Узяцца за гэты матэрыял мяне прымусілі дзьве
публікацыі апошняга часу. 16 верасьня 1988 г. у “ЛіМе” надрукаваны кароткі ліст
А. Шемака з заклікам шырока адзначыць 750-годдзе бітвы пад Крутагор’ем, у якой
злучаныя сілы беларусаў і літоўцаў разграмілі войскі хана Койдана і тым самым
прадухілілі татара-мангольскую няволю Беларусі і Літвы. Прызнаюся шчыра, пра
гэтую бітву я ніколі і не чуў Ды і як было пачуць, калі ў падручніках гісторыі
СССР пра гэтую падзею няма ні слова і ва ўсёй БелСЭ, што складацца з 12 тамоў,
Крутаюр’е ўспомнена толькі аднойчы, у некалькіх радках, прычым у такім кантэксьце,
што натыкнуцца на яго можна толькі выпадкова (т. 6,
арт. “Конданаўская бітва 1249 г.”).
Ад нас схаваная нават і такая гераічная
старонка нашай гісторыі, як барацьба з татара-мангольскім нашэсьцем.
Нас вучылі змалку, што мы — народ няшчасны,
забіты, слабы, на працягу ўсёй сваёй гісторыі толькі і рабілі, што
падпарадкоўваліся заваёўнікам-суседзям: спачатку літоўцам, потым палякам.
Нарэшце, пашэнціла — ад чужога прыгнёту нас вызваліў рускі цар. А каб не
аказалася Расія такой магутнай, дык даўно нам быць апалячанымі, зьнікнуць як
народу...
Закраніце гэтую тэму ў размове з сотняй
беларусаў. Думаю, што калі сярод іх не будзе ўдумлівых гісторыкаў ці
інтэлектуальных нефармалаў, 99 з іх сёньня паўтораць, што сказаў я.
Ліст А. Шамака прымусіў вярнуцца да
зьмешчаных у газэце “Зьвязда” матэрыялаў “Паходжанне
беларусаў: дыскусія працягваецца”. (30 жніўня. 1988 г.).
Так, пачаўся нейкі зрух у сьвядомасьці
беларускіх гісторыкаў. Пра гэта ў першую чаргу сьведчаць выступленьні М. І.
Ермаловіча (з вялікай цікавасьцю чытаю яго “Старажытную Беларусь” у
“Маладосці”), Г. В. Штыхава, М. Ф. Сьпірыдонава. Але колькі яшчэ заганных
стэрэатыпаў у галовах нашых дасьледчыкаў, колькі нежаданьня ці боязі гаварыць
гістарычную праўду, колькі бессаромнасьці гаварыць няпраўду!
Ужо і рускія гісторыкі выказваюць слушную
думку, што ў пэрыяд Кіеўскай Русі старажытнарускай народнасьці не існавала. А
шэраг беларускіх усё яшчэ паўтарае старамодную вэрсію, ад якой павявае
навуковымі сутарэньнямі. Ды яшчэ пнецца даводзіць: “Маўляў, была “агульная
мова”. Але адкуль вядома, што яна была? Можа, захаваліся плямённыя газэты,
магнітафонныя запісы? Захавалася толькі некалькі твораў, ды і тыя дайшлі да нас
у пазьнейшых сьпісах, калі маса перапісчыкаў ужо значна зьмянілася. Дый усе яны
выйшлі з Кіеве, і з якой прычыны трэба сьцьвярджаць, што іх мова была агульнай
і для нашых продкаў? Вядома ж, напрыклад, што “Слова аб паходзе Ігара” да такой
ступені перасыпана цюрскімі словамі, што зьяўляецца адной з крыніц для вывучэньня
палавецкай мовы. Дык няўжо і нашы продкі гэтаксама перасыпалі цюркізмамі сваю
мову?
Зразумела, усе усходнеславянскія плямёны
гаварылі на блізкіх мовах. Але як яны маглі загаварыць на агульнай, калі не
было ні друку, ні школ? Як яна стваралася, тая агульная мова камунікабэльнасьці,
хто яе распаўсюджваў?
Другі “аргумэнт” існаваньня
старажытнарускай народнасьці — наяўнасьці агульнай Кіеўскай дзяржавы. Але ж ці
можа быць дзяржава мярылам этнічнай агульнасьці? Ці мала было і ёсьць
шматнацыянальных дзяржаў? У такой жывім мы самі.
Думаецца, сам тэрмін “старажытнарускі”
састарэў. Атрымліваецца, у рускіх была старажытнасьць, а ў беларусаў і
ўкраінцаў не было. Ці ж не дзіўна, што помнікі старажытнаўкраінскай літаратуры
“Аповесьць мінулых гадоў”, “Слова аб паходзе Ігара” залічваюцца ў
старажытнарускія? Але каб хоць неяк нанесьці рэтуш занадта тэндэнцыйнай думцы
падкрэсьліваем, што гэтыя творы належаць “усім тром” братнім народам.
Маё цьвёрдае перакананьне калі гутарка не
ідзе пра спадчыну толькі аднаго рускага народа, тэрмін “старажытнарускі” трэба
мяняць на “старажытны ўсходнеславянскі”. А то даходзіць да таго, што
“старажытным рускім горадам” называюцца Полацк і Бярасьце, Тураў і Менск...
Добра, што, нарэшце, выказваецца думка (М.
I. Ермаловіч), што не было аніякай заваёвы Беларусі Літвой. Бо не проста народу
меншаму раптам узяць ды і заваяваць народ большы, і прытым такі народ, які
знаходзіўся на значна вышэйшай ступені эканамічнага і культурнага разьвіцьця.
Вельмі балючая тэма — узаемаадносіны паміж
Вялікім княствам Літоўскім (ВКЛ) і Маскоўскай дзяржавай. Заваёва Масквой ВКЛ у
выніку шматвяковага націску падаецца як “вызваленьне”. Ці не надышоў час нам і
пра гэта сказаць праўду?
Пра станоўчы ўплыў польскай культуры не гаворыцца
нічога. Чуюцца толькі “экспансія”, “палянізацыя”, “уціск”.
Што ж бачыш, калі больш уважліва
прааналізуеш гэтыя пытаньні?
Вядома, што Польшча падзялялася на шэраг
амаль самастойных магнацтваў. Тое ж самае было і з Беларусьсю. І тут фактычна
правілі не вялікія князі, а Сапегі, Радзівілы, Хадкевічы. Яны былі сапраўднымі
ўладарамі ў Беларусі, і менавіта так трэба разглядаць пытаньні аб беларускай
дзяржаўнасьці ў склазе ВКЛ і Рэчы Паспалітай.
Але такая фэдэрацыя магнацтваў, у ваенных
адносінах аслабленая, магла існаваць толькі побач з мірнымі суседзямі. На жаль,
як Польшча, так і ВКЛ мірных суседзяў не мелі. На Польшчу з захаду ціснулі
немцы, на ВКЛ з усходу — Масква. Таму абедзьве дзяржавы і вымушаны былі думаць
пра аб’еднаньне сіл.
Першае такое аб’яднаньне адбылося незадоўга
да Грунвальдзкай бітвы і было накіравана супраць Прусіі. Разграміўшы агрэсара,
суполка страціла страціла сваю неабходнасьць і распалася.
У канцы XV стагодзьдзя Масква, нарэшце,
канчаткова вызвалілася ад татара-мангольскай няволі. Гэтая перамога, дасягнутая
не без дапамогі ВКЛ, і робіцца паваротнай у ягонай гісторыі.
Абсалютысцкая Маскоўская дзяржава, што на
працягу стагодзьдзяў прывыкла да мяча, яго не адклала, хаця зьнешняя пагроза і
зьнікла. Маскоўскія вялікія князі, а затым цары ідэалягічна разглядалі сябе як
спадчыньнікаў Кіеўскай дзяржавы, на чале якой стаялі іх продкі Рурыкавічы. З
пачатку XVI стагодзьдзя пачынаецца зацятая экспансія Масквы на “былыя рускія” землі.
Беларускай магнацкай вольніцы аказацца ў
складзе дзяржавы, дзе ўсе без пярэчаньняў падпарадкоўваюцца манарху, было не ў
нос. Але Масква аказалася праціўнікам, якому Вялікае княства Літоўскае даць
рады не магло. Прыйшлося ісьці ўжо выпрабаваным шляхам — яднацца з Польшчай.
Але калі Прусія ў свой час пагражала абодвум саюзьнікам, то Масква ў першую
чаргу толькі ВКЛ. Таму ў новым саюзе з Польшчай Княству прыйшлося ісьці на
ўступкі. ВКЛ страціла Украіну, якая адышла да Польшчы, што было памылкай, бо
парушыла ўстойлівасьць як ВКЛ, так і Польшчы. Але абставіны вымушалі. Вядома,
што Люблінская унія 1549 г. была заключана пасьля таго, як Іванам Грозным быў
захоплены Полацк. Такім чынам, за Люблінскую унію мы павінны дзякаваць нядобрай
памяці першаму маскоўскаму цару.
Хто спрачаецца, пэрыяд пасьля Брэсцкай уніі
1596 г. быў неспрыяльны для беларускай мовы (не скажу — культуры бо
разьвівалася беларуская польскамоўная культура). Але ці можна тут гаварыць пра
прымусовую палянізацыю?
Паступовае зьнікненьне роднай мовы — гэта
тое, што мы амаль безуважна назіралі ў сябе зусім нядаўна, калі хай сабе і мова
братняга народа ўпэўнена выцясьняла нацыянальную праз школу, друк, кіно, радыё,
тэлебачаньне, справаводзтва, усемагчымыя шыльды і аб’явы і г. д. У ХVII-XVIII стст. многія з гэтых сродкаў нават
і не сьніліся. Дый мова і не была такім ідэалягічным момантам у жыцьці народаў,
як сёньня. Прыгадаем, як пэўны час уся сярэднявечная Эўропа пісала на лаціне.
Або ўзяць распаўсюджваньне францускай мовы па Эўропе ў канцы XVIII — пачатку
XIX стст. Усё рускае дваранства дзесяткі год гаварыла па-француску, рускую мову
ўжываючы толькі для загадаў дворні.
У акаталічваньні беларускай шляхты было
некалькі прычын, але прымусу сярод іх не было. Ды і ці можна было прымусіць
гаварыць на той, а не іншай мове ў краіне, дзе любы шляхціц мог сарваць
прыняцьце рашэньня сойма сваім гарляпанным “вета”?
