, удар калом “пры выкананьні абавязкаў”, магчыма, выстрал з цёмнага саду ў асьветленае акно...

    — Вы, значыць, трапілі сюды з-за грамады, — сказаў я.

     — Во-во... выходзіць, што з-за грамады... Бачыш ты вось.

    — А грамада вам не памагае ў ссылцы? Ён паглядзеў на мяне з недаўменьнем.

    — Грамада? Ды, я думаю, нашы і не ведаюць, дзе мая галованька.

    — Ды хіба вы лістоў не пісалі?

    — Я, брат, непісьменны. У Расеі пісаў мне адзін чалавек, ды, відаць, не так што-небудзь. Не патрапіў... А адсюль і ліст, мусіць, не дойдзе. Што ты! За сьветам, братка мой. Гналі, гналі — вой, бог ты мой!.. Якія лісты! Гэта, гадоў з пяць, чалавек тут сустрэўся, ад нашай вёскі недалёкі. “Перадайце, кажа, Цімафею, дачку яго замуж выдалі!..” Праўда ці не... Я, брат, і не ведаю. Можа. дарма.

    Ён сядзеў побач са мной, завязваючы абутак, і гаварыў надзіва раўнадушна... Я глядзеў па яго збоку, і мне здавалася, што яго выцьвілыя ад сьпёкі і непагадзі шэрыя вочы зьлёгку пацямнелі. Нейкі час мы абодва маўчалі. Ці ён думаў пра далёкую радзіму, пра дачку, якая невядома за каго выйшла замуж, пра грамаду, якая не ведае, дзе цяпер “слабодны чалавек” Цімоха, што пацярпеў за агульную справу. Магчыма, цяпер ніхто, нават родная дачка, не ўспамінае пра яго ў роднай вёсцы, дзе такія ж Цімохі ў гэтую самую хвіліну таксама ходзяць за сваімі сошкамі на сваіх палосках. І хто-небудзь арэ Цімохаву палоску, якая даўно ўжо ўраўнялася ў грамады, як выроўніваецца круг на вадзе ад кінутага каменя... Быў Цімоха, і няма Цімоха... Хіба толькі ў старой маці часам зашчыміць сэрца і сьляза пакоціцца з вачэй. І то наўрад: старая, напэўна, на цьвінтары...

    — Во, — сказаў ён, памаўчаўшы. — Грашым, грашым... А ці багата зямлі і трэба? Усяго, братка, тры аршыны.

    Я зразумеў, што для Цімохі не было суцяшэньня і ва ўсьведамленьні, што ён пацярпеў за агульную справу: грамада заставалася грамадой, зямля зямлёй, грэх грахом, яго лёс ні ў якой сувязі ні з якімі вялікімі справамі не быў...

    І зноў невыразны лясны звон засланіў для мяне больш-менш пэўныя ўражаньні.

    — Так і жывяце ўсё? — спытаў я праз колькі хвілін.

    — Так вось і жыву чужынцам у работніках.

    — Няўжо нельга было за столькі часу наладзіць сваю гаспадарку?

    Ён пачухаў галаву.

    — Яно, скажам, гэта самае... Проста сказаць табе... можна... І ажаніўся б. Ды, бач ты, слабасьць маю. Грошай няма, то і нічога. А з грашыма гора...

    Ён вінавата ўсьміхнуўся.

    — Чацьвёрты год у Мар’і жыву. Хлеб ем, што трэба яна купіць... Не пакрыўдзіць... Не баба — золата! — дадаў ён, раптам ажыўляючыся. — Дарма што сурочаная... Каб гэту бабу ды ў іншыя рукі...

    — А Сьцяпан?

    — Што Сьцяпан! Вунь, чуеш, пастрэльвае. Гэта па ім. Птушку табе ўлёт саб’е, на возеры падпільнуе, пакуль дзьве-тры ў рад выплывуць, — адной кулькай і зьніжа... Праўда!

    Ён засьмяяўся, як дарослы чалавек, што расказвае пра свавольствы дзіцяці.

    — Вухарэз, што і казаць. За гэту хватку і сюды трапіў. З катаргі ўцёк, шасьцёра буратаў напалі, — сам ад іх адбіўся, вось ён які. Воін. Ці ж яму зямля, братка, у галаве? Яму б з Абрашкам з Ахметзянавым змовіцца, яны б дроў наламалі, нашумелі б да мора, да акіяна... Або калі б на капальні... На капальнях, кажа, я ў адзін дзень чалавекам стану, усё ваша дабро прадам і выкуплю... І праўда, — даўно б яму на капальнях ці ў астрозе быць, калі б не Мар’я.

    Ён памаўчаў і праз некаторы час дадаў цішэй:

    — Вянчацца хочуць... Усё яна, Мар’я, прыдумляе. Яны, дапусьцім, быццам як павянчаныя.

    Крывая зьняважлівая ўхмылка мільганула на яго твары, і ён працягваў:

    — Вакол ракітавага кусьціка, відаць... Ну, ёй гэтага, бачыш ты, недастаткова, жадае ў папа.

    — Дык жа ён бадзяга!

    — Во-во: няпомнішчы, імя-званьне не гаворыць. Яна тое ж самае. Ну, дык жа... не Расея. Ведаеш сам, які тут край. Глядзі, за бычка і перавянчае які-небудзь.

    Ён асуджальна ўздыхнуў і паківаў галавой.

    — А ўсё Мар’я... Не хочацца абы-як, хочацца па-добраму... Ну, ды нічога, я ёй кажу, у вас не выйдзе... Хоць вянчайся, хоць не вянчайся, толку ўсё роўна ніякага!..

    Чуеш, зноў выстраліў...

    — А вы, Цімафей, не любіце Сьцяпана, — сказаў я.

    Ён як быццам не зразумеў.

    — Што мне яго любіць? Не краса дзеўчына... Па мне, што хочаш... Хоць з чатырох канцоў заімку запалі...

    І, абуўшыся, ён устаў.

    — Нутра сапраўды няма... чалавек ненатуральны. Працаваць возьмецца, то і глядзі, каня скалечыць. Здаровы, чорт. Варочае, як мядзьведзь. Потым кіне, стоміцца... Ра-бот-нік!

    Ён панізіў голас і сказаў:

    — Гэта Абрашка-татарын прыяжджаў. Яна яго вілкамі з хаты... А потым паехаў я на балота мох браць, гляджу: ужо яны ўдвух, Сьцяпашка з татарынам, па стэпс ўюцца, гуляюць... Коней мяняць хочуць. А ў Абрашкі і конь, я думаю, крадзены.

    Праз некалькі хвілін ён ужо хадзіў за сахой, старанна налягаючы на ручку.

    — Ну, ну, не бойся, — заахвочваў ён каня, — вылазь, мілая, грабіся... Н-не, брэшаш, — пярэчыў ён камусьці, з сілай налягаючы на саху, калі які-небудзь моцны, не гнілы яшчэ корань імкнуўся выкінуць жалеза з баразны. Дайшоўшы зноў да мяне, ён раптам увесь зазьзяў радаснай усьмешкай.

    — Пашанічку на той год пасеем. Глядзі, якую пашанічку выгане...

    Ён увесь зьмяніўся. Відаць, у гэтай ідэі патанулі для яго ўсе горкія ўспаміны і трывогі, якія я разварушыў сваімі пытаньнямі... І зноў ён пайшоў ад мяне сваёй баразной, ласкава пакрыкваючы на каня... Скрыпела саха, чуўся трэск карэньняў, якія рвала жалеза, і стыхійны гоман лесу прымешваўся да маіх думак пра Цімоху, падказваючы нейкія свае незразумелыя словы.

    Ля выхаду з лесу, на самай паляне, позірк мой затрымала дзіўная маладая лістоўніца. Некалькі гадоў назад дрэўца, відаць, перанесла нейкі гвалт: магчыма, нейкі вораг паклаў свае лічынкі ў стрыжань — і рост дрэва скрывіўся: яно выгнулася дугой, згорбілася. Але потым, пасьля некалькіх гадоў барацьбы, тонкі ствол зноў выпрастаўся, і далейшы рост ішоў ужо бездакорна ў ранейшым напрамку: унізе ападалі сухія галінкі і сукі, а ўверсе, над загібам, буйна і прыгожа разраслася густая зялёная карона.

    І мне здалося, што я зразумеў ціхую драму гэтага кутка. Такім жа імкненьнем паламанай жаночай душы трымаецца ўвесь гэты маленькі сьвет: яно вее над гэтай напаўмаларускай хацінкай, над гэтымі чэзлымі градкамі, над маладзенькай бярозкай, якая ціха калыша галінкамі над самай страхой (бярозы растуць тут рэдка — і яе, відаць, перасадзіла сюды Маруся). Ім жыве вечны работнік Цімоха, і яно стрымлівае шалёнае Сьцяпанава маладзецтва.

                                                                  IV. БЕЛАЯ  НОЧ

    Матава-белая, сьвежая ноч ляжала пад лугамі, возерам і соннай хацінкай, калі я раптам прачнуўся на сене.

    — Вы не сьпіце? — спытаў у мяне таварыш.

    — Нядаўна прачнуўся.

    — Нічога не чулі?

    — Не, а што?

    — Мне падалося, быццам хто плакаў. Відаць, гаспадыня.

    — Можа, вам здалося?

    — Наўрад. Гэты Сьцяпан, відаць, зух. Як па-вашаму?

    — Вы з ім былі даўжэй, чым я. Я толькі і чуў яго апавяданьне.

    — Бадзяжная ідылія, — сказаў ён саркастычна. — Вы ўжо, канечне, запісалі... Хацеў бы я ведаць, ці ёсьць тут хоць слова праўды!

    — Чаму?

    — Ну, ды я ведаю: у вас яны ўсе “іскру праяўляюць”. Вось і гэты таксама з іскрай, напэўна.

    Ён прыўстаў і паглядзеў на Цімоху, які ляжаў побач, забіўшыся тварам у сена, хроп і ўздрыгваў, нібы ў агоніі. Відаць, гэтае храпеньне не давала спаць майму таварышу і, здаецца, разбудзіла і мяне. Павінен прызнацца, што і ў позе Цімохі, і ў яго волатаўскім храпеньні мне таксама бачылася ў гэтую хвіліну нейкая сьвядомая, самазадаволеная нахабнасьць, як быццам насьмешка над нашай нэрвовай далікатнасьцю.

    У тоне майго таварыша я ўлавіў знаёмую ноту. Бязьлюдны край і пастаяннае абмежаванае акружэньне, без сваяцкіх і жывых інтарэсаў, разьвіваюць асаблівы, хваравіты настрой. Разнастайнасьць чалавечай асобы разгортваецца толькі насустрач разнастайнасьці асяродзьдзя: без гэтага яна застойваецца і блякне. У такім настроі бародаўка на шчацэ пастаяннага таварыша, знаёмы тон яго голасу, надта добра вядомыя меркаваньні выклікаюць глухую нядобразычлівасьць, нават злосьці”. Прыпадкі глыбокай іпахондрыі — спэцыфічная хвароба бязьлюдных месц, — і мы, па ўзаемнай дамоўленасьці, стараліся не трывожыць адзін аднаго ў такія хвіліны.

    Таму, не гаворачы ні слова на саркастычныя заўвагі таварыша, які звычайна ставіўся да людзей вельмі дабрадушна і паблажліва, я зьлез з сена і накіраваўся да коней. Яны хадзілі ў загародцы і раз-пораз паварочваліся да вады, над якой, выціснутая ранішнім халадком, вісела смуга туману. Качкі зноў сядзелі кучкамі на сярэдзіне возера. Часам яны парамі прыляталі з дальняй рэчкі і, ляснуўшыся ля таго берага, працягвалі тут свае начныя містэрыі...

    Я пусьціў коней да вады. Яны зайшлі ў возера па круп і прагна пілі, часам пырскаючы вадой, нібы сьвядома цешыліся яе мноствам. Часам яны падымалі храпы і ў цішы белай ночы пачыналі да нечага прыслухоўвацца. Я таксама міжвольна прыслухаўся. З-над ціхага шолаху тайгі ледзь чутна прабіваўся нейкі працяжны далёкі звон... Па меры таго як чуйнае вуха лавіла яго, ён набываў усё больш пэўныя, хоць і падманлівыя формы: то быццам мерна зьвінеў знаёмы з дзяцінства звон у родным горадзе, то гудзеў фабрычны сьвісток, які я чуў са сваёй студэнцкай кватэры ў Пецярбургу... А за імі ішоў цэлы шэраг такіх жа прывідаў-гукаў, якія дзіўна трывожылі душу нейкім шчымлівым успамінам.

