ЎЎЎ 3. Уладзімер Караленка. Якуцкія апавяданьні. Сш. 3. Пераклаў Сяргей Дарожны. Койданава. "Кальвіна". 2015.

                                                             ТЛУМАЧАЛЬНЫ НАРЫС

    Аўтар апавяданьняў “Сон Макара”, “Ат-Даван” і “У воблачны дзень”, Уладзімер Галакціёнавіч Караленка, нарадзіўся ў 1853 г., памёр у 1921 г. Значная частка яго апавяданьняў — у тым ліку вышэйазначаныя “Сон Макара” і “Ат-Даван” малююць сыбірскае жыцьцё

    У Сыбір Караленка трапіў у якасьці высланага. Яшчэ быўшы студэнтам Маскоўскае Пятроўска-Разумаўскае Акадэміі (цяпер Ціміразеўскае акадэміі), ён прымаў удзел у студэнцкіх непарадках, з гэтае прычыны прымушан быў перавесьціся ў Пецярбурскі Тэхналягічны інстытут. У 1881 г. на яго пала падазрэньне, што ён займаецца падпольнаю рэвалюцыйнай працай, і ён быў высланы спачатку ў Вяцкую губ., а потым у Сыбір, у Якуцкі край. У высылцы Караленка прабыў 4 гады. Калі вярнуўся з Сыбіру, ён пачаў друкаваць свае апавяданьні ў часопісах і ў кароткі час зрабіўся адным з самых вядомых пісьменьнікаў таго часу.

    Апавяданьне “Сон Макара” Караленка напісаў у Сыбіры ў 1884 г. і надрукаваў у 1885 г., калі вярнуўся адтуль. Гэтае першае яго апавяданьне з сыбірскага жыцьця адразу зьвярнула на сябе ўвагу. Караленка друкаваўся яшчэ і да ссылкі, але толькі “Сон Макара” высунуў яго і паставіў нараўні з лепшымі мастакамі слова. У гэтым апавяданьні пісьменьнік мастацкі аформіў уражаньні да сапраўднасьці, з якою яму давялося пазнаёміцца ў ссылцы. У ссылцы ён прымушаны быў жыць далёка ад культурных цэнтраў, у незнаёмым яму краі, у глухой слабодцы Амзе. дзе пераважную большасьць насельніцтва складалі якуты, аб’якучаныя сяляне ды ссыльныя татары-пасяленцы. Жывучы адзін час у юрце аб’якучанага селяніна, Караленка меў магчымасьць наглядаць за ўмовамі яго існаваньня. Ссыльныя, што жылі ў адзін час з ім, адзначаюць, што Караленка вельмі ўважліва прыглядаўся да вакольнага жыцьця, запісваў якуцкія норавы, звычкі, павер’і.

    Якуты — народ турка-татарскага племені, які жыве па рацэ Лене ў Якуцкім краі. Ёсьць меркаваньні, што яны прышлі туды з глыбіні Азіі, ад хрыбтоў Цянь-Шаня. Якуты жывуць у асаблівых памяшканьнях — юртах, апранаюцца ў своеасаблівыя адзеньні. Яны маюць сваю мову, свае казкі, свае звычаі, свае павер’і. Яны вераць у існаваньне у прыродзе добрых і злых духаў. Самы галоўны добры дух — Ан-Тайон, з прыняцьцем хрысьціянства, упадобіўся да праваслаўнага бога. Злыя духі існуюць усюды і ад іх вынікаюць усе няшчасьці, усе хваробы. Пасярэднікам паміж духам і чалавекам зьяўляецца шаман. Калі хто-небудзь захварэе, клічуць шамана, ён заклінае злых духаў пэўнымі абрадамі і выганяе злога духа з чалавечага цела. Абрад заклінаньня завецца камланьнем, у часе яго шаман гучна б’е ў бубен, страшэнна мітусіцца, нібы змагаецца са злым духам. Ня гледзячы на тое, што якуты ў сваёй большасьці хрысьціяне, навязаная ім хрысьціянская вера дзівосна пераплялася з ранейшымі якуцкімі вераваньнямі.

    Асноўныя заняткі якутаў — земляробства і жывёлаводзтва. Земляробская праца ў тамтэйшых умовах вельмі цяжкая: кароткае лета, горная мясцовасьць, сырыя вятры, — усё гэта ня спрыяе земляробству, асабліва пры той невысокай земляробскай тэхніцы, якая прыстасоўваецца якутамі. Суровы клімат патрабуе затраты вялікае сілы і мала ўзнагароджвае за гэтую працу.

    Царскі ўрад прымушаў якутаў плаціць цяжкія падаткі, нічога не даючы ў абмен. Урад не клапаціўся аб распаўсюджваньні сярод іх асьветы, і якуты заставаліся на такім жа нізкім узроўні свайго разьвіцьця, як сто гадоў таму назад.

    У сваім апавяданьні Караленка і абмаляваў умовы існаваньня аб’якучанага рускага насельніцтва. Голад, холад, цяжкая праца, разумовая і маральная тупасьць, бясьсільнасьць зразумець, хто вінаваты ў складаньні гэтых умоў — такое якуцкае жыцьцё ў абмалёўцы Караленкі. Камусьці і невядома за што даводзілася плаціць падаткі, рабіць невядомыя і незразумелыя царкоўныя абрады, для нечага аддаваць у войска сваіх дзяцей. Пра аднаго з такіх аб’якучаных сялян — Макара кажа Караленка: “Так яго ганялі ўсё жыцьцё. Ганялі старасты і старшыні, засядацелі і спраўнікі, патрабуючы падаткі, ганялі папы, патрабуючы ругу, ганялі нястачы і голад... Жывёліна ідзе ўперад ды глядзіць у зямлю, ня ведаючы, куды жануць. Таксама і ён... Хіба ён ведаў, што поп чытае ў царкве і за што ідзе яму руга? Хіба ён ведаў, навошта і куды завялі яго старэйшага сына, якога ўзялі ў салдаты, і дзе ён памёр, і дзе цяпер ляжаць яго гаротныя косьці?” Макар ня ведае, Чаму гэтак ўсё склалася, ён ня можа разабрацца ў існуючым становішчы. “Хіба ён ня бачыць, што і ён нарадзіўся таксама, як і другія — з яснымі адчыненымі вачыма, у якіх адлюстроўваліся зямля і неба, і з чыстым сэрцам, якое гатова расчыніцца на ўсё прыгожае ў сьвеце. І калі цяпер ён жадае схаваць пад зямлёю сваю панурую і пакорную фігуру, дык у гэтым не яго віна... А чыя ж? Гэтага ён ня ведае”...

    Але Караленка ведаў, чыя гэта віна. Гэтае апавяданьне было пратэстам супроць складзенага ў далёкай Якутыі становішча. І не дарма ў апавяданьні Макар атрымлівае дараваньне за свае грахі, і яго мана ў вачох мастака апраўдваецца тымі абставінамі, у якіх паставілі яго ўмовы тагачаснае сапраўднасьці.

    І да Караленкі пісалі пра сыбірскіх тубыльцаў, але “Сон Макара” стаіць вышэй іх па той цяплыні пачуцьцяў, з якога абмалёван вобраз абяздоленага аб’якучанага селяніна, і па сваёй мастацкасьці. З надзвычайным майстэрствам аўтар паступова ўводзіць чытача ў фантастычны сьвет. У пачатку ён дае быт Макара, яго беднасьць, п’янства і грубасьць. Нешта таемнае пачынае адчувацца ў апісаньнях тайгі.

    “Тайга гусьцела. Яна стаяла бязмоўная і поўная таемнасьці. Голыя галіны мадрын былі абсыпаны срэбным інеем. Рэдкае сьвятло сполаху прабівалася праз іхныя вяршаліны, хадзіла па ёй, дзе-ні-дзе выкрываючы то засьнежаную паляну; то счарнелыя трупы разьбітых лясных волатаў, пасыпаных сьнегам. Імгненьне — і ўсё зноў гублялася ў змроку, поўным маўклівасьці і таемнасьці”. Далей фантастычнасьць апавяданьня больш узмацняецца нагадваньнем пра “фасфарычнае сьвятло”, пра водбліск паўночнага зьзяньня, пра таемнага ліса з залацістаю поўсьцю ды вострымі бліскучымі вачыма, які завабліваў Макара ў нетры. Потым зьяўляецца Аляксей. Вобраз яго пададзены гэтак, што чытач ня ведае, ці сапраўды гэта жывы Аляксей, ці гэта толькі трызьненьне Макара. Аляксей раптоўна зьнікае. Фантастычнасьць павялічваецца. Заяц, што выбягае насустрач, “робіць Макару” “нахабныя выразы”, затым малюнкі трызьні нарастаюць: зьяўляюцца зайцы, цецерукі, нарэшце тысячы лісіных храп. І пасьля слоў: “Макар памёр” пэйзаж, што напісаны спосабам увасабленьня, робіцца пачаткам тагасьветных блуканьняў Макара.

    Караленка вытрымаў гэтыя сцэны ў сьвятле рэлігійныя уяўленьняў Макара. На тым сьвеце ў ліку памерлых Макар сустракае толькі тых, каго ён мог бачыць пры жыцьці — тых жа самых жыхароў сваёй слабады, якутаў, татар. Вобраз Тайона абмалёван так, якім павінен ўяўляць яго сабе якут, часткаю пад уплывам абразапісаных малюнкаў. Тайон жыве ў “добрай хаце”, камялёк у ёй !дзіўнае разьбянае работы з чыстага срэбра”, у ім гараць “залатыя дровы”, анёлы, “служкі Тайона”.

    Уражаньне рэалістычнасьці апавяданьня яшчэ больш памацняецца пры ўжываньні мясцовых якуцкіх бытавых слоў: “сона”, “бэргас”, “торбасы”, “догар” і г. д.

    У той жа час асаблівы, павольны склад мовы, надае апавяданьню напеўнасьць і ўрачысты тон. Гэты тон ствараецца пры частым паўтарэньні злучніка “і”, што злучае прыблізна роўныя па колькасьці складаў сказы. “I зоры пагасьлі і месяц схаваўся. І сьнежная раўніна сьцямнела. — Тады пад ёю падняліся туманы і пасталі наўкол раўніны, нібы ганаровая варта” і г. д. Момантам найвышэйшага напружаньня (кульмінацыйным пунктам апавяданьня) зьяўляецца прамова Макара перад тварам Тайона. Тут вуснамі Макара Караленка выказвае свае асноўныя думкі. Але і гэтую прамову пісьменьнік падае ў духу прамовы Макара, яго моваю. Гэта — прамова якута, які ня звык гаварыць адрыўчаста, без сувязі паміж сказамі, па складу мовы, па словах, па даных у ёй абразах. Макар усхваляваны, яго прамова складаецца з запытальных ды клічных сказаў: “Ён дадаў з тысячы жэрдак? Няхай так! Няхай ён насячэ толькі 16 тысяч. Але хіба ж гэтага мала?.. Але гэтымі словамі міжвольна адчуваецца аўтар, яго абурэньне на тагачасны лад, які разбэсьціў Макара, пазбавіў яго чалавечага аблічча. І гарачае спачуваньне абяздоленаму чалавеку. У адрыўчастасьці прамовы ёсьць своеасаблівы рытм; “высокія” словы “шаты, вочы” надаюць ёй урачыстасьць, і яна непрыкметна пераходзіць у прамову аўтара: “хіба ён ня бачыць, што ён нарадзіўся з яснымі, адчыненымі вачыма, у якіх адлюстроўваліся зямля і неба, і з чыстым сэрцам, якое гатова адчыніцца на ўсё прыгожае ў сьвеце. І калі зараз ён жадае схаваць пад зямлю сваю панурую і ганебную фігуру, дык у гэтым віна не яго”.

    Становішча якутаў пасьля Кастрычніцкае рэвалюцыі рэзка зьмянілася. Якутыя зрабілася аўтаномнаю савецкаю сацыялістычнаю рэспублікаю. Сярод якутаў разгорнута шырокая культурна-асьветная праца, раскінута цэлая сетка школ. Ня гледзячы на гэта, “Сон Макара” назаўсёды застанецца для нас каштоўным творам ня толькі як малюнак цёмнага мінулага, але і як твор, які вучыць нас шукаць карэньне чалавечай цемры, грубасьці і маральнае гразі не ў самым чалавеку, а ў тых умовах, у якіх яму даводзіцца жыць.

    Наступнае апавяданьне “Ат-Даван” таксама зьяўляецца яркім малюнкам з сыбірскага мінулага. У аснову яго леглі сапраўдныя падзеі. У 1881 годзе, праяжджаючы па сыбірскім тракце, Караленка выслухаў цэлы шэраг скарг па незаконнасьці і гвалты, якія чыніў фурманам і наглядчыкам, праяжджаючы па тым самым шляху, нейкі Алабін, ці то кур’ер, ні то ад’ютант іркуцкага генэрал-губэрнатара. Караленка напісаў пра гэта спачатку нарыс “На станку”, а праз некалькі гадоў газэтны артыкул, не прапушчаны цэнзураю. “Пры кожным прыпынку, на кожнай станцыі толькі і гутаркі было, што пра кур’ера”, — піша Караленка ў артыкуле. — Апавяданьні пра яго перадаваліся з канца ў канец з абурэньнем і жахам, болей з жахам... Па гарадох ён ляцеў стралою ў хмары сьнежнага пылу, круцячы зрэнкамі ды размахваючы чырвовым сьцягам. У вёсках, па станкох (станцыях) равеў, даходзіў да шаленства і біў, біў, біў... Біў каго хочаш і за што хочаш. У адным месцы ён ганяўся за наглядчыкам з тоўстаю кнігаю, наўкола стала. На шум убягае старая, жонка наглядчыка, і кніга ляціць з размаху ў яе. Жанчына звальваецца... У другім — коні пададзены раней, чымся наглядчык падпісаў паперы, і хоць устаноўлены тэрмін не прайшоў, Алабін хапае паперы са стала. На заўвагу наглядчыка, што ён ня можа выдаць коней без запісу, шалёны кур’ер выхопвае рэвальвэр і цэліцца ў наглядчыка”...

    У 1892 г. Караленка піша апавяданьне “Ат-Даван”. Цэнтральная фігура апавяданьня — станцыйны наглядчык, мізэрны, прыгнечаны чалавек і грозны, што наводзіць страх на жыхароў станка, Арабін-Тайон (Караленка толькі крыху зьмяніў прозьвішча, Алабіна на Арабіна). У апавяданьні пададзены малюнак самавольства ўрадавых чыноўнікаў таго часу, самавольства, якое было для іх непакаральным; пакараньне несьлі яго афяры, якія адважваліся як-небудзь пратэставаць. Так, наглядчык у нашым апавяданьні, — ён ведае ўжо, што не застанецца больш на  станку, будзе звольненым.

    Апавяданьне вядзецца ад першае асобы, якая, ня прымаючы удзелу ў падзеях, зьяўляецца толькі назіральнікам. Апавяданьне аздоблена пэйзажам. Перад сустрэчаю з жыхарамі Ат-Давана пададзена апісаньне “заграмаджанай крыгамі Лены”. У канцы апавяданьня пэйзаж зноў пераносіць нас да пачатку. Вялізныя белыя, халодныя крыгі абступілі нас навокала, засланяючы пэрспэктыву ракі...”

    Пэйзаж гармануе з асноўным настроем твору. Ён носіць на сабе панура і сумны характар, што дасягаецца адпаведнымі мэтафарамі, кажучымі пра сьмерць і спакой: “трупы дрэў, пасыпаныя сьнегам”, “густыя драўляныя мерцьвякі...” “Тонкія і мізэрныя мадрыны, якія шукаюць сабе шчасьця над трупамі сваіх продкаў”, “прорвы, што таемна выпаўзаюць аднекуль з тунгускіх пустэч”.

   Эпітэты, якія надаюць зрокавыя і слухавыя адчуваньні, таксама падкрэсьліваюць сум і панурасьць — “тонкія і мізэрныя мадрыны”, “бледнае неба, высокія берагі, белыя адхоны з хаўтурнаю аблямоўкаю”. “Маўклівыя Ленскія горы”; панурая ды бязьлюдная Лена”. Апавядальнік падкрэсьлівае свой настрой эмацыянальнымі эпітэтамі — “панурая Лена, злая рака, мізэрная мадрына”, і частымі згадваньнямі пра тое, што яму было “жудасна і сумна!” Вобраз высокага крыжу ля абрыву над ракою, што гаворыць пра сьмерць, дапаўняе сумны малюнак. Недарма ў адным з лістоў да рэдактара “Русской мысли” часопіс, у якой друкаваўся Караленка, ён кажа: “Мне трэба, каб кожнае слова, кожны сказ трапляў у тон, быў на месцы, каб у кожным сказе, па магчымасьці нават узятым асобна ад іншых, адчуваўся галоўны матыў, цэнтральнага, так сказаць, настрою”. (З ліста да Гольцава ад 9-ХІ 87 г.).