Адну прычыну я ўжо назваў: аб’еднаньне ВКЛ
і Польшчы было больш неабходна першаму, і шлехта ВКЛ павінна была ісьці на
нейкія ўступкі. Па-другое, культурны ўзровень Польшчы быў вышэйшы, чым ВКЛ. Гэтым
тлумачыцца і той факт, што апалячваньню падверглася не толькі беларуская, але і
літоўская шляхта, хоць літоўская мова зусім непадобна да польскай. Да таго ж, як
ужо было сказана, Масква прэтэндавала на “былыя рускія” землі. Монавіта ўжываючы
польскую мову беларуская шляхта падкрэсьлівала, што яна не руская, што Масква
на яе не мая права.
Заваёва Беларусі царскімі войскамі,
падаецца да гэтага часу ў гістарычных працах як вызваленьне Беларусі “ад польскага
ўціску”. Але сёньня трэба прызнаць, што не вызваленьнем было падараваньне
беларускіх сялян прыбліжаным цара ды болей дробнай сошцы, павелічэньне
прыгоннага гнёту, разарэньне друкарань, школ, царквы, афіцыйная забарона беларускай
мовы і самога паняцьця “беларус”... Ніхто не адмаўляе, што далучэньне
беларускага народа да рускага мела і станоўчага, але ўсё такі давайце будзем
трымацца гістарычных фактаў, глядзець праўдзе ў вочы.
Варта падкрэсьліць, што з прыходам
маскоўскіх чыноўнікаў добраахвотная палянізацыя не спынілася, а наадварот, узмацнілася
і прыцягвалася яшчэ доўга Цяпер яна ішла ўжо як форма пратэсту супраць
экспансіі з Усходу. Беларуская шляхта ўдзельнічала ва ўсіх значных выступленьнях
польскага народа (1794, 1831, 1863), разумеючы свабоду беларусаў, як агульную
свабоду абодвух народаў.
Цяпер, на жаль, за сталінскія і
пасьлясталінскія дзесяцігодзьдзі з дапамогай разнастайных сродкаў прапаганды, у
тым ліку гістарычных “прац”, у беларускім народзе ўкаранілася не надта пашанная
“памяць” пра адносіны палякаў да іх продкаў. Зразумела, у шматвяковай гісторыі
беларуска-польскіх адносін былі розныя старонкі. Але гаварыць пра польскую
экспансію ў прымяненьні да часоў Рэчы Паспалітай няма падстаў. Гэта праўда
палякі сяліліся ў Беларус, але ж і беларусы ішлі на захад ад Буга, і ў даволі
значнай колькасьці. Такія працэсы ў агульнай дзяржаве — звычайная зьява. Прыгадаем,
напрыклад, расьсяленьне ўкраінцаў у межах Расійскай імпэрыі — аж да Курска і
Кубані.
Да якіх ганебных рэчаў дапісваецца наша
Кліо, сьведчыць такі прыклад. “Гэтыя войны (Масквы з Літвой. — I. Л.), —
гаварыў на зьвяздоўскай дыскусіі М. Ф. Сьпірыдонаў, — былі захопніцкімі, яны несьлі
беларускаму народу вялікія чалавечыя і матэрыяльныя страты. Але нягледзячы на
гэта, некаторыя гісторыкі сьцьвярджаюць, што Іван Грозны ў 1963 годзе вызваліў
Полацк, а Баторый у 1579 годзе захапіў яго”. Прачытаўшы гэтыя радкі, я зазірнуў
у БелСЭ — то там напісана пра гэта? І знайшоў вось што: “У 1575 годзе каралём
Рэчы Паспалітай стаў Стэфан Баторый. 11. 8. 1579 яго войскі асадзілі, 30. 8.
1579 занялі Полацк. Горад быў разрабаваны, яго гераічныя абаронцы перабіты.
Захопнікі зьнішчылі бібліятэку Сафійскага сабора, у якой былі сабраны каштоўныя
стараж. кнігі”. Аказваецца, ваякі Івана Грознага, што наводзілі свой парадак у
Полацку 16 гадоў, названы яго “гераічнымі абаронцамі”, а ўласныя войскі —
захопнікамі і рабаўнікамі, ды яшчэ менавіта на іх звальваецца зьнішчэньне
бібліятэкі Сафійскага сабора. Трошкі раней у тым жа артыкуле “Лівонская вайна”
войскі, што ішлі на дапамогу Полацку ў 1563 годзе, г. зн. яшчэ да ўтварэньня
Рэчы Паспалітай, уласныя войскі ВКЛ, названы “варожымі”.
Давайце, нарэшце. ачышчаць сваю гісторыю ад
маны. Мы павінны ведаць яе такой, якою яна была, — з яе перамогамі і праваламі,
героямі і здраднікамі, прычым герой павінен быць названы героем, а здраднік —
здраднікам. Прычым патрэбна не толькі нам, але і нашым суседзям — рускім,
палякам, літоўцам, бо калі скажаецца наша гісторыя, то скажаецца і іхняя.
Замест эпілёга.
Перачытаўшы напісанае, я зразумеў, што
павінен дадаць яшчэ тры заўвагі.
Першае. У гісторыі Беларусі вельмі
мала засталося гераічнага Не паказваецца роля нашых продкаў у барацьба з
мангола-татарамі, крыжакамі, швэдамі, крымцамі, удзел у польскіх паўстаньнях 1794
і 1831 гг., першай сусьветнай вайне. З усіх гераічных старонак гісторыі
беларускага народа пакідаецца толькі адна — змаганьне супроць фашысцкай навалы.
Не паказваецца гераізм беларусаў нават пры абароне граніц уласнай дзяржавы ў
XVI—XVIII стст. Калі начытаесься артыкулаў некаторых нашых гісторыкаў, складваецца ўражаньне, што беларусы
ў гісторыі ігралі толькі пасіўную ролю. Вакол кіпелі страсьці, а беларускі
народ, прабачце мяне за маркотную іронію, сядзеў пры дарозе ды, грызучы сваю скарынку,
то з разгубленасьцю, то з надзеяй, то са страхам глядзеў пад ногі літоўцам,
палякам, швэдам, французам, рускім. Адкуль жа возьмецца ў маладога пакаленьня
павага да свайго народа і яго мовы?
Другое. Беларуская гісторыя, у прыватнасьці
гісторыя беларуска-літоўскіх і беларуска-польскіх адносін зводзіцца да паказу
працэсаў, якія адбываюцца ўнутры дзяржаў, не зьвяртаючы ўвагі на тое, што
адбываецца вакол. Прасьцей кажучы, гэтыя аб’яднаньні тлумачацца толькі
інтарэсамі фэадалаў, што былі зацікаўлены ў болей глыбокай эксплуатацыі
народаў. На самай справе, як я ўжо часткова сказаў, аб’яднаньні гэтыя
спараджаліся зьнешняй пагрозай: аб’яднаньне беларусаў з літоўцамі — пагрозай
татара-манголькай і тэўтонскай няволі, аб’яднаньні ВКЛ і Польшчы — пагрозай з
Захаду і Ўсходу. А наша гістарыяграфія нават пра Люблінскую унію, што была
заключана ў том час, калі войскі Івана Грознага ўжо захапілі Полацк і сядзелі ў
ім шэсьць год, піша так: “Абумоўлена аслабленьнем Вялікага княства Літоўскага ў
выніку росту антыфэад. выступленьняў, унутрыклясавых, паліт. і нац.-рэліг.
супярэчнасьцей, няўдач у Лівонскай вайне” (БелСЭ, т. 6, ст. 459). Як бачыце,
галоўная прычына — “няўдачы ў Лівонскай вайне” — ставіцца... на апошняе месца!
Трэцяе. Пра беларуска-літоўскія
адносіны. У БелСЭ сказана: “Стварэньне адносна раньне-фэад. манархіі ў Літве
зьвязана а імем Міндоўга... які аб’яднаў большасьць літоўскіх зямель і
некаторыя суседнія зах. -рус. землі (чаму, дарэчы,
заходне-рус., а не заходне-белар. землі? — І. Л.)” (т. 3, ст. 232). “У
1236-40 князь Міндоўг аб’яднаў усх.-літ. княствы і частку зах.-рус. зямель у
Вялікае княства Літоўскае” (т. 6, ст. 399). Такім чынам, выходзіць, што Міндоўг
спачатку аб’яднаў Літву, а потым далучыў да яе “зах.-рус.” землі. Але з карты,
зьмешчанай у тым жа трэцім томе, ясна бачна, што пры Міндоўгу ў склад Вялікага
княства Літоўскага ўваходзілі амаль выключна беларускія землі, і далучэньне да
іх літоўскіх зямель адбылося ўжо пасьля Міндоўга! Недарэчна думаць, што
Навагародак, першая сталіца ВКЛ, быў літоўскім горадам, бо куды
літоўцы-“заваёўнікі” з яго падзеліся потым? Такім чынам давайце разам падумаем,
можа, Міндоўг — беларускі князь, і
стварэньне ВКЛ пачалося не з далучэньня Беларусі да Літвы, а Літвы да Беларусі.
Магчыма па паходжаньні ён быў і з літоўскіх плямёнаў, што ў будучым і палегчыла
далучэньне літоўскіх княстваў. Але гэта зусім не гаворыць за тое, што ён быў
літоўскім князем. Рурык быў варагам, але ж гэта не значыць, што Кіеўская Русь
была нарманскай дзяржавай.
І сталіца ВКЛ была ўрэшце перанесена ў
літоўскія абшары не таму, што князі яго былі літоўцамі, а са стратэгічных
меркаваньняў: Навагародак быў занадта блізкі да Польшчы, а скажам, Полацк — да
тэўтонаў.
Але
які б ні быў пачатак беларуска-літоўскіх адносін, варта адзначыць, што самі яны
былі ўзорам міжнацыянальных адносін у адной дзяржаве. Нам нічога невядома пра
спрэчкі і супярэчнасьці паміж беларусамі і літоўцамі ў складзе Вялікага княства
Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Гэта было не заваяваньне аднаго народа другім, а
саюз раўнапраўных, саюз дзеля падтрымкі адно аднаго ў абароне ад зьнешніх сіл,
дзеля сумеснага разьвіцьця эканомікі і культуры.
Гэты саюз дазволіў не толькі адстаяць незалежнасьць
Беларусі і Літвы ад тэўтонаў і мангола-татар, але і з цягам часу, па меры
аслабленьня Залатой Арды, адарваць ад яе шэраг украінскіх і рускіх земляў —
Кіеў, Чарнігаў, Смаленск і інш.