    Хацінка ціха спала, тайга спакойна варушылася і ўздыхала. І раптам нейкае жудаснае па сваёй канкрэтнасьці адчуваньне — несьвядомы вывад з учарашніх уражаньняў — паўстала ў маёй сьвядомасьці... Што чуецца жыхарам гэтага кутка ў галасах пустэльнай ночы ці калі завые зімовая мяцеліца? Якія здані шле ім гэтая чуйная, быццам насьцярожаная пустэльная цішыня? Куды яна кліча іх, да чаго вабіць, што абяцае? Ці ўдасца Марусі ўтрымаць завязь жыцьця гэтага пасёлка, ці праўда на баку ляканічнага Цімохі з яго пэсымістычнымі прадказаньнямі: усё гэта несапраўднае, зламанай душы ўжо не выпрастацца і чуйная варожасьць пустыні пераможа яе намаганьні?..

    У хаціне рыпнулі дзьверы. На парозе паказаўся Сьцяпан. Ён пастаяў некалькі сэкунд, паглядзеў на неба, потым ляніва пайшоў у лес, захапіўшы з сабой аброць. Праз некалькі хвілін пачуўся гулкі тупат, і Сьцяпан выехаў з лесу на буланым жарабку. Конь бег неяк капрызна і весела; пад’ехаўшы да берага возера, Сьцяпан саскочыў на бягу, і напаіўшы каня, прывязаў яго да загарадзі. Калі потым ён зноў падышоў да берага, вочы яго былі цьмяныя, як быццам нечым засланыя. Ён спыніўся і стаяў пад вадой моўчкі і нерухома. Відаць, яго таксама захапілі таемныя галасы пустэльнай ночы. Праз хвіліну ён уздрыгнуў, быццам ад холаду...

    — Халаднавата! — сказаў я, каб прыцягнуць яго ўвагу.

    Ён азірнуўся, але як быццам нават не адразу заўважыў мяне. Потым гэтак жа машынальна падышоў і сеў побач са мной па бервяне. Мне падаўся ён дзіўным, як быццам нават хворым. Учора ў ім было ажыўленьне чалавека, які нацягнуўся насустрач новаму знаёмству. Цяпер ён пакорліва, бяздумна аддаваўся нейкаму ўнутранаму настрою...

    Па лясных вершалінах пайшоў гул ад перадранішняга ветру... Дрэвы спачатку загаварылі глыбокім хорам, потым гул рассыпаўся на асобныя галасы, пашаптаўся і пачаў сьціхаць.

    Сьцяпан павярнуўся ў бок лесу, як толькі што на мой голас.

    — Вецер, — сказаў ён з тым жа малаасэнсаваным выразам на твары і нечакана паглядзеў па мяне позіркам, поўным глыбокага смутку.

    — Сілы не стае, — сказаў ён з прылівам раптоўнай шчырасьці. — Паверце, ніякай магчымасьці маёй...

    — Што ж такое, Сьцяпан? — запытаў я з міжвольным спачуваньнем.

    — Выйдзеш на возера... усё гэтая тайга шуміць... Вакол пуста... Ды яшчэ во гэтыя праклятыя.

    З нечаканым шалам ён схапіў камяк сухой гразі і кінуў У туман над возерам. Там, быццам праз матавае шкло, відаць былі няясныя, павялічаныя птушыныя контуры. Калі камяк пляснуўся сярод іх, грузныя цені трохі заварушыліся ў туманным мроіве...

    Аднак рэзкі ўзмах і плёскат на возеры, відаць, трохі дапамаглі яму ачомацца. Ён зноў сеў і апусьціў галаву на рукі.

    — Цяжка тут жыць, пане...

    — Ну што ж, Сьцяпан. Вам бы па капальні.

    — Маруся не ідзе.

    — Ну, вы б на зіму ішлі, а летам зноў сюды... Зараблялі б там, і гаспадарцы падмога. А тут Маруся з Цімафеем управяцца.

    Ён павярнуўся на мяне і доўга пазіраў у вочы, быццам штосьці выпытваў.

    — Не, пане... Гэта нельга... Гэта ўжо значыць... кончана...

    Потым, памаўчаўшы, ён спытаў:

    — А Цімафея вы адкуль ведаеце?

    — Учора быў у яго на расчыстцы.

    — І Мар’я там была?

    — Была.

    — Ну-ну! Вы не глядзіце на яго, на Цімафея. Хлопец не просты...

    І зноў да мяне павярнуліся сьветлыя вочы на яшчэ больш пацямнелым твары. У іх цяпер выразна праступала нянавісьць. Я надумаў, што гэта тая ж знаёмая нам хвароба пустэльных мясьцін і абмежаванага людзкога кола... Толькі варожыя чары пустыні вельмі глыбока спустошылі буйную і моцную душу. У гэтую хвіліну з трох жыхароў заімкі да Сьцяпанавага настрою я адчуў найбольшую блізкасьць і сымпатыю.

    Зноў рыпнулі дзьверы, паказалася Маруся. Потым няўклюдная Цімохава постаць спаўзла па драбінах з сена. Маруся пачала даіць кароў, Цімоха запрог каня і прывёз на агарод вялізную бочку вады для паліўкі. Замыкалі каровы і цяляты, па заімцы пачынаўся дзень... Неба над горнымі вяршынямі слаба афарбоўвалася, але мы былі яшчэ ў даўгім цяні, які пакрываў усю раўніну... Акрамя таго, на небе разьвесілася тонкая рухомая смуга туману...

    Гадзіны праз паўтары мы выехалі з заімкі ўтрох. Сьцяпан ехаў з намі. Ля яго сядла віселі вялікія скураныя торбы — відаць, шлях яго быў няблізкі. Твар яго быў зноў спакойны, нават вясёлы.

    Даехаўшы да праежджай дарогі, ён паказаў нам наш напрамак, а сам навярнуў да ракі. Праз некаторы час мы ўбачылі на другім яе беразе невялікую цёмную кропку, якая ўздымалася па мелавых уступах стромага берага.

    — Чаго гэта яго панесла за Нелькан? — задумліва спытаў мой таварыш.

    — А вы ведаеце, што ён паехаў туды?

    — Ага. Кажа — да пана. Хлусіць, напэўна. Якія ў яго справы з панамі? Праўду сказаць, нешта падазронае ва ўсёй гэтай ідыліі.

    — Думаю, што вы памыляецеся, — сказаў я, не ўступаючы, аднак, у спрэчку. Мне ўспомніліся словы Цімафея пра Марусіна жаданьне. У тым баку, куды цяпер ехаў Сьцяпан, ляжалі далёкія якуцкія улусы, а потым — тунгуская пустыня, дзе няма ні цэркваў, ні прыходаў у нашым разуменьні. Дзе-нідзе толькі, у тайзе, стаяць наглуха забітыя каплічкі, якія адкрываюцца ў рэдкія прыезды сьвяшчэньнікаў. Гэтыя бадзяжныя пастары пастаянна аб’яжджаюць свой статак, расьсеяны па неагляднай прасторы, вянчаючы мужоў і жонак, у якіх даўно бегаюць дзеці, хрысьцячы падлеткаў і адпяваючы нябожчыкаў, косьці якіх даўно сатлелі ў зямлі. Аддаленасьць ад эпархіі і пастаянныя, узаконеныя звычаем адступленьні ад кананічных правіл робяць іх асабліва пакладзістымі да розных фармальных перашкод, і я падумаў, што, відаць, Сьцяпан накіроўваецца да такога папа, які прывандраваў, магчыма, да мяжы свайго велізарнага прыхода, каб задаволіць запаветнае Марусіна жаданьне.

    Цёмная кропка на горнай сьцяжынцы хутка зьнікла... Нашы коні зноў беглі каляінамі якуцкай дарогі, зрываючы сакавітую траву з лугавымі кветкамі...

                                                                          V. ВАЙНА

    Я нічога не даведаўся пра Сцяпанавы перагаворы з папом.

    Сьцяпан і Мар’я былі два разы ў слабадзе і спыняліся ў нас як знаёмыя. Сьцяпан на людзях ажыўляўся, Маруся была паранейшаму маўклівая і негаваркая. Год быў няўдалы, хлеб пабіла раньнімі замаразкамі, але ў Марусі ўсё ўрадзіла добра. Яе агуркі, якія яна саліла нейкім асаблівым спосабам, добра ведалі нават у горадзе, і здаралася — за імі прыяжджалі нарачныя казакі за паўтараста вёрст. Гэтаму не трэба дзівіцца: у гэтых далёкіх, рэдка населеных месцах адлегласьці зусім не палохаюць. Адзін амэрыканскі падарожнік на Сыбіры са зьдзіўленьнем расказваў у сваёй кнізе, як аднойчы ля Калымска яго дагнаў казак, якога паслаў губэрнатар, каб пачціва ўручыць яму партсыгар і круг марожанага мяса, забытыя ім на станцыі ў Якуцку. А ад Якуцка да Калымска больш за паўтары тысячы вёрст!

    Хаця, у асноўным, Маруся збывала свае прадукты паляку-гандляру, які сьпяшаўся даставіць іх на капальні. Справы свае яна вяла спакойна, дзелавіта і цьвёрда.

    — Крэмень-баба! — гаварыў пра яе гандляр, прычым у тоне яго чулася прыхільнасьць да прыгожай смуглянкі і павага да добрай гаспадыні.

    Сьцяпан без асаблівых спраў бадзяўся па слабадзе, заходзіў да татар і прыцэньваўся да коней, рабіў выгляд, што хоча памяняць свайго буланка. Іншы раз ён вяртаўся позна і трошкі нападпітку, але не п’яны. Наогул, я прыглядаўся да сваіх гасьцей і пытаўся ў сябе здзіўлена: няўжо тое, што белай ноччу мільганула перада мной на далёкім возеры, — толькі мая фантазія?..

    Між тым непрыкметна падыходзіла восень. Ужо са жніўня ранішнія маразы моцна сьціскалі зямлю. Да паўдня яна ледзь пасьпявала адтаць пад касымі сонечнымі промнямі, а ўжо на зьмярканьні яе зноў пачынала падмарожваць. Паветра было чыстае і празрыстае, гукі несьліся выразна, ясна, далёка, конскія капыты звонка стукалі па голай, але ўжо скаванай зямлі...

    У адзін з такіх дзён Марусіны і Сьцяпанавы калёсы зноў спыніліся ля нашых варот. Дзень быў халодны і ясны, акрамя таго, была субота, і па вуліцы відаць былі купкі татар. Насупраць нашага двара, на прызьбе, сядзеў мой сусед, татарын Абрашка, той самы, якога Маруся прагнала ад сябе вілкамі. Ён быў нападпітку і даволі зьедліва гукнуў Сьцяпана, калі той пачаў здымаць жэрдкі нашых варот. У татарскай фразе мне пачулася таксама Марусіна імя.

    Маладая жанчына захавала зьняважлівае маўчаньне. Па яе твару можна было падумаць, што яна нават нічога не чула. Але Сьцяпанаў твар раптам успыхнуў, бялявыя вусы і бровы выявіліся рэзка і непрыемна. Ён нічога не адказаў і пачаў заводзіць каня ў загарадку.

    Абрашка гучна засьмяяўся. Суседзі, што сядзелі побач, яго падтрымалі.

    Абрам Ахметзянаў быў чалавек па-свойму надзвычайны. Як і сам ён, так і жонка яго Гарыфа, якую, дарэчы, у слабадзе звалі Мар’яй, зусім не былі падобныя па манголаў. У яго быў круглы твар, вельмі смуглы, праўда, але з мяккімі правільнымі рысамі, і вялікія, ласкавыя, добрыя вочы... Яна ж уяўляла сабой тыповую рускую прыгажуню, трохі распаўнелую, з бойкім і, што называецца, “адчайным” позіркам. Абрашка кахаў яе да шаленства, але пра яе гаварылі, што яна часьцяком здраджвала яму. Аднойчы ноччу, нечакана вярнуўшыся дамоў, ён чамусьці страляў ля сваёй юрты. На другі дзень гаварылі, што футравая шапка нейкага Абдула Сабітуліна была прастрэлена шротам і што толькі густа вышытая цюбецейка ўратавала яго лысую галаву. Сабітулін быў багаты стары... Нейкі час ён баяўся хадзіць міма Абрамавай хаты, а аднойчы апошні, нечакана сустрэўшыся з ім па вуліцы, кінуўся на яго, як кошка. Старога Абдула ледзь вырвалі з рук разьюшанага Абрашкі. Але я бачыў Абрама і Мар’ю па трэці дзень пасьля стрэлу: яна трымала сябе з такім жа ўсьведамленьнем сваёй п’янкой, пажадлівай прыгажосьці, а ён глядзеў на яе такім жа пакорліва закаханым позіркам.