    Караленка па-мастацку перадае атмасфэру напружанасьці і чаканьня, якая стварылася ў гэтую ноч на станку з прычыны чаканьня грознага кур’ера. Ён згадвае пра тое, як марознае паветра застыгла ў пужлівым чаканьні, як трашчаўшыя ад марозу крыгі напаўнялі чулае маўчаньне сухімі і прарэзьлівымі водгаласкамі. І, нарэшце, дае параўнаньне прагучаўшага марознага стрэлу з ракі з крыкам драпежнае птушкі. “Здавалася, што нейкая страшэнная птушка ляціць з вялікаю хуткасьцю над ракою і стогне...” Гэтая птушка зьяўляецца правобразам Арабіна, які набліжаўся да станка і наводзіў жах на ціхіх жыхароў Ат-Давану.

    Гэтыя жыхары — ціхія, прыгнечаныя людзі. Пісьменьнік дае іх партрэты, трапна  абмалёўваючы падабранымі эпітэтамі іхнюю надворнасьць, фігуру, адзеньне, рухі, голас, асаблівасьці мовы. “У пакой уваходзіў невялікі круглы чалавечак нявызначанага ўзросту, апрануты досыць арыгінальна”... “Маленькі чалавечак ішоў шчыгульна, дробнымі нэрвовымі крокамі”. “Голас яго надзвычайна жаласны” і “прыніжаны”, голас яго — голас пісара, які не атрымаў ніякае адукацыі, акрамя “чытаньня ды почырку”, што гэтым ён нагадвае чытаньне танных раманаў. “На пачатку лёсу майго не таго можна было чакаць, чым я цяпер пасягнуты. Ясная раньне і сумны захад...” ці: «І мы з свайго боку маем адзін да аднаго пачуцьцевыя нахілы”. Такі партрэт — ціхага, пакорлівага наглядчыка, які зрабіўся афяраю самавольства казачага харунжага прадстаўніка царскае ўлады на далёкай сыбірскай ускраіне.

    Увагу да ўмоў існаваньня людзей прыніжаных, людзей, якія стаяць на апошніх сходках сацыяльнае лесьвіцы ў дарэвалюцыйнай расійскай грамадзе, спачувальныя адносіны да іх — такое асноўвае імкненьне творчасьці Караленкі ў гэтых двух апавяданьнях. У апавяданьні “Ў воблачны дзень” Караленка малюе настрой расійскага сялянства 90-х гадоў. Гісторыю стварэньня гэтага апавяданьня мы знаходзім ва ўспамінах аднае знаёмае Караленкі. Аднойчы ім разам давялося ехаць з Ніжняга-Ноўгараду ў Арзамас...

    Усе тры апавяданьні, зьмешчаныя ў гэтым зборніку, напісаны ў розныя часы, але яны належаць аднаму мастаку і на ўсіх іх ляжыць адзнака менавіта яго творчасьці, яго ідэалёгіі, яго мастацкае асаблівасьці. У сваёй мастацкай творчасьці Караленка быў выразьнікам настрояў лепшых прадстаўнікоў расійскае інтэлігенцыі 80-х і 90-х гадоў.

    Гэта былі цяжкія часы. Мацнеючы капіталізм драпежна эксплёатаваў рабочых, разбураючы вёскі і дробныя маёнткі. Шэрагі інтэлігенцыі папаўняліся абяднелымі дваранамі, выхадцамі з асяродзьдзя духоўнікаў, чыноўніцтва, сялянства. Матэрыяльнае становішча іх было цяжкім. Прамысловасьць магла даць заработак далёка ня ўсім. Палітыка ўраду не давала магчымасьці разгарнуцца грамадзкаму жыцьцю. Адсюль нянавісьць інтэлігенцыі да існуючага ладу, імкненьне зьмяніць яго, гарачае спачуваньне прыгнечаным клясам, але выхаду інтэлігенцыя адшукаць не магла. Выхаваная ва ўмовах дробнае дваранскае ці сялянскае гаспадаркі ці дробнабуржуазнага гарадзкога асяродзьдзя, яна бачыла ў капіталізьме толькі адмоўныя бакі драпежніцтва і эксплёатацыю, і не разумела таго, што разам з няўхільным ростам капіталізму расьце і арганізуецца рабочая кляса — яго галоўны вораг. Рабочая кляса выклікала глыбокае спачуваньне інтэлігенцыі, якая аднак не разумела яе рэвалюцыйнае ролі, і разглядала яе не як новую ўзрастаючую клясу, а як сялян, якія адарваны ад вёскі. Усе свае рэвалюцыйныя надзеі інтэлігенцыя ўскладала таму на сялянства. Але надзеі на сялянскую рэвалюцыю былі утапічнымі, таму што сялянства, не ўяўляючы сабою адзінае арганізаванае масы, без кіраўніцтва рабочае клясы, няздольнае было скінуць царскі абшарніцка-капіталістычны лад. Усе патугі лепшых прадстаўнікоў рэвалюцыйнае інтэлігенцыі ўзьняць шырокі рэвалюцыйны рух у краіне засталіся бяз вынікаў. Адзінае, што заставалася перадавой інтэлігенцыі, — гэта выказваньне спачуваньня прыніжаным і абяздоленым, слоўны пратэст супроць прыгнечаньня і эксплёатацыі, аснаванай на тым, што ўсе людзі раджаюцца “з яснымі, адчыненымі вачыма і з чыстым сэрцам, якое гатова  адчыніцца на ўсё прыгожае ў сьвеце”. Лепшым выразьнікам гэтых настрояў быў Ул. Г. Караленка. Ва ўсіх трох апавяданьнях, якія зьмешчаны ў гэтым зборніку, дзейнымі асобамі зьяўляюцца людзі, якія належаць да сацыяльных нізоў тагачаснае грамады, людзі, якія прымушаны ў сілу свайго сацыяльнага становішча цягнуць сумнае існаваньне (Макар, станцыйны наглядчык, Сілуян). Выклікаць спачуваньне да прыгнечаных — асноўная задача гэтых апавяданьняў. Эпітэты “бедны”, “мізэрны”, “гаротны”, “няшчасны” пераважаюць у апісаньнях гэтых людзей.

    Гэтае спачуваньне грунтуецца ва глыбокай веры ў чалавека. Якія ні былі б цяжкія ўмовы яго жыцьця, да якога б нізкага існаваньня яны яго ні давялі, усё ж прыйдзе хвіліна, калі прыгнечанае і прыніжанае стварэньне ўсьвядоміць свае чалавечыя правы і кіне пратэст супроць умоў жыцьця, якія пазбавілі яго чалавечага аблічча. Макар будзе трымаць гнеўную прамову Тайону, прыгнечаны і мізэрны наглядчык патрабуе за прагоны ад грознага Арабін-Тайона, Сілуян у сваім апавяданьнях пагражацьме абшарнікам сялянскаю ці нябеснаю караю. Любасьці да людзей і нянавісьці да таго, што пазбаўляе людзей чалавечага аблічча, строга навучае Караленка, і гэта робіць яго апавяданьні патрэбнымі і блізкімі для нашых часоў.

    Г. Багданава.

    /У. Караленка. Сон Макара. Ат-Даван. У воблачны дзень. Менск. 1931. С. 5-16./

    *

                                                                   СОН  МАКАРА

                                                           (Сьвяточнае апавяданьне)

    Гэты сон бачыў бедны Макар, які загнаў сваіх цялят у далёкія, панурыя краіны, — той самы Макар, на якога, як вядома, усе шышкі валяцца.

    Яго радзіма — глухая слабодка Чалган — загубілася ў далёкай якуцкай тайзе [Густы сыбірскі лес.]. Бацькі і дзяды Макара адваявалі у тайгі кавалак прамерзлай зямліцы, і хоць пануры гушчэрнік стаяў наўкола варожаю сьцяною, яны ня трацілі надзеі. Па процерабах пабеглі платы, пасталі мэдлікі і стагі, разрасталіся маленькія захутаныя юрты; нарэшце, як пераможны штандар, на  ўзгорку з сярэдзіны пасёлку стрэліла да неба званіца.

    Зрабіўся Чалган вялікаю слабадою. Але пакуль бацькі і дзяды Макара змагаліся з тайгою, палілі яе агнём, секлі жалезам, самі яны непрыкметна дзічэлі. Беручы сябе ў жонкі якутак, яны пераймалі якуцкую мову і якуцкія звычкі. Характэрныя рысы вялікага расійскага племені сьціраліся і зьнікалі.

    Як бы там ні было, ўсё ж мой Макар добра помніў, што ён спрадвечны чалганскі селянін. Тут ён нарадзіўся, тут жыў, тут жа меркаваў і памерці. Ён вельмі ганарыўся сваім паходжаньнем і часам лаяў другіх “паганымі якутамі”, але, праўду кажучы, сам нічым не адрозьніваўся ад якутаў — ні звычкамі, ні сваім жыцьцём.

    Па-расійску ён казаў мала і даволі дрэнна, апранаўся ў зьвярыныя скуры, на нагах насіў “торбасы” [* Зімовыя боты, пашытыя з футра.], харчаваўся звычайна адною пампушкаю з настоем цаглянае гарбаты, а ў сьвяточныя дні ды ў іншыя тэрміновыя выпадкі зьядаў стопленага масла менавіта столькі, колькі стаяла перад ім на стале. Вельмі добра ён езьдзіў вярхом на быкох, а ў выпадку хваробы выклікаў да сябе шамана [* Па думцы якутаў, сьвет населены добрымі і злымі духамі, шаман — пасрэднік між чалавекам і духам.], які, ашалеўшы, са скрыгатаньнем кідаўся на яго, каб спалохаць ды выгнаць з Макара засеўшую ў ім хваробу (немач).

    Працаваў ён страшэнна, жыў бедна, цярпеў голад і холад. Ці былі ў яго якія-небудзь думкі, апрача штодзённых клопатаў аб пампушцы і гарбаце? Так, былі.

    Калі ён быў п’яным, ён плакаў. “Якое наша жыцьцё, — казаў ён, — госпадзі божа!” Акрамя таго, ён казаў іншы раз, што жадаў бы ўсё пакінуць ды пайсьці “на гару”. Там ён ня будзе ні араць, ні сеяць, ня будзе сячы і вазіць дровы, ня будзе нават малоць збожжа на ручных жорнах. Ён будзе толькі ратавацца. Што гэта за гара, дзе яна — ён дакладна ня ведаў: ведаў толькі, што гара гэтая ёсьць, па-першае, а, па-другое, што яна недзе далёка, — так далёка, што адтуль яго нельга будзе дастаць самому тайону-спраўніку [* Тайон (якуцкае слова) пан, гаспадзін; спраўнік, начальнік павятовае паліцыі.]...

    Калі ж быў цьвярозым, ён пакідаў гэтыя думкі, мабыць, усьведамляючы немагчымасьць адшукаць такую цудоўную гару; але п’яны рабіўся сьмялейшым. Ён дапушчаў, што можа не знайсьці сапраўдную гару і трапіць на другую. “Тады прападаць”, — казаў ён, але ўсё ж такі зьбіраўся; калі ж ня выконваў гэтых намераў, дык, мусіць, таму, што пасяленцы-татары прадавалі яму заўсёды нядобрую гарэлку, настоеную для моцнасьці на махорцы, ад якое ён хутка рабіўся бясьсільным і хворым.

                                                                           ***

    Справа была перад калядамі, і Макару было вядома, што заўтра вялікае сьвята. З гэтае прычыны яго карціла жаданьне выпіць, але выпіць ня было за што: хлеб выходзіў; Макар ужо быў вінаваты мясцовым купцом ды татарам. Між тым, заўтра вялікае сьвята, працаваць нельга, — што ж ён будзе рабіць, калі не нап’ецца? Думка гэтая рабіла яго няшчасным. Якое яго жыцьцё! Нават у вялікае зімовае сьвята ён ня вып’е адну бутэльку гарэлкі!

    Яму прыйшла ў галаву шчасьлівая думка. Ён устаў і надзеў сваю падраную сону (шубу). Яго жонка, моцная, жылістая, надзвычайна дужая і настолькі ж надзвычайна агідная жанчына, якая ведала наскрозь усе яго няхітрыя меркаваньні, угадала і на гэты раз яго намер.

    — Куды, д’ябал? Ізноў адзін гарэлку піць хочаш?

    — Маўчы! Куплю адну бутэльку. Заўтра разам вып’ем.

    Ён лопнуў яе па плячы так моцна, што яна пахіснулася, ды лісьліва міргнуў. Такое ўжо сэрца жанчын. Яна ведала, што Макар напэўна яе абмане, але ня здолела пярэчыць завабнасьці чалавечых пешчаў.

    Ён выйшаў, злавіў у аласе [* Так завецца ў якутаў лясная даліна, паша, дзе ходзіць скаціна.] старога лысанку, прывёў яго за грыву да саней і пачаў запрагаць. Хутка лысанка вынес свайго гаспадара за вароты. Тут ён спыніўся, павярнуў галаву і пытліва паглядзеў на задуменнага Макара.

    Тады Макар ірвануў лейцамі і накіраваў каня ў канец слабодкі.

    У канцы слабодкі стаяла невялічкая юрцёнка. Ад яе, як і ад іншых юрт, узьнімаўся высока-высока дым камялька [* Накшталт коміну.], які засланяў белай, усхваляванай засьцілай халодныя зоры ды яркі месяц. Агонь весела пераліваўся ў водблісках, праз цьмянае шкло лёду [* Якуты ўстаўляюць у вокны юрты тонкія пласьціны лёду замест шкла.]. На дварэ было ціха.

    Тут жылі чужыя, далёкія людзі. Як трапілі яны сюды, якая ліхая гадзіна прывяла іх у гэтыя нетры, Макар ня ведаў дый ня цікавіўся гэтым, але ён любіў мець справы з імі, таму што яны яго не прыціскалі і ня вельмі стаялі за плату.

    Увайшоўшы ў юрту, Макар адразу ж падышоў да камялька і працягнуў да агню свае прамерзлыя рукі.

    — Ча! — сказаў ён, выказваючы гэтым адчуваньне холаду.

    Чужыя людзі былі дома. На стале гарэла сьвечка, але яны нічога не рабілі. Адзін ляжаў на пасьцелі ды, пушчаючы колцы дыму, задуменна сачыў за яго закруткамі, відаць, зьвязваючы з імі доўгія ніткі ўласных думак. Другі сядзеў насупроць камялька і таксама ўдумліва сачыў, як перабягалі агні па абгарэлым дрэве.

    — Здароў! — сказаў Макар, каб спыніць пакутлівае для яго маўчаньне.

    Вядома, ён ня ведаў, якое гора ляжала на сэрцы чужых людзей, якія ўспаміны турбавалі іх у гэты вечар, якія вобразы здаваліся ім у фантастычных пералівах агню і дыму. Да гэтага ж у яго былі свае клопаты.

    — А, здароў, здароў, Макар! Вось і добра. Будзеш піць з намі гарбату?

    Прапанова Макару спадабалася.

    — Гарбату? — перапытаў ён — гэта добра!.. Вось, брат, добра, надзвычайна!

    Ён пачаў хутка распранацца. Зьняўшы шубу ды шапку, ён адчуў сябе вальней, а калі ўбачыў, што ў самавары запалалі ўжо гарачыя вуглі, зьвярнуўся да маладога чалавека, каб выказаць сваё пачуцьцё:

    — Я вас люблю! Сапраўды!.. Так люблю, так люблю! Ночы ня сплю...

    Чужы чалавек павярнуўся, і на яго твары зьявілася горкае ўсьмешка.

    — А? Любіш? — сказаў ён. — Што ж табе трэба?

    Макар не адважваўся.

    — Ёсьць справа, — адказаў ён. —А ты адкуль ведаеш? Добра. Вып’ю гарбату — скажу.

    З тае прычыны, што гарбата была прапанавана самымі гаспадарамі, ён палічыў патрэбным пайсьці далей.

    — Ці няма чаго смажанага? Я люблю, — сказаў ён.

    — Няма.

    — Ну, то нічога, — сказаў Макар спакойна, — зьем за другім разам. Праўда? — перапытаў ён, — другім разам?

    — Добра.

    Цяпер Макар лічыў за чужымі людзьмі кавалак смажанага мяса, а гэткая завінавачанасьць у яго ніколі не прападала. Праз гадзіну ён зноў сеў у свае сані. Ён дастаў цэлы рубель, прадаўшы наперад пяць вазоў дроў на сходных параўнаўча ўмовах.

    Праўда, ён кляўся і бажыўся, што не прап’е гэтых грошай сягоньня, а сам намерваўся зрабіць гэта неадкладна. Але што за справа? Задавальненьне, якое мелася быць, заглушала дакоры сумленьня. Ён ня думаў нават пра тое, што п’янаму яму прыйдзецца вытрымаць жорсткую калатню ад падманутай ім жонкі.

    — Ты ж куды гэта, Макар? — гукнуў, сьмеючыся, чужы чалавек, угледзеўшы, што конь Макара, замест таго, каб ехаць проста, павярнуў улева, накіроўваючыся да татар.

    — Тпру-у!.. Тпру-у!.. Бачыш, конь пракляты які... куды едзе! — апраўдваўся Макар, разам з гэтым моцна нацягваючы левую ляйчыну і непрыкметна тузаючы лысанку праваю.