/Літаратура і
Мастацтва. Мінск. 10 лютага 1989. С. 8-9./
КАМЭНТАРЫЙ ГІСТОРЫКА
Артыкул пісьменьніка I. Ласкова закранае шэраг
важных патаньняў гісторыі Беларусі фэадальнага пэрыяду. Аўтар усхвалявана піша
пра сучасны стан нашай гістарычнай навукі, пра яе дасягненьні і, галоўным
чынам, пра шматлікія недахопы, міты і замоўчваньні, якія існуюць у ёй да гэтага
часу. Самае галоўнае ў тым, што аўтар востра ставіць пытаньні і на большасьць з
іх адказвае правільна сам. На старонках “ЛіМа” ўжо друкаваліся артыкулы
праблемнага парадку са слушнай крытыкай стану спраў у сучаснай гістарычнай навуцы.
Ліст-роздум І. Ласкова паказвае, што зрухі пакуль што мізэрныя. Гэта адносіцца
да навуковых прац падручнікаў па гісторыі БССР для ВНУ і школы. Пазыцыі, на
якіх усталявалася пераважная большасьць гісторыкаў і якія гэтыя гісторыкі
зацята абараняюць, былі адпаведна ўмацаваны і падмацаваны шматлікімі публікацыямі
на працягу дзесяцігодзьдзяў, пачынаючы з 30 ж гадоў.
Трэба прызнаць слушнасьць меркаваньняў
аўтара артыкула “Паглядзім з пазыцый праўды”. Сапраўды. прыйшоў час для гэтага.
І. Ласкоў добра арыентуецца ў праблемах беларускай гістарыяграфіі. Усе тры ягоныя
заўвагі, якімі ён заканчвае свой роздум, акрэсьлілі слабую распрацоўку
палітычнай гісторыі Беларусі. І. Ласкоў спасылаецца (праўда, не робіць гэтага
непасрэдна) і на працы сучасных рускіх савецкіх гісторыкаў, дзе ставіцца пад
сумненьне або адмаўляецца існаваньне агульнай старажытнарускай народнасьці.
Дарэчы, яшчэ Карл Маркс указваў на гэта ў сваёй працы пра сакрэтную дыпляматыю
XVIII стагодзьдзя (апублікавана ў 1986 г. у Маскве ў 15-м томе англійскага выданьня
твораў Маркса і Энгельса).
Правільна адзначае I. Ласкоў і шматлікія цюрскія элемэнты ў”Слове пра
паход Ігаравы”, на што яшчэ ў 1975 г. указаў у сваёй кнізе “Аз і я” А.
Суляйменаў. Можна тамсама адзначыць і сумныя меркаваньні аўтара і пра
Люблінскую унію 1569 г. і войны паміж Рускай дзяржавай і Вялікім княствам Літоўскім,
палітыку Івана Грознага ў Беларусі і г. д.
Не з усімі меркаваньнямі І. Ласкова можна
пагадзіцца. Я ўжо пісаў у рэдакцыю “ЛіМа” пра 750-годде бітвы пад Крутагор’ем.
Справа ў тым, што гэта дата, а галоўнае, і самая бітва не прызнаюцца большасьцю
гісторыкаў, яны адносяць яе да легенд. Гістарычныя дакумэнты пра гэту бітву
нічога не гавораць. Слушна не піша пра яе ў сваёй кнізе “Памяць пра легенды” К.
Тарасаў (1984 г.), які падкрэсьлівае, што нашэсьце Батыя не закранула беларускіх
зямель, акрамя берасьцейскай зямлі (с. 16). Пра бітву ля Крутагор’я і перамогу
над татарамі затое напісана ў школьным падручніку па гісторыі БССР. А зроблена
гэта дзеля таго, каб пераканаць вучняў, што ў нас было ўсё тое, што і ў Расі,
калі рускія біліся з татарамі Батыя (праўда, без перамогі), то і беларусы
біліся з імі. На самай справе татары ў Беларусь у часы Батыева нашэсьця не
заходзілі. К. Маркс адзначае, што ім тады былі патрэбны шырокія пашы. А тут
былі лясы і багны на большай частцы тэрыторыі.
Недакладны аўтар, калі гаворыць пра
расьсяленьне палякаў у Беларусі пасьля ўваходжаньня Вялікага княства Літоўскага
ў склад Рэчы Паспалітай. Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 г. зараняў, як
і ранейшыя статуты, набыцьцё польскай шляхтай якім-небудзь чынам маёнткаў, зямель
і пасад у адміністрацыі ў Беларусі і Літве. Перасяленьне палякаў у Беларусь
тады не мела месца. А асноўная маса мясцовых палякаў — гэта калянізаванае
насельніцтва Літвы і Беларусі, якое ўспрыняло польскую культуру разам з
каталіцызмам. Дарэчы. пра гэта гаворыць Ф. Энгельс у сваёй працы “Зьнешняя палітыка рускага царызму” (Творы. т. 22).
Я цалкам згаджаюся з думкай І. Ласкова, што
вучоным неабходна вывучаць гісторыю Беларусі не толькі па рускіх крыніцах
(прыклад з артыкулам “Лівонская вайна” ў БолСЭ слушны), але па беларускіх
польскіх, нямецкіх і лацінскіх (дарэчы, крыніц на літоўскай мове не было).
Больш таго, трэба, каб гісторыкі не толькі спасылаліся, але і выкарыстоўвалі
ўсе працы К. Маркса, Ф. Энгельса і У. І. Леніна, дзе ёсьць успаміны пра Беларусь
і яе гісторыю. На жаль, яшчэ дагэтуль некаторыя працы клясыкаў марксізму-ленінізму
не выкарыстоўваюцца гісторыкамі, бо не адпавядаюць тым схемам, якія выпрацаваны
ў 30 - 40-ыя гады ў нашай гістарыяграфіі.
Думаю, што ліст-роздум І. Ласкова будзе хоць
і неадназначна, але з цікавасьцю ўспрыняты чытачамі.
А. Грыцкевіч,
доктар
гістарычных навук, прафэсар.
/Літаратура і
Мастацтва. Мінск. 10 лютага 1989. С. 9./
Под такім
загалоўкам у нумары “ЛіМа” за 10 лютага г. г. быў надрукаваны артыкул
пісьменьніка І. Ласкова, у якім закраналіся патаньні гісторыі Беларусі
фэадальнага пэрыяду. Зьмяшчаючы матэрыял, рэдакцыя спадзявалася, што ён будзе
хоць і неадназначна, але з цікавасьцю ўспрыняты чытачамі. І мы не памыліліся.
Артыкул выклікаў шматлікія чытацкія водгукі, у тым ліку і цэлыя
артыкулы-дасьледаваньні. Два з іх (з некаторымі скарачэньнямі) зьмяшчаем ніжэй.
НЕ МАГУ ПАГАДЗІЦЦА
І. Ласкоў ў артыкуле “Паглядзім з пазыцый
праўды” гаворыць, нібыта 99 працэнтаў беларускага насельніцтва, акрамя “ўдумлівых
гісторыкаў” і “інтэлектуальных нефармалаў”. упэўнены ў навязанай ім са школьнай
лаўкі думцы, што беларусы — “народ няшчасны, забіты і слабы...” (далей не
цытую, думаю, чытач добра памятае гэты эмацыянальны абзац). Не буду гаварыць за
99 працэнтаў насельніцтва. Скажу за сябе, хаця я не гісторык і не адношуся да
нефармалаў. Я зусім не прытрымліваюся гэтай думкі. Я супраць таго. каб штучна
рабіць з беларусаў, як кажуць, “бедных родзічаў”.
Не пераканаўчая, на мой погляд, заява І.
Ласкова пра нібыта мірнае ўваходжаньне Беларусі ў склад Літвы. У якасьці
асноўнага аргумэнта бярэцца наступны: “...не проста народу меншаму раптам узяць
ды і заваяваць народ большы, і прытым такі народ, які знаходзіўся на значна
вышэйшай ступені эканамічнага і культурнага разьвіцьця”. У гісторыі, наадварот,
якраз так і было часьцей за ўсё: буйныя цывілізацыі і культуры гінулі пад
ударамі варвараў. Але у пытаньні заваёвы Літвой сучасных беларускіх зямель
сапраўды не там ужо проста. Літоўскі і жмудзкі народы на самай справе складалі
толькі 20 працэнтаў усяго насельніцтва, а прастора, якую яны займалі, складала
менш за 10 працэнтаў Вялікага княства Літоўскага. Але не гэта было
вызначальным. Ваяўнічыя літоўскія князі захоплівалі паступова і паасобку
палітычна раздробленыя і больш слабыя ў ваенных адносінам усходнеславянскія
землі. Таму “мірнае ўваходжаньне” гэтых земляў у склад Літвы вельмі
праблематычнае. Факты, хутчэй, сьведчаць аб адваротным. Яшчэ ў пачатку XII
стагодзьдзя літоўскія дружыны зрэдку ажыцьцяўлялі набегі на тэрыторыі сваіх
суседзяў, пры гэтым укліньваліся на значную адлегласьць, даходзячы да Мазыра,
Турава. Пінска, Луцка і Уладзімера-на-Валыні. З канца XII стагодзьдзя літоўцы
прадпрымаюць ужо сыстэматычныя паходы на Русь з мэтай атрыманьня здабычы і
пакарэньня зямель. З пачатку XIII стагодзьдзя напады літоўскіх дружын робяцца
ўсё больш частымі. Яны не абмяжоўваюцца Полацкай зямлёй, але нярэдка дасягаюць
іншых зямель Русі — Тураўскай, Валынскай. Ноўгарад-Северскай, Смаленскай.
Эвалюцыя літоўскай экспансіі (ад прымітыўных грабежніцкіх набегаў на Русь для
палітыкі тэрытарыяльнага захопу) назіраецца ў яшчэ больш раньні пэрыяд — з 1201
па 1236 гады, калі літоўскія князі арганізавалі 14 буйных паходаў на Русь.
Літоўскі князь Альгерд не прапусьціў
нямецкіх крыжаносцаў на землі на ўсход ад Нёмана. Але ўдалося гэта яму толькі
таму, што сілай далучаныя раней да Літвы ўсходнеславянскія землі далі ёй
магутныя сродкі (перш за ўсё людзкія рэсурсы) для жорсткай і працяглай вайны з
рыцарамі. Разумеючы гэта, князь Альгерд у сваёй палітыцы цалкам абапіраўся на
славянскае насельніцтва сваёй дзяржавы, аберагаў яго вераваньні, звычаі, правы
і ўзаемна карыстаўся даверам і прыхільнасьцю да сябе падданых, якія бачылі ў
яго магутнасьці гарантыю свайго росквіту.