    Ён меў рэпутацыю самага адчайнага галаварэза і спрытнейшага злодзея. Я доўга не хацеў верыць гэтаму. Ён быў нашым бліжэйшым суседам і нярэдка аказваў мне і маім таварышам суседзкія паслугі. Прытым у вачах яго сьвяцілася такая прастадушная дабрыня, што я не мог прымірыцца з чуткамі пра яго подзьвігі. Толькі аднойчы, пасьля нейкага новага двухсэнсоўнага здарэньня з Мар’яй, ён піў некалькі дзён і пад вечар, узбуджаны і дзікі, прыйшоў да мяне.

    Нейкі час ён сядзеў на лаўцы, глуха стагнаў, хістаўся і пазіраў перад сабой мутнымі вачыма. Потым утаропіўся ў мяне і, нібы пазнаючы, дзе знаходзіцца, сказаў:

    — А! Вось гэта я ў каго! Так. Слухай, рускі, што я табе буду гаварыць.

    — Гавары, Абрам, што табе трэба?

    — Ад’яжджаеце ўвечар... прыяжджаеце ноччу. Дом кідаеце пуста...

    — Дык што ж?

    — Узялі ў вас што-небудзь татары?

    — Не...

    — Гарэлкі пастаў... Адну пляшку. Выпі, брат, з Абрашкам!..

    — Не, Абрам, — адказаў я як мог спакойна. — Гарэлкі я не пастаўлю.

    — Чаму не паставіш?

    — Ты сам ведаеш: мы да вас гарэлку піць не ходзім. Чаю, калі хочаш, завару, а адкупляцца ад вас мы не будзем.

    Абрамавы вочы нібы сталі сьвядомымі.

    — Што ты! Браце! — сказаў ён неяк горача. — Няўжо, крый бог, я па гэта. Абрам Ахметзянаў не каплюжнік... [* Каплюжнік — скнара, крыхабор. карысьлівы чалавек.] П’яны толькі Абрашка. Сэрца загарэлася... гарэлкі трэба... шмат гарэлкі трэба. А Мар’я, браце, не дае...

    Апошнюю фразу ён прамовіў нейкім жаласьлівым шэптам. Потым нечакана ўстаў, падышоў да мяне, паклаў руку мне на плячо і, моцна сьціснуўшы яго, наблізіў да мяне свой гарачы твар. Вочы яго былі такія ж добрыя, толькі сталі як быццам большыя і ў іх гарэла амаль захапленьне...

    — Што вы за людзі? — сказаў ён. — Я не ведаю, што вы за людзі... А я вось які чалавек... Ах, бр-раце!.. Калі б не Мар’я... даўно б я сабе катаргу зарабіў!

    Я быў зьдзіўлены глыбінёй і непасрэднасьцю гэтых слоў. Тут была і туга па рызыцы, і глыбокая некранутая ўпэўненасьць, што якія б там ні былі людзі і погляды, усё-такі найбольш варты той, хто сьмела носіцца па самых стромкіх жыцьцёвых кручах... А спатыкніся... адразу трапіш на катаргу.

    Толькі ў гэту хвіліну я па-сапраўднаму зразумеў Ахметзянава з усёй яго “нявіннай”, тут я не знайду іншага слова, злачыннасьцю... З гэтымі поглядамі Абрам вырас і зжыўся. Ён адчувае ў сабе сілы для буйной ролі ў роднай сфэры, а між тым даводзіцца траціць іх на дробныя подзьвігі баранты [* Баранта — набег з мэтай грабяжу, угону жывёлы.] і крадзяжу, у той час як яго імя магло грымець нараўне з імёнамі Нікіфарава і Чаркеса — добра вядомых у тыя гады на Лене сьпіртаносаў і выкрадальнікаў золата... Я зразумеў таксама, чаму Цімоха ставіў Сьцяпанава імя побач з Абрашкам... У жыцьці абодвух “бабы” адыгрывалі амаль аднолькавую ролю, і, як гэта часта бывае, Абрам Ахметзянаў ненавідзеў Сьцяпана за тое самае, за што, відаць, ненавідзеў і сябе...

    У гэты самы дзень Сьцяпан усё-такі зайшоў да Ахметзянава, які займаўся карчмарствам. Пайшоў ён туды, калі Мар’і не было, але яна раней вярнулася ад гандляра. На яе твары я заўважыў нейкую нэрвовую трывогу. Яна чакала, трывожна прыслухоўвалася і раптам уздрыгнула, калі з двара да нас данёсься глухі зьмешаны шум.

    Я выйшаў на двор і ўбачыў Сьцяпана. Незвычайна ўзбуджаны, ён шпарка ішоў ад Абрамавай хаты. Відаць, ён толькі што вытрымаў бойку з кучай татар, якія выскаляліся і сьмяяліся ўсьлед.

    Дайшоўшы да сярэдзіны вуліцы, ён павярнуўся і пагразіў кулаком.

    — Пасьмеяцеся вы ў мяне, пачакайце! — мармытаў ён, ужо зайшоўшы ў наш двор і не зьвяртаючы ўвагі на мяне.

    Не заходзячы ў хату, ён вывеў каня, які яшчэ не пасьпеў адпачыць, і пачаў запрагаць яго ў калёсы.

    — Куды вы так сьпяшаецеся, Сьцяпан? — запытаў я.

    — Трэба дамоў... Толькі вось каб сьнег не засьпеў. — Ён вачыма паказаў на неба.

    Я таксама паглядзеў угору. Ледзь пераваліўшы праз ланцуг спусьцістых узгоркаў на паўночным захадзе, да нас паўзло цяжкое сьвінцовае воблака. Яно было аграмаднае і нечаканае сваёй адзінотай на халодным і ясным небе. Рэзка акрэсьленае ўгары, нібы сьпіна велізарнай жывёліны, яно спусьціла ўнізе некалькі цёмных адросткаў, якія ціха, злавесна варушыліся, апускаючыся ўсё ніжэй, быццам нейкая пачвара перабірала гіганцкімі шчупальцамі. Але што было яшчэ больш дзіўна, воблака, уздрыгваючы, быццам губляючы сілы ў сваім палёце, паўзло зусім нізка над зямлёй і гатова было ўпасьці па слабаду ўсёй сваёй грузнай масай...

    Слабаджане ўжо зьвярнулі на яго ўвагу. У юртах ляпалі дзьверы, людзі з цікаўнасьцю і трывогай выбягалі на вуліцу. Між іншым, абарыгены глядзелі на неба даволі спакойна, але татары, і асабліва кіргізы, хваляваліся, гучна і трывожна перагаворваліся. Прыдуркаваты кіргіз, які жыў непадалёку, прыцэліўся з ружжа і стрэліў...

    Воблака, уздрыгваючы і нібы з напружаньнем, раскінулася ўжо пад крайнімі юртамі слабодкі. Вакол усё пацямнела і паблякла. Усе прыціхлі, калі над нашымі галовамі, ціха хвалюючыся і варушачыся імглістымі адросткамі, прапаўзла цёмна-сьвінцовая, з апалавымі прасьветамі туманная пачвара, гатовая, здавалася, зачапіцца за стрэхі аціхлай слабодкі... Праз некалькі хвілін яна пранеслася над ракой. Шчыльныя абрысы хмары закрылі скалы і лясы горнага берага... Калі хмара зьнікла за грэбнем — па ўступах, нібы намаляваныя гіганцкім пэндзалем, бялелі густыя палосы сьнегу...

    Я ачнуўся быццам пасьля дзіўнага сну... Над слабодкай зноў іскрыліся апошнія промні скупога асеньняга сонца... Людзі яшчэ хваляваліся, гучна абмяркоўваючы значэньне дзіўнай праявы. У дзьвярах нашай хаты стаяла Маруся з памярцьвелым, спалоханым тварам... Мне зноў падалося, што яна пастарэла і зьмянілася... Убачыўшы, што Сьцяпан запрог каня, яна хуценька сабрала свае хатулі і, не разьвітваючыся, не гледзячы на мяне, быццам саромелася паказаць свой твар, выйшла з хаты і села на воз.

    Я паспрабаваў быў спыніць іх. Мой таварыш на нейкі час выехаў, у юрце было даволі прасторна, а я адчуваў сябе адзінокім, але Сьцяпан адмовіўся наадрэз.

    — Не, пане! — сказаў ён, выводзячы каня. — Цяпер пачнуцца мяцеліцы, пара цёмная... А я, дарэчы, з татарамі тут распляваўся...

    Ён выцяў каня і, праехаўшы па шырокай вуліцы, спусьціўся з лугу. Там мне яшчэ нейкі час быў відзён воз з дзьвюма цёмнымі постацямі, якія паступова патаналі ў сутоньні...

    А пара сапраўды пачыналася цёмная. Восень крута паварочвала на зіму; штогод у гэты сэзон паміж зімой і восеньню ў тых месцах дзьме жорсткі вецер. Бурныя ночы напаўняюцца холадам і моракам. Тайга бесьперастанна крычыць; у лугах шалёна носяцца слупы сьнежнага калючага пылу, то пакрываючы, то зноў агаляючы мёрзлую зямлю.

    І разам з цемрай, з бурамі і завеямі ў слабадзе і ваколіцах пасялілася трывога.

    Амаль палову насельніцтва слабодкі складалі татары, якія глядзелі на гэты сэзон са свайго асаблівага пункту гледжаньня. Мёрзлая зямля не прымае сьлядоў, а сыпкі сьнег, што пераносіцца ветрам з месца на месца, — тым болей... Таму часта, выходзячы ноччу са сваёй юрты, я чуў падазроны рух і ціхія зборы на татарскіх дварах... Іржалі коні, скрыпелі палазы, мільгалі ў цемры верхавыя... А раніцой усе даведваліся пра ўзламаны сьвіран “у якутах” ці пра аграбленьне якога-небудзь якуцкага багацея.

    Якуты стараліся абараняцца, часам помсьціць. Адзін мой прыяцель, паўякут Сяргей, які знаёміў мяне па першым часе з асаблівасьцямі мясцовага жыцьця, так характарызаваў узаемныя адносіны слабады і яе ваколіц у гэты цёмны час:

    — Вайна! Татар у джакут крадзі, джакут у татар крадзі... узад-уперад.

    Але, па сутнасьці, поўнай узаемнасьці ў гэтых адносінах не было. Якуты — народ мірны і ціхі: яны стараліся толькі абараняцца. Праўда — варта было татарскаму каню забегчы ва улус, далей ад слабады, і ён адразу ж трапляў у якуцкі кацёл на агульнае баляваньне. Але ў астатнім якуты абмяжоўваліся абаронай, амаль заўсёды няўмелай і баязьліва-наіўнай. Іх адзінокія раскіданыя юрты перажывалі ўвесь жах безабароннага чаканьня. Іншы раз праяжджаючы ноччу па насьлежных дарогах, раптам можна было пачуць адчайныя крыкі, быццам дзесьці рэжуць адразу некалькі чалавек. Гэта насельніцтва юрты, у якой дзьве ці тры сям’і сышліся на доўгую халодную зіму, папярэджвала невядомага падарожніка, які ехаў міма па цёмнай дарозе, пра тое, што яны не сьпяць і гатовыя абараняцца. Толькі гэтыя пагрозы хутчэй нагадвалі пярэпалах ці нават просьбы. Часам за імі ішлі бязладныя, такія ж палахлівыя стрэлы ў паветра. Усё гэта, вядома, было толькі на руку хітрым і сьмелым татарам, якія чакалі, пакуль якуты настраляюцца і накрычацца, і тады ціха і лёгка ішлі на здабычу.

    А восень усё злавалася, сьнег усё насіўся ў цемры, вецер стукаў у нашы маленькія вокны, і наўкол нашай юрты начамі ўсё чуваць быў ціхі рух то ў адным, то ў другім татарскім двары. Мой верны Цэрбэр, якога я ад адзіноты браў да сябе ў юрту, раз-пораз навастраў вушы і гыркаў асаблівым голасам — як прыродныя якуцкія сабакі гыркаюць толькі на татар ці пасяленцаў...

    Я адчуваў сябе, у сваёй юрце наводшыбе, у своеасаблівым становішчы, быццам на астраўку, вакол якога ў імглістым туманным моры кіпела бурлівая дзейнасьць піратаў. Часам я здагадваўся, хто з маіх добрых суседзяў выяжджае “ў якуты” на промысел ці ў лес за здабычай, якую трэба прыхаваць... Часам ува мне закіпала глухое абурэньне...