    Разумны конік, памахваючы дакорліва хвастом, ціха пакалдыбаў у патрэбным кірунку, і хутка рыпат палазоў сьціх каля татарскіх варот. Ля татарскіх варот стаяла на прывязі некалькі коней з высокімі якуцкімі сёдламі.

    У цеснай хаце была душна. Востры дым махоркі стаяў хмараю, павольна зьнікаючы ў камяльку. За сталамі і на лавах сядзелі прыежджыя якуты; на сталох стаялі шклянкі з гарэлкаю; дзе-ні-дзе мясьціліся групкі карцёжнікаў.

    Твары былі ўпацелыя і чырвоныя. Вочы гулякаў дзіка сачылі за картамі. Грошы вымаліся і адразу ж хаваліся ў кішэні. У куце, на саломе, седзячы, хістаўся п’яны якут і цягнуў бясконцую песьню.

    Ён выводзіў голасам дзікія, рыпучыя гукі, паўтараючы іх на розныя лады, што заўтра вялікае сьвята, сягоньня ён п’яны.

    Макар аддаў грошы і яму далі бутэльку. Ён сунуў яе за пазуху і непрыкметна для другіх адышоў у цёмны кут. Там ён наліваў шклянку за шклянкаю і цягнуў іх адну за другою.

    Гарэлка была горкая, разьведзеная, з прычыны сьвята, вадою больш чымся на тры чвэрці. Затое махоркі, як відаць не шкадавалі. У Макара кожны раз займала на хвіліну дыханьне і ў вачох хадзілі якіясь багрыстыя кругі.

    Хутка ён ап’янеў. Ён таксама апусьціўся на салому і, абхапіўшы рукамі калені, паклаў на іх ачмуцелую галаву. З яго горла адвольна паліліся тыя ж самыя недарэчныя рыпучыя гукі. Ён сьпяваў пра тое, што заўтра сьвята і што ён выпіў пяць вазоў дроў.

    Між тым у хаце станавілася ўсё шчыльней і шчыльней. Уваходзілі новыя наведвальнікі якуты, што прыехалі маліцца ды піць татарскую гарэлку.

    Гаспадар убачыў, што хутка ня хопіць усім месца. Ён падняўся з-за стала і агледзеў зборышча. Гэты погляд пранік у цёмны кут і угледзеў там якута і Макара.

    Ён падышоў да якута і, узяўшы яго за каршэнь, выкінуў з хаты. Потым падышоў да Макара. Яму, як мясцоваму жыхару, татарын зрабіў больш павагі. Шырока адчыніўшы дзьверы, ён паддаў небараку ззаду нагою такога ляшча, што Макар вылецеў з хаты і ткнуўся носам проста ў гурбу сьнегу.

    Цяжка сказаць, ці быў ён абражаны такім абыходжаньнем з ім. Ён адчуваў, што ў рукавох у яго сьнег, сьнег на твары. Так-сяк ён выцерабіўся з гурбы сьнегу і паплёўся да свайго лысанкі.

    Месяц падняўся высока. Вялікае мядзьведзіца апушчала хвост ніжэй. Мароз мацнеў. Час-ад-часу на поўначы, з-за цёмнага, напалову круглага воблака, гульліва паўставалі вогненыя слупы паўночнага зьзяньня.

    Лысанка, пэўна, разумеючы становішча гаспадара. асьцярожна і разумна паплёўся да дому. Хістаючыся, Макар сядзеў на санях і сьпяваў сваю песьню. Ён сьпяваў пра тое, што выпіў пяць вазоў дроў і што старая будзе яго калаціць. Гукі, што вырываліся з яго горла, рыпелі і стагналі ў вячэрнім паветры так панура і жаласна, што ў чужога чалавека, які ў гэты час узьлез, каб зачыніць комін камялька, зрабілася ад макаравай песьні яшчэ цяжэй на сэрцы.

    Тым часам лысанка вынес сані на ўзгорак, адкуль відаць былі ваколіцы. Сьнягі ярка блішчэлі, аблітыя месячным бляскам. Час-ад-часу сьвятло месяца як быццам таяла, сьнягі цямнелі і адразу ж іх пераліваўся водбліск паўночнага зьзяньня. Тады здавалася, што сьнежныя ўзгоркі і тайга на іх то прыбліжаліся, то зноў аддаляліся. Макар выразна бачыў ля самае тайгі сьнежную лапіну Ямалахскага ўзгорку, за якім у тайзе ў яго былі расстаўлены пасткі для рознага ляснога зьвера ды птушкі.

    Гэта зьмяніла ход яго думак. Ён засьпяваў, што ў пастку яго трапіў ліс. Ён прадасьць заўтра скуру, і старая ня будзе яго біць.

    У марозным паветры прагучаў першы звон, калі Макар увайшоў у хату. У першых сваіх словах ёй паведаміў старую, што ў іхнюю пастку трапіў ліс. Ём зусім забыўся, што старая ня піла разам з ім гарэлкі, і быў надзвычайна зьдзіўлены, калі, ня гледзячы на яго радасныя весткі, яна жорстка ўдарыла яго нагою. І пакуль ён падаў на пасьцель, яна яшчэ пасьпела штурхануць яго кулаком у сьпіну.

    Над Чалганом, між тым, гучэў і расплываўся далёка-далёка ўрачысты сьвяточны звон...

    Ён ляжаў на пасьцелі. Галава у яго была гарачая. У сярэдзіне паліла, як агнём. Па жылах разыходзілася моцная мешаніна гарэлкі ды махоркавага настою. Па твары беглі халодныя цуркі расталага сьнегу; гэткія ж цуркі зьбягалі і па сьпіне.

    Старуха думала, што ён сьпіць. Але ён ня спаў.

    З галавы яго ня выходзіць ліс. Ён пасьпеў зусім упэўніцца, што ён трапіў у пастку; ён нават ведаў, ў якую менавіта. Ён яго бачыў, — бачыў, як ён, прышчэмлены цяжкою плашкаю, рые сьнег кіпцюрамі ды імкнецца вырвацца.

    Прамені месяца, што прадзіраліся праз гушчарнік, зіхацелі на залатой поўсьці. Вочы зьвера блішчалі яму насустрач.

    Ён ня вытрымаў. падняўся з пасьцелі і накіраваўся да свайго вернага лысанкі, каб паехаць у тайгу.

    Што гэта? Няўжо дужыя рукі старой схапілі за каўнер яго соны, і ён зноў кінуты на пасьцель?

    Не, вось ён ужо за слабодкаю. Палазы роўна парыпваюць па жорсткім сьнезе. Чалган застаўся пазадзе. Адтуль нясецца ўрачыстае гучаньне царкоўнага звону, а над цёмнаю рысай небасхілу на сьветлым небе мільгаюць доўгія чароды чорных сылюэтаў якуцкіх коньнікаў, у высокіх востраканечных шапках. Якуты сьпяшаюцца ў царкву.

    Між тым, месяц апусьціўся ніжэй, а ўгары, над самай галавою, спынілася белаватая хмарка і зазьзяла пералівістым фасфарытным бляскам. Потым яна як быццам разарвалася, расьцягнулася, пырснула, і ад яе хутка разышліся ў розныя бакі палосы разнаколерных агнёў, між тым як напалову круглая цёмная хмарка на поўначы яшчэ больш пацямнела. Яна зрабілася чорнаю, чарней тайгі, да якое набліжаўся Макар.

    Дарога вілася між густым парасьнікам. Направа ўзьнімаліся ўзгоркі. налева таксама. Чым далей, тым вышэй рабіліся дрэвы. Тайга гусьцела. Яна стаяла бязмоўная і поўная таемнасьці. Голыя галіны мадрын [* Мадрына — хваёвая дрэва, якое адрозьніваецца ад усіх хвойных дрэў тым, што траціць сваю хвою на зіму.] былі ўбраны срэбным інеем. Мізэрнае сьвятло сполаху, якое прабівалася праз іхныя вяршаліны, блукала па ёй, дзе-ні-дзе знаходзячы то засьнежаную палянку, то счарнелыя трупы зваленых лясных волатаў, абсыпаных сьнегам... Момант — і ўсё зноў гублялася ў змроку, поўным цішыні і таемнасьці.

    Макар спыніўся. У гэтым месцы, амаль што на самую дарогу, выходзіў пачатак цэлае сыстэмы пастак. Пры фасфарычным сьвятле ён выразна бачыў невысокую агароджу з ламачча; ён бачыў нават першую плашку: тры цяжкія доўгія бервяна, што ўпіраліся на стромкім калу ды падтрымліваліся даволі хітраю сыстэмаю важкоў з валасянымі вяровачкамі.

    Праўда, гэта былі чужыя пасткі; але ж ліс мог трапіць і ў чужыя. Макар борзьдзенька зьлез з саней, пакінуў разумнага лысанку на дарозе і чула прыслухаўся.

    У тайзе ані гуку. Толькі з далёкае нябачнае зараз слабодкі, як і раней, чуўся ўрачысты звон.

    Можна было не палохацца. Уласьнік пастак Аляксей Чалганаў, сусед і кроўны вораг Макара, напэўна, быў цяпер у царкве. Ніводнага сьледу ня было відаць на роўнай паверхні толькі што нападаўшага сьнегу.

    Ён пусьціўся ў гушчарнік. Нічога. Пад нагамі хрумае сьнег. Плашкі стаяць урад, быццам пастаўленыя гарматы з адчыненымі жароламі, у маўклівым чаканьні. Ён прайшоў уперад, але вярнуўся. Ён накіраваўся зноў на дарогу.

    Алё што гэта!!. Лёгкі шолах... У тайзе мільганула чырванаватая поўсьць, на гэты раз у асьветленым месцы, так блізка. Макар выразна бачыў вострыя вушы ліса, яго пушысты хвост ківаў збоку ў бок, быццам вабіў Макара ў гушчарнік. Ліс зьнік між стваламі, у напрамку да макаравых пастак, і хутка па лесе прагучаў глухі, але моцны гук. Ён прагучаў спачатку адрывіста, глуха, потым як бы адазваўся пад паветкаю тайгі ды прыціх у далёкім яры.

    Сэрца Макара закалацілася. Гэта звалілася плашка. Ён кінуўся ў гушчарнік. Халодныя галіны білі яго па вачох, сыпалі у твар сьнег. Ён падаў; яму займала дух.

    Вось ён выбег на прасеку, якую некалі сам працерабіў. Дрэвы, белыя ад інею, стаялі па абодва бакі, а ўнізе, вузеючы, вызначалася сьцежка. У канцы яе настаражылася жарало вялізнае плашкі... Недалёка...

    Але вось на сьцежцы каля плашкі мільганула цень, — мільганула і зьнікла. Макар пазнаў Аляксея Чалганова: ён выразна бачыў яго невялікую карчаватую фігуру, прыгнутую наперад, з хадою, падобнаю да мядзьведзя.

    Макару здавалася, што цёмны твар Аляксея зрабіўся яшчэ цямнейшым, а вялікія зубы вышчарыліся яшчэ больш, чымся звычайна.

    Макар адчуваў шчырае абурэньне. “Вось падлюга!.. Ён паходжвае па маіх пастках”. Праўда, Макар сам толькі што пахаджаў па Аляксеевых плашках, але тут была розьніца... Розьніца была менавіта ў тым, што калі ён сам глядзеў чужыя пасткі, ён адчуваў страх быць злоўленым; калі ж яго пасткі праглядалі другія, ён абураўся і жадаў злавіць таго, хто парушае яго правы.

    Ён кінуўся нацянькі да зваленае плашкі. Там быў ліс. Аляксей таксама накіраваўся туды. Трэба было пасьпець раней.

    Вось і зваленая плашка. Пад ёю чырванее поўсьць злоўленага зьвера. Ліс рыўся кіпцюрамі ў сьнезе менавіта гэтак, як яму здавалася раней, і гэтак жа сама глядзеў яму насустрач сваімі вострымі, бліскучымі вачыма.

    — Тытыма (не чапай)!.. Гэта маё! — крыкнуў Макар Аляксею.

    — Тытыма! — абазваўся, быццам рэха, голас Аляксея. — Маё!

    Яны абодва пабеглі разам, сьпяшаючы, навыперадкі, пачалі падымаць плашку, вызваляючы з-пад яе зьвера. Калі плашка была паднята, ліс падняўся таксама.

    Ён зрабіў скачок, потым спыніўся, паглядзеў на абодвух чалганцаў з нейкаю пагардаю, потым, загнуўшы галаву, лізнуў прыціснутае бервяном месца ды весела пабег уперад, ветліва ківаючы хвастом.

    Аляксей кінуўся быў за ім, але Макар схапіў яго ззаду за крысо соны.

    — Тытыма! — крыкнуў ён. — Гэта маё! — і сам пабег усьлед за лісам.

    — Тытыма! — зноў рэхам адазваўся голас Аляксея, і Макар адчуў, што той схапіў яго, у сваю чаргу, за сону і ў адну хвілю выбег зноў наперад.

    Макар зазлаваў. Ён забыўся пра ліса і бег за Аляксеем, які кінуўся ад яго наўцекі.

    Яны беглі ўсё хутчэй. Галіна мадрыны садрала шапку з галавы Аляксея, але таму ня было калі падымаць яе: са злосным крыкам Макар ужо наганяў яго. Але Аляксей заўсёды быў хітрэйшым за небараку Макара. Ён раптам спыніўся, абярнуўся і нахіліў галаву. Макар ударыўся аб яе чэравам, перакінуўся ў сьнег Пакуль ён падаў, нягодны Аляксей схапіў з галавы Макара шапку ды зьнік у тайзе.

    Макар павольна падняўся. Ён адчуваў сябе зусім пабітым і няшчасным. Маральнае становішча было агідным. Ліс толькі што быў у руках, а зараз...

    Яму здавалася, што ў пацямнелым гушчарніку ён насьмешліва яшчэ раз кіўнуў хвастом і зьнік назаўсёды.

    Сьцямнела. Белаватае воблака ледзь-ледзь было відаць над галавою. Здавалася, яно пакрысе раставала і ад яго неяк стамлёна і млосна плылі мізэрныя прамені паўночнага зьзяньня.

    Па распаленым целе Макара беглі цэлыя струмені вострых цурочкаў талага сьнегу. Сьнег набіўся яму ў руку і за каўнер соны, сплываў па сьпіне, ліўся за торбасы. Пракляты Аляксей забраў з сабою яго шапку. Рукавіцы ён згубіў недзе, калі бег. Справы былі кепскія. Макар ведаў, што люты мароз не жартуе з людзьмі, якія ідуць у тайгу без рукавіц і бяз шапкі.

    Ішоў ён доўга. Па яго разьліках, ён даўно мусіў ужо выйсьці з Ямалаху ды ўбачыць званіцу, але ён ніяк ня мог выйсьці з тайгі. Гушчарнік, нібы зачарованы, трымаў яго ў сваіх вобдымках. Здалёку далятаў ўсё той жа ўрачысты звон. Макару здавалася, што ён ідзе проста на яго, але звон усё адыходзіў, і калі яго пералівы даляталі ўсё цішэй, у сэрца Макара прыходзіў нямы адчай.

    Ён стаміўся. Ён быў прыгнечаны. Ногі не стаялі. Яго зьбітае цела ныла ад тупога болю. Дыханьне ў грудзёх займала. Рукі і ногі драньцьвелі.

    Непакрытую галаву сьцягвала быццам распаленымі абручамі.

    “Прападацьму, аднак жа,” — усё часьцей ды часьцей мільгала ў яго ў галаве. Але ён усё ішоў. Тайга маўчала. Яна толькі злучалася за ім з нейкай варожаю ўпартасьцю і нідзе не паказвала ні пробліску, ні надзеі.

    “Прападацьму, аднак жа!” — увесь час думаў Макар.

    Ён зусім аслабеў. Цяпер маладыя дрэвы проста, бяз сораму, білі яго па твары, глуміліся над яго бязьвыхадным становішчам. У адным месцы на гала выбег белы вушан (заяц), сеў на лапкі, павёў доўгімі вушамі з чорнымі лапінкамі на канцох і пачаў абмывацца, вырабляючы Макару самыя нахабныя рожы. Ён даваў яму зразумець, што вельмі, добра ведае яго, Макара, — ведае, што ён і ёсьць той самы Макар, што нарабіў у тайзе шмат хітрых машын на яго —заячую пагубу.

    Але зараз ён зьдзекаваўся над ім.

    Макару зрабілася жаласна. Між тым, тайга рабілася жваваю, ды больш варожаю. Цяпер нават далейшыя дрэвы працягвалі даўжэзныя галіны на яго сьцежку і хапалі яго за валасы, білі па вачох, па абліччы. Цецерукі выходзілі з патаемных логаваў і з цікавасьцю ўглядаліся на яго сваімі круглымі вачыма, а касачы беглі між імі з распушчанымі хвастамі і злосна натапыранымі крыламі. ды галосна расказвалі самкам пра яго, Макара, і пра яго штукарствы. Нарэшце, у глыбокіх нетрах замільгалі тысячы лісіных галоў. Яны хапалі паветра ды з насьмешкаю глядзелі на Макара, водзячы вострымі вушамі. А зайцы станавіліся перад ім на заднія лапкі і рагаталі, апавядаючы пра няўдалыя Макарава прыгоды. Гэта было ўжо занадта.