Вернемся зноў да пэрыяду, калі літоўскія
князі паступова ваеннай сілай, а не па добрай волі далучалі ўсходнеславянскія
землі да сваёй дзяржавы. Незразумела, чаму аўтар ужывае адносна XIII — пачатку
XIV стагодзьдзяў этнічны тэрмін беларусы. У гэты час этнічных беларусаў,
беларускай народнасьці яшчэ не было У XIV стагодзьдзі толькі пачынаецца яе
фарміраваньне, як і фарміраваньне беларускай мовы. Этнонім беларусы
(“беларусцы”) упершыню фіксуецца ў канцы XVI - пачатку XVIII стагодзьдзя. У ХІV-ХVІ стагодзьдзях, як і ў больш раньні
пэрыяд, на тэрыторыі Беларусі для абазначэньня ўсходнеславянскага насельніцтва
выкарыстоўваўся этнонім русіны. У гэты ж час (XIV-XVI стст.) русінамі называлі
ўсё праваслаўнае насельніцтва, якое жыло ў межах сучаснай Беларусі. Такім
чынам, беларуская тэрыторыя ў апісваемы час была Русьсю, а літоўцы ажыцьцяўлялі
набегі менавіта на заходнія рускія землі.
Таму агульнапрынятыя тэрміны Старажытная
Русь, старажытнарускі ў адносінах да усходнеславянскіх земляў Кіеўскага пэрыяду
зьяўляюцца адзіна правільнымі. Дарэчы. тэрміны старажытнарускі і ўсходнерускі ў
навуковай гістарычнай і лінгвістычнай літаратуры выкарыстоўваюцца як сынонімы.
Слова Русь у старажытнарускую эпоху
валодала сынкрэтызмам, г. зн. мела два асноўныя і зусім раўнапраўныя значэньні
— этнічнае і геаграфічнае. Русь — гэта і народ, і краіна, населеная русьсю.
Такое найменьне, што мела два значэньня, магло ўзьнікнуць, аднак, толькі ў тым
выпадку, калі на пэўнай тэрыторыі існавала адзіная дзяржава і на ёй жыла
адзіная народнасьць. Рускія гісторыкі і лінгвісты, хоць гэта сьцьвярджае
пісьменьнік І. Ласкоў, ніколі, па-мойму, не адмаўлялі існаваньне
старажытнарускай народнасьці.
Сярод этнасаў, што ўваходзілі ў склад
Старажытнай Русі. абавязкова павінен быў быць адзін — першынствуючы, асноўны,
найбольш перадавы ў дадзены момант, які ў прынцыпе і ажыцьцяўляў працэс
інтэграцыі, кансалідацыі вакол сябе іншых роднасных і няроднасных па
паходжаньні плямёнаў. Такім этнасам зьявіліся ўсходнія славяне, старажытныя
русы, якія стварылі Старажытную Русь.
Працэс складаньня старажытнарускай народнасьці,
відаць па ўсім, не быў завершаны поўнасьцю. Перашкодзілі палітычная разьмежаванасьць,
адсутнасьць адзінай эканамічнай арыентацыі розных частак велізарнай тэрыторыі,
шматэтнічная аснова, мангола-татарскае нашэсьце. Але галоўная і вызначальная
аснова народнасьці, якая складалася (русічы — адзіныя плямёны ўсходніх славян),
была. Гэта аснова абумовіла і існаваньне агульнай усходнеславянскай
(старажытнарускай) мовы, якая функцыяніравала ў дзьвюх формах —
народна-размоўнай і літаратурнай
Кілі б усходнеславянская еднасьць не
ўяўляла сабой старажытнарускай народнасьці з характэрнай для яе мовай, а
зьяўлялася б толькі вынікам нівэліроўкі розных па паходжаньні, цалкам адасобленых
плямёнаў, то помнікі старажытнарускай пісьменнасьці павінны былі б стракацець
паўднёвымі, заходнеславянскімі, балцкімі, фіна-ўгорскімі і іншымі моўнымі
асаблівасьцямі. Але ж гэтага няма. У антрапалягічных і матэрыяльна-культурных
адносінах нязьмешаных народнасьцей увогуле не бывае. Усходнія славяне не
ўяўляюць сабой выключэньня. Унутры ўсходнеславянскіх зямель адбываліся ў розных
напрамках перасоўваньні плямёнаў і тэрытарыяльных груп, у мове іх захоўваліся і
захоўваюцца цяпер старажытныя дыялектныя рысы, несупынна зьмяняліся іх кантакты
з суседзямі.
А. Катэрлі,
кандыдат
філялягічных навук,
г. Гомель.
/Літаратура і
Мастацтва. Мінск. 19 мая 1989. С. 12./
ПРА ШТО РАНЕЙ
НЕ
ГАВАРЫЛІ
Уважліва сачу за артыкуламі Івана Ласкова ў
“ЛіМе”. Зацікавіў і апошні — “Паглядзім з пазыцый праўды”. Ад праўды, сказанай
у ім, разьвейваецца едкі дым гістарычнай хлусьні, фальсыфікацыі, падтасоўкі
фактаў і г. д. — усяго таго, што рабіла сталінская лжэнавука за мінулыя дзесяцігодзьдзі
з гісторыяй Беларусі. Перакананы, што людзі ўдумлівыя, неабыякавыя да роднай
гісторыі, нават без адпаведнай гістарычнай адукацыі, даўно прыходзілі да тых жа
высноў, да якіх прыйшоў пісьменьнік. Ласкоў здолеў абагуліць іх думкі,
згрупаваць і данесьці да чытача.
Наш народ за сваю багатую гісторыю перажыў
шмат войнаў, вялікіх і малых, гора і нягод. Аднак сярод гэтых войнаў і няшчасьцяў
трэба асобна вылучыць некалькі непапраўных катаклізмаў, якія пад корань
падсеклі яго жыцьцёвыя сілы.
У час бясконцых літоўска-рускіх войнаў у
XVII стагодзьдзі было зьнішчана або загінула ад голаду, хвароб і г. д прыкладна
палова насельніцтва Беларусі. Гэтыя войны жорстка паўплывалі на біялягічны стан
народа. Буйная эўрапейская дзяржава, якой было Вялікае княства Літоўскае,
выйшла з войнаў маральна і фізычна зьнясіленай. Беларускі народ разам з
літоўскім пачаў паступова трапляць у залежнасьць яд больш моцных суседзяў,
пакуль канчаткова на страціў у канцы XVIII стагодзьдзя самастойнасьць у выніку
падаўленьня паўстаньня 1794 года.
У Вялікую Айчынную вайну загінуў кожны
чацьвёрты грамадзянін рэспублікі. У час няспынных сталінскіх рэпрэсій 20-50
гадоў былі забраны сотні тысяч жыцьцяў, у тым ліку вынішчана амаль пагалоўна
інтэлігенцыя, найбольш сьвядомыя, перадавыя, адукаваныя сілы нашага народа. У
зьнявечанай сьвядомасьці беларусаў трывала асела думка: калі хочаш жыць —
маўчы, забудзь на родную зямлю і мову, народ і маці.
Апошнія два катаклізмы, пераплёўшыся ў
часе, прывалі да яшчэ аднаго — духоўнага сындрому набытага імунадэфіцыту (так,
своеасаблівы СНІД): нацыянальнага нігілізму, адсутнасьці гістарычнай памяці,
адрачэньня ад сваёй мовы, культуры, традыцый, векавых сымбаляў... Зьявіўся
шматлікі слой у нашым грамадзтве, пазбаўлены нацыянальных вытокаў. Гэта —
мутанты, людзі, паўтараю, з генным кодам духоўнага імунадэфіцыту.
На заканчэньне выказваю сваю шчырую падзяку
Івану Ласкову за гістарычную праўду.
С.
Аўгусьціновіч,
г. Мінск.
/Літаратура і Мастацтва. Мінск. 19 мая 1989. С. 12./
ВЫКРУНТАСЫ НИСПРОВЕРГАТЕЛЕЙ
Размышления о
псевдонаучных истинах «с позиции правды»
Как-то довелось читать в одном научно-популярном издании «занимательные»
истории о происхождении некоторых наших слов и выражений. Слово болото, например, сопоставлялось со словом болтать, т. е. болото — буквально то, что
«болтается, шевелится, колышется; неустойчивая земля, почва». Логично? Как
будто бы вполне. Внешне даже звуковое подобие есть. Но с научной, истинной
точки зрения — полный абсурд, подгонка фактов, дилетантство, удачная выдумка,
вытекающая из незнания звуковых законов и соответствий родственных языков и истории
своего собственного языка.
К
чему я об этом рассказываю? Дело в том, что на такие размышления наталкивают
некоторые публикации республиканской прессы, в которых процветает нечто
подобное. Хотя затрагиваются в этих «откровениях» не этимологические, а больше
национально-языковые и исторические вопросы, но суть та же: отсутствие
глубокого профессионализма замещается, компенсируется внешне привлекательными,
эмоциональными, порой даже захватывающими построениями. «Яркие одежды» новых
«научных истин», рассчитанные на падкого на сенсации читателя, не могут однако
закамуфлировать слишком уж очевидной, нарочитой, как-то даже болезненно
навязываемой установки — объявить порочными, навязанными бюрократической
административно-командной системой, антинациональными те устоявшиеся научные
положения, которые явно противоречат дилетантским построениям «с позиций
правды», взращенной только на эмоциях и (что самое печальное!) на каком-то
нездоровом чувстве якобы ущемленного национального самосознания.
Одним
из наиболее ярких примеров подобного рода является, на наш взгляд, статья
писателя Ивана Ласкова «Паглядзім з пазіцый праўды»,
опубликованная в еженедельнике «Літаратура і мастацтва» (№ 6 за 1989 год). По
мнению публициста, 99 процентов белорусского населения, кроме «вдумчивых
историков» и «интеллектуальных неформалов», убеждены в якобы навязанном им со
школьной скамьи мнении, что белорусы — «народ несчастный, забитый и слабый»,
что «на протяжении всей своей истории они только и делали, что подчинялись
завоевателям-соседям...» А все это от
того, что «в головах наших исследователей господствуют «порочные стереотипы»,
«нежелание или боязнь говорить историческую правду». А вот «неправду» вещать
они якобы совсем не стесняются. А раз так, то И. Ласков решительно берется
опровергать «заганныя стэрэатыпы» и выстраивает, хотя и конспективно,
собственную концепцию давней белорусской истории. Нельзя сказать, что писатель
совсем не ориентируется в поднимаемых им проблемах (в здесь и монголо-татарское
нашествие, и создание Великого княжества Литовского, и процессы складывания
белорусской народности) или что его рассуждения лишены правильной постановки
отдельных вопросов (например, о необходимости изучать историю Белоруссии с
учетом всех имеющихся в распоряжении исследователей исторических источников, не
только русских, но и западноевропейских, белорусско-литовских летописей и
хроник, что будет содействовать объективности выводов, преодолению надуманных
мифов и стиранию «белых пятен»).