    Аднойчы ў слабаду, пастукваючы перад сабой кіёчкамі, зайшлі засыпаныя сьнегам сьляпыя стары і старая. Гэта былі няшчасныя, бяздомныя старыя, якія хадзілі да багатых якутаў і зараблялі сабе на хлеб, мелючы збожжа на ручных млынах, на якіх, відаць, малолі яшчэ адысеевы рабыні. Такі млынок ёсьць у кожнай якуцкай юрце. На стойцы, у палову чалавечага росту, нерухома ўмацаваны невялікі жарон. Яшчэ адзін свабодна ходзіць над ім па жалезным стрыжні і цэўцы. Даўгая палка адным канцом умацавана над стольлю, другім можна круціць верхні камень. Чалавек варочае жорны, жменяй засыпаючы зярняты ў дзірку. Каменьні ціха і сумна шоргаюць, мука паволі, амаль непрыкметна сыплецца на стол вакол жорнаў. За змалочаны пуд плацяць ад пятнаццаці да дваццаці капеек.

    Гэтай працай старыя доўга зьбіралі грошы і нарэшце купілі сабе на зіму і на старасьць цёплыя футры і коўдры ў выглядзе мяшкоў. Гэта было для іх сапраўднае багацьце, пра якое яны доўга марылі. Я бачыў, як летам яны выносілі свой скарб і вытрасалі з яго пыл. Расклаўшы футры і коўдры на зямлі, стары левай рукой намацваў месца, а правай біў гнуткім дубцом. Па інстынкту сьляпога ён рэдка памыляўся, але ўсё-такі часам удар трапляў на руцэ... Потым ён перасоўваў руку і біў побач... Гэтую ж работу старыя рабілі ў іншых, калі не было намолу.

    Цяпер яны, азяблыя і няшчасныя, ішлі па вуліцы. Сьлёзы цяклі з невідушчых вачэй старой і замярзалі на твары. Стары ішоў з нейкай гаротнай урачыстасьцю і, пастукваючы кійком па мёрзлай зямлі, уздымаў твар высока, быццам назіраючы ў неба сьляпымі вачыма. Аказалася, што яны ішлі “складаць паперу”. Гэтай ноччу са сьвірна якута, у якога старыя зімавалі, укралі іхні скарб, які каштаваў некалькіх гадоў цяжкай працы...

    Выходзілі слабаджане, выходзілі татары, глядзелі на гэту пару і слухалі расказ, які пераходзіў з вуснаў у вусны. Абрам таксама стаяў ля сваіх варот і глядзеў на старых добрымі ласкавымі вачыма.

    — Добры дзень, — аклікнуў ён мяне, — чаму міма ідзеш, не гаворыш?

    Я павярнуўся і падышоў да яго ўпрытык.

    — Слухай, Абрам,— сказаў я, — ці добра гэтак?

    Ён паглядзеў неяк убок і адказаў звычайным ласкавым голасам:

    — Браце! Не я ж гэта зрабіў.

    І потым, паглядзеўшы ўсьлед старым, ён дадаў задуменна:

    — Відаць, паклалі сваё дабро з гаспадаровым разам...

    — Ці не аддасьцё цяпер? — усьміхнуўся я зьедліва.

    Абрам не сказаў нічога. Але праз некалькі дзён ён выпадкова сустрэўся мне на вуліцы. Побач з ім ішоў незнаёмы татарын, даўгі, бы жэрдка, і худы, як шкілет. Параўняўшыся са мной, Абрам пад уплывам нейкай раптоўнай думкі ступіў убок і апынуўся перада мной.

    — Слухай, цяпер я табе буду гаварыць, — сказаў ён. — Вось гэтага татарына прыгналі ў насьлег. Жонка памерла па дарозе... чацьвёра дзяцей... нішто няма... голадам сядзелі, паліць няма чым...

    — Праўда! — глуха сказаў высокі татарын і матнуў галавой. Але мне не патрэбна было яго пацьвярджэньне: голад і застыглы адчай пазіралі з яго запалых вачэй, а цёмны твар аддаваў сьмяротнай абыякавасьцю.

    — Прасіў, кланяўся на сходзе... Нарэшце прынёс дзяцей ва ўправу і кінуў, як шчанят: рабіце што хочаце. Хоць, кажа, кіньце ў ваду...

    — Сама сюды гуляў, — растлумачыў татарын.

    — Зразумеў ты маё слова? — спытаў Абрам, гледзячы на мяне гарачымі, бліскучымі вачыма. Я зразумеў, што гэта адказ на мой папрок за старых і што ў слабадзе прыбавіўся яшчэ адзін прадпрыемлівы чалавек.

    Але гэта было, як я сказаў, праз некалькі дзён. У той вечар я вяртаўся дамоў увесь яшчэ пад уражаньнем сьляпога гора абкрадзеных старых. Ноч спускалася непагодлівая і бурная. Вакол юрты ўсё гудзела, над дахам адчайна біўся хвост іскраў і дыму, якія вецер нецярпліва выхопліваў з коміна і слаў па зямлі. На другім двары, куды я пайшоў, каб даць каню сена, мой Шэры біўся, як шалёны. Спачатку і ад мяне ён кінуўся спалохана, але потым падышоў, храпучы і ўздрыгваючы, і паклаў мне галаву на плячо. Ён стрыг вушамі і спалохана прыслухоўваўся да працяжнага крыку тайгі, што налятаў з цёмных узгоркаў і цясьнін.

    А наўкол шалела і хутка імчалася з узгоркаў за раку нейкая хвалістая каламуць... Слабада прытаілася пад завірухай, як наогул прывыкла прытойвацца пад усялякай нягодай. Часам толькі сярод белай завеі раптам мільгаў сноп іскраў з коміна ці ў прарэху мяцеліцы адкрывалася і зноў зьнікала нясьмелае сьветлае акенца...

    У гэтую хвіліну я пачынаў разумець настрой нашых вёсак, якія то пакорліва зносяць непрыхаваную нахабнасьць любога малайца, без боязі і сумленьня, то грамадой, якая занадта доўга цярпела ў пакорлівым страху, устройваюць зьверскі самасуд... Палова слабодкі трымае ў такім страху не толькі другую, большую, палову, а і ўсю ваколіцу. І вось цяпер, у гэтую мяцеліцу, то ў той, то ў другой юрце баязьліва рыпяць дзьверы, — гаспадары асьцярожна вызіраюць, — што гэта стукае ля сьвірна, грабежнік ці непагадзь? А недзе плачуць двое абяздоленых старых, і на многа вёрст навокал чуюцца недарэчныя крыкі і не менш недарэчныя стрэлы запалоханых людзей... І я стаю тут сярод завеі... Я не плывец у гэтым моры, майго месца няма ў гэтай барацьбе; я тут і кроку не ўмею ступіць. І здавалася мне, што нідзе, ва ўсім гэтым, абнятым мяцеліцай, безабаронным сьвеце няма нікога, хто стаў бы сьмела і адкрыта за сваё права... Тыя, здавалася мне, хто хацеў бы што-небудзь зрабіць, — няўмелыя, бясьсільныя, маладушныя. А тыя, хто можа, — не хочуць... Кожны дрыжыць толькі за сябе, і няма нікога, хто б зразумеў, што яго справа — частка агульнай справы...

    З гэтымі думкамі я вярнуўся ў сваю юрту, але не пасьпеў яшчэ распрануцца, як мой сабака неспакойна забрахаў і кінуўся да акна. Чыясьці рука зьмяла з шыбы наліплы сьнег, і ў акне паказаўся вусаты твар аднаго з маіх суседзяў, ссыльнага паляка Казлоўскага.

    — Сьпіце сабе! — сказаў ён жартам. — А конь дзе?

    Я хуценька апрануўся і выбег на двор. Першай была думка, што каня майго ўкралі. Але гэта было не так. Напалоханы мяцеліцай і нязвыклай адзінотай, ён пераскочыў цераз высокую загарадку і пабег у луг. Казлоўскаму сказаў пра гэта Абрам, які бачыў, як конь пранёсься міма яго двара. Абодва яны былі ўпэўненыя, што ён пабег за раку ў якуцкія насьлегі. У спакойны час гэта было не вельмі небясьпечна, але цяпер якуты маглі палічыць каня татарскім... Давялося адразу ж ехаць па пошукі. Казлоўскі даў мне свайго каня, а на другім сам вызваўся ехаць са мной...

    Гэта быў селянін, замешаны ў паўстаньні, які адбыў катаргу. Пасьля катаргі многія з яго таварышаў вярнуліся на радзіму, а ён, трапіўшы сюды, на край сьвету, адчуў, як і Цімоха, што гэта вельмі далёка і што яму ўжо няма вяртаньня. Ён ажаніўся па слабаджанцы-паўякутцы, яго дзяўчынкі гаварылі толькі па-якуцку, а сам ён араў зямлю, прадаваў хлеб, зімой езьдзіў як рамізьнік і глядзеў на жыцьцё разумнымі, трохі насьмешлівымі вачыма. Яму многае здавалася сьмешным у мінулым і цяперашнім, а між іншым, і тое, што ён, Казлоўскі, калісьці хацеў выратаваць сваю айчыну, і што ён жыве ў гэтай сьмешнай краіне з пяцідзесяціградуснымі маразамі, і што яго ўласная жонка паўякутка, і што дзеці яго ляпечуць на чужой для яго мове. Да нас ён адчуваў нейкую паблажлівую павагу, любіў моўчкі слухаць нашы спрэчкі, але пры гэтым пад яго велізарнымі вусамі заўсёды блукала мяккая насьмешка...

    — Папомніце маё слова, — сказаў ён мне, калі мы рушылі ў дарогу, — гэтай ноччу татары зноў зьбіраюцца на здабычу... Плачуць якуцкія сьвірны.

    — Чаму?

    — Абрашка ладзіць сані і два верхавыя кані на дварэ. А вы яшчэ скажыце — дзякуй богу: калі б Абрам спаў, Шэрага б вашага не ўбачыў... У які толькі бок наедуць?..

    Дарога наша падбегла да ракі і прыціснулася да берагавых скал. Мясьціна была панурая і цесная, справа стромкі бераг закрыў нас ад мяцеліцы. Аддалены гул чуўся толькі на далёкіх вяршынях, а тут было ціха і цёпла. Затое цемра ляжала так густа, што я ледзьве бачыў наперадзе майго белага сабаку. Коні асьцярожна ступалі па друзу...

    Раптам Казлоўскі нахіліўся і за повад спыніў майго каня.

    — Цішэй,— сказаў ён. — Чуеце?

    Я прыслухаўся, і мне падалося, што з другога берага ракі, якая тут была вельмі вузкая, рэхам даносілася да нас асьцярожнае пастукваньне капытоў.

    — Вось праклятыя! — сказаў ён з адценьнем задавальненьня ў голасе. — Узяліся за розум!

    — Што гэта значыць? — запытаў я.

    — Якуцкая варта. Прачула, відаць, якуцьцё, што татары зьбіраюцца... чакаюць гасьцей... Эх!.. Вось толькі непрыемна: каб нас за татар не прынялі. Напэўна, здуру грымне каторы з ружжа... Гэй, дагор! — крыкнуў ён па-якуцку.— Ці не трапляўся вам шэры конь?

    Крокі на тым баку сьціхлі, але, калі мы пад’ехалі да броду, на цёмнай рацэ пачуўся плёскат і азначыліся нейкія цені. Праз некалькі хвілін да нас наблізіўся коньнік, ведучы за аброць шэрага каня. Калі ён пад’ехаў блізка, я са зьдзіўленьнем пазнаў Сьцяпана.

    — Як вы тут апынуліся? — запытаў я з міжвольнай радасьцю.

    — Ды так... справа тут... у якутаў, — адказаў ён няпэўна. — Гляджу: конь знаёмы перапраўляецца. Злавіў ужо на тым беразе... думаю: трэба пачакаць трошкі, можа, спахопіцеся, прыедзеце... А гэта хто з вамі? — запытаўся ён, нахіляючыся ў сядле і ўзіраючыся ў майго спадарожніка.

    — Сьвятой, ды не той,— адказаў мазур сваім вясёлым голасам. — Паехаў вось з імі, думаю: можа, бог дасьць, і мой конік знойдзецца.

    — Таксама прапаў? Калі? — запытаў Сьцяпан.

    — Ды ўжо гады са два... Уцёк з пакосу ды яшчэ, падлюга, пасяленца на сабе панёс. Конь — бог з ім. Баюся, як бы за пасяленца не адказваць.