    “Прападацьму!” — падумаў Макар і парашыў гэта неадкладна.

    Ён лёг у сьнег.

    Мароз мацнеў. Апошнія пералівы зьзяньня бледна мігчэлі ды цягнуліся па небе, паглядаючы на Макара праз вершаліны тайгі. Апошнія водгаласкі зноў даляталі з далёкага Чалгану.

    Зьзяньне матнулася ды пагасла. Звон сьціх.

    І Макар памёр...

                                                                              ***

    Як гэта здарылася, Макар не заўважыў. Ён ведаў, што з яго нешта павінна выйсьці, і чакаў, што вось-вось яно выйдзе... Але нічога ня выходзіла.

    Між тым, ён усьведамляў, што ён памёр, і таму ляжаў спакойна, нязрушна. Ляжаў ён доўга, так доўга, што яму аж абрыдла.

    Было зусім цёмна, калі Макар адчуў, што яго нехта штурхануў нагою. Ён павярнуў галаву і адчыніў вочы.

    Цяпер мадрыны стаялі над ім спакойныя, ціхія быццам сароміліся сваіх даўнейшых зьдзекаў. Калматыя хвоі выцягвалі свае шырокія, абсыпаныя сьнегам лапы і ціха-ціха хісталіся. У паветры таксама ціха кружыліся празрыстыя сьняжынкі.

    Яркія добрыя зоры паглядалі з сіняга неба праз чыстыя галінкі і нібы гаварылі: “вось, бачыце, гаротны чалавек памёр”.

    Над самым целам Макара, штурхаючы яго нагою, стаяў старэнькі папок Іван. Яго даўгая раса была абсыпана сьнегам, сьнег быў на мехавым бергесе (шапцы), на плячох, на доўгай барадзе папа Івана. Дзіўней за ўсё было тое, што гэта быў той самы папок Іван, які памёр гадоў на чатыры раней.

    Гэта быў дабрачы папок. Ён ніколі не прыціскаў Макара датычна ругі [* Руга — падатак насельніцтва ў карысьць духоўнікаў.], ніколі не патрабаваў нават грошай за трэбы. Макар сам вызначыў яму плату за хрэсьбіны і за малебны і зараз з сорамам успомніў, што часамі плаціў малавата, а іншы раз зусім не плаціў. Поп Іван ня крыўдзіўся; яму патрэбна было адно: кожны раз трэ’ было паставіць бутэльку гарэлкі. Калі ж у Макара ня было грошай, поп Іван сам выпраўляўся за бутэлькай, і яны пілі разам.

    Попік напіваўся абавязкова да страты розуму, але пры гэтым біўся вельмі рэдка і ня моцна. Макар прыносіў яго бездапаможнага і безабароннага дамоў пад ахову матухны-пападзьдзі.

    Так, гэты быў дабрачы папік, але памёр ад нядобрае сьмерці. Аднойчы, калі ўсе павыходзілі з хаты, а п’яны папок застаўся адзін на пасьцелі, яму прыйшло ў галаву пакурыць. Ён устаў і, хістаючыся, падышоў да агромністага горача-напаленага камялька, каб запаліць ля агню піпку. Ён быў дужа п’яны, пахіснуўся і зваліўся ў агонь.

    Калі прыйшлі дамачадцы ад папа засталіся толькі ногі.

    Усе шкадавалі дабрачага папа Івана; але з тае прычыны, што ад яго засталіся адны толькі ногі, то вылечыць яго ня мог ніводзін доктар на сьвеце.

    Ногі пахавалі, а на месца папа Івана прызначылі другога.

    Зараз гэты папок, у поўным выглядзе, стаяў над Макаром ды падштурхоўваў яго нагою.

    — Уставай, Макарухна, — казаў ён. — Хадзем.

    — Куды я пайду? — спытаў Макар нездаволена. Ён думаў, што калі ён “прапаў”, дык яго абавязак — ляжаць спакойна і яму няма патрэбы хадзіць зноў па тайзе, блукаючы без дарогі. Інакш навошта было прападаць?

    — Хадзем да вялікага Тайону [* Тайон — пан, гаспадар, начальнік.].

    — Навошта мне ісьці да яго? — запытаў Макар.

    — Ён будзе цябе судзіць, — адказаў папок тужлівым і крыху прыемным голасам.

    Макар успомніў, што сапраўды пасьля сьмерці трэба быць недзе на судзе. Чуў ён гэта калісьці ў царкве. Значыцца, папок казаў праўду. Трэба было ўставаць. І Макар устаў, ён бурчэў сабе пад нос, што нават пасьля сьмерці не даюць чалавеку спакою.

    Папок ішоў паперадзе, Макар за ім. Ішлі ўвесь час проста. Мадрыны пакорліва саступалі з дарогі. Ішлі на ўсход.

    Макар зьдзіўлена заўважыў, што пасьля папа Івана не застаецца ніякага сьледу на сьнезе. Паглядзеўшы сабе пад ногі, ён таксама не заўважыў сьледу: сьнег быў чысты і гладкі, як абрус.

    Ён падумаў, што зараз яму вельмі добра хадзіць па чужых пастках, таму што ніхто пра гэта не даведаецца; але папок, мабыць, зразумеў яго думкі, ён павярнуўся да яго і сказаў:

    — Кабысь (пакінь, не чапай)! Ты ня ведаеш, што табе будзе за кожную такую думку.

    — Ну, ну! — адказаў нездаволена Макар. — Няўжо такі нельга і падумаць! Чаму ты цяпер зрабіўся такім строгім? Маўчы ўжо!..

    Папок паківаў галавою і пайшоў далей.

    — І ці далёка ж нам ісьці? — запытаў Макар.

    — Далёка, — адказаў журботна папок.

    — А есьці што будзем? — ізноў запытаў занепакоены Макар.

    — Ты забыўся, — адказаў папок, павярнуўшыся да яго, — што ты памёр і што зараз табе ня трэба ні есьці, ні піць.

    Макару гэта ня вельмі спадабалася. Вядома, усё гэта добра, у тым выпадку, калі няма чаго есьці, але ж тады трэ’ было ляжаць так, як ляжаў ён адразу пасьля сваёй сьмерці. А то ісьці, ды яшчэ ісьці далёка, і нічога ня есьці, гэта здавалася Макару недарэчным. Ён зноў забурчэў.

    — Не наракай! — сказаў папок.

    — Добра! — адказаў ён пакрыўджана, але пра сябе ён увесь час скардзіўся на благія парадкі: “чалавека прымушаюць хадзіць, а есьці яму ня трэба! Дзе гэта чутно?”

    Ён быў надзвычайна нездаволены ўвесь час, ідучы за папом. А ішлі яны, як відаць, доўга. Праўда, Макар ня бачыў яшчэ сьвітаньня, але, мяркуючы па адлегласьці, яму здавалася, што яны ішлі ўжо цэлы тыдзень: так багата яны мінулі яроў ды сопак [* Падзь — цясьніна, яр паміж гарамі; сопка — гара з высокаю вяршыняю.] рэчак ды азёр, так багата мінулі яны лясоў ды роўняў. Калі Макар азіраўся, яму здавалася, што цёмная тайга сама адыходзіць ад іх назад, а высокія сьнежныя горы быццам таялі ў змроку ночы ды хутка зьнікалі за небасхілам.

    Яны як быццам падымаліся ўсё вышэй. Зоры рабіліся большымі ды ярчэйшымі. Потым з-за грэбеня ўзвышша, на якое яны ўзыходзілі, на захадзе паказаўся ражок месяца. Ён нібы сьпяшаўся схавацца, але Макар з папком яго наганялі. Нарэшце, ён зноў пачаў падымацца над небасхілам. Яны пайшлі па роўным, дужа высокім месцы.

    Цяпер зрабілася відна, — куды відней, чымся ў пачатку начы. Гэта было, вядома, таму, што яны былі вельмі блізка да зор. Зоры, кожная велічынёю з яблыка, так і зіхацелі, а месяц, быццам дно вялікае залатое бочкі, зьзяў, нібы сонца, асьвятляючы роўню ад краю і да краю.

    На роўні выразна было відаць кожную сьняжынку. Па ёй ляжала безьліч дарог, і ўсе яны зыходзіліся ў адным месцы на ўсходзе. Па гэтых дарогах ішлі ды ехалі людзі ў розных вопратках і рознага выгляду.

    Раптам Макар, які ўвесь глядзеў на аднаго коньніка, зьвярнуў з дарогі ды пабег за ім.

    — Чакай, чакай! — крычаў папок, але Макар нават ня чуў. Ён пазнаў знаёмага татарына, які шэсьць гадоў таму назад украў у яго буланага каня, а пяць гадоў таму назад памёр. Цяпер татарын ехаў на тым самым буланым кані. Конь так і гойсаў. З-пад яго капытоў узьнімаліся цэлыя хмары сьнежнага пылу, які зіхацеў барвістымі пералівалі горных праменяў.

    Макар дзівіўся, убачыўшы гэтае шалёнае гойсаньне, як здолеў ён, пеша, так лёгка нагнаць татарына. Але татарын, угледзеўшы Макара недалёка ад сябе, з вялікаю ахвотаю спыніўся. Макар адразуж накінуўся на яго.

    — Хадзем да старасты! — крычаў ён. — Гэта мой конь! Правае вуха ў яго парэзана!.. Бачыш, які лоўкі!.. Едзе на чужым кані, а гаспадар, ідзе пешкі, нібы жабрак!

    — Чакай! — адказаў на гэта татарын. — Не пайду да старасты. Твой конь, кажаш?.. Ну, то і бяры яго! Праклятая жывёліна! Пяты раз еду на ім, і хоць бы з месца... Пешыя людзі, і тыя абганяюць мяне; добраму татарыну нават сорамна.

    Ён падняў нагу, каб зьлезьці, але ў той час запыханы падбег да іх папок і схапіў Макара за руку.

    — Няшчасны! — закрычаў ён. — Што ты робіш? Хіба ты ня бачыш, што татарын хоча цябе абмануць?

    — Вядома, абманвае! — крычаў Макар махаючы рукамі. — Конь быў добры! Гаспадарскі конь... Мне давалі за яго сорак рублёў яшчэ па трэцяй траве... Не-ээ, браце! Калі ты сапсаваў каня, я зарэжу яго на мяса, а ты заплаціш мне чыстымі грашыма. Ты думаеш, што калі ты татарын, дык на цябе і ўправы няма?

    Макар гарачыўся і крычаў, каб назьбіраць вакол сябе больш людзей, бо ён прызвычаіўся баяцца татар. Але папок спыніў яго натхненьне.

    — Цішэй, цішэй, Макар! Ты заўсёды забываесься, што ты памёр. Навошта табе конь? Няўжо ты ня бачыш, што пехам ты ідзеш хутчэй за татарына? Хочаш, каб табе давялося ехаць цэлую тысячу гадоў?

    Макар скеміў цяпер, чаму татарын так ахвотна аддаваў яму каня.

    “Хітры народ!” — падумаў ён і зьвярнуўся да татарына:

    — Няхай ужо! Едзь сабе на кані, а я, браце, напішу на цябе заяву.

    Татарын злосна насунуў шапку і сьцебануў каня. Конь узьвіўся, хмары сьнегу пасыпаліся з-пад капытоў, але Макар з папом не крануліся, татарын не ад’ехаў ад іх і на цалю. Ён злосна плюнуў ды зьвярнуўся да Макара:

    — Паслухай, дагор (прыяцель), ці ня маеш часамі лісточку тытуню? Страшэнна хочацца пакурыць, а свой тытунь я пакурыў ужо гадоў з чатыры таму назад.

    — Сабака табе прыяцель, а ня я! — злосна адказаў Макар. — Бачыў ты: украў каня ды яшчэ просіць тытуню. Прападзі ты зусім, дык і тады не пашкадую.

    Пасьля гэтых слоў Макар пайшоў далей.

    — Дарэмна ты ня даў яму з лісток тытуню, — казаў яму папок Іван. — За гэта на судзе Тайон дараваў бы табе ня менш сотні грахоў.

    — Дык чаму ж ты не сказаў мне пра гэта раней? — аскірзнуўся Макар.

    — Цяпер позна вучыць цябе. Яшчэ пры жыцьці ты павінен быў даведацца пра гэта ад сваіх папоў.

    Макар узлаваўся. З папоў ён ня бачыў ніякай карысьці: бяруць ругу, а не навучылі нават, калі трэба даць татарыну лісток тытуню, каб мець адпушчэньне грахоў. Жартачкі: сто грахоў і ўсяго за адзін лісточак!.. Гэта ж чаго-небудзь ды варта.

    — Чакай, — сказаў ён. — Хопіць з нас і аднаго лісьціку, астатнія чатыры я аддам татарыну. Гэта ж будзе чатыры сотні грахоў.

    — Азірніся, — сказаў папок.

    Макар азірнуўся. За імі расьсьцілалася толькі белая пустотная роўніца. Татарын мільгануў на хвіліну далёкаю кропкай. Макару здавалася, што ён бачыў, як белы пыл ляціць з-пад капытоў буланага, але, праз хвіліну і гэта кропка зьнікла.

    — Клопат! — сказаў Макар. — Будзе добра татарыну і без тытуню. Бачыў ты: нашчэнт сапсаваў каня, пракляты!

    — Не, — сказаў папок, — ён не сапсаваў твайго каня, але конь гэты крадзены. Хіба ты ня чуў ад старых, што на крадзеным кані далёка не заедзеш?

    Макар сапраўды чуў гэта ад старых, але таму, што ў часе свайго жыцьця ён на раз бачыў, як татары на крадзеных конях даяжджалі да самага гораду, старым ён мала даваў веры. Зараз жа ён упэўніўся, што і старыя часамі гавораць праўду.

    Пасьля гэтага ён пачаў абганяць на роўні безьліч коньнікаў. Усе яны імчаліся з такою ж хуткасьцю, як і першы. Коні ляцелі, як птушкі, коньнікі былі ўпацеўшымі, а, між тым, Макар увесь час абганяў іх ды пакідаў за сабою.

    У большасьці гэта былі татары, але трапляліся і спрадвечныя чалганцы; некаторыя з апошніх сядзелі на крадзеных валох і падганялі іх дубчыкамі.

    Макар глядзеў на татар з варожасьцю і кожны раз бурчэў на тое, што гэтага ім яшчэ мала. Калі ж сустракаўся з чалганцамі, то спыняўся і лагодна гутарыў з імі: усё ж такі гэта былі прыяцелі, хаця ж і зладзеі. Часамі ён выказваў і спагадлівасьць тым, хто падымаў на дарозе дубчык і з захапленьнем падганяў валоў і каней. Але толькі ён сам рабіў некалькі крокаў наперад, коньнікі заставаліся за ім ледзь прыкметнымі кропкамі.

    Раўніна здавалася бясконцаю. Яны ўвесь час абганялі коньнікаў і пешых людзей, а, між тым, навокала было пуста. Паміж кожнымі двума падарожнікамі цягнуліся як быццам сотні ці нават тысячы вёрст.

    Між іншымі фігурамі Макар напаткаў незнаёмага старога; ён быў, як відаць, чалганцам; гэта заўважалася па твары, па вопратцы, нават па хадзе, але Макар ня мог успомніць, каб ён дзе-небудзь мог бачыць яго раней. На старым была падраная сона, вялікі вушысты бергес, таксама падраны, старыя скураныя штаны і падраныя цялячыя торбасы. Але горш за ўсё было тое, што, ня гледзячы на сваю старасьць, ён нёс на сабе яшчэ больш старую бабульку, якая валачыла ногі па зямлі. Стары цяжка дыхаў, заплятаўся ды моцна апіраўся на кій. Макару зрабілася шкода яго. Ён спыніўся. Стары спыніўся таксама.

    — Капсэ (кажы)! — сказаў ветліва Макар.

    — Не, — адказаў стары.

    — Што чуў?

    — Нічога ня чуў.

    — Што бачыў?

    — Нічога ня бачыў.

    Макар крыху памаўчаў і толькі тады палічыў магчымым распытаць старога, хто ён і адкуль пляцецца.

    Стары назваў сябе. Даўнавата ўжо, — сам ён ня памятае, колькі гадоў мінула, як ён пакінуў Чалган ды пайшоў “на гару” ратавацца. Там ён нічога не рабіў, еў адну марошку ды карэньне, не араў, ня сеяў, не малоў на жорнах збожжа і не плаціў падаткаў. Калі ён памёр, дык прыйшоў да Тайону на суд, Тайон запытаў, хто ён і што рабіў. Ён расказаў, што быў на гары і ратаваўся. “Добра, — сказаў Тайон, — а дзе ж твая старая? Ідзі прывядзі сюды тваю старую”. І пайшоў ён за старою, а старая перад сьмерцю жабравала, і ня было каму яе карміць, і ня было ў яе ні хаты, ні кароў, ні хлеба. Яна аслабла і ня можа валачыць ног. І ён зараз мусіць цягнуць старую да Тайона на сабе.

    Стары заплакаў, а старая тузанула яго нагою, быццам вала, ды сказала слабым, але злосным голасам:

    — Нясі!