Вместе с тем ряд замечаний автора не выдерживает никакой критики. Здесь
И. Ласков делает явный крен в сторону модного теперь критиканства,
разоблачительства. Стараясь «просветить» 99 процентов белорусов «с позиций
правды» автор прежде всего, вслед за историком Миколой Ермаловичем, отстаивает
тезис о мирном вхождении Белоруссии в состав Литвы. Но если в работах М.
Ермаловича данный тезис аргументируется историческими фактами, то в статье И.
Ласкова в качестве основного аргумента берется следующий: «...не проста
народу меншаму раптам узяць ды і заваяваць народ большы, і прытым такі народ,
які знаходзіўся на значна вышэйшай ступені эканамічнага і культурнага
разьвіцьця». В истории наоборот, как раз так и бывало чаще
всего: более высокие культуры и цивилизации гибли под ударами «варваров». Но в
вопросе вхождения белорусских земель в состав Литвы действительно не так все
просто. Литовский и жмудский народы на самом деле составляли только 20
процентов всего населения, а пространства, заселенные ими, занимали менее 10
процентов территории Великого княжества Литовского. Но не это было определяющим.
Под власть литовских князей постепенно и поодиночке попадали политически
раздробленные и более слабые в военном отношении восточнославянские земли.
Поэтому «мирное», «добровольное» вхождение этих земель в состав Литвы очень
проблематично. «Добровольность» ведь тоже бывает разная. Иногда она —
единственный путь избежать разгрома и разорения.
Нельзя игнорировать факты нападения литовских дружин на Русь. На это прямо
указывают летописи. Но постепенно примитивные грабительские набеги литовцев не
ограничивавшиеся Полоцкой землей и достигавшие нередко других земель —
Туровской, Волынской, Новгород-Северской, Смоленской, эволюционируют в сторону
планомерной политики территориального захвата. Другое дело, что этот захват не
обязательно по форме мог быть военным. С начала XIV века, когда над литовскими
землями нависла угроза немецкого порабощения, союз, объединение с обширными и
богатыми, прежде всего людскими ресурсами, западными восточнославянскими
землями (собственно белорусскими) были выгодны литовским правителем. Основная
тяжесть борьбы с крестоносцами падает на 30-летие, с 1345 по 1377 годы, на
время княжения Ольгерда. Именно Ольгерд не пропустил немецких рыцарей на земли
к востоку от Немана. Но удалось ему это только
потому, что на стороне Литвы выступили восточное славянские земли,
давшие могущественные средства (прежде всего, людские ресурсы) для жестокой и
продолжительной войны. С другой стороны, те восточнославянские правители
(князья), которые поддержали Ольгерда, сделали это потому, что отлично
понимали, чем грозит немецкая экспансия. Иными словами, союз собственно
литовских и белорусских земель в данный период был неизбежен. Но признавая его,
нельзя забывать и о тех 14 наиболее крупных походах, которые организовали
литовские князья на Русь в предшествующий период — с 1701 по 1236 гг.
Князь Ольгерд в своей политике всецело опирался на славянское население
своего государства (составлявшее большинство), оберегал его верования, обычаи,
права, поэтому взаимно пользовался доверием и расположением и нему подданных,
видевших в его могуществе гарантию своего процветания. Ольгерд умер в 1377
году, оставив свое государство на пути к полному обрусению и православной
христианизации. Со смертью этого князя заканчивается период, в котором, по выражению
писателя И. Ласкова, можно увидеть «образец межнациональных отношений».
Правление сына Ольгерда князя Ягайло знаменовало начало тяжелого и мрачного
периода в истории славянского населения западнорусских земель. Первое объединение
Литвы с Польшей в 1386 году повлекло за собой усиленное распространение
католичества, насаждение польского строя жизни, чрезмерное расширение прав
дворянства, освобождение его от тягостей государственных повинностей,
принижение и закрепощение за дворянством простого народа. Этот процесс,
постепенно усиливаясь, нашел свое завершение в полном слиянии Литвы с Польшей
(Люблинская уния 1569 года).
Таковы реальности тех далеких времен. И не видеть эти реальности, не
считаться с ними, более того, нарочито убеждать в существовании некой гармонии,
рисовать «золотой век» для белорусских земель в период общей феодальной
раздробленности и общего упадка для всех без исключения восточнославянских
земель, прямо скажем, нелогично.
Кстати, употреблять этнический термин белорусы применительно к XIII
— первой половине XIV вв., как это делает И. Ласков, не совсем правильно. В это
время этнических белорусов, белорусской народности еще не было. В XIV веке
только начинается ее формирование, как и формирование белорусского языка.
Этноним белорусы («белорусцы») впервые фиксируется в конце XVI — начале XVII
веков. В XIV-XVI веках, как и в более ранний период на территории Белоруссии
для обозначения восточнославянского населения использовался этноним русины.
В это же время русинами называли все православное население, жившее в границах
современной Белоруссии. Таким образом, хотят ли этого наши «реформаторы» от
истории или нет, белорусская территория в описываемое время (XIV-XVI вв.) была Русью.
Так она называлась. И литовские дружины совершали свои набеги именно на западные русские земли.
Уважаемому писателю И. Лескову так не нравится термин древнерусский,
что он даже «Повесть временных лет» и «Слово о полку Июреве» называет
«древнеукраинскими» произведениями, что вообще не сообразуется со здравом
логикой. В XIII веке, когда писалось второе из указанных произведении и
окончательно оформлялось первое, не было ни собственно украинцев, ни
собственно белорусов, ни тем более собственно русских. О трех
сформировавших восточнославянских народностях можно говорить только применительно
к XV веку. Поэтому общепринятые термины Древняя Русь,
древнерусский по отношению к
восточнославянским землям Киевского периода являются единственно верными и
правильными. Кстати, термин древнерусский и восточнославянский в научной
исторической и лингвистической литературе используются как синонимы. «Слово о
полку Игореве» призывает именно русичей к единению и защите Русской земли. «Повесть временных лет» говорит о Руси,
в которой основное население говорит по-славянски, а остальные платят Руси день.
Все это очевидно. Но если кто-то упорно не
хочет понять элементарные вещи, то пусть простят мне читатели за
сравнение, напоминает известного своим упорством персонажа одной из лучших
басен Кондрата Крапивы.
Видимо, есть необходимость помнить, почему мы так подробно
останавливаемся на «лимовском» материале писателя Ивана Ласкова. Дело здесь, конечно
же, не в самом писателе и не в его статье, более того, мы уверены, что далеко
не сам автор материала «Паглядзім з пазіцый праўды», скажем так. «изобрел» те
«теоретические положения», с помощью которых он открывает «бедным белорусам»
глаза на «правду». Но в статье И. Ласкова они (эти откровения) получили
наиболее рельефное, эмоциональное отражение. А поскольку их охотно подхватывают
не только публицисты, но и широкие читательские массы, студенты, члены
неформальных историко-краеведческих групп, то оставлять без ответа эту
своеобразную антинаучную и целенаправленную ревизию столь очевидных истин было
бы опрометчиво.
Чего
стоит, например, ставшее в последнее время модным утверждение о том, что
белорусский язык, да и сами белорусы ничего общего не имеют с единой
«колыбелью» трех восточнославянских народов — древнерусским языком и
древнерусской (восточнославянской) народностью. Вот что пишет в этой связи И.
Ласков: «Ужо і рускія гісторыкі выказваюць слушную думку, што ў пэрыяд
Кіеўскай Русі старажытнарускай народнасьці не існавала. А шэраг беларускіх усё
паўтарае старамодную вэрсію, ад якой павявае навуковымі сутарэньнямі. Ды яшчэ
пнецца даводзіць: “Маўляў, была “агульная мова”. Але адкуль вядома, што яна
была? Можа, захаваліся племянныя газэты, магнітафонныя запісы?..»
Так может рассуждать только человек, который, мягко говоря, не отдает
отчете своим словам Слово Русь в
древнерусскую эпоху обладало синкретизмом, т. е. имело два основных и
совершенно равноправных значения — этническое и географическое. Русь — это и народ, и страна, населенная русью.
Подобное наименование с двумя отмеченными значениями могло возникнуть только в
том случае, если на определенной территории существовало единое государство и на ней проживала единая народность. Русские историки и лингвисты,
хотя это голословно и утверждает И. Ласков, никогда не отрицали существования
древнерусской народности Отрицается (и правомерно отрицается) совершенно
другое, а именно то, что древнерусская народность складывалась исключительно на
моноэтнической (славянской) основе На территории Древней Руси проживало 22
разноязычных народа. Складывавшееся Древнерусское государство изначально было многонациональным. Это в свою очередь
обусловило протекание активных этноязыковые процессов, которые, однако, не
нашли своего полного завершения в рамках того периода, который отпустила
история Киевской Руси. Но главное в том, что Киевская Русь (или Древняя Русь)
как государство — это историческая реальность. А раз так, то в этом государстве
неизбежно должно было происходить складывание народности на основе тех этносов,
которые входили в политическое объединение Таким образом, еще в древнерусский
период формировались основы того характерного явления для языковой ситуации в
стране, которое получило название двуязычия.
О сущности двуязычия, его роли и значении для развития как отдельного человека,
так и целого этноязыкового коллектива, сейчас пишется и говорится много такого,
с чем нельзя согласиться ни при каких условиях. Характерной в этой связи
является статья З. Позняка «Яшчэ раз пра двумоўе»,
опубликованная в еженедельнике «Літаратура мастацтва» (№ 29 за 1989 год). Если кто-то (тот же студент
или молодой рабочий, желающие разобраться в существе проблемы) прочитает о двуязычии
только то, что пишет З. Позняк, то убедится, что двуязычие — это
«бюрократическая политика», имеющая «сталинистские корни» и являющаяся «деструктивной,
антикультурной по сущности».