    Мне падалося, што жарт Казлоўскага трохі зачапіў Сьцяпана, і, каб спыніць гаворку, я падзякаваў за паслугу і спытаў:

    — А вам не па дарозе ў слабаду? Пераначавалі б у мяне.

    — Не, — адказаў Сцяпан. — Я тут... да прыяцеля...

    — Абрашка таксама да прыяцеля наладзіўся, — насьмешліва кінуў Казлоўскі, калі мы рушылі назад. Сьцяпан, ужо ад’ехаўшы на нейкую адлегласьць, спыніўся быў, як быццам запытаць ці сказаць штосьці, але потым ударыў каня і зьехаў з берага.

    — Шанцуе людзям! — сказаў Казлоўскі, весела ўхмыляючыся. — У іншых крадуць, вам вяртаюць. Адзін злодзсй убачыў, як конь уцёк, другі злавіў...

    — Ну, Сьцяпан не злодзей, — сказаў я.

    — Зразумела... А як вы думаеце: каго ён тут чакае? У Абрашкі з раніцы конь на прывязі, у Абясава, у Сайфулы, у Ахмета... Чорт іх усіх пабі. Давайце хутчэй выяжджаць з вузкага месца, як бы не сустрэцца.

    — Але ж Сьцяпан з татарамі пасварыўся...

    — Ну, мужык з бабай таксама цэлы дзень сварыліся. А, глядзіш, да ночы і памірацца...

    Заўвагі Казлоўскага ўразілі мяне самым непрыемным чынам. Мне імпанавала ўпэўненасьць, з якой ён, быццам па разгорнутай кнізе, чытаў усё гэтай цёмнай ноччу... І сапраўды, яго прадказаньне апраўдалася. Выехаўшы з-за апошняй берагавой скалы ў луг, мы нечакана наскочылі на цёмных коньнікаў. Яны спачатку спыніліся, нібы ў нерашучасьці.

    — Што, знайшоў свайго Шэрага? — сказаў адзін з іх, і па голасу я пазнаў Абрама. — Хутка ж! Я думаў, да раніцы праезьдзіш.

    Потым, калі яны ад’ехалі некалькі сажняў, ён павярнуў каня, дагнаў нас і сказаў сваім ласкавым, прыемным голасам:

    — Вось што, хлопец... Мы ж суседзі... Не гаварыце нікому, што нас тут бачылі...

    — Якая нам патрэба, — змрочна адказаў Казлоўскі, не спыняючыся.

    Астатнюю дарогу мы ехалі моўчкі. Мне быў непрыемны гэты міжвольны, ледзь не сяброўскі нэўтралітэт, які выпадаў на нашу долю... Магчыма, Казлоўскі думаў тое ж.

                                                                   VI. СЬЦЯПАН

    Прачнуўшыся на наступны дзень, я спачатку палічыў усю гэтую начную паездку проста сном. Толькі кінутае абы-як на падлозе сядло і вопратка, якая не пасьпела высахнуць, пераканалі мяне ў рэальнасьці маёй маленькай прыгоды...

    Нягледзячы на тое, што ўсе вокны былі занесены сьнегам, я адчуваў, што дзень быў сьвятлейшы, чым учора. Ля дзьвярэй брахаў сабака, і калі, хуценька абуўшы валёнкі, я ўпусьціў яго, ён радасна падбег да пасьцелі і, наклаўшы на край халодную пысу, пазіраў на мяне з ласкавай годнасьцю, нібы напамінаючы, што і ён шукаў са мной каня, які, у знак пакараньня прывязаны да слупа, цяпер іржаў на дварэ...

    Настрой у мяне быў бадзёры, радасны. Аднак неўзабаве над гэтым настроем я адчуў прысутнасьць маленькай гадзюкі, яна шавялілася і шыпела, напамінаючы пра штосьці ядавітае і сумнае...

    “Ага! Гэта пра нашага Сьцяпана!” — успомніў я раптам...

    “Няўжо Казлоўскі мае рацыю? — падумаў я з пачуцьцём вострага жалю. — Няўжо Сьцяпан зрабіў мне паслугу таму, што чакаў татар? Нарэшце не вытрымаў гоману сваёй тайгі, празаічнай ласкі сваёй Марусі і роўнай абыякавасьці Цімохі?.. Зноў захацелася прасторы і ўражаньняў? Нічога дзіўнага. Нават мая лёгкая прыгода асьвяжыла і абнавіла мой настрой, які ўжо застаяўся ад тугі і адзіноты...

    Што ж цяпер будзе рабіць Маруся? Як пойдзе яе жыцьцё? Бурныя сцэны ці пакорлівыя сьлёзы?.. Прымірэньне і паслушэнства ці разрыў? Няўжо ціхая заімка на далёкім возеры стане складам крадзеных рэчаў і перадатачным пунктам канакрадзтва? Пойдзе пасьля гэтага Цімоха ці будзе рабіць сваё, не ўмешваючыся ў гаспадарскія справы? І ці скора наляцяць на заімку ўлады з Якуцка і для Мар’і са Сцяпанам зноў пойдуць этапы, турмы, новыя ўцёкі? А на заімцы стане пуста і Марусіны градкі зарастуць, як губэрнатарскія агароды?..”

    У маіх сенцах пачуўся тупат, у дзьверы хлынуў струмень сьвежага паветра, і ў юрту зайшоў Казлоўскі. Ён быў падобны на гнома: невялікага росту, з вялікай галавой; бялявая барада была не вельмі даўгая, але тоўстыя пушыстыя і заледзянелыя вусы віселі, як дзьве лейчыны. Шаравата-блакітныя вочы блішчалі незвычайнай дабрынёй і жывым, мяккім гумарам.

    — Ну, уставайце, — сказаў ён, усьміхаючыся. — Давайце чаю. Навіны раскажу.

    — Што такое?

    — Што робіцца ў слабадзе — страх! — гаварыў ён, атрасаючы на падлогу белыя камякі сьвежага сьнегу.

    І, зноў весела бліснуўшы вачыма, сказаў:

    — Пабачыце: татары цяпер скажуць, што канечне гэта вы зрабілі! А я з вамі, памятайце, не быў!..

    Потым ён расказаў навіну, якая скаланула слабаду, як гром. Аказалася, што гэтай ноччу татары зрабілі адзін з надта сьмелых набегаў на юрту заможнага якута, якраз там, куды мы ўчора езьдзілі. Даволі часта якуты загадзя ведалі пра зборы татар, але татары ледзь не заўсёды скіроўвалі іх увагу ў другі бок. На гэты раз, аднак, сьмельчакі былі гатовы да сустрэчы праціўнікаў. Калі, пакінуўшы коней у пэўным месцы, яны пачалі падыходзіць да сьвірна, насустрач ім раздаўся дружны агонь з ружжаў, а другі атрад якутаў у той час кінуўся да татарскіх коней. І рвануўшыся назад, татары пасьпелі адбіць двух коней, а два, прытым лепшыя, сталі ваеннай здабычай пераможцаў. Папераменна сядаючы на коней, якія засталіся, чацьвёра татар па золку з ганьбай прыцягнуліся ў слабаду...

    Сярод тых, хто пацярпеў, быў і Абрам Ахметзянаў. Буланага коніка, якім ён ганарыўся як лепшым бегуном у слабадзе, цяпер у двары но было.

    Слабада кішэла, як мурашнік. Раз-пораз ляпалі дзьверы ў сьценах юртаў, суседзі і суседкі бегалі з двара ў двор, то там, то тут татары сварыліся адзін з адным. Татарскае насельніцтва слабады было самае разнастайнае. Тут былі і кіргізы, і ачынскія татары з азіяцкага стэпу, і даўнія пасяленцы Іркуцкай губэрні. Усіх іх прывёў сюды, вырваўшы з больш ці менш мірнага асяродзьдзя суайчыньнікаў, не заглушаны культурай запал да баранты. Тут іх аб’ядналі рэлігія і нястача,— але і ў іх асяродзьдзі былі няроўнасьць, варожасьць і сваркі. Цяпер, пры паражэньні, дэмаралізацыя асяродзьдзя адчулася з асаблівай сілай: татары, падазраючы ў здрадзе, папракалі адзін аднаго. Яны не маглі дапусьціць, што баязьлівыя і нездагадлівыя якуты могуць правесьці такую кампанію па сваёй ініцыятыве.

    — А ведаеце што, — задумліва сказаў мне Казлоўскі, калі мы пілі чай. — Вы пакуль нікому не кажыце пра Сьцяпана.

    — Чаму?.. Ці не думаеце вы, што пачнецца сьледзтва?

    — Я-кое сьледзтва! А ўсё-такі памаўчыце. І ён дадаў, усьміхаючыся:

    — Яго сьвятому я павінен паставіць сьвечку... Здаецца, учора я пакрыўдзіў яго дарма.

    — Дык вы думаеце, што гэта ён... дапамагаў якутам?..

    — Ага! А па-вашаму, якуцьцё самі б так распарадзіліся? Ніколі! Тут у іх быў нехта за генэрала!.. Ну, цяпер пойдзе пацеха!

    Сапраўды, з гэтага часу якуты перамяніліся, нібы хто ўдыхнуў нечаканую мужнасьць у сэрцы гэтых нясьмелых і запалоханых людзей. Абрам Ахметзянаў з таварышамі выяжджаў ноччу на месца сваёй няўдачы. Спыніўшыся воддаль, яны крычалі і пагражалі, патрабуючы, каб ім вярнулі коней; але якуты толькі запрашалі іх падысьці бліжэй, а наступнай ноччу, як стала вядома ў слабадзе, — арганізавалі засаду ля броду. Праўда, удалы Абрашка ўжо не адважыўся выехаць туды другі раз, і пагрозы татар засталіся пустыя...

    За першай няўдачай пайшлі іншыя. Два разы якуты лавілі зладзеяў на месцы і, зьвязаных, завозілі ў горад, суправаджаючы іх, на ўсякі выпадак, цэлымі атрадамі. Такімі ж атрадамі заяўляліся яны іншы раз у слабаду, даючы ў “праўленьні” ясныя паказаньні і доказы. Праяжджаючы па вуліцах міма татарскіх дамоў, якуты дзёрзка пасьмейваліся, трымаліся насьмешліва і горда.

    Цяпер татары ўжо баяліся адлучацца ва улусы нават удзень, а асобныя татарскія сем’і, якія жылі сярод якутаў, пакідалі месцы пасяленьня і сьцягваліся да слабады. Якуты перасталі памагаць ім грашыма, што рабілі раней. Пры гэтым, вядома, цярпелі і мірныя татары, да якіх якуты таксама ставіліся падазрона, баючыся іх сувязі з суайчыньнікамі.

    Якраз у гэты час Абрам і спыніў мяне, паказаўшы на няшчаснага татарына, які кінуў сваіх галодных дзяцей...

    Барацьба, па ўсім, абвастралася. Раней татары кралі. але забойстваў не было. Цяпер яны ўжо ішлі на ўсё, і пры перастрэлках бывалі параненыя з таго і гэтага боку. Быў і яшчэ адзін ускосны вынік насьлежнай вайны: кражы ў самой слабадзе сталі часьцейшымі.

    Аднойчы Казлоўскі прыйшоў да нас заклапочаны і сказаў, усьміхаючыся і чухаючы галаву:

    — Ці нельга, панове, як-небудзь...  утрымаць гэтага вашага прыяцеля?

    — Што такое? Якога прыяцеля?

    — Ды якуцкага генэрала. Гэта ж гора: раней, калі татары езьдзілі ў якуты, — у нас кралі, але ўсё-такі жыць было можна. А цяпер жа — зьядуць падчыстую. Гэтай ноччу ўзламалі два сьвірны.

    Адзін са сьвірнаў належаў наглядчыку паштовай станцыі. Гэта была бедная станцыя, канечны пункт паштовай дарогі, якая не ішла далей слабады і куды пошта прыходзіла раз у два тыдні. Але наглядчык меў усё-такі чын і ў пэўных урачыстых выпадках чапляў нават шпагу. Да недатыкальнасьці паштовай карэспандэнцыі ён адносіўся даволі своеасабліва і лічыў сябе ў поўным праве прысланыя каму-небудзь з пасяленцаў (часьцей за ўсё скапцам) залатыя замяняць на тую ж колькасьць крэдытак. Але пра ўзлом свайго сьвірна ён, вядома, зараз жа паслаў самыя энэргічныя скаргі ў абласны горад.