    Макару стала яшчэ больш шкада старога, і ён ад душы ўзрадаваўся, што яму не давялося пайсьці на гару. Яго старая была велічэзнаю, рослаю кабетаю і несьці яе было б яшчэ цяжэй. І калі б яшчэ яна пачала тузаць гэтак нагою, як вала, дык напэўна хутка — заезьдзіла да другое сьмерці.

    Спагадаючы, ён узяў было старую за ногі, каб падсобіць дагору, але толькі зрабіў два-тры крокі, як мусіў пусьціць ногі старое, каб не застацца з імі. У адну хвілю стары са сваёю ношаю зьніклі.

    Больш на дарозе не сустракалася такіх асоб, на якіх Макар спыніў бы сваю асаблівую ўвагу. Тут былі зладзеі, нагружаныя, як цяглая жывёла, накрадзеным дабром, што пасоўваліся крок за крокам; тоўстыя якуцкія тайоны трэсьліся, седзячы на высокіх сёдлах, нібы вежы, кранаючы воблакі высокімі шапкамі. З імі побач, у прыскокі беглі гаротныя комначаты (работнікі), паджарыя, спрытныя, як зайцы. Ішоў пануры забойца, увесь у крыві, з зьдзічэлым неспакойным поглядам. Дарэмна кідаўся ён у чысты сьнег, каб змыць крывавыя плямы. Сьнег раптоўна рабіўся чырвоным, як кіпень, а плямы на забойцы выступалі яшчэ выразьней, ад гэтага погляд яго рабіўся адчайным і жахлівым. І ён усё ішоў, унікаючы чужых палахлівых поглядаў.

    Маленькія дзіцячыя душы ўвесь час мільгалі ў паветры, быццам птушкі. Яны лёталі вялікімі чародамі, і Макара гэта ня дзівіла. Дрэнныя, грубыя харчы, гразь, агонь камялькаў і сьцюдзёныя проймы хартоў выжывалі іх з аднаго Чалгану амаль што сотнямі. Даляцеўшы да забойцы, яны спалохана кідаліся далёка ў бок, і доўга яшчэ пасьля гэтага быў чуцён у паветры спрытны, трывожны звон іхных маленькіх крылцаў.

    Макар ня мог не заўважыць, што ён пасоўваецца наперад параўнальна з другімі даволі хутка, і пасьпяшыў прыпісаць гэта сваёй дабрачыннасьці.

    — Слухай, агабыт (бацька), —сказаў ён, — як ты думаеш? Я хаця ж і любіў пры жыцьці выпіць, але чалавек быў дабры... Бог мяне любіць...

    Ён дапытліва паглядзеў на папа Івана. У яго была свая думка: даведацца пра тое-сёе ад старога папка. Але той адказаў каротка.

    — Не ганарыся. Блізка ўжо. Хутка даведаесься сам.

    Макар і не заўважыў раней, што на раўніне як быццам пачало віднець. Спачатку, нібы першыя гукі магутнага аркестру, з-за небасхілу выбегла некалькі сьветлых праменяў. Яны хутка прабеглі па небе і пагасілі бліскучыя зоры. І зоры пагасьлі, а месяц зайшоў. І сьнежная раўніна пацямнела.

    Тады над ёю падняліся туманы і пасталі навокал раўніны, як ганаровая варта.

    І ў адным месцы, на ўсходзе, туманы зрабіліся сьвятлейшымі, нібы ваякі, апранутыя ў золата.

    І потым туманы закалываліся, і залатыя ваякі пахіліліся долу.

    І з-за іх паказалася сонца, і стала на іхных пазалочаных хрыбтох і агледзела раўніну.

    І ўся раўніна зазіхацела ў нябачаным, бліскучым сьвятле.

    І туманы ўрачыста падняліся ў вялізным карагодзе і рашчапіліся на захадзе, і, у калываньні, узьняліся ўгару.

    І Макару здавалася, што ён чуе дзіўную песьню. Гэта была, як быццам тая самая даўно знаёмая песьня, якую зямля кожны раз вітае сонца. Але Макар ніколі яшчэ не зьвярнуў на яе патрэбнае ўвагі і толькі першы раз зразумеў, якая гэта дзіўная песьня.

    Ён стаяў і слухаў і не хацеў ісьці далей, ён хацеў вечна стаяць тут і слухаць...........................

    ............................................................................................................................................................

    Але поп Іван крануў яго за руку.

    — Заходзьма, — сказаў ён, — мы прыйшлі.

    Тады Макар убачыў, што яны стаяць каля вялікіх дзьвярэй, якія раней засланялі туманы. Яму не хацелася ісьці, але, тым ня менш, ён паслухаўся.

                                                                            ***

    Яны ўвайшлі ў добрую прасторную хату, і толькі тады Макар заўважыў, што на двары моцны мароз. Пасярэдзіне хаты стаяў камялёк дзіўнае разьбы, з чыстага срэбра, а ў ім палалі залатыя дровы, даючы роўную цеплыню, якою адразу прасякалася ўсё цела. Агонь гэтага цудоўнага камялька ня рэзаў вока, не паліў, а толькі грэў, і Макару зноў захацелася вечна стаяць тут і грэцца. Поп Іван таксама падышоў да камялька і працягнуў да яго адубелыя рукі.

    У хаце чацьвёра дзьвярэй, з якіх толькі адны выходзілі на двор, у іншыя ўвесь час то ўваходзілі, то выходзілі нейкія маладыя людзі, у доўгіх белых кашулях. Макар падумаў, што гэта, напэўна, служкі тутэйшага Тайону. Яму здавалася, што ён недзе іх бачыў, але ня мог ўспомніць, дзе, менавіта. Ня менш зьдзіўляла яго і тое, што ў кожнага служкі на сьпіне тырчалі вялікія белыя крылы, тады ён падумаў, што, напэўна, у Тайона ёсьць яшчэ і другія служкі, таму што гэтыя ня здужалі б пралезьці праз гушчэчу тайгі, каб насекчы там дроў ці жэрдак.

    Адзін з служак таксама падышоў да камялька, павярнуўся да яго сьпіною, і, пачаў гаварыць з папом Іванам:

    — Кажы!

    — Няма чаго, — адказаў папок.

    — Што ты чуў на сьвеце?

    — Нічога ня чуў.

    — Што бачыў?

    — Нічога ня бачыў.

    Абодва маўчалі, і тады папок сказаў:

    — Вось прывёў аднаго.

    — Гэта чалганец? — запытаў служка.

    — Так, чалганец.

    — Дык, значыцца, трэба падрыхтаваць вялікія вагі. І ён пайшоў у адны з дзьвярэй, каб даць загад, а Макар запытаў папа навошта патрэбны вагі і чаму менавіта вялікія?

    — Бачыш, — адказаў поп крыху зьдзіўлена, — вагі патрэбны, каб узважыць дабро і зло, якое ты зрабіў пры жыцьці. Ва ўсіх астатніх людзей дабро і зло прыблізна ўраўнаважваюць шалі; у некаторых чалганцаў грахоў так багата, што для іх Тайон загадаў зрабіць асобныя вагі з вялікаю шаляю для грахоў.

    Ад гэтых слоў Макара як быццам драпанула па сэрцы. Ён адчуў боязьнь. Служкі ўнесьлі і паставілі вялікія вагі. Адна шаля была залатая і маленькая, другая — драўляная, вялізнага памеру. Пад ёю раптам адчынілася глыбокая чорная шчыліна.

    Макар падышоў і добра агледзеў вагі, каб ня было фальшу. Але фальшу ня было. Шалі стаялі роўна і не калываліся.

    Аднак ён ня зусім разумеў іх пабудову і лічыў лепей мець справу з бязьменам, на якім за ўсё сваё жыцьцё ён дасканала навучыўся і купляць, і прадаваць з вялікаю выгодай для сябе.

    — Тайон ідзе, — сказаў раптам поп Іван і хутка пачаў абцягваць сваю расу.

    Сярэднія дзьверы адчыніліся і ўвайшоў стары-стары Тайон, з вялікаю пасівелаю барадою, якая спушчалася ніжэй паясьніцы. Ён быў апрануты ў багатыя, невядомыя Макару абламы і тканіны, а на нагах у яго былі цёплыя боты, абшытыя плісам, якія Макар бачыў на старым абразапісцы.

    Пры першымжа поглядзе старога Тайона Макар пазнаў, што гэта той самы стары, якога ён бачыў намаляваным у царкве. Толькі тут пры ім ня было сына; Макар падумаў, што, напэўна, ён выйшаў куды па справах. Затое голуб уляцеў у пакой і, пакружыўшыся ў старога над галаваю, сеў яму на калені. І стары Тайон гладзіў голуба рукою, седзячы на адмыслова падрыхтаваным для яго крэсьле.

    Твар старога Тайона быў ласкавы, і калі Макару рабілася надта ўжо цяжка на сэрцы, ён глядзеў на гэты твар, і яму рабілася лягчэй.

    А на сэрцы яму рабілася цяжка таму, што ён успомніў раптам усё свае жыцьцё да апошніх драбніц, успомніў кожны свой крок і кожны ўзмах сякеры, і кожнае сьсечанае дрэва, і кожную ману, і кожную чарку выпітае гарэлкі. І яму зрабілася сорамна і страшна. Але, глянуўшы на твар старога Тайона, ён падбадзёрыўся. А калі падбадзёрыўся, падумаў, што, магчыма, удасца тое-сёе стаіць.

    Стары Тайон паглядзеў на яго і запытаў, хто ён і адкуль, і як клічуць, і колькі яму гадоў.

    Калі Макар адказаў, стары Тайон спытаў:

    — Што зрабіў ты за сваё жыцьцё.

    — Сам ведаеш, — адказаў Макар. — У цябе павінна быць запісана.

    Макар выпрабаваў старога Тайона, жадаючы даведацца, ці сапраўды ў яго запісана ўсё.

    — Кажы сам, сказаў стары Тайон.

    І Макар падбадзёрыўся.

    Ён пачаў пералічаць сваю працу, і хоць ён помніў кожны свой узмах сякеры і кожную сьсечаную жэрдку, і кожную разору, што праводзіў сахою, але ён дадаваў яшчэ цэлыя тысячы жэрдак і сотні вазоў дроў, і сотні бярвеньняў, і сотні пудоў пасеянага жыта.

    Калі ён ўсё пералічыў, стары Тайон зьвярнуўся да папа Івана:

    — Прынясі-ка сюды кнігу.

    Тады Макар даведаўся, што поп Іван служыць у Тайона суруксутам (пісарам), і вельмі ўзлаваўся, што той па-прыяцельску не сказаў яму пра гэта раней.

    Поп Іван прынёс вялікую кнігу, разгарнуў яе і пачаў чытаць.

    — Паглядзі-ка, — сказаў стары Тайон, — колькі жэрдак?

    Поп Іван паглядзеў і засмучана сказаў:

    — Ён пераблытаў на цэлых тры тысячы.

    — Хлусіць ён! — з запалам крыкнуў Макар. — Ён, мабыць, памыліўся, таму што ён п’яніца і памёр нядобрай сьмерцю!

    — Замаўчы ты! — сказаў стары Тайон. — Ці браў ён з цябе лішняе за хрэсьбіны ці за вясельлі? Ці патрабаваў ён з цябе ругу?

    — Што казаць дарэмна! — адказаў Макар.

    — Вось бачыш,—сказаў Тайон, — я і сам ведаю, што ён любіў выпіць...

    І стары Тайон зазлаваў.

    — Чытай цяпер пра ўсе яго грахі па кнізе, таму што ён хлус, і я яму больш ня веру, — сказаў ён папу Івану.

    Між тым, служкі кінулі на залатую шалю і Макаравы жэрдкі, і яго воранку, і ўсю яго працу. Усяго было так багата, што залатая шаля вагаў апусьцілася, а драўляная паднялася высока-высока, і яе нельга было дастаць рукамі, і маладыя божыя служкі узьляцелі на сваіх крылах, і цэлая сотня цягнула яе вяроўкамі ўніз.

    Цяжкая была праца чалганца!

    А поп Іван пачаў вылічваць ашуканствы, і выявілася, што ашуканстваў было: дваццаць адна тысяча дзевяцьсот трыццаць тры ашуканствы; і поп пачаў вылічваць, колькі Макар выпіў бутэлек гарэлкі, і выявілася чатырыста бутэлек, — і поп чытаў далей, а Макар бачыў, што драўляная шаля на вагах перацягвае залатую, і што яна ўжо апушчаецца ў яму і, пакуль поп чытаў, яна ўвесь час апушчалася.

    Тады Макар падумаў, пра сябе, што яго справы кепскія і, падышоўшы да вагаў, спрабаваў непрыкметна падтрымаць шалю нагою. Але адзін з служкаў пабачыў гэта, і яны ўзьнялі крык.

    — Што там такое? — запытаў стары Тайон.

    — Ды вось ён хацеў падтрымаць шалю нагою, — адказаў служка.

    Тады Тайон разгневана зьвярнуўся да Макара і сказаў:

    — Бачу, што ты хлус, гультай і п’яніца!.. І за табою маецца нядоімка, і поп лічыць за табою ругу, і спраўнік грэшыць з-за цябе, лаючы цябе кожны раз брыдкімі словамі!..

    І, зьвярнуўшыся да папа Івана, стары Тайон запытаў:

    — Хто ў Чалгане кладзе на коней больш за ўсіх паклажы і хто ганяе іх больш за ўсіх?

    Поп Іван адказаў:

    — Царкоўны вартаўнік. Ён возіць пошту і спраўніка.

    Тады стары Тайон сказаў:

    — Аддаць гэтага гультая вартаўніку замест каня, і няхай ён возіць на ім спраўніка, пакуль не заезьдзіць... А там мы пабачым...

    І толькі што стары Тайон прамовіў гэтае слова, як дзьверы адчыніліся і ў хату ўвайшоў сын старога Тайона і сеў ад яго па правую руку.

    І сын сказаў:

    — Я чуў твой прысуд... Я доўга жыў на сьвеце і ведаю тамтэйшыя справы: цяжка будзе беднаму чалавеку вазіць спраўніка! Але будзе так! Магчыма. ён яшчэ што-небудзь скажа. Кажы, барахсан (небарака)!

    Тады здарылася нешта дзіўнае. Макар, той самы Макар, які ніколі ў жыцьці не прамовіў больш дзесяці слоў адразу, раптам адчуў у сабе дар слова. Ён пачаў гаварыць і сам зьдзівіўся. Зрабілася як бы два Макары: адзін казаў, другі слухаў і дзівіўся. Ён ня верыў сваім вушам. Яго прамова гучэла плаўна і палка, словы ляцелі адно за другім навыперадкі потым станавіліся доўгімі, стройнымі радамі. Ён палохаўся. І калі яму здаралася запнуцца, ён тады ж папраўляўся і крычаў удвое галасьней.

    А галоўнае, ён сам адчуваў, што гаворыць пераканаўча. Стары Тайон спачатку зазлаваў за яго грубасьць, але потым стаў слухаць з вялікаю ўвагаю, як быццам упэўніўся, што Макар не такі ўжо дурань, якім ён здаваўся раней. Поп Іван у першую хвіліну нават спалохаўся і стаў пацягваць Макара за крысо соны, але Макар адмахнуўся ад яго і гаварыў далей. Потым і папок перастаў палохацца і нават усьміхнуўся, бачачы, што яго прыхаджанін рэжа праўду і што гэтая праўда падабаецца старому Тайону. Нават маладыя людзі ў доўгіх кашулях і з белымі крыламі, якія жылі ў старога Тайона служкамі, падыходзілі з свае паловы да дзьвярэй і зьдзіўлена слухалі, штурхаючы адзін аднаго, прамову Макара.

    Ён пачаў з таго, што не жадае ісьці да вартаўніка ў коні. І не таму не жадае, што баіцца цяжкае працы, а таму, што гэты прысуд няправільны. А раз гэты прысуд няправільны, дык ён яму не падпарадкуецца і не павядзе нават вухам, не пасуне нагою. Няхай з ім робяць, што хочуць! Няхай нават аддадуць д’яблам у вечныя камначыты, — ён ня будзе вазіць спраўніка, таму што гэта няправільна. І няхай ня думаюць, што ён страшыцца становішча каня; вартаўнік ганяе каня, але карміць яго аўсом, а яго ганялі ўсё жыцьцё, але аўсом ніколі не кармілі.

    — Хто цябе ганяў? — злосна запытаў стары Тайон.

    Так, ганялі яго ўсё жыцьцё! Ганялі старасты і старшыні, засядацелі ды спраўнікі, вымагаючы падаткі; ганялі папы, патрабуючы ругу; ганялі нястачы і голад; ганялі маразы і сьпякоты, дажджы і засухі; ганяла прамерзлая зямля ды злая тайга!.. Скаціна ідзе ўперад і глядзіць у зямлю, ня ведаючы, куды яе жануць... І ён таксама... Хіба ён ведаў, што поп служыць у царкве і за гэта ідзе яму руга? Хіба ён ведаў, навошта і куды павялі яго старэйшага сына, якога забралі ў салдаты, і дзе ён памёр, і дзе цяпер ляжаць яго гаротныя косьці?