Между тем еще в IX-XIV веках большинство населения Древней Руси было
двуязычным (или даже трехъязычным и более). Это явление всегда возникает
объективно и никем никогда в законодательном порядке не вводится. Двуязычие
закономерно и необходимо в любом многонациональном обществе. Принципиально
важно уяснить то обстоятельство, что о наличии двуязычия можно говорить там,
где люди владеют вторым (не родным) языком, в степени достаточной для общения и
обмена мыслями в процессе производства материальных и духовных благ. Никто
никогда не утверждал, что при двуязычии требуется знание двух языков в
одинаковой степени. Наоборот, предполагается как рез обратное знание родного и
второго языков по глубине, богатству и совершенству, как правило, является
неодинаковым, но несмотря на это, в главном, основном, ради чего и существует
язык, — в обмене мыслями — это знание отвечает требованием общающихся. Поэтому
достаточно странным представляется отрицание двуязычия в упомянутой статье З. Позняка,
в частности, на том основании, что «абсолютное двуязычие недостижимо по причине
неоднородности и специфики самого общества».
Автор
публикации «Яшчэ раз пра двухмоўе» проявляет явную неосведомленность и тогда,
когда пытается доказать, обосновать отрицательное воздействие на развитие
ребенка одновременного изучения двух языков. З. Позняк явно пугает
читателей-родителей, когда заявляет: «... ребенок, который начинает осознавать
речь и слышит срезу два языка, становится нервным, плаксивым, затормаживается в
своем языковом и умственном развитии». Эту посылку автора может опровергнуть
любой добросовестный студент, изучающий педагогику и психологию. Так известный
советский психолог Л. С. Выготский, основываясь на многолетних наблюдениях,
пришел и выводу, что обучение двум языкам является своеобразной формой развития
ребенка, поскольку языковые механизмы не сталкиваются один с другим механически
и не подчиняются простым ассоциативным законам взаимного торможения. Более
того, можно утверждать, что одной из бед современной школы является бессистемное
изучение языков, изучение без учета их взаимной связи и единства исторического
происхождения. В свое время Ф. Энгельс беспощадно критиковал Дюринга за
программу, предложенную последним для школы будущего, в которой подрастающее
поколение должно было ограничиваться основательной зубрежкой только одного
родного языка. Ф. Энгельс в этой связи отмечал: «Материя и форма родного языка
становятся понятными только тогда, когда прослеживается его возникновение и
постепенное развитие, а это не возможно, если не уделять внимания, во-первых,
его собственным отмершим формам, и, во-вторых, родственным живым и мертвым языкам».
Наши предки, хотя и не имели научно обоснованном концепции двуязычия,
тем не менее с успехом изучали языки друг друга и от этого не утрачивали
культурной гармонии и не приобретали, как пишет З Позняк, «химеру, неспособную к развитию».
Экскурсы в прошлое, в частности, в древнерусский период, к которому
восходят истоки белорусского языка и белорусов как этноса, дают возможность
понять и такое явление, как единый национальный язык. Прошлое всегда в
значительной степени проецируется в настоящее. Прошлое во многом объясняет
сегодняшний день. Не случайно поэтому в сложные, переломные моменты развития общества
в изобилии начинают рождаться «правды» о прошлом.
Среди многочисленных этносов, водившихся в состав Древней Руси,
обязательно должен был быть один — первенствующий, который в принципе и осуществлял
процесс интеграции вокруг себя других, родственных и неродственных по происхождению
племен. Таким этносом явились восточные славяне, древние русы, создавшие
Древнюю Русь. Процесс складывания древнерусской народности, по всей видимости,
не был завершен полностью. Помешали быстро развившееся политическая
раздробленность, отсутствие единой экономической ориентации разных частей
огромной территории, многонациональная основа, монголо-татарское нашествие. Но
главенствующая и определяющая основа складывавшейся народности (русичи — единые племена восточных славян) была. Эта
основа обусловила и существование общего восточнославянского (древнерусского)
языка, функционировавшего в двух формах — народно-разговорной и литературной.
Для
лингвиста, тем более историке языка, это настолько очевидно, что не совсем удачная
ирония писателя И. Ласкова по поводу не сохранившихся «племенных газет» или
«магнитофонных записей» выглядит более чем смехотворной. Здесь уважаемому
писателю явно изменило чувство меры, ибо древнерусский язык засвидетельствован
в письменных памятниках, и любой студент-филолог (опять мы прибегаем и этому
сравнению, ибо говорим, вернее, вынуждены говорить, о прописных истинах,
которые, тем не менее, не хотят, упорно не хотят признавать), который когда-либо
читал и «Слово о полку Игореве», и «Повесть временных лет» в подлиннике, а не в
переводе, не сомневается в его былом существовании.
Язык
ведущего (интегрирующего) этноса в составе многонациональною общества неизбежно становится языком межнационального
общения. Выше мы говорили, что население Древней Руси было двуязычным. Основным
языком для каждого племени или народа был свой племенной язык. Вторым языком
являлся древнерусский. Сами же восточные славяне, древние русичи, как правило,
владели одним из языков своих соседей, в зависимости от того, с какими
племенами и в какой части огромной территории государства они соседили. Жители Киева
и других южных городов хорошо знали половецкий язык. А вот полочане, жители
Полоцкого княжества, свободно могли общаться с финно-угорскими племенами и
балтийскими народами на их родных языках. Ведущим же, так сказать,
надплеменным, надэтническим языком был восточнославянский, древнерусский. Он
был языком самого основного, самого многочисленною, господствующею народа,
вокруг которою консолидировались все остальные племена. И в этом плане такая
функция древнерусского языка была необходимой.
З. Позняк сто раз прав, когда уверяет, что «язык межнационального
общения выявляется сам собой в результате культурно-национальных и экономических
отношений между народами, что он принимается добровольно и не может
устанавливаться приказами». Необходимое
всегда является закономерным и неизбежным. Это мы видим на примере древнерусского
языка — единого, общего языка межнационального общения населения Древней Руси.
Разве не существует характерных параллелей между древнерусской эпохой и
современностью? Новая история нам известна куда лучше древней. Но почему же в таком
случае работник Академии наук, историк по специальности, только что
доказывавший, что межнациональный язык может быть избран только
объективно-добровольно, в другом абзаце одной и той же статьи заявляет совсем
иное: «... бюрократия стремится законодательно закрепить... положение о русском
языке, ввести его в Конституцию СССР и союзных республик», «руководящая бюрократия
стремится к централизации государства и унификации государственного аппарата»,
поэтому «заинтересована в едином, унитарном государственном языке».
Не
правда ли, странно? Почему именно бюрократия заинтересована в едином
государственном языке? Разве не заинтересовано в нем все наше многонациональное
общество, вся наша страна? Разве не абсурдно утверждать обратное?
Но
тем не менее утверждают. При этом опровергается закономерное положение о
необходимости межнационального языка с экономической точки зрения. Согласно З.
Позняку, «всесоюзный народнохозяйственный комплекс — это порождение
командно-административной системы, основанной сталинистами». Да, мы стремимся
перестроить этот комплекс, возродить экономические законы функционирования
хозяйства республик, свободное развитие их экономик, установить их
экономический суверенитет. Но разве тогда, когда все станет на свои места в
экономической сфере, отпадет необходимость в существовании межнационального
языка, общего средства общения между республиками, нациями?
Кажется,
все ясно. Ясно, что национально-языковые проблемы, каких бы периодов развития
общества они не касались, правомерно измерять и национальными, и
общегосударственными масштабами. Ясно, что при решении этих проблем необходимы
параллели между прошлым и настоящим, ибо история всегда проецируется в
современность. Но должно быть ясно и то, что необдуманное искажение или
намеренная подтасовка исторических фактов, опровержение аксиом, осуществляемые
с позиций далеко не объективной «правды», никогда не приведут к достижению
цели, не прояснят, а только усугубят ситуацию. Пора это понимать и тем, кто
спекулирует перестройкой, и тем, кто вторит им, садясь при этом порой не в свои
сани. Вольно или невольно.
А. Катерли,
кандидат филологических наук
/Политический собеседник. № 1. Минск. 1990. С.
35-38./
НА ВАРЦЕ “ТРЫВАЛЫХ ПАЛАЖЭНЬНЯЎ”
Адкуль
запазычыў ідэі аўтар “Политического собеседника”
Дальбог, зусім не думаў, што мой ліст
у рэдакцыю газэты “Літаратура і
мастацтва” “Паглядзім і пазіцый праўды”, у якім зьдзейсьнена спроба паставіць
некаторыя пытаньні гісторыі Беларусі (“ЛіМ” ад 10 лютага 1980 г.), выкліча
жахлівую незапакоенасьць такой паважанай асобы, як філёляг з вучонай ступеньню,
А вось жа што здарылася! 10 траўня таго ж года ў нізцы водгукаў на гэты ліст
“ЛіМ” надрукаваў артыкул кандыдата філялягічных навук з г. Гомеля А. Катэрлі
пад назвай “Не магу пагадзіцца..” А днямі разгортваю № 1 “Политического
собеседника” за 1900 год — зноў А. Катэрлі. І зноў пра мой ліст. І, уявіце,
тымі ж словамі! Праўда, новы артыкул А. Катэрлі “Выкрутасы ниспровергателей”
большы. Ці то “ЛіМ” у свой час нешта скараціў. ці то А. Катэрлі нешта дадаў,
адсылаючы сваю працу пасьля апублікаваньня ў “ЛіМе” ў “Политический
собеседник”. Ды яшчэ “дадаў” сваю думку пра артыкул №. Пазьняка, таксама
апублікаваны ў “ЛіМе”. Так бы мовіць, зьвязаў у адно двух дылетантаў, як ён нас
называе.
Так. відаць, вельмі занепакоены А. Катэрлі,
нездарма ж б’е ва ўсе званы, стукаецца у розныя выданьні. Што ж яго трывожыць?
Пра гэта ясна сказана ў “Выкрутасах...”: “Яркія адзежы” новых навуковых
ісьцін”, разьлічаныя на аматара сэнсацый чытача, не могуць... закамуфліраваць
надта ўжо відавочнай, наўмыснай, неяк хваравіта навязанай устаноўкі — аб’явіць
заганнымі, навязанымі бюракратычнай адміністрацыйна-каманднай сыстэмай,
антынацыянальнымі тыя трывалыя навуковыя палажэньні, якія відавочна супярэчаць
дылетанцкім пабудовам “з пазыцый праўды”, узгадаванай толькі на эмоцыях і (што
самае крыўднае) на нейкім нездаровым пачуцьці нібыта ўшчэмленай нацыянальнай
самасьвядомасьці”.