    Між тым Сьцяпанава імя, хоць ні мы, ні Казлоўскі нічога не гаварылі пра яго, было ва ўсіх на языках. У слабадзе пра гэта спачатку гаварылі шэптам, бы здагадваліся, потым з упэўненасьцю. Цяпер нават дзеці на вуліцах гулялі ў вайну, прытым адзін бок прадстаўляў татар, другі якутаў пад Сьцяпанавым кіраўніцтвам... А ва улусах у доўгія вечары ля печак ужо складвалася сэнтымэнтальная доўгая аланхо, быліна пра белавокага рускага...

    Мы, вядома, таксама з вялікай цікавасьцю ставіліся і да эпізодаў гэтай небывалай барацьбы, і да новай ролі нашага знаёмага. Мой зьедлівы таварыш хоць і тлумачыў усю справу асабістай варожасьцю Сьцяпана з Абрашкам, але ўсё-такі перамяніў пра яго сваю думку.

    — Як бы там ні было, а малайчына! Запальвае іскру, здаровую іскру запальнае...

    — Так, чым толькі гэта скончыцца? — заклапочана дадаваў Казлоўскі. — На сходзе вырашылі на ноч ставіць вялікую варту. Давядзецца і вам, панове, з-за прыяцеля памерзнуць...

    У канцы лістапада, у ясны зімовы дзень, у слабаду заявіліся госьці. Раніцай, вяртаючыся з паездкі ў горад, прыехаў тунгускі поп. Неўзабаве пасьля гэтага ля нашых варот спыніліся санкі, у якіх сядзелі Маруся і Цімоха. Іх суправаджалі тры верхавыя якуты, — магчыма, выпадкова, але ўсім гэта падалося нечым накшталт ганаровага эскорту, якім насьлег забясьпечыў жонку свайго абаронцы. Маруся была апранута па-сьвяточнаму, і ў яе твары я заўважыў штосьці незвычайнае.

    А пад вечар таго ж дня па дарозе з горада зноў пачуўся званочак. Дзень быў не паштовы: значыць, ехала начальства. Чаго? Гэта пытаньне ў слабадзе заўсёды выклікала пэўную трывогу. Прыродныя слабаджане чакалі якой-небудзь новай раскладкі, татары на некалькіх санях пацягнуліся чагосьці ў лес, верхавы якут паскакаў па старасту... Праз паўгадзіны ўся слабада была гатова да прыёму начальства.

    Прыехаў засядацель Федасееў і адразу пасьля прыезду запрасіў нас да сябе ва ўежджую хату. Перадаўшы нам некалькі лістоў, ён папрасіў усіх іншых прысутных выйсьці і сам замкнуў за імі дзьверы. Падышоўшы потым да стала, ён расшпіліў форменны сурдут, быццам яму было душна, і пачаў натоптваць піпку. Здавалася, ён быў у нейкай нерашучасьці.

    Гэта быў мясцовы ўраджэнец з казакоў, чалавек сярэдніх гадоў, добры служака, які цудоўна ведаў мясцовыя ўмовы. З асабістых рысаў мы ведалі яго слабасьць да выпіўкі — са слабады яго часам везьлі, паклаўшы ў павозку ледзь не непрытомнага, — і да кніжных слоў, якія ён калекцыяніраваў з прагнасьцю аматара і ўстаўляў, праўда, не заўсёды там, дзе трэба, у сваю гаворку. Чалавек ён быў, наогул, добры, і ўсе яго любілі. З намі ён быў не ў блізкіх, але ўсё ж у прыяцельскіх адносінах.

    Натаптаўшы піпку і прыкурыўшы яе ад сьвечкі, якая гарэла на стале, ён нейкі час старанна зацягваўся і нарэшце сказаў:

    — У мяне да вас, панове, справа, так сказаць... партыкулярная. Я буду з вамі гаварыць проста: вы знаёмыя з гэтым пасяленцам з бадзяг, Сьцяпанам?

    — З Дальняй заімкі? Ага, знаёмыя.

    — Так!.. Калі ласка, не падумайце чаго-небудзь такога... Ён, здаецца, у вас спыняецца, прыяжджаючы ў слабаду?

    — Ага, часта.

    Засядацель пасмактаў сваю піпку, быццам зараз гэта для яго было самай важнай справай, і сказаў:

    — Дзіўны чалавек!

    — Чым жа?

    — Ды як жа, божа мой: умешваецца не ў свае справы, распараджаецца тут у насьлегах, як начальства, заварыў кашу...

    Ён устаў з крэсла, відаць, у дрэнным настроі, і, неспакойна прайшоўшы па пакоі, сказаў ужо яўна незадаволена:

    — Божа мой, што ж гэта такое. Раней быў самы спакойны улус, — цяпер тыдня не праходзіць без здарэньняў. Там страляюць, там чалавека паранілі, там татарына злавілі, валакуць у горад. Толькі і чуеш: дзе здарэньне? На ўчастку Федасеева. Гняздо нейкае.

    Я пачынаў разумець настрой засядацеля. Кожная прафэсія мае свой спэцыфічны пункт погляду. Сямён Аляксеевіч Федасееў не мог не ведаць, што кожны год навакольныя насьлегі былі арэнай той жа барацьбы. Але раней адзін бок адносіўся да яе пасіўна. Узламалі сьвіран, укралі каня, зарэзалі карову, паступае скарга, вінаватых не знаходзяць... Справа аддаецца на волю бога, нават не дайшоўшы да горада; у кожны свой прыезд у слабаду ён заканчваў некалькі такіх спраў простым подпісам пад загадзя складзенымі пастановамі аб спыненьні спраў “з-за невыяўленьня вінаватых”. Гэта і значыла, што на яго ўчастку ўсё было спакойна. Цяпер кожная справа набывала звонкую пагалоску, дастаўляліся злоўленыя на месцы злачынства, адбываліся перастрэлкі; чуткі пра незвычайнае абвастрэньне барацьбы насьлегаў з татарамі прыцягвалі ўвагу. Пранікнуўшы ў гэту сутнасьць справы, я міжвольна ўсьміхнуўся.

    — Дазвольце, — сказаў я, — але ж Сьцяпан не крадзе і не рабуе, а абараняе і нейкім чынам садзейнічае выяўленьню вінаватых.

    Сямён Аляксеевіч сеў і паглядзеў на мяне ва ўпор.

    — Ну, вось-вось. Гэта самае... Гэта вось і ёсьць, так сказаць... цэнтар... менавіта: цэнтар пытаньня... Скажыце, калі ласка: бадзяга, без імені, звычайны, даруйце, варнак... Адкуль у яго рантам гэтыя... гэтыя...

    — Ідэі, — падказаў я, здагадваючыся, куды хіліцца яго думка.

    — Ідэі ідэямі, але як гэта яшчэ...

    — Рыцарскія.

    — Ну, вось-вось, — сказаў ён з палёгкай, і твар яго трохі прасьвятлеў... — Вось у горадзе — даруйце, я ўжо буду гаварыць адкрыта...— і разважаюць: з простага варнака робіцца раптам гэтакі, ведаеце, незвычайны, як яго... Рынальда Рынальдзіні свайго роду. Як? Чаму? Адкуль? Кніг ён не чытае... Рознымі гэтымі ідэямі не займаецца... Відаць, тут дзейнічае (ён коса зірнуў па нас) пабочны ўплыў...

    — Дадайце, Сямён Аляксеевіч, “шкодны”, — сказаў я, усьміхаючыся.

    Ён папярхнуўся дымам сваёй піпкі.

    — Гэтак я, вядома, не кажу... Гэта вельмі высакародна... Нават, можна сказаць, аль... аль... труістычна... Ну, так!.. Але пагадзіцеся самі...

    І, стукнуўшы сябе некалькі разоў цыбуком на патыліцы, ён сказаў вельмі ажыўлена:

    — Вось дзе ў нас гэтая абарона сядзіць, вось! Толькі і глядзі, з Іркуцка запытаньне прыскача па кур’ерскіх... Хто засядацель на ўчастку? Як мог дапусьціць такія рэчы!.. А, д’ябал! А я ў параўнаньні з іншымі толькі тым і вінаваты, што ў мяне тут... разумееце... абаронца прыгнечаных аб’явіўся...

    Яго адчай быў такі шчыры і камічны, што абодва мы з таварышам не маглі ўтрымацца ад адкрытай усьмешкі. Заўважыўшы гэта, Федасееў сам усьміхнуўся:

    — Ну, добра, панове! Усё гэта верна і справядліва! Вельмі справядліва! Да нек плюс ультра [* Nec plus ultra (лац.) — да апошняй ступені.]! Прызнаюся вам шчыра: сам у горадзе казаў, што буду дурнем... А ўсё-такі вось у Петрычэнкі сьвіран зламалі...

    — Ну, гэта бяда яшчэ не самая страшная... Чаму гэта, Сямён Аляксеевіч, вам Петрычэнкаў сьвіран даражэй за сялянскія ці якуцкія?

    — Зломяць яшчэ ваш, потым возьмуцца за астатнія. Ды калі падумаць так, па-людзку... дык жа больш ім і рабіць нечага.

    — Ну, дапусьцім, — работнікі яны добрыя.

    — А што рабіць? — паныла сказаў засядацель, пачынаючы натоптваць другую піпку. — Абласное праўленьне завалена іх просьбамі, каб адвялі зямлю... Просьбы зусім законныя...

    — Чаму ж іх не задавальняюць?

    — Адкуль? Вы ж ведаеце, што ў слабаджан у саміх зямлі няшмат. Ледзь удалося схіліць сялян уступіць на тры чвэрці дзесяціны пакосу... Што такое тры чвэрці дзесяціны?

    Ён закурыў і загаварыў зусім іншым тонам, проста і ўжо сапраўды зусім партыкулярна:

    — Па закону нельга сяліць ссыльных больш чым на адну трэць проці мясцовага насельніцтва. А іх тут цяпер ледзь не столькі, колькі слабаджан. Дзе ж узяць зямлі?

    — Вось пра гэта ў горадзе і трэба было падумаць.

    — Э, бацюхна, думалі! Нават пісалі шмат, бо гэта ж не ад нас. “Для зручнасьці нагляду — пасяліць у адным месцы пры слабадзе...” Вось вам і зручнасьць нагляду.

    — Паўтараць... дабівацца.

    — Паўтаралі колькі разоў!.. (Ён махнуў рукой з выглядам поўнай безнадзейнасьці.) А цяпер я вам шчыра скажу: усіх захопленых якутамі татар мы выпусьцілі.

    — Што? А, здаецца, доказы поўныя.

    — Турма яшчэ паўнейшая. Нядаўна прыслалі партыю сьпіртаносаў з атрада Нікіфарава. Гэтыя малайцы ў Алёкмінскай тайзе далі сапраўдны бой казакам з капальні. Гэта важней за якуцкія сьвірны. А ў астрозе яблыку недзе ўпасьці... Эх, панове, панове!.. Трэба судзіць па-людзку. Мы ўсе так заблыталіся... Калі б прыехаў зараз які-небудзь рэвізор з таго ж Іркуцка: мы тут у “парушэньнях”, як у павуціне... А калі б разабрацца як сьлед, па-людзку...

    Разьвіталіся мы зусім па-сяброўску. Мы растлумачылі засядацелю, што наш уплыў у гэтым выпадку наўрад ці можна браць пад увагу...

    — А зьбіў жа ён вас, прызнайцеся, — сказаў па дарозе мой таварыш. які маўчаў амаль увесь час нашай размовы.

    — Прызнаю ахвотна, — адказаў я. — Сапраўды, другая палова нашай гаворкі зрабіла па мяне моцнае ўражаньне.

    — І галоўнае, чым зьбіў, — працягваў мой прыяцель, — вы гаварылі тое, што павінен быў гаварыць ён, а ён — тое, што, па сутнасьці, павінны былі сказаць вы...

    І гэта было справядліва. Кароткая размова з засядацелем зноў адкінула мой настрой у вобласьць таго нэўтралітэту, які па нейкаму інстынкту прызнала за намі самое асяродзьдзе... Але што рабіць? Жывому чалавеку цяжка абмежавацца роляй сьведкі, калі жыцьцё вакол кіпіць барацьбой... Друк? Карэспандэнцыі? Асьвятленьне агульных умоў? Доўга, далёка, няправільна!..

    Далей мы абодва ішлі моўчкі. Па баках ціха пераліваліся агні ледзяных акон... Слабодка звычайным парадкам канчала свой просты дзень, не задаючыся ні думкамі, ні пытаньнямі... Яна жыла як магла, і нам выпала роля пасіўных сьведкаў гэтага жыцьця. І ніколі яшчэ гэтая роля не здавалася мне такой цяжкой...