    Кажуць, ён багата піў гарэлкі? Гэта праўда: яго сэрца прасіла гарэлкі...

    — Дык колькі, кажаш, бутэлек?

    — Чатырыста, — адказаў поп Іван, паглядзеўшы ў кнігу.

    Добра! Але ж хіба гэта была гарэлка? Тры чвэрці было вады і толькі адна чвэрць сапраўднае гарэлкі, ды яшчэ настой махоркі. Значыцца, трыста бутэлек трэба скінуць.

    — Ці праўду ён кажа пра ўсё гэта? — запытаў стары Тайон у папа Івана, але відаць было, што ён усё яшчэ злуе.

    — Чыстую праўду, — пасьпешна адказаў поп, а Макар гаварыў далей.

    Ён накінуў тры тысячы жэрдак? Няхай так! Няхай ён насек толькі шаснаццаць тысяч! Але хіба гэтага мала? Акрамя таго, дзьве тысячы ён насек, калі ў яго была хворая першая жонка... І ў яго было цяжка на сэрцы, і ён хацеў сядзець каля свае старой, а нястача гнала яго ў тайгу... І ў тайзе ён плакаў, і сьлёзы мерзьлі ў яго, на расьніцах, і ад гора холад даходзіў да самага сэрца... А ён сек!

    Пасьля старая памерла. Яе трэ’ было пахаваць, а ў яго ня было грошай. І ён наняўся секчы дровы, каб заплаціць за хату старой на тым сьвеце... Купец бачыў, што ў яго нястача, і заплаціў толькі па дзесяць капеек...

    І старая ляжала адна ў нятопленай мерзлай хаце, а ён зноў сек дровы ды плакаў. Ён думае, што гэтыя вазы трэба лічыць за пяць і нават болей!

    У старога Тайона на вачох выступілі сьлёзы, і Макар убачыў, што шалі вагаў скалануліся, і драўляная паднялася, а залатая апусьцілася.

    А Макар гаварыў: у іх усё запісана ў кнізе... Няхай-жа яны пашукаюць: калі ён меў хоць ад каго-небудзь ласку, ветлівасьць ці радасьць? Дзе яго дзеці? Калі яны паміралі, яму было горка і цяжка, а калі вырасталі, дык уходзілі ад яго, каб паасобку змагацца з цяжкаю нястачай. Ён састарыўся адзін са сваёю другою старою і бачыў, як пакідаюць яго сілы і надыходзіць злая, беспрытульная старасьць. Яны стаялі самотныя, як стаяць у стэпу дзьве асірацелыя елкі, якіх адусюль б’юць жорсткія мяцеліцы.

    — Ці праўда? — запытаў зноў стары Тайон. І поп пасьпяшаўся адказаць:

    — Чыстая праўда!

    Тады вагі ізноў скалануліся... Але стары Тайон задумаўся.

    — Гэта што ж? — сказаў ён. — Ёсьць жа ў мяне на зямлі сапраўдныя праведнікі... Вочы ў іх ясныя і твары сьветлыя, і шаты бяз плям... Сэрцы ў іх мяккія, як добрая глеба; яны прымаюць добрае насеньне і зьвяртаюць крын [* Расьліна, кветка, лілея (царк. слов.).] сельны [* Палявы (царк. слов.).] ды пухкую рунь, пах якое ўгодны перада мною. А ты паглядзі на сябе...

    І ўсе кінулі погляды на Макара, і ён засароміўся. Ён адчуў, што вочы яго мутныя і твар цёмны, валасы і барада ўскудлачаны, вопратка падрана. І хоць задоўга яшчэ да сьмерці ён зьбіраўся купіць боты, каб зьявіцца на суд, як належыць сапраўднаму селяніну, але заўсёды прапіваў грошы і цяпер стаяў перад Тайонам, як апошні якут, у дрэнных торбасішках... І ён пажадаў праваліцца праз зямлю.

    — Твар твой цёмны, — казаў стары Тайон, — вочы мутныя і вопратка падраная. А сэрца тваё парасло быльнікам і цернямі і горкім палыном. Вось чаму я люблю маіх праведных і адхіляю твар ад падобных да цябе паганцаў...

    Сэрца Макара сьціснулася. Ён адчуваў сорам уласнага існаваньня. Ён быў панурыў галаву, але, раптам падняў яе і пачаў гаварыць зноў.

    Пра якіх гэта праведнікаў кажа Тайон? Калі пра тых, што жылі на зямлі адначасна з Макарам у багэтых палацах, дык Макар іх ведае... Вочы ў іх ясныя таму, што не пралілі столькі сьлёз, колькі іх праліў Макар, і твары ў іх сьветлыя, таму што абмыты духамі, а чыстыя шаты сатканы чужымі рукамі.

    Макар зноў панурыў галаву, але тады ж зноў падняў яе.

    А, між тым, хіба ён ня бачыць, што ён нарадзіўся таксама, як і другія, — з яснымі і адчыненымі вачыма, у якіх адлюстроўваецца зямля і неба, і з чыстым сэрцам, што гатова адчыніцца для ўсяго прыгожага ў сьвеце? І калі зараз ён жадае схаваць пад зямлёю сваю панурую і ганебную фігуру, дык у гэтым ён не вінаваты... Хто вінаваты?.. Пра гэта ён ня ведае... Але ён ведае пра адно, што ў сэрцы яго цярплівасьць.

                                                                                 ***

    Вядома, калі б Макар мог бачыць, які ўплыў рабіла яго прамова на старога Тайона, калі б ён бачыў, што кожнае яго гнеўнае слова падала на залатую шалю, як алавяная гіра, ён заспакоіў бы свае сэрца. Але ён гэтага ня бачыў, таму што ў яго сэрца ўліваўся сьляпы адчай.

    Вось ён перагледзеў усё сваё горкае жыцьцё. Як мог ён да гэтае пары выносіць такі жудасны цяжар? Ён нёс яго таму, што паперадзе заўсёды мігцела, як зорка ў тумане, надзея. Ён жывы, значыцца, можа, павінен мець лепшую долю... Цяпер ён стаяў у канцы, і надзея пагасла...

    Тады ў яго душы зрабілася цёмна, і ў ёй забушавала лютасьць, як бура ў пустым стэпу ў глухую ноч. Ён забыўся, дзе ён, перад кім стаіць, — забыўся на ўсё, акрамя свайго гневу.

    Але стары Тайон сказаў яму:

    — Чакай, барахсан! Ты не на зямлі... Тут і для цябе знойдзецца праўда...

    І Макар затрымцеў. Яго сэрца адчула, што яго шкадуюць, і яно памякчэла; і таму, што перад яго вачыма ўвесь час стаяла яго гаротнае жыцьцё, ад першага і да апошняга дня, дык яму зрабілася невыносна шкада самога сябе... І ён заплакаў...

    І стары Тайон таксама плакаў... І плакаў стары папок Іван, і маладыя божыя служкі лілі сьлёзы, выціраючы іх шырокімі белымі рукавамі...

    А вагі ўвесь час калыхаліся і драўляная шаля падымалася ўсё вышэй і вышэй...

    .............................................................................................................................................................

    ............................................................................................................................................................

    1883 г.

    /У. Караленка. Сон Макара. Ат-Даван. У воблачны дзень. Менск. 1931. С. 17-57./

 

                                                                       АТ-ДАВАН*

                    [* Ат-Даван — станцыя на рацэ Лене, вышэй Якуцка на 270 кілёмэтраў.]

                                                                (З сыбірскага жыцьця)

                                                                                 I

    — Ну ж і дарога! — cказаў мой падарожнік Міхайла Іванавіч Капыленкаў. — Самая гэта праклятая пуціна, горш якой і быць ужо немагчыма... Праўда я кажу ці не?

    На жаль, Міхайла Іванавіч, казаў чыстую праўду. Мы ехалі па Лене ўніз. Ва ўсю шырыню яе тырчалі ў розных кірунках вялізныя крыгі, па мясцоваму таросьсі, якія злая ды стромкая рэчка кідала ўвосень адзін на аднаго, у змаганьні са страшэнным сыбірскім марозам. Але, нарэшце, мароз перамог. Рэчка замерзла і толькі вялізныя таросьсі, цэлы хаос агромністых крыг, награмаджаных бязладна адна на адну, прыдушаных унізе або недарэчна ўскінутых угару, застаўся маўклівым сьведкам вялізарнага змаганьня. Дзе-ні-дзе яшчэ зьзялі доўгія, ніколі не замярзаючыя палонкі, у якіх прарываліся і кіпелі стромкія рачныя струмені. Пад імі павольна калыхаліся клюбы пары, быццам у палонках сапраўды быў вар.

   З абодвух бакоў над гэтым дзівосным ледзяным полем стаялі маўклівыя, высокія Ленскія горы. Рэдкая лістота чаплялася па адхонах, шырока раскідваючы карэньне, але камень не дае ёй расьці, і адхоны ўсыпаны скрозь густымі драўлянымі мерцьвякамі. Бліжэй вы бачыце трупы дрэў, пасыпаных сьнегам, з вывернутымі з глебы нэрвова скручанымі карэньнямі. Далей гэтыя падрабязнасьці зьнікаюць, а на вяршыні гары адхон пакрыты ламаччам, быццам густою сеткаю. Зваленыя дрэвы здаюцца незьлічонымі ігліцамі, нібы хвоі ў сасновым боры, а між імі, яшчэ жывыя, цягнуцца гэткія ж тонкія ды мізэрныя мадрыны, якія шукаюць сабе шчасьця над трупамі сваіх продкаў. І толькі на роўнай, быццам абрэзанай, вяршыні лес робіцца гусьцейшым і цягнецца доўгаю, цёмнаю хаўтурнаю аблямоўкаю над былым спадам берагу.

    Гэтак на дзесяткі, на сотні вёрст!.. Цэлы тыдзень нуруе наш вазок мізэрнаю кропкай між таросься, нібы хісткі човен у неспакойным моры... Цэлы тыдзень я гляджу на пасок бледнага неба між высокімі берагамі; на белыя адхоны з хаўтурнаю аблямоўкаю, на прорвы, што таемна выпаўзаюць аднекуль з тунгускіх пустэч на прастору вялікае ракі, на халодныя туманы, якія цягнуцца бясконца, уюцца, разгортваюцца, таўкуцца на сьціснутых скаламі заваротах ды нячутна ўцягваюцца ў пашчы цясьнін, быццам нейкая фантастычная армія, што  разыходзіцца на зімовую стаянку. Цішыня млявіць душу. І толькі час-ад-часу на рацэ вухне раптам цяжкім стогнам трэснуўшы лёд, засіпіць як выстраленае ядро, адгукнецца рэхам, як гарматны стрэл, паляціць кудысьці далёка назад у пакінутыя намі пустынныя завіліны Лены, і доўга яшчэ зьвініць водгаласкамі і памірае, палохаючы выабражэньне дзіўнымі, раптоўна ўваскросшымі стогнамі...

    Мне было сумна. Мой спадарожнік нудзіўся і нэрваваў. Наш вазок штораз кідала то ў адзін, то ў другі бок, і ўжо ня раз ён зусім перакульваўся. Пры гэтым, на вялікую прыкласьць Міхайла Іванавіча, заўсёды здаралася так, што падалі мы нязьменна ў яго бок. Гэта было натуральна, але ўсё ж рабіла яму вялікую непрыемнасьць. Будзь гэта іначай, мне пагражала б сур’ёзная небясьпека, тым больш, што ў такіх выпадках ён не рабіў ніякіх перасьцярог. Толькі крахне, бывала, ды заклапочана зьвяртаецца да фурмана:

    — Падымай!

    Фурман, як яму ні цяжка, падымае, і мы едзем далей. Мне здавалася, што цэлы месяц ужо абмяжоўвае мяне ад Якуцку, з якога мы выехалі ўсяго шэсьць дзён таму назад, і ледзь ня цэлае жыцьцё ад бліжэйшае мэты падарожжа, Іркуцку, да якога засталося больш двух тысяч вёрст.

    Едзем мы ціха: спачатку нас затрымлівалі лютыя марозныя мяцеліцы, цяпер затрымлівае Міхайла Іванавіч. Дні кароткія, ночы сьветлыя, поўня глядзіць праз марозную імглу, дый коні ня могуць зьбіцца з наежджанай “па таросу” вузкай дарогі. Аднак, праехаўшы станка [* Станцыя.] два ці тры, мой спадарожнік, рыхлы купчына, пачынае грунтоўна такі распранацца перад камялькам ці жалезнай групкай, бесцырымонна зьнімаючы з сябе лішнюю і нават зусім ня лішнюю вопратку.

    — Што гэта вы, Міхайла Іванавіч! — спрабую я пратэставаць у такіх выпадках. — Станок можна было б яшчэ сягоньня...

    — Куды да д'ябла нам сьпяшацца? — адказвае Міхайла Іванавіч. — Гарбаткаю спаласнуць нутро б, ды на бакавую.

    Есьці, “паласкацца” гарбатаю і спаць — усё гэта Міхайла Іванавіч мог ужываць у памерах папраўдзе незвычайных, і ўсё гэта рабіў старанна, дбайна, амаль з пашанаю...

    Аднак, акрамя гэтага, у яго былі яшчэ і другія меркаваньні:

    — Тутэйшы народ, — казаў ён з таемнасьцю, — на капейку надзвычайна, браце ты мой, ласы. Самы бядовы народ, таму што золатам разбэшчаны.

    — Ну, золата дык далёка, дый ня чутно нічога такога пра гэтыя мясьціны.

    — А вось калі нас абрабуюць з табою, дык і пачуеш, ды позна... Дзівак!—дадаваў ён, хутка ўваходзячы ў “сэрца”, — якая гэта ёсьць старана, ня ведаеш хіба? Гэта табе не Расія! Горы, ды прорва, ды палонка, ды пустэча... Самае гіблае месца.

    Наогул, Міхайле Іванавічу “тутэйшая старана” нічога не нагадвала, акрамя агіды ды грэблівасьці. Усё тут, пачынаючы з панурае прыроды і людзей і канчаючы безумоўным стварэньнем, ня ўнікала з яго боку самае жорсткае крытыкі. Ён ведаў толькі адно: тут, калі пашэньціць, можна хутка і багата нажыцца («за дзень чалавекам зробісься»), і таму жыў тут ужо некалькі год, прагна шукаючы выпадку ды няўхільна імкнучыся да вядомае мэты, пасьля якое меркаваў вярнуцца “ў сваю старану” недзе ля Томску. У гэтых адносінах ён нагадваў чалавека, якому за пэўную ўзнагароду прапанавалі голаму прабегчы ў вялікі мароз. Міхайла Іванавіч згадзіўся, і вось цяпер бяжыць, вухкаючы ды паціскаючы плячыма, да свае мэты. Толькі б дабегчы, толькі б схапіць, а там... хоць пропадам зьнікай уся гэта гіблая старонка, — Міхайла Іванавіч не пашкадуе.

    У дадзены момант, здаецца, ён ужо значна наблізіўся да свае мэты і, магчыма, толькі таму менавіта шмат нэрваваў: а што, не прад вамі кажучы, калі менавіта зараз хто-небудзь у яго тое схопленае возьме ды вырве?.. Міхайла Іванавіч, пра якога я чуў шмат расказаў, што рэкамэндавалі ў самым яркім сьвятле яго адважлівасьць, якая даходзіць да грубасьці ў пачатку яго тутэйшае кар’еры — цяпер ён трусіў, як баба, і мне па няволі з-за гэтага даводзілася праводзіць з ім сумныя вечары і доўгія ночы на пустынных станках панурае ды бязьлюднае Лены.

                                                                               II

    У адзін з такіх марозных вечароў я быў абуджаны спалоханым выкрыкам Міхайлы Іванавіча. Як выявілася, мы абодва заснулі ў вазку і, калі прачнуліся, дык убачылі сябе на лёдзе, пад камяністым берагам, у зусім бязьлюднай мясцовасьці. Званка ня было чутно, вазок стаяў нерухома, коні былі распрэжаны, фурман зьнік, і Міхайла Іванавіч, у сполаху і зьдзіўленьні праціраў вочы.

    Аднак хутка непаразуменьне наша зьнікла. Я ўгледзеўся ў роўны каменны бераг, які сьцяною цягнуўся ў даль і быў зьіночаны пад праменьнямі поўня. Непадалёку сьцежка гублялася ў разваротах скал, а проста над галавою нахіліўся высокі крыж якуцкае магілы. Хоць магіла на беразе, нават зусім пустынным, не навіна ў тым краі, таму што якут стараецца легчы на вечны спакой абавязкова на ўзвышшы, каля вады, у такіх месцах, адкуль адчыняецца далячынь і прастора, — але ўсё ж я пазнаў Ат-Даванскую станцыю, якую заўважыў яшчэ ў першае сваё падарожжа. Чырвоны лупняк, з дзіўнаватымі пластамі, што нагадвалі нейкія невядомыя надпісы, роўны, быццам штучна складзены абрыў, рэдкія мадрыны, якуцкая магіла з крыжам ды зрубам і, нарэшце, доўгая засьціла белага дыму, якая ціха навісла з берагу над ракою, — усё гэта ўспомнілася мне адразу. Тут няма праезду, бераг стаіць стромкаю сьцяною, таму зімою сані пакідаюць на рацэ, а коней вядуць вузкім тропам проста на лёд. Міхайла Іванавіч таксама хутка заспакоіўся, тым больш, што на тропе мільгалі ўжо ліхтары.