Вось у чым справа! Існуюць навуковыя
палажэньні. Трывалыя. Непахісным. Можна сказаць, вечныя, і вось, разумееце,
зьяўляюцца нейкія самазванцы Ермаловічы, Пазьнякі, Ласковы — “садзяцца не ў
свае санкі” (гэта не мае словы, імі заканчвае А. Катэрлі свае “Выкрутасы...»”)
і, іграючы “на нейкім нездаровым пачуцьці нібыта ўшчэмленай нацыянальнай
самасьвядомасьці”, пачынаюць гэтыя палажэньні нізьвяргаць: аб заваёве Беларусі
Літвою, аб “гвалтоўным зьліцьці” Вялікага княства Літоўскага з Польшчаю, аб
вызваленчай місіі рускага царызму ў дачыненьні да беларускага народа і г. д.
Так, вядома, А. Катэрлі мае рацыю. Узяць,
напрыклад, такое палажэньне з БСЭ (выд. 2-е): “У 14-16 стст. у агульнарускай
мове заходніх абласьцей зьявіліся тыя фанэтычныя і марфалягічныя асаблівасьці.
якія сталі тыповымі для беларускай мовы. Але беларускі народ заўсёды хіліўся да
Рускай дзяржавы, заўсёды называў сябе рускім і змагаўся за агульнарускія
інтарэсы” (т. 4, с. 479). Праўда, выдатна? Якая глыбіня погляду! Ужо і мова
асобная разьвілася, а беларусы ўсё змагаліся за “агульнарускія інтарэсы”. Не
зусім зразумела толькі, навошта яны змагаліся за гэтыя, рускія інтарэсы, а не
за свае, беларускія, але гэтую супярэчлівасьць лёгка адкінуць, калі засвоіць,
што беларусы — таксама рускія, толькі з сапсаванай моваю. Дальбог, выдатна!
Больш навуковае з “трывалых палажэньняў” наўрад ці адшукаць!
У чым яшчэ А. Катэрлі мае рацыю? У тым, што
“палажэньні” такія зьявіліся на сьвет не па задуме адміністрацыйна-каманднай
сыстэмы, бо былі ёю толькі ўнасьледаваныя. Працытаванаму з БСЭ “палажэньню”
папярэднічае такое: “Рускае насельніцтва яго (Вялікага княства Літоўскага)
выяўляе натуральнае імкненьне да аднапляменнай і адзінавернай дзяржавы
Маскоўскай, якая пачынае цяпер (пасьля Люблінскай уніі) умешвацца ў справы
Літвы і Польшчы і спрабуе адарваць ад Літвы яе рускія вобласьці”. Каб было
ясна, якія “рускія” вобласьці спрабавала ў той час адарваць ад Вялікага княства
Маскоўская дзяржава, нагадаю, што ў сярэдзіне XVI ст. самым усходнім горадам
Вялікага княства быў Хоцімск.
У кнізе, якую я цытую, хоць і была яна
выдадзена ў канцы XIX стагодзьдзя, вы не знойдзеце слова “беларус”.
Геаграфічнае паняцьце “Беларусь” ёсьць, этнічнай назвы “беларусы” — няма. Пра
літоўскі Статут гаворыцца, што ён “сваёй рускай моваю сьведчыў аб ранейшым
панаваньні рускай народнасьці ў Літве”. пра Ф. Скарыну — “рускі чалавек”, і г.
д. Гэта, вядома, нядзіўна. Бо ў прадмове “Ад выдаўца” сказана: “Скажаючы
пабытовыя дадзеныя і тым адмаўляючы самабытнасьць старажытных элемэнтаў
заходняй Русі, польскі друк, а за ім і рускі ў вядомай яго частцы не прызнавалі
неабвержнасьць народных правоў Расіі на заходнія яе ўскраіны”. Вось дзеля таго,
каб давесьці “неабвержнасьць” гэтых “правоў”, і быў выдадзены “пры міністэрстве
ўнутраных спраў” у 1890 г. важкі том (больш за 500 старонак) пад назваю
“Беларусь і Літва”. А заканчваецца ён словамі: “...рускаму ўраду і рускаму
грамадзтву трэба багата папрацаваць на справу канчатковага ўціхамірваньня краю
і ўзмацненьня ў ім рускіх гістарычных пачаткаў”. Як гэта рабілася, мы добра
ведаем.
Але дазвольце, спытае чытач, ці на занадта
крута бярэце, выстаўляючы А. Катэрлі ахоўнікам “палажэньняў” гэтае кнігі? Можа,
ён яе і ў руках не трымаў?
Яшчэ як трымаў! Мне пра гэта адразу
падумалася, як толькі наткнуўся ў “Выкрутасах...” на фразу: “Альгерд памёр у
1377 годзе, пакінуўшы сваю дзяржаву на шляху да поўнага абрусеньня”. Хіба не
дзіўна: сучасны вучоны, ды яшчэ нібыта беларускі, піша, што ў 1377 годзе
Вялікае княства Літоўскае было “на шляху да абрусеньня”? Сам жа ўказвае далей,
што ў XIV стагодзьдзі пачынаецца фарміраваньне беларускае народнасьці. Гэта
ўжо, адчуваю, не А. Катэрлі, піша, гэта аўтары “Беларусі і Літвы” (сярод іх —
сямёра штаб-афіцэраў Генэральнага штабу). Гартаю — і дакладна. Старонка 80:
“Альгерд памёр у 1377 годзе, пакінуўшы сваю дзяржаву на шляху да поўнага
абрусеньня”. Слова ў слова. Толькі чамусьці А. Катэрлі “скончался” замяніў на
“умер”: так бы мовіць, далоў пачцівасьць да вялікіх князёў! Чытаю
“Выкрутасы...” далей: “Першае аб’яднаньне Літвы з Польшчаю ў 1386 годзе
выклікала ўзмоцненае распаўсюджваньне каталіцтва, насаджэньне польскага ладу жыцьця,
празьмернае пашырэньне правоў дваранства, вызваленьне яго ад цяжару дзяржаўных
павіннасьцей, прыніжэньні і занявольваньне за дваранствам простага народа”. І
тут пазнаецца “Беларусь і Літва”, с 122: “З паловы XV стагодзьдзя адбываецца
паступовае згладжваньне асаблівасьцей літоўска-рускага ладу і замена яго
польскім ладам. Гэты апошні выяўляўся і ўзмоцненым распаўсюджваньнем
каталіцтва, (...) у празьмерным пашырэньні правоў дваранства за кошт вярхоўнае
ўлады і іншых саслоўяў і клясаў насельніцтва, у вызваленьні ад цяжару дзяржаўных павіннасцей і нарэшце ў
прыніжэньні і запрыгоньваньні за дваранствам простага народа”. А вось яшчэ з
“Выкрутасов...”: “Князь Альгерд у сваёй палітыцы цалкам абапіраўся на
славянскае насельніцтва сваёй дзяржавы... аберагаў ягоныя вераваньні, звычаі,
правы, таму ўзаемна карыстаўся даверам і прыхільнасьцю да яго падданых, якія
бачылі ў ягонай магутнасьці гарантыю свайго працьвітаньня”. Тут нешта
дасавецкае: “давер і прыхільнасьць падданых”, “магутнасьць”, “працьвітаньне”.
Шукаю — і знаходжу (“Беларусь і Літва, с. 75): “Тайна... посьпехаў...
Альгерда... заключалася ў тым, што ў сваіх імкненьнях ён цалкам абапіраўся на
рускае насельніцтва сваёй дзяржавы, аберагаў ягоныя вераваньні, звычаі і правы,
і ўзаемна карыстаўся давер і прыхільнасьцю да яго рускага насельніцтва, якое
бачыла ў ім апірышча супраць цёмнай татарскай сілы”. Цікавая справа: ні
“подданых”, ні “працьвітаньня” ў “Беларусі і Літве” ў дадзеным выпадку няма, а
так і здаецца, што яны адтуль! Вось што значыць засвоіць стыль “трывалых
навуковых палажэньняў”.
Хто-небудзь пасьпяшаецца, можа, назваць А.
Катэрлі плягіятарам. Але, я думаю, не варта так груба. Ён бы, вядома, расставіў
двукосьсі і спасылкі даў, ды як дэманстраваць прыхільнасьць да “палажэньняў”
кнігі, якая пры царскім міністэрстве ўнутраных спраў? Вось і выдаў іх за свае.
Памятаў, вядома, што рызыкуе, ды рызыкаваў з высакародных матываў — каб
“трывалыя палажэньні” не сказіць.
Няхай не падумае чытач, што ў А. Катэрлі
ўсё так і сьпісана. Не. Маюцца ў яго і ўласныя “палажэньні”, да якіх, бадай, і
ўвесь Генэральны штаб не дадумаўся б. Напрыклад, сьцьвярджае, што “яшчэ ў
IX-XIV стагодзьдзях большасьць (!) насельніцтва старажытнае Русі было
двухмоўным (ці нават трохмоўным і болей)”, што “нашыя продкі, хоць і не мелі навукова
абгрунтаванай канцэпцыі двухмоўнасьці, аднак, з посьпехам вывучалі мовы адзіін
аднаго”.
Фантастыка, скажаце? Зусім не. Кандыдату
філялягічных навук А. Катэрлі, які сядзіць, вядома ж, у сваіх санках, добра
вядома (і спадзяюся, з часам ён раскажа, адкуль вядома), што “старажытныя
русічы зазвычай валодалі адной з моваў сваіх суседзяў... Жыхары Кіева і іншых
паўднёвых гарадоў добра (!) ведалі палавецкую мову... А вось малачане, жыхары
Полацкага княства, свабодна (!) маглі кантактаваць з фіна-угорскімі плямёнамі і
балцкімі народамі на іх родных мовах”. Дзіўная сыстэма моўнай падрыхтоўкі
існавала, выяўляецца, у Старажытнай Русі! Без школ, выкладчыкаў і слоўнікаў,
без цеснага кантактаваньня з носьбітамі чужых моваў (жылі ж натуральнай
гаспадаркаю, без блуканьняў за тры моры і турпаездак) больш чым кожны другі з
нашых продкаў засвойваў такія цяжкія мовы, як цюрскія і фіна-угорскія. Ці гэта
ім была ўласьціва такая ўнікальная здольнасьць? У такім разе шкада, што яна
безнадзейна страчана, інакш нам не прыйшлося б на засваеньне роднай беларускай
адводзіць, паводле Закону, 10 гадоў.