    На вуліцы нас спыніў Казлоўскі, які чакаў ля сваіх варот, каб даведацца пра вынікі нашых перагавораў з засядацелем... Разумны паляк уважліва выслухаў наш расказ і сказаў пераканана:

    — А што вы думаеце: далібог, праўда! Што трэба гэтаму Сьцяпану, на самай справе? Якое шыла ў ім сядзіць, што ён такую кашу заварыў? Не паверу я, што гэта ён з-за якутаў.

    Я расказаў тое, што ведаў сам. Успомніў Дальнюю заімку, хваравіты Сьцяпанаў прыступ ноччу над возерам, яго скаргі на пустату жыцьця, яго парываньні па капальні, ад якіх яго ўтрымлівала ўпартае супраціўленьне Марусі...

    — Мудрона ўсё гэта, — задумліва сказаў Казлоўскі і дадаў рашуча: — Ну, папомніце маё слова, доўга гэта ўсё роўна не працягнецца... А я быў у вас: там цяпер поп у гасьцях... Што яны сьвяціць зьбіраюцца?

    Я здагадваўся, пра што ішлі перагаворы з бадзяжным сьвяшчэньнікам, і мы ў нейкай нерашучасьці спыніліся непадалёк ад нашай асьветленай юрты, каб не перашкаджаць перагаворам, якія вырашалі Марусін лёс. Вечар быў марозны, але бязьветраны і ціхі, і мы думалі яшчэ раз прагуляцца па вуліцы ці нават зайсьці на нейкі час да Казлоўскага, як раптам дзьверы нашай юрты расчыніліся і з яе выйшаў Цімоха. Яго прысадзістая постаць, у кажуху і нязьменнай аблавушцы, уся аблітая халодным месячным сьвятлом, здалася мне нейкай асабліва ўстойлівай, каржакаватай і моцнай. Калі ён параўняўся з намі, у марозным паветры адчуўся вінны пах.

    — Куды гэта вы, Цімафей? — запытаў я.

    — Ды што, браткі... Сам не ведаю: запрагаць, ці што... Ужо ж усё відно: ні д’ябла не выйдзе. Не бываць, відаць, пляшываму кучаравым.

    — Пра што гэта вы гаворыце?

    — Ды ўсё пра тое. Яна, вядома, хоча, каб па-добраму, як, словам сказаць, у людзей. А яму б, гультаю, гуляць... Нельга яму без Абрашкі.

    — Дык яны ж з Абрамам цяпер на нажах?

    — Во-во і я кажу... Не шэрсьцю, дык воўнай... Усю татарскую сілу ўзняў. Чужых, бач ты, сьвірнаў шкода... Свой, кажу, ці ўберажэш, Сьцяпанка... Сказана: ненатуральны чалавек... Шаляніца!

    Потым, нахіліўшыся да нас, ён дадаў цішэй:

    — Усё, лічыце, гатова было. Бычка ды двух цялушак ужо я да якутаў завёў на станцыю. Пану, значыць, міма ехаць,— узяў бы. Ды грошай пятнаццаць рублёў. Усё прызапасіла Мар’я... Аж нічога.

    — Чаму?

    — Ды вось, гэта самае: бойкі надта. Цяпер пра яго не тое што... у горадзе гаворка ідзе. Павянчай гэтакага хахаля, — будзеш на сьвяце... Таксама ж не дзьве галавы, хоць і ў папа гэтага...

    У гэты час дзьверы юрты расчыніліся зноў, і на парозе зьявілася высокая постаць, уся ў футры і з посахам у руцэ. Гэта быў сьвяшчэньнік. У знаёмых я ўжо раз бачыў гэтую характэрную постаць, усю прасякнутую калярытам халоднай і дзікай пустыні. Родам з далёкай Камчаткі, сапраўдны падзьвіжнік сваёй цяжкай місіі, ён развучыўся нават гаварыць поўнымі сказамі і гаварыў коратка, аднаслоўна, але па-свойму пэўна і моцна. Ніколі я не бачыў чалавека, які б мог так піць, і прытым без усялякіх вынікаў. Субяседнікі валіліся адзін за адным, а ён працягваў, усё такі ж моцны і маўклівы. Толькі чорныя вочы яго трохі разгараліся, а твар бялеў. На многае ён глядзеў занадта спрошчана, але мне здавалася, што пад гэтай грубай абалонкай б’ецца някепскае сэрца...

    Заўважыўшы на дварэ нашу групу, ён падышоў блізка і сказаў грубавата-прастадушна, адсякаючы словы:

    — Плача. Дурная. Шкода. Баба добрая.

    — Баба як ёсьць... Хоць у Расею вазьмі, — адгукнуўся Цімоха.

    — Мог бы, абвянчаў бы. Не венчаныя. Пабажылася. Веру. За грэх не лічу. Імёны ты, госпадзі, ведай. А мне пятнаццаць рублёў — грошы...

    — Як не грошы! — пераканана падтрымаў зноў Цімоха. — У гэтых месцах дзе возьмеш?

    — Дык у чым жа справа, бацюшка? — спытаў я.

    — Нельга... Чалавека бачу. Не той чалавек.

    — Правільна! — пацьвердзіў Цімоха.

    — І ёй не такога б. Шкода. Але, нельга.

    Ён сунуў нам сваю вялізную руку і пайшоў да варот, кідаючы на белы сьнег гіганцкі чорны цень.

    — Ха-а-рошы бацька, — сказаў Цімафей з нейкай асабліваю цеплынёй у голасе...

    Ён пайшоў да коней, а мы зайшлі ў сваю юрту. Тут яшчэ ярка гарэў агонь, на стале відаць былі пустыя пляшкі і рэшткі пачастунку. Маруся ляжала за перагародкай, схаваўшы твар у падушку...

    Прайшло хвілін дваццаць. За перагародкай узмацніліся глухія стрыманыя стогны... Мы пачыналі ўжо баяцца якога-небудзь хваравітага прыпадку, але ў гэты час, на нашу палёгку, зайшоў Цімоха і сказаў неяк проста і рашуча:

    — Ну, гаспадынька! У мяне коні гатовы. Паехалі, ці што.

    У яго грубым голасе я пачуў нязвычна мяккую пяшчотную ноту.

    — Куды ж гэта вы на ноч гледзячы? — сказаў мой таварыш. — Ды і небясьпечна, глядзіце.

    — Чаго гэта? — спытаў Цімафей.— Гэта ты пра татар? Эге! Што ім ад нас трэба. Не-е! Нас не зачэпяць. А ў выпадку чаго ў мяне дубіна. Ну, хопіць табе, гаспадыня! Уставай! Дамоў трэба.

    За перагародкай нейкі час яшчэ стаяла маўчаньне, потым Маруся неяк нечакана паднялася, і яе постаць зьявілася ў цёмным чатырохкутніку дзьвярэй. Яе сьвяточнае адзеньне было трохі пакамечана, твар зьмяніла пакутлівая сутарга і, як мне падалося, — глыбокі, пакутлівы сорам... Цімафей дапамог ёй апрануцца. Яна сарамліва пакланілася нам, і яны выйшлі...

    Назаўтра раніцой мы з Казлоўскім стаялі ля варот, гаварылі пра падзеі мінулага дня... Дзень быў параўнаўча мяккі, градусаў пятнаццаць, што для той стараны адпавядае нашай адлізе, і на вуліцы было шмат народу...

    Раптам ля сярэдзіны доўгай слабадзкой вуліцы мы заўважылі нейкае ажыўленьне. Брахалі сабакі, выбягалі людзі, чародка татарскіх дзяцей ляцела за коньнікам, які спакойным крокам ехаў па самай сярэдзіне вуліцы.

    — А гэта ж, глядзіце, Сьцяпан, — сказаў Казлоўскі.

    Я спачатку не паверыў, але слабаджанін Сяргей, які стаяў побач і меў чыста рысіную дальназоркасьць, упэўнена пацьвердзіў думку паляка.

    — Ну, сьмелы, шэльма, — сказаў з адабрэньнем Казлоўскі. — Едзе сабе белым днём, быццам нічога-ніякага. П’яны, напэўна... Вось будзе штука, калі ўбачыць Абрашка.

     Абрашка ў гэты час сек дровы. Зацікаўлены шумам, ён раўнадушна выйшаў за вароты, прыгледзеўся і раптам з усіх ног кінуўся ў дом. Праз хвіліну дзьверы расчыніліся. Мне падалося, што там мільганула руля стрэльбы, але адразу ж дзьверы зачыніліся зноў. Не прайшло і хвіліны, як з юрты выйшла прыгожая Абрашкава жонка, а за ёй пакорна ішоў сам Абрам з пустымі рукамі.

    Натоўп за Сьцяпанам рос. Сьцяпан ехаў не сьпяшаючыся, конь ірваўся і танцаваў пад ім, палохаючыся шуму і мітусьні, але Сьцяпан стрымліваў яго і, здавалася, не зьвяртаў увагі на ўсё, што адбывалася кругом. Мне здалося, што ён сапраўды трохі п’яны. Я заўважыў, што ў натоўпе больш за ўсё татар. Слабаджане і якуты, наадварот, хаваліся ў юрты. Сьцяпан яшчэ раз перажываў лёс героя, якога ў цяжкую хвіліну пакідаюць тыя людзі, якія больш за ўсё ім захапляліся. Сяргей у замяшаньні пачухаўся...

    — Пайсьці, ці што, — сказаў ён, азіраючыся, але наша прысутнасьць і цікаўнасьць перамаглі, і ён застаўся.

    Сьцяпан адразу заўважыў Абрашку і яго жонку, якія ішлі яму насустрач. Я нават надумаў, успомніўшы пры гэтым Цімоху, што ўся гэта Сьцяпанава бравада мела галоўным чынам наўме Абрашкаву юрту і вароты, міма якіх яму даводзілася ехаць. Заўважыўшы свайго праціўніка, Сьцяпан нэрвова тузануў повад, але потым на ягоным твары мільганула лёгкае замяшаньне і нібы разгубленасьць. Ён, відаць, чакаў нечага больш бурнага.

    Між тым прыгожая татарка плаўнай хадою поўнай жанчыны ішла проста на каня — і Сьцяпану давялося спыніцца. Натоўп таксама спыніўся, але было відаць, што гэта — натоўп цікаўных. Раптам пасьля двух ці трох Мар’іных слоў, якія яна сказала па-татарску, сярод людзей пачуўся дружны сьмех.

    — Што яна сказала? — запытаў я.

    — Нічога, — адказаў Сяргей, таксама ўсьміхаючыся. — Яна кажа: “Здароў, Сьцяпан...”, больш нішто не сказаў...

    — А ён хіба разумее па-татарску?

    — Турма сядзеў з імі... Ведае. Натоўп зноў зарагатаў.

    — Што такое? — запытаў я зноў.

    — Нічога, — адказаў мой перакладчык. — Канфузіў вельмі... Ты, кажа, якуцкай вера...

    — А цяпер што?

    Ён слухаў і перакладаў мне, пакуль Сьцяпан ціха пракладваў сабе дарогу праз натоўп, а Мар’я, трымаючыся воддаль, працягвала сваю зьдзеклівую гаворку.

    Праз нейкі час да яе далучыўся Абрам. Ён гаварыў горача і ўсё павышаў голас.

    — Га! Чо! — выгукаў Сяргей пры кожнай новай фразе. — Надта канфузіў.

    — Ды што ж такое? — пытаў я нецярпліва.

    — Ты, кажа, з намі хлеб еў.

    — Ты, кажа, з намі спаў разам.

    — Ты, кажа, нам лічыўся за брата.

    — Ты, кажа, за джакут (якут) заступіў, за нас не заступіў...

    — Табе, кажа, джакут лепшы за татарына стаў...

    — Ты, кажа, навучыў паганых якутаў украсьці майго буланага...

    Я са зьдзіўленьнем слухаў пераклад гэтай гаворкі, у якой, па сутнасьці, не было нічога, акрамя пераказу сапраўдных фактаў. Усё, што тут гаварылася, была праўда, усё гэта было добра вядома і нам, і Сьцяпану, і ўсей слабадзе. І я не мог зразумець, чаму гэты натоўп сьвяткаваў перамогу над чалавекам, якому варта было толькі ўзняць галаву і сказаць некалькі слоў. Я так і чакаў, што Сьцяпан спыніць каня і крыкне:

    — Так, я зрабіў усё гэта і зноў зраблю... Сабакі!.. Але Сьцяпан нічога не гаварыў. Наадварот, ён апусьціў вочы, якія яшчэ нядаўна дзёрзка шукалі небясьпекі і кідалі вызаў; ён густа пачырванеў, прытым рэзка выступілі сьветлыя вусы і бровы, і, відаць, усю сваю ўвагу засяродзіў на муштуку каня, быццам ехаў над безданьню. Конь часам, відаць, прасіўся, уздымаў сваю прыгожую галаву і, выскаліўшы зубы і пырскаючы пенай, трос ёю пад галовамі татаранят, што шныпарылі перад ім.

    Мар’я ўпэўнена ішла трохі збоку і наперадзе, з нейкай пранікнёнай страснасьцю ўсё нешта выкрыквала... Такая ж страснасьць і такая ж дзіўная ўпэўненасьць у сваёй праваце чулася ў Абрамавым тоне. Яго прыгожыя вочы гарэлі і, здавалася, сыпалі іскрамі, а голас зьвінеў і заражаў глыбокім, шчырым абурэньнем.

    Галасы мужа і жонкі рабіліся ўсё больш узбуджанымі, сьмех натоўпу — сьмялейшы. Баючыся, што ў выпадку затрымкі ўсё можа скончыцца якой-небудзь катастрофай, я, упэўнены, што Сьцяпан едзе да нас, перабег цераз невялікую пляцоўку і адчыніў свае вароты з намерам заступіцца за яго і спыніць натоўп.

    І сапраўды, ён пачаў быў ужо наварочваць на вугал агароджы, але раптам адбылося нешта зусім нечаканае. Прыгажуня татарка, якая заўсёды трымала сябе з такой саліднай годнасьцю, рантам выступіла наперад і перад усімі зрабіла ў Сьцяпанаў бок бессаромны жэст... Натоўп дзіка зарагатаў.

    На наш погляд, такі ўчынак зьняважыў бы толькі жанчыну, але я заўважыў, што простыя людзі прымаюць гэта наадварот, як самую цяжкую абразу сваёй асобы. І сапраўды, Сцяпап уздрыгнуў, конь яго, здавалася, зараз кінецца на татарку. Але ён утрымаў яго, узьняўшы на дыбы. Натоўп шарахнуўся, расчысьціўшы дарогу, і праз хвіліну Сьцяпан зьнік за ваколіцай у хмары сьнежнага пылу, пад грукат і цюгаканьне радаснага натоўпу.

    Уга! Гэта была поўная маральная перамога аднаго боку і паражэньне другога. Перамога ўпэўненага ў сабе і цэласнага ў сваёй прастадушнай непасрэднасьці ліхадзейства над няўпэўненай і сарамлівай дабрачыннасьцю.

                                                                                    ***

    Тыдні праз два мы з таварышам надумалі зьезьдзіць на Дальнюю заімку. Абодвум хацелася пабачыць Сьцяпана і, прама ці ўскосна, выказаць яму сваё спачуваньне.

    Выехаўшы задоўга да сьвітаньня, мы толькі над вечар пад’ехалі да Дальняй заімкі.

    Цяпер цяжка было пазнаць гэту мясцовасьць. Усё наўкол было замецена сьнегам, тайга стаяла ўся белая, за ёй, пры месячным сьвятле ледзь пабліскваючы пазалотай, узвышаліся скалы, возера ляжала пад сьнегам, і толькі ля берага ўзвышаліся мёрзлыя акрайкі палонкі.

    Маларуская хатка стаяла пустая, з белымі абледзянелымі вокнамі. За ёй відаць была невялікая юрта з нахільнымі сьценамі, падобная на гурбу сьнегу. Улетку я не зьвярнуў на яе ўвагі. Цяпер у яе вокнах пераліваўся агонь, а з коміна, мяняючыся адценьнямі, высока і прама ўздымаўся белы слуп дыму.

    Усё было белае, бледнае і празрыстае. Злосны сабачы брэх сустрэў нас яшчэ здаля, і насустрач нам выйшаў, рыпнуўшы дзьвярыма, Цімоха. У руках у яго была вялізная дубіна. Відаць, ён спадзяваўся на яе больш, чым па стрэльбу.

    Маруся нас сустрэла з маркотнай ветлівасьцю, усё-такі саромеючыся чагосьці і адварочваючы твар. Сьцяпана не было...

    У юрце яго адсутнасьць была нават неяк непрыкметная. Усё было цеснавата, але ўтульна, ва ўсім, Маруся з работнікам жыла ў згодзе... Яны нічога яшчэ не ведалі пра здарэньне ў слабадзе. Сьцяпан дамоў не заяўляўся. Відаць, яго жыцьцё пачало аддзяляцца ад жыцьця Дальняй заімкі...

    Давялося ўсё-такі расказаць Марусі пра прычыну нашага наведваньня.

    — Ну, цяпер пойдзе яшчэ горай, — сказаў Цімоха.

    На шытво, з якім сядзела Маруся, капнула сьляза...

    Яна зашывала Цімохаву кашулю...

    Яшчэ тыдні праз два мы даведаліся, што Сьцяпан пайшоў на капальні.

                                                            VII. ЗАКАНЧЭНЬНЕ

    Прайшло гады паўтара. У самым пачатку восені прыехаў засядацель Федасееў. Аддаўшы нам лісты і газэты, ён папрасіў нас прысесьці і сказаў:

    — Ага, дарэчы. Якое непрыемнае здарэньне.

    — Што такое?

    — На Дальняй заімцы... Нейкі там Цімафей у іх... Работнік, ці што, чорт яго ведае...

    — Так, работнік.

    — Паранены ці параніў сябе неасьцярожна. Наогул, таямнічая гісторыя. Вы нічога не чулі?

    — Не, не чулі. Цяжка паранены?

    — Не, лёгка. Папраўляецца ўжо. Я ад людзей даведаўся, яны самі тояцца. Што, Сьцяпана ў вас не было?

    — Не, ён даўно на капальні.

    — Прыходзіў не так даўно па пашпарт.... Але, паводле нашых зьвестак, ён зноў адтуль пайшоў тыдні за два да здарэньня...

    І нечакана, пераходзячы на “партыкулярны” тон, ён сказаў:

    — Між намі сказаць, — я ўпэўнены, што гэта яго работа.

    І, хітра засьмяяўшыся, дадаў:

    — Вось яно — жаночае сэрца! Памятаеце, я сам расьпінаўся: каханьне... як гэта яшчэ... ідылія, вернасьць. І работнік жа, заўважце, абразіна страшэнная... Сапраўдны... Ну, як гэта?.. Ква... Ква...

    — Квазімада...

    — Ну, вось-вось. Я ж зараз адтуль. Узяў паказаньні.

    — І што ж?

    — Сам, — кажа, — ненаўмысна, са стрэльбай забаўляўся... Але рана такая, што гэтага ніяк дапусьціць нельга... Разумееце?

    — А турма ў вас перапоўненая?

    — Як селядцоў у бочцы, — сказаў ён, махнуўшы рукой. — Да таго ж... Толькі ўжо гэта, калі ласка, зусім партыкулярна, між намі!

    Ён азірнуўся на зачыненыя дзьверы і дадаў:

    — Давялося б, напэўна, і другую справу ўздымаць... А шкода бацюшку, бацюшка ж прасьцяк...

    — Няўжо бадзяжны шлюб? — запытаў я.

    — А вы чаму здагадаліся?

    Я ведаў пра іх намер павянчацца. Значыць, усё-такі Сьцяпану ўдалося гэта наладзіць?

    — Як Сьцяпану?

    — А то каму ж?

    — Ну, хто там уладжваў, я не ведаю. А толькі абвянчаўся ўсё ж ён, работнік гэты... На каго, падумайце, прамяняла! Той усё-такі быў сапраўды маладзец!

    Мне ўспомнілася прарочая Сьцяпанава варожасьць і яго водгук пра хітрасьць работніка. А між тым я і цяпер быў упэўнены, што роля Цімохі была, як заўсёды, пасіўная: напэўна, Маруся проста ажаніла яго на сабе... Зламаная, скамечаная нейкай бурай, яна імкнулася сьцьвярдзіць у сабе жанчыну і гаспадыню. Ёй патрэбна была яе гаспадарка, увесь гэты куток. Для гаспадаркі патрэбен гаспадар. Усё гэта — толькі зьнешняя абалонка, у якую, як смоўж, хавалася хворая жаночая душа...

    Хаця хто ведае? Часам мне ўспаміналася, як мы былі на заімцы, успамінаўся расказ Цімафея, гарачыя Марусіны вочы і амаль пакутніцкая цікаўнасьць яе да гэтага расказу. І мне прыходзіла ў галаву, што, магчыма, у жанчыне, якая імкнулася аднавіць у сабе сялянку, гэты Цімоха, які так поўна захаваў у сабе ўсе асаблівасьці аратага, — мог закрануць і іншыя сардэчныя струны...

    Усё гэта, аднак, здалося мне вельмі туманным і складаным, каб дзяліцца сваімі меркаваньнямі з засядацелем Федасеевым.

*

    Нядаўна я атрымаў з той стараны доўгі ліст. Мая знаёмая падрабязна адказвала на мае пытаньні пра мясьціны і людзей.

    “...Пра Сьцяпана мне цяжка было даведацца што-небудзь. Пра яго ўсе неяк забыліся. Мар’я ж (па мужу Захарава) жыве на Дальняй заімцы. Гэтае месца карыстаецца пэўнай вядомасьцю, і начальства ахвотна селіць там рускіх, на якіх можна разьлічваць як на земляробаў. Напэўна, гэта пачатак значнага пасёлка. У Мар’і два сыны, адзін — падлетак, добры работнік. Абодва гавораць па-маларуску лепш, чым па-руску. Цімафей таксама цудоўны работнік, але, па агульнай думцы, сапраўдная гаспадыня — Мар’я. Між іншым, яна выказвае яму зьнешнія знакі ўвагі. Часам ён напіваецца і пад п’яную руку калашмаціць яе. Яна ахвотна расказвае пра гэта, як быццам ганарыцца пабоямі “свайго мужыка”, ці, як яна называе, “чоловіка”... У Марусіным сьмеху нічога асаблівага не прыкметна. Яна, відаць, чалавек зусім нармальны”.

    “Выпрасталася”, — падумаў я, прачытаўшы гэтыя радкі. Мне зноў успомнілася маладая скалечаная лістоўніца... Нават гэтыя пабоі... Відаць, Мар’я думае, што — калі б не было ўсяго таго, што вырвала яе з роднага асяродзьдзя, — які-небудзь “чоловік Тыміш” дзе-небудзь у сваёй губэрні гэтак жа напіваўся б, гэтак жа куражыўся, гэтак жа біў бы яе ў роднай вёсцы... На тое ён “чоловік”, свой, родны, “законны”.

    У кожнага сваё паняцьце пра шчасьце...

    У часы майго юнацтва адзін таварыш расказаў мне наступную гісторыю. Неяк, страціўшы ўрокі, ён дайшоў да крайняй беднасьці і не еў амаль два дні. Тут яму прапанавалі працу. Ён вяла ішоў па вуліцах на запрашэньне і думаў, што наўрад ці пад сілу яму будзе выканаць заказ. Вось калі б задатак!.. Хоць рубель... менавіта рубель!.. І раптам у яго ўяўленьні незвычайна ярка ўзьнікла жоўценькая паперка. З гэтым заманлівым вобразам у галаве ён слухаў тлумачэньне заказчыка. У заключэньне той сам прапанаваў задатак і працягнуў... дзесяць рублёў. Студэнт вяла паглядзеў на паперку. Гэта было не тое, што яму трэба.

    — Рубель...— сказаў ён з тупой прагнасьцю ў голасе.

    — Але дазвольце...

    — Рубель, рубель, рубель, — паўтараў ён настойліва. Заказчык паціснуў плячыма, студэнт атрымаў жаданае. І ў гэтую хвіліну ён быў шчасьлівы...

    Маруся таксама адваявала ў лёсу свой рубель і — значыць, таксама шчасьлівая.

    Зьвесткі гэтыя прынесьлі мне пачуцьцё нейкага задавальненьня: гераічныя намаганьні маладой надламанай істоты не прапалі марна. Але калі я цяпер гляджу на некалькі пажоўклых аркушаў, на якіх я тады коратка накідаў Сьцяпанава апавяданьне, — сэрца ў мяне сьціскаецца мімавольным спачуваньнем. І праз дабрабыт Дальняй заімкі хочацца зазірнуць у невядомы лёс неспакойнага, незадаволенага чалавека, які, магчыма, даўно ўжо загінуў...

    1899

    [У. Г. Караленка.  Апошні прамень. Выбранае. Мінск. 1984. С. 94-152.]