    Праз хвіліну мы былі наверсе, на станцыі. Маленькі станцыйны пакойчык быў напалены: ад распаленае жалезнае групкі так і пыхала сухім жарам. Дзьве сальныя сьвечкі, якія расплыліся ад цяплыні, асьвятлілі звычайнае абсталяваньне напалову якуцкай будовы, пераробленай у станцыю. Генэралы і красуні чаргаваліся на сьценах з абвесткамі паштовага ведамства ды патэнтамі ў чорных асадках, буйна заседжаных мухамі. Усё аздабленьне паказвала, што станцыя кагосьці чакала, і мы ня мелі падстаў прыпісваць усе гэтыя падрыхтаваньні сабе.

    — Вось, браце ты мой, і цудоўна! — радасна казаў Міхайла Іванавіч. беручыся за рэчы са ўсялякаю дарожнаю ежаю. — Якая цяплыня цудоўная! Тут дык ужо, шабаш, начуем бяспрыменна. Гэй, хто тамака... пісар ці што? Самаварчык бы нам, ды гарбаткі да варэнікаў...

    — Ну, не, Міхайла Іванавіч, — спрабаваў я пярэчыць, — яшчэ ранавата. Да N, даедзем, тады і начаваць можна.

    — Коней, літасьцівы гаспадару, няма, — пачуўся за мною вірлівы, салодкі і як быццам палахлівы голас.

    Я азірнуўся. У пакой уваходзіў невялікі, круглы чалавек невядомага ўзросту, апрануты досыць арыгінальна. Куцы сурдут, стракатыя панталёны, пікейная камізэлька, сарочка з манжэтамі і нават старэнькаю плойкаю, каляровы гальштук з залатымі мухамі на зялёным фоне, — усе гэта крыху палінялае, прылежанае, апранутае, як быццам, на выпадак, нагадвала пра нейкія даўно мінулыя часы. На нагах увайшоўшага былі цяжкія валёнкі, побач з якімі куцы нямецкі гарнітур выглядаў дужа камічна. Аднак маленькі чалавек, як відаць, ня мог усьвядоміць гэтага кантрасту і франтавата выступаў дробнымі “шчапоткімі” крокамі.

    Твар незнаёмца, як і ўся фігура, быў нейкі шэранькі, таксама як быццам зьлёгку паношаны ці прылежаны, а зараз прыгладжаны і пачышчаны на выпадак. Ва ўсьмешцы, у шэрых вачох, у голасе адчувалася прэтэнзія на некаторую культурнасьць. Маленькі чалавек як быццам хацеў паказаць, што ён бачыў лепшыя дні, ведае “абыходжаньне” і пры іншых абставінах быў бы нароўні з намі. Але разам з тым ён неяк сьціскаўся і палохаўся, быццам яго надта часта асаджвалі і ён баяўся мець тое ж самае ад нас.

    — Як жа няма коней? — пярэчыў я, паглядзеўшы ў кнігу, паложаную, як відаць, нядаўна на відным месцы. — Дзьве тройкі павінны быць на станцыі.

    — Зусім праўдзіва, — пакорліва адказаў ён, — павінны быць. Але, уласна кажучы... як бы вам, літасьцівы гасудару, растлумачыць...

    Ён засьмяяўся.

    — Пашкадуйце мяне, паны праежджыя, не патрабуйце, — прамовіў ён надзвычайна жаласным і прыніжана-прасячым голасам.

    — Але чаму ж гэта? — зьдзівіўся я.

    — Гэт, якія ж вы дзіўныя! — нездаволена ўмяшаўся Міхайла Іванавіч, які пасьпеў ужо сьцягнуць з сябе нават порткі. — Чаму, ды чаму? Ну, куды вы сьпяшаеце? Дзеці ў вас плачуць, ці што?.. Бачыш жа, браток ты мой: чалавек праз сьлёзы просіць — значыцца, ёсьць прычына!

    — Зусім праўдзіва-с, — абрадаваўся незнаёмец і зьвярнуўся да Капыленкава з спачувальнаю ўсьмешкаю, абцягваючы полы свайго пінжака, — зусім праўдзіва-с, як вы жадалі заўважыць: — няўжо бяз прычыны буду чыніць панам праежджым затрымкі? Ніколі-с!

    Апошняе слова прамовіў неяк нават горда, пры гэтым выпрастаўся і абцягнуў пінжак.

    — Ну добра, — сказаў я, схіляючыся тым ахвотней, што разумеў немагчымасьць выцягнуць хутка майго распраненага спадарожніка з гэтага цёплага пакою на траскучы вячэрні мароз. — Але ўсё ж растлумачце вашу прычыну, калі гэта ня тайна...

    Спагадлівая ўсьмешка асьвяціла ўвесь твар маленькага чалавечка. Ён убачыў, што справа наладзілася, і намерваўся адказаць мне з відочнаю прыхільнасьцю, але раптам насьцярожыўся. Знадворку, з ракі, праз трэскат жалезнае групкі, чуўся звон.

    Дзьверы адчыніліся, стараста, з выгляду паўякут асьцярожна ўвайшоў у пакой, шчыльна зачыніў дзьверы і сказаў:

    — Пошта кельле, Васіль Сьпірыдонавіч...

    — Га, пошта! — заспакоіўся стары. — Ну, баран тах (ідзі), каб хутка!.. Зараз іду, прабачайце мяне, шаноўныя панове...

    Ён выйшаў. Станцыя перапоўнілася рухам. Бразгалі дзьверы, рыпелі сходкі, фурманы цягалі баулы і торбы, мітусьлівы звон троек, якіх выводзілі ды перапрагалі на лёдзе, урываўся кожны раз у адчыненыя дзьверы, фурманы крычалі адзін на аднаго па-якуцку і лаяліся на чыстым расійскім дыялекце, даводзячы гэтым сваё расійскае паходжаньне...

    Праз некалькі хвілін у пакой не ўвайшоў, а ўбег нейкі чалавек невялікага росту, у дужа пацёртым казённым шынялі, у якуцкім малахаі [* Цёплая шапка з навушнікамі.] і абкручаны шалікам. Ён убег так хутка, нібы за ім хто гоніцца, і адразу накіраваўся да жалезнае групкі.

    Скінуўшы шынель, ён застаўся ў нейкай рэдзенькай хутры на трусавым меху, дужа падобнай на жаночую кацавейку; а калі зьняў і хутру, дык пад ім быў стары, падраны пад пахамі, мундзір паштовага ведамства.

    Сапраўды, гэта быў паштавік, які так шпарка уцякаў ад марозу, які на працягу доўгага перагону, як відаць, атрымаў над ім значныя перамогі. Бедны малады чалавек рваў з сябе абмерзлыя вопраткі, нібы ў іх засеў цэлы рой пчол, і, ня здымаючы яшчэ малахаю і шаліку, хутка скінуў з ног валёнкі, якія паклаў падэшвамі да групкі. Здыманьне шаліку і малахаю адняло больш часу. Якуты і карымы [* Гэтак завуцца за Байкалам расійцы, якія зьмяшаліся з буратамі.] ня носяць барады і вусоў. Гэта зрабілася ўжо эстэтычнымі звычкамі, але тлумачыцца чыста кліматычнымі ўмовамі: небарака паштавік, як відаць, даражыў гэтымі атрыбутамі, і цяпер рэдкая бародка і гэткія ж вусікі, якімі ён, быць можа, захапляў дзе-небудзь у Кіранску [* Горад Іркуцкае вобласьці, які ляжыць на рацэ Лене, каля 1000 кілямэтраў на паўночны ўсход ад Іркуцку.] якую-небудзь заежджую нявесту з сям’і заможнага пасяленца, — абярнуліся ў бірульку, якая шчыльна злучала яго галаву з малахаем і шалікам. Патрэбна было нямала часу, пакуль, нарэшце, прадстаўнік паштовага ведамства, які соваў галаву ледзь ня ў самае полымя, разьмінаючы ільдзіны напалову адубелымі пальцамі, зьявіўся перад намі ў сапраўдным выглядзе: малады, але значна заплыўшы твар, неспакойныя, але цьмяныя вочы, палахлівая рухавасьць усяе фігуры, кароткі ды вузкі мундзір, распораны па швох, і заячыя панчохі на нагах.

    — Чэ! — скалануўся ён. — Тымны берць мароз улахан (дужа холадна, вялікі мароз) — Дазвольце чарачку, панове!

    — Частуйся, — адказаў дабрадушна Капыленкаў. — Няшчасны ты ёсьць чалавек. Вочы маладога чалавека зноў неяк спалохана заміргалі. Халоднае жалкаваньне купца толькі выразьней нагадала яму холад дарогі, і выпітая чарка прайшла быццам ільдзінка. З гэтае прычыны ён наліў другую і накіраваў яе ўсьлед за першаю. Толькі тады з твару беднага хлопца пачаў зьнікаць спалоханы выраз.

    — Правільна, — сказаў ён. — Сабачае жыцьцё... Але ж і маразы стаяць, дзіўная рэч...

    — Вопратка ж у цябе — ой благая. Не па тутэйшых мясцох.

    — Вопратка нішто. А ўрэшце... на восем рублёў ня вельмі пашчыгіляеш...

    Пошта праяжджае па гэтым вялізным тракце адзін раз у тыдзень. Зімою трохтысячны шлях яна праходзіць у 19 дзён, улетку, вядома, даўжэй. Увосень і ўвесну, калі Лена яшчэ не замерзла ці ўжо кранулася і лёдаход перашкаджае руху чаўноў, пошту вязуць на перакідных торбах коньмі. Цэлы караван нагружаных коней цісьнецца тады між рэчкаю і каменнымі горамі, то абыходзячы, па чэрава ў вадзе каню, якую-небудзь выступіўшую скалу, то ўзлазячы па камяністых тропах, то мільгаючы на вяршынях ледзь не пад хмарамі. Цяжка сабе ўявіць занятак, які патрабуе больш выносьлівасьці ды сьмеласьці, цярплівасьці і здароўя. Тры тысячы вёрст!.. Фурманам таксама цяжка, але фурманы даўно вярнуліся дамоў і адпачываюць, у чаканьні наступнага праежджага, часамі аж да наступнае пошты, а паштавік зноў трасецца ў сядле ці калышацца на бурнай хвалі вялізнае ракі, ці дубее, схаваўшы сябе між скураных баулаў у санях. І гэта пры звычайных паштовых пэнсіях... Праўда, паштавік вынаходзіць яшчэ пабочныя сродкі. У Іркуцку ён запасаецца бачулкаю таннае гарэлкі, якую прадае па станкох пісарам ды фурманам, накупляе новых календараў, возьме на камісію пачак лубачных карцін.

    Усе мастацкія творы, што густа аздаблялі сьцены станкоў, абавязаны яму сваёю дастаўкаю ў гэтыя далёкія мясьціны. Ён удасканальвае эстэтычныя погляды паўякутаў станочнікаў, разьмяшчаючы па сьценах гравіраваныя партрэты дзесьці прэміраваных красунь, ён садзейнічае папулярнасьці генэралаў, ён жа разьвенчвае іх, зьмяняючы старых герояў на навейшых... Аднак гэтая карысная дзейнасьць мала прыкрашвала лёс гаротніка-паштавіка, і калі ён застаецца жывым у сваім лёгкім адзеньні сярод незвычайных маразоў, дык прыпісвае гэта галоўным чынам і нават выключна гарэлцы, якой выпівае на кожнай станцыі вялізную колькасьць, бяз усякіх вынікаў, добра, што яна дастаецца яму танна і нават дае некаторы, папраўдзе, нявінны пры гэтых умовах, прыбытак...

    Ад яго ж, галоўным чынам, гэты трохтысячны тракт, з яго, амаль адзінымі жыхарамі станочнікамі, даведваецца пра навіны, што адбываюцца ў далёкім краі.

    Вось такі ж герой паштовага ведамства стаяў цяпер каля жалезнае групкі з падабранымі ад холаду нагамі, працягнуўшы рукі да агню, і кідаў хцівыя погляды на нашыя бутэлькі.

    — А гэта ў вас каньяк?.. Каньячку я яшчэ хаплю, — вымаўляў ён раптам з нясьмелаю панібрацкасьцю, падбягаў да стала, наліваў, перакульваў ды зноў уцякаў да агню ўсё з тым жа выглядам чалавека, спалоханага нутранымі дрыжыкамі.

    — Чуеш, пошта, давай гарбатаю пабалуемся, — прапанаваў Капыленкаў.

    — Немагчыма, паны шаноўныя, — сьпяшаюся. Слухай, хлопча, — падружацку зьвярнуўся ён да ўвайшоўшага ў гэтую хвіліну пісара, — беражыся! Едзе ж...

    Старэнькі ўздыхнуў.

    — Што бог дасьць! Чакаем даўно, хаця б ужо як-небудзь хутчэй...

    — Цяпер хутка. Мне б вось як-небудзь улалэхаць, не напароцца б... Ды дзе не пайдзі — нагоніць! Добра, калі на дарозе дзе-небудзь...

    — А табе дык што?

    — Ды вось ад граху каб далей. А ведаеш, хлопча, пра скаргі такі ж даведаўся...

    — Ну?

    — То ж бо... Кажуць, азьвярэў, бяда!

    — А можа бог літасьцівы. Мы ня скардзіліся...

    — Ды вы гэта пра каго?—запытаў Капыленкаў.

    — Арабін, кур’ер... Цяпер з Верхаянску [* Горад Якуцкай вобласьці, які ляжыць, прыблізна, у 900 кілямэтрах на паўночны ўсход ад Якуцку.] варочваецца.

    — Так, так, так! Вось чаму ў цябе і коней ня было. Зразумеў! А што, каб мы ў цябе апошніх коней ды ўзялі...

    — Зусім правільна-с... Мяркуйце самі: прыедуць яны сюды і раптам я ім абвяшчу: няма коней! Што ж гэта-с... Тады ж ім начаваць тут-с...

    Капыленкаў зарагатаў.

    — Ну, ён цябе, браце, за ноч дык зьесьць і з пінжаком з тваім.

    Паштавік таксама засьмяяўся, неяк парыўна, закінуўшы галаву назад. Старэнькі пастараўся ўсьміхнуцца, але больш з далікатнасьці. Вочы яго былі задуменныя і заклапочаныя.

    — Бог ведае, бог ведае... Мінулы раз выратавала царыца нябесная... Быдляцінаю ўсё ж такі абазваў.

    — Ушанаваў?

    — Так-с. Ды гэта што... Вядома, каб у ранейшыя часы, як быў чынам калескага сакратара, мог крыўдзіцца... Але, між іншым, у цяперашнім нікчэмным становішчы мушу цярпець. Вы самаварчык жадаеце заказаць? — схапіўся ён раптам. — Божа ж мой, што ж гэта я-с... Зараз будзе гатова, — два самавары ў нас. Калі выпадкам прыедзе, дык і яму падамо... зараз...

                                                                                IV

    Праз некалькі хвілін нестарая яшчэ і досыць прыгожая жанчына, пры ўваходзе якой паштавік зноў закінуў галаву і засьмяяўся сваім перарывістым сьмехам, а пісар зрабіўся нейкім асабліва сур’ёзным, унесла невялікі самаварчык ды ўзялася ўпарадкоўваць пасуду для гарбаты. Мы запрасілі на гарбату старэнькага і паштавіка. Апошні адмовіўся і з такою ж хуткасьцю, з якою раней скідваў з сябе, пачаў нацягваць свае ня зусім яшчэ высахлыя адзеньні. Пісар таксама спрабаваў адмовіцца з далікатнасьці, але потым, на другое запрашэньне, згадзіўся, як відаць, пакваплены.

    — З правялікім задаволеньнем далучуся да кампаніі, — сказаў ён, Потым зашпіліў пінжак на ўсе гузікі ды, узяўшы рукою за сьпінку крэсла, пахіліўся і прамовіў: — У такім выпадку лічу за гонар прадставіцца: Круглікаў Васіль Сьпірыдонаў, былы калескі сакратар... Прыемна мець знаёмства.

    — Значыцца, служыў? — запытаў Капыленкаў.

    — Зусім так-с, па камісарыяцкай галіне, ва флёце-с. Паштавік апрануўся, сунуў нам усім на разьвітаньне руку, яшчэ раз сказаў: “а, гэта сьпірт у вас? Хаплю-ка яшчэ сьпірту!” — хапіў і сьпяшаючы выйшаў на мароз.

    Я апрануўся і выйшаў за ім.

    Трэба было падыйсьці да абрыву каля магілы, з пахіленым крыжам, каб угледзець унізе пошту.

    Рака, запруджаная белым таросам, зьлёгку блішчэла пад срэбным і смутным сьвятлом месяца, які стаяў над гарамі. З таго берагу, адсунутага вярсты на чатыры, клаўся густы невыразны цень, здалёку няясна віднеліся прыбярэжныя сопкі, што парасьлі лесам, адыходзіўшыя ўсё далей і далей, гледзячы на павольныя завароты Лены... Рабілася і жудасна, і сумна пры выглядзе гэтае вялізнае ледзяное пустэчы.

    Пошта — тры тройкі — зрушылася, званкі адразу неяк няроўна ды шумна загаварылі пад маімі нагамі, як быццам хвалячы адзін аднаго. Тры чорныя плямы, нібы фантастычныя шматсустаўныя жывёліны, зварухнуліся на сьнезе і замільгалі між таросься, робячыся ўсё меншымі ды меншымі. Іх даўно ужо ня было, а звон усё стаяў такі ж ясны ў марозным, нібы шкляным паветры... Кожны званок гаварыў па-свойму: адлегласьць паменшыла толькі гучнасьць, але ня выразнасьць гуку. Потым раптоўна ўсё зьнікла, толькі таросьсі іскрыліся ў фантастычным хаосе, ды сопкі ціха драмалі ў цяні, і нейкія невыразныя крозы мітусіліся ля дальніх берагоў.

    Ледзь ня ўсё насельніцтва станка праводзіла пошту... На бедным Ат-Даване, што прытуліўся пад каменнымі гарамі, гэты пралёт рэдкае пошты — цэлае здарэньне.

    Але станок чакаў ды таміўся чаканьнем яшчэ другога здарэньня.

    Калі пошта зьнікла і звон сьціх, натоўп фурманоў, якія павольна падымаліся ад ракі, прайшоў паўз мяне, размаўляючы па-якуцку. Мне цяжка было зразумець гэтыя ціхія прамовы, аднак я зразумеў, што гавораць яны не пра таго, хто паехаў, а пра таго, хто павінен прыехаць зьверху. Пры гэтым імя “Арабын-тайона” разы са два кранулася майго слыху.

    Я застаўся яшчэ на беразе, заваблены сумным захапленьнем. Паветра было нерухома і поўна нейкай чулай, крышталёвай яснасьці, не парушанай зараз ніводным гукам, але як быццам застыглай у пужлівым чаканьні... Варта зноў трэснуць ільдзіне, і марозная ноч уся здрыганецца і загудзе. Камень абарвецца з-пад маёй нагі — і зноў надоўга напоўніць чулае маўчаньне сухімі і прарэзьлівымі водгаласкамі...

    Мароз усё мацнеў. Будынак станцыі, які напалову быў юртаю і толькі напалову расійскім зрубам, зьзяў агнямі. З коміну над юртаю цэлая мятла іскраў калыхалася ў паветры, а белы густы дым узьнімаўся спачатку ўгару, потым адхіляўся да ракі ды цягнуўся далёка, да самае сярэдзіны яе... Пласьціны лёду, паўстаўленыя ў вокны, здавалася, гарэлі самі, пераліваючыся ў вясёлкавых адценьнях полымя...

    Я яшчэ раз кінуў погляд на акольную карціну, поўную захапляючага смутку, і пайшоў у хату.

                                                                                  V

    У фурманскай вялізны камялёк, шчыльна зьбіты з гліны, зьяў, нібы разяўленая вогненная пашча казачнага страшыдла. Агонь з нявыказанаю сілаю ірваўся ў комін, нібы цэлая рэчка полымя бруілася ўгару. Нахіленыя сьцены юрты цесна зыходзіліся, ахопленыя барвістым водбліскам, то ледзь прыкметна губляліся ў цемнаце; тады юрта здавалася вялізнаю пячораю з цёмнымі сховамі. Група ж вогненных фігур, быццам толькі што вылітых з незастыглага яшчэ мэталю, злучылася паўкругам каля коміну. Пасярэдзіне, паглядаючы на агонь задуменнымі вачыма і абапёршыся падбародкам на рукі, сядзеў малады чалавек з выразна іншароднымі рысамі, прадстаўнік гэтага дзіўнага, напалову аб’якучанага насельніцтва сярэдняе Лены. З горла яго ліліся прымешаныя да шыпеньня і трэску полымя, дзіўныя — то працяжныя, то гістэрычна-прарыўчатыя — гукі. Гэта была якуцкая песьня-імпровізацыя, — песьня, у якой толькі звычнае вуха можа злавіць адзнакі сваёй асаблівай гармоніі. “Божа, — падумаў я міжвольна, — як толькі ня выяўляецца чалавечае пачуцьцё!..” Але таму, што прыгожасьць усё ж такі ў самым пачуцьці, то свая доля прыгожасьці ёсьць і ў гэтым дзікім, картавым, прарыўчатым выцьці, падобным то на плач, то на шум ветру ў дзікай цясьніне... Досыць было паглядзець на гэтыя масянжовыя творы станочнікаў Ат-Давана, каб упэўніцца ў прысутнасьці захапляючага душэўнага руху, што панаваў у бруднай непрыветнай юрце.

    Малады станочнік сьпяваў, рэшта слухалі, зрэдку падахочваючы сьпевака прарэзьлівымі, адвольнымі кароткімі воклікамі. Мы маем свае песьні, запісаныя, пакладзеныя на ноты, у якіх больш складанае пачуцьцё крышталізавалася ў сталую форму. Дзікая тайга, камяністыя сьцежкі над Ленаю, пануры і сіратлівы Ат-Даван — маюць свае песьні. Яны не запісаны, не апрацаваны, яе так гарманічны і даволі грубыя, але затое кожная з іх нараджаецца па першаму закліку, адклікаецца, як эолава арфа [* Музычны  інструмэнт, струны якога пры подыху ветру даюць гарманічныя гукі.] сваёй незакончанаю і неабкругленую гармоніяй на кожны подых горнага ветру, на кожны рух суровае прыроды, на кожнае трымценьне беднага на ўражаньні жыцьця... Сьпявак-станочнік сьпяваў пра моцны мароз, пра тое, што Лена страляе, што коні забіліся пад скалы, што ў коміне гарыць яркі агонь, што яны, чарговыя фурманы, сабраліся ў ліку дзесяцёх чалавек, што шасьцёрка коней стаіць на прывязі, што Ат-Даван чакае Арабын-тайона, што з поўначы, ад вялікага гораду, насоўваецца бура, і Ат-Даван трасецца і трымціць.

    Песенная якуцкая мова адрозьніваецца ад звычайнага прыблізна гэтак, як наша славянская ад сучаснае мовы. Песенная мова нарадзілася недзе далёка, у нязьведаных нетрах Сярэдняе Азіі, адкуль вялікае зьмяшэньне народаў кінула нязначны асколак нейкага племені на далёкі паўночны ўсход. Ён захаваў на поўначы пышныя вобразы і фарбы далёкага поўдня... Ад поўначы, ад пудкага марознага паветра, у якім трэск крыгі вырастае ў гарматны стрэл, а паданьне невялікага каменя грыміць, як абвал, — песьня набыла пужлівы нахіл да страшэнных гіпэрбал, да велічэзных, палохаючых перавялічэньняў. Вось чаму, трэба думаць, якуцкі Іванушка, бедны сіраціна Эр-Саготах [* Героі якуцкіх казак.], у сваіх гаротных падарожжах натыкаецца заўсёды на казачных малайцоў, самы меншы з якіх мае лыткі ў вобдым старое мадрыны, і вочы яго важаць па пяці фунтаў.

    Я стаяў у цяні, не заўважаны. ды слухаў песьню станочніка пра Арабын-тайона... Арабін, Арабін!.. Я недзе чуў гэтае прозьвішча. Мне трэба было зрабіць шмат патуг, каб адсунуць ад сябе казачную фігуру, — з-за яе ў маёй памяці высунулася другая. У Іркуцку, у знаёмым доме, я некалькі разоў сустракаў, — праўда мімалётна, — казацкага харунжага [* Ранейшы афіцэрскі чын у казацкіх войсках.] з гэтым прозьвішчам. Гэта быў чалавек, які нічым ня вылучаўся, маўклівы, зьлёгку нават сарамлівы, тою асабліваю сарамлівасьцю, якою адрозьніваюцца хворыя самалюбівыя людзі. Я ледзь прыкмеціў яго тады, але потым чуў, што ён нечым зьвярнуў на сябе ўвагу тагачаснага генэрал-губэрнатара і што яго скарыстоўваюць для “асаблівых даручэньняў”. Няўжо гэта ён? Няўжо гэта пра яго я чую на працягу ўсяе дарогі, — пра яго, чыё імя ледзь адрозьнівалася ў іркуцкім натоўпе?.. Ён ужо трэці раз пралятае па Лене ў якасьці кур’ера [* Пасланец. якога выпраўляюць па важнай і пільнай справе.], і кожны раз памоўкі пра яго доўга не змаўкаюць на пустэльнай рацэ. На станцыях ён вёў сябе, як чалавек, на ўласнае ўгледжаньне якога ўскладзена заспакаеньне бунтоўнага краю. Урываўся, як гураган, бушаваў, наводзіў панічны жах, пагражаў пісталетам і... усюды забываўся плаціць кур’ерскія прагоны [* Плата за праезд па паштовых дарогах лічылася ад вярсты і ад каня.]. Напэўна, дзякуючы гэтым спосабам, ён выконваў даручэньні ў тэрміны, што зьдзіўляла самых звычных людзей, і начальства адрозьнівала яго яшчэ больш. “Кур’ер” зрабілася мянушкаю і ледзь ня сталаю прафэсіяй Арабіна. Сьціплы і сарамяжы ў Іркуцку, ён рабіўся зусім другім, абы толькі выехаў з гораду. Быць шчыра ўпэўненым, што ўсякая ўлада мацней усякага закону, і адчуваць сябе цэлыя тыдні адзіным прадстаўніком улады на вялізных адлегласьцях, не страчаючы нідзе супраціўленьня, — ад гэтага можа закруціцца галава і мацней галавы казачага харунжага.

    І яна, сапраўды, круцілася. У апошні прыезд ён ужо ляцеў праз рэдкія гарады (Кірэнск, Верхаянск і Алёкму), стоячы на возе і размахваючы над галавою чырвоным сьцягам. У гэтым было нешта фантастычнае: дзьве тройкі ляцелі, як птушкі з сьмяротным жахам у вачох, фурман быў падобны на мерцьвяка, што прымёрз на перадку, з лейцамі ў руках; сядок стаяў, блішчэў вачыма і размахваў сьцягам... Мясцовая ўлада пакачвала галовамі, абывацелі разьбягаліся. У гэты прыезд Арабін адзначыў свой шлях такою колькасьцю здохлых коней, плачу і скарг, якія прарваліся, нарэшце, наверх, што паштовае начальства палічыла неабходным умяшацца. Забягаючы наперад, скажу толькі, што з-за Арабіна пасварыліся два ведамствы, што непасрэднае начальства кур’ера прымушана было ўсё ж такі адмовіцца ад яго паслуг, але, забясьпечаны добрымі рэкамэндацыямі, ён перайшоў на службу яшчэ далей на ўсход і там, на Амуры, застрэліў, урэшце, напавал станцыйнага наглядчыка. Тады пра Арабын-тайона загаварылі нават у Расіі, і толькі тады даведаліся, што судзіць, урэшце, няма каго, таму што выдатны кур’ер быў ужо... зусім вар’ятам. Гэткая далейшая гісторыя грознага і няшчаснага Арабын-тайона, якога чакалі ў гэтую ноч у далёкім Ат-Даване. Вось пра каго рыпела і выла ўдалая якуцкая песьня ў фурманскай. 

                                                                                   VІ

    У станцыйным пакоі Міхайла Іванавіч сядзеў за сталом у адной бялізьне. Круглікаў сядзеў насупроць, у постаці значна важнейшай, чымся раней. З таго наіўнага ажыўленьня, што блішчэла ў прастадушна-драпежных вачох майго спадарожніка, я адразу угледзеў, што яму ўдалося ўжо завязаць адну з тых размоў, да якіх ён быў вялікі аматар. Гэта былі, менавіта, размовы чыста біяграфічнага характару і часткова хцівага характару: хто, дзе і якім чынам здолеў нажыць багата грошай. Усе падрабязнасьці пабывальніцкіх драм мелі для яго нейкую асаблівую прынаду. Круглікаў даваў гэтыя падрабязнасьці ахвотна і з аб’ектыўным спакоем чалавека, які глядзіць на ўсё гэта з боку, вачыма назіральніка.

    — Дык, кажаш, прагарэў? — пытаўся Міхайла Іванавіч, нахіляючыся цераз стол.

    — Да рэшты-с! — адказаў Круглікаў і падуў на сподак з гарбатаю. — Зусім, так што, з вашага дазволу сказаць, у адной кашульцы застаўся, дый тая чужая.

    — Ах ты, браточак мой, які чалавек прапаў!

    — Прапаў? Ну, гэта дарэмна-с. Дзе ж гэткаму чалавеку прапасьці? Па тутэйшых мясцох, я кажу, ды гэткай галаве...

    — Сапраўды, шэльма натуральная. Дык, кажаш, паправіўся

    — Ды яшчэ як паправіўся!..

    — Ну, справы! На чым жа ён так гэта?.. Круглікаў паставіў сподак і загнуў палец.

    — Перш за ўсё, — жэніцца ў другі раз з удавою, з капітальцам. Капітал, праўда, нікчэмны...

    — Чакай! Кажаш: жэніцца. А першая памерла хіба?

    — Жывенькая-с! Гэта нічога ня значыць.

    — Ай-ай-ай!.. Ну-у-у-с? Што ж ты, браток, мямліш, кажы далей!

    — Ну-с, і пачаў пакрысе гандляваць на капальнях сьпіртам.

     — Сьпіртам? Ну, не, брат, сягоньня на сьпірце далёка не заедзеш. Цяпер, брат, на сьпіртавой справе турму сабе заробіш, а багатым ня будзеш. Не даўнейшыя часы...

    — Ах, не, дазвольце-с, гэта вы дарэмна! сьпіртавая справа яна сама па сабе, а калі пшанічка [* Залаты пясок. Гандляваць пшанічкаю — скупляць таемна пад’ёмнае золата ў рабочых з капалень.]...

    — Ну, вось гэта так! Калі лоўкаму чалавеку...

    — Гэты лоўкі. Далей-шырэй, далей-шырэй і ўвайшоў ён у капейку сапраўдную.

    Міхайла Іванавіч пляснуў сябе рукой па калене.

    — Ах ты, браце мой! Вось галава, дык галава... Ці яшчэ! — ветліва прапанаваў ён, калі г-н Круглікаў паклаў пустую шклянку на сподак у знак таго, што ён здаволены, але вып’е яшчэ, калі яго папросяць (абярнуць шклянку ды пакласьці на яго агрызак цукру — азначала б адмовіцца канчаткова). — Пі! А што тычыцца пасады, не сумнявайся. Залічу, будзеш здаволены. Я, браце, люблю разгаворчывых людзей... Толькі ты ўжо скажы мне, па праўдзе: гарэлку глушыш?..

    Г-н Круглікаў паглядзеў яму проста ў вочы ясным поглядам і адказаў:

    — П’ю-с... П’яніцай ці, сказаць, п’янтосам сябе не ўяўляю-с, а п’ю-с... Але запытайце: чаму п’ю? — таму што знаходжуся ў гаротнасьці пасьля даўнейшага добрага жыцьця. Вось і Іван Аляксандравіч, — пэўна жадаеце ведаць, прышукі багацейшыя ў яго былі, — кажа, бывала: “навошта, Круглікаў, п’еш? Табе ды пры тваім розуме, зусім бы кранацца ня трэба... Почырк маеш прыгожы, экіпаваны добра, сам сябе вядзеш акуратна... Табе б не на гэткай пасадзе можна быць, толькі не кранайся віна!” — Дык вось не, сэрца не дазваляе... “Іван Аляксандравіч” — кажу яму...

    Г-н Круглікаў захваляваўся. Відаць, ён забыў, каму і з якое прычыны ён рабіў гэтыя доказы, і, ударыўшы сябе ў грудзі, казаў далей:

    — “Іван Аляксандравіч, дабрадзей, ня судзі! Госпадзі! Ды я ж смалу б, — разумееш ты? — с-смалу б кіпячую піў, калі б мог іншы раз палёгку атрымаць, — забыцьцё гаротнасьці!” — Смалу-у! Божа мой, творца! За што ты лёс мой у гэтую загубную старонку закінуў?.. Хлеба пуд — чатыры з палцінай, мяса — восем рублёў! Ні спакою, ні харчу...

    — Гэта правільна, — падтрымаў Міхайла Іванавіч, — харч тут дарагі, няма чаго казаць.

    — Эх, не, ня тое! — тужліва загаварыў раптам маленькі пісар, і гэтая туга глыбока шчымотнаю нотай прарвалася ў ягоным голасе, прамільгнула па твары, зьмяніла ўсю крыху сьмешную яго фігуру. — Ня тое-с... Сэрца закіпае ва мне, разважлівасьць бярэ...

    — Задумваесься, — перабіў яго Міхайла Іванавіч з нейкаю пужліваю спагадаю.

    — Бывае, — панура прызнаўся Круглікаў.

    — Эх, браток! Ты як-небудзь гэтае... кінь...

    Самая гэта благая справа. У мяне, брат, у маладосьці таксама было: ледзьве бацька-нябожчык выгнаў. Пасьля жаніўся і то яшчэ, бывала