Іван Ласкоў,
г. Якуцк.
/Крыніца. № 5-6.
Мінск. 1990. С. 2-3./
НА
СТРАЖЕ «УСТОЯВШИХСЯ ПОЛОЖЕНИЙ»
Откуда позаимствовал
идеи автор «Политического собеседника».
Право же, совсем не думал, что мое письмо в редакцию газеты «Літаратура
і мастацтва», «Паглядзім з пазіцый праўды», в котором предпринята попытка
поставить некоторые вопросы истории Белоруссии («ЛіМ» от 10 февраля 1989 г.)
вызовет ужасную обеспокоенность столь уважаемого лица, как филолог с ученой
степенью. А вот поди ж ты! 19мая того же года в подпорке откликов на это письмо
«ЛіМ» напечатал статью кандидата филологических наук из г. Гомеля А. Катерли
под заглавием «Не магу пагадзіцца». А на днях открываю № 1 «Политического
собеседника» за 1990 год — снова А. Катерли, и снова о моем письме. И,
представьте, теми же словами! Правда, новая статья А. Катерли «Выкрутасы ниспровергателей»,
побольше. То ли «ЛіМ» в свое время что-то сократил, то ли А. Катерли что-то
добавил, отсылая свой труд после опубликования в «ЛіМе» в «Политический
собеседник». Да еще подверстал свое мение о статье З. Позняка, также
опубликованной в «ЛіМе» Так сказать, связал воедино двух дилетантов, как он нас
называет.
Да, видно, очень обеспокоен А. Катерли, не зря же бьет во все колокола,
стучится в разные издания. Что же его тревожит? Об этом ясно скатано в
«Выкрутасах...»: «Яркие одежды» новых научных «истин», рассчитанные на падкого
на сенсации читателя, не могут... закамуфлировать слишком уж очевидной,
нарочитой, как-то даже болезненно навязываемой установки — объявить порочными,
навязанными бюрократической административно-командной системой, антинациональными
те устоявшиеся научные положения, которые явно противоречат дилетантским
построениям «с позиций правды», взрощенной только на эмоциях и (что самое
печальное) на каком-то нездоровом чувстве якобы ущемленного национального
самосознания».
Вот в чем дело! Существуют научные положения. Устоявшие. Незыблемые.
Можно сказать, вечные. И вот. понимаете ли, являются какие-то самозванцы
Ермоловичи, Позняки, Ласковы, — садятся не в свои сани (это не мои слова, ими
заканчивает А. Катерли свои «Выкрутасы...») и, играя «на каком-то нездоровом
чувстве якобы ущемленного национального самосознания», начинают эти положения
ниспровергать: о завоевании Белоруссии Литвой, о «насильственном слиянии»
Великого княжества Литовского с Польшей, об освободительной миссии русского
царизма по отношению к белорусскому народу и так далее.
Да, конечно, А. Катерли прав. Взять, например, такое положение из БСЭ
(изд. 2-е): «В 14-16 вв. в общерусском языке западных областей появились те
фонетические и морфологические особенности, которые стали типичными для
белорусского языка. Но белорусский народ всегда тяготел к Русскому государству,
всегда называл себя русским и боролся за общерусские интересы» (т. 4. с. 479».
Правда, здорово? Какая глубина взгляда! Уж и язык особый развился, а белорусы
все боролись за «общерусские интересы». Не совсем понятно только, зачем они
боролись за эти русские интересы, а не за свои белорусские, но это противоречие
легко устранить, если усвоить, что белорусы — тоже русские, только с
испорченным языком. Ей-богу, здорово! Более научное из «устоявшихся положений»
вряд ли сыскать!
В чем еще А. Катерли прав? В том, что «положения» такие появились на
свет не по замыслу административно-командной системы, поскольку лишь были ею
унаследованы. Процитированному из БСЭ «положению» предшествует такое: «Русское население его
(Великого княжества Литовского) обнаруживает естественное тяготение к
единоплеменному и единоверному государству Московскому, которое начинает теперь
(после Люблинской унии) вмешиваться в дела Литвы и Польши и пытается отторгать
от Литвы русские ее области». Чтобы было ясно, какие «русские» области пыталось
в это время отторгать от Великого княжества Московское государство, напомню,
что к середине XVI в. самым восточным городом Великого княжества был Хотимск. В
книге, которую я цитирую, хоть и была она издана в конце XIX века, вы не
найдете слова «белорус». Географическое понятие «Белоруссия» есть, этнического
названии «белорусы» нет. О Литовском Статуте здесь говорится, что он «своим
русским языком свидетельствовал о продолжающемся господстве русской народности
в Литве, о Ф. Скорине — «русский человек» и т. д. Это, конечно, неудивительно.
Ведь в предисловии «От издателя» сказано: «Извращая бытовые данные и тем
отрицая самобытность древних элементов западной Руси, польская печать, а за ней
и русская, в известной ее части, не признавали неоспоримость народных прав
России на западные ее окраины». Вот для того-то, чтобы доказать «неоспоримость»
этих прав, и был издан «при Министерстве внутренних дел» в 1890 г. увесистый
том (более 500 страниц) под названием «Белоруссия и Литва». А заканчивается он
словами: «...для русского правительства и русского общества предстоит немало
труда в деле окончательного умиротворения края и упрочения в нем русских исторических
начал». Как это делалось, мы хорошо знаем.
Но позвольте, спросит читатель, не слишком ли круто берете, выставляя А.
Катерли защитником «положений» этой книги? Может, он ее и в руках не держал?
Еще как держал! Мне об этом сразу подумалось, как только наткнулся в
«Выкрутасах...» на фразу «Ольгерд умер в 1377 году, оставив свое государство на
пути к полному обрусению». Разве не странно: современный ученый, да еще вроде
белорусский, пишет, что в 1377 году Великое княжество Литовское было на пути к
обрусению»? Сам ведь указывает чуть дальше, что в XIV веке начинается
формирование белорусской народности Это уже, чувствую, не А. Катерли пишет, это
авторы «Белоруссии и Литвы» (среди них — семеро штаб-офицеров Генерального
штаба). Листаю — и точно. Страница 80. «Ольгерд скончался в 1377 году, оставив
свое государство на пути к полному обрусению». Слово в слово. Только почему-то
А. Катерли «скончался» заменил на «умер»: так сказать, долой почтительность к
великим князьям! Читаю «Выкрутасы...» дальше: «Первое объединение Литвы с
Польшей в 1386 году повлекло за собой усиленное распространение католичества,
насаждение польского строя жизни, чрезмерное расширение прав дворянства,
освобождение его от тягостей государственных повинностей, принижение и закрепощение
за дворянством простою народа». И здесь узнается «Белоруссия и Литва», с. 122:
«С половины XV века происходит постепенное сглаживание особенностей
литовско-русского строя и замена его польским строем. Этот последний состоял в
усиленном распространении католичества. (...) в чрезмерном расширении прав
дворянства на счет верховной власти и других сословий и классов населения, в
освобождении его от тягости государственных повинностей и, наконец в принижении
и закрепощении за дворянством простого народа». А вот еще из «Выкрутасов...»:
«Князь Ольгерд в своей политике всецело опирался на славянское населения своего
государства... оберегал его верования, обычаи, права, поэтому взаимно
пользовался доверием и расположением к нему подданных, видевших в его могуществе
гарантию своего процветания». Здесь что-то досоветское: «доверие и расположение
подданных», «могущество», «процветание». Ищу — и нахожу («Белоруссия и Литва»,
с. 75): «Тайна... успехов... Ольгерда... заключалась в том, что в своих
стремлениях он всецело опирался на русское население своего государства,
оберегал его верования, обычаи и права и взаимно пользовался доверием и
расположением к нему русского населения, видевшею а нем оплот против темной
татарской силы». Интересное дело: ни «подданных», ни «процветания» в
«Белоруссии и Литве» в данном случае нет, а ведь так и кажется, что они оттуда!
Вот что значит усвоить стиль «устоявшихся научных положений».
Кто-нибудь поспешит, быть может, назвать А. Катерли плагиатором Но, я
думаю, не стоит так грубо. Он бы, конечно расставил кавычки и ссылки дал, да
как демонстрировать приверженность к «положениям» книги, родившейся при царском
министерстве внутренних дел? Вот и выдал их за свои. Понимал, конечно, что
рискует, да рисковал-то из благородных побуждений — чтоб «устоявшиеся
положения» не исказить.
Пусть не подумает читатель, что у А. Катерли все вот так и списано. Нет.
Имеются у нею и собственные «положения», до которых, пожалуй, и весь
Генеральный штаб не додумался бы. Например, он утверждает, что «еще в IX-XIV
веках большинство (!) населения Древней Руси было двуязычным (или даже
трехъязычным и более)», что «наши предки, хотя и не имели научно обоснованной
концепции двуязычия, тем не менее, с успехом изучали языки друг друга.
Фантастика, скажете вы? Ничуть не бывало. Кандидату филологических наук
А. Катерли, сидящему, конечно же, а своих санях, доподлинно известно (и,
надеюсь, со временем он расскажет, откуда известно), что «древние русичи, как
правило владели одним из языков своих соседей... Жители Киева и других южных
городов хорошо (!) знали половецкий язык. А вот полочане, жители Полоцкого
княжества, свободно (!) могли общаться с финно-угорскими племенами и балтскими
народами на их родных языках». Да, удивительная система языковой подготовки существовала,
оказывается, в Древней Руси! Без школ и преподавателей, без учебников и
словарей, бес тесного общения с носителями чужих языков (жили-то натуральным
хозяйством, без хождения за три моря и турпоездок), более чем каждый второй из
наших предков осваивал такие трудные языки, как тюркские и финно-угорские. Или
это им была присуща такая уникальная способность? В таком случае жаль, что она
безнадежно утрачена, иначе нам не пришлось бы на освоение родного белорусского
отводить, согласно Закону, 10 лет.
Иван Ласков
/Родник. № 5-6. Минск. 1990. С. 2-3./
ДАВЕДКА
Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе
Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч,
украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад
галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941
году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая
нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у
Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі
Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў
1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае
допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў
выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з
залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт
Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў
Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з
чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым
загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым
рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва
(1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”;
у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай Граматай
Прэзэдыюму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры
загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.
Юстына Ленская,
Койданава
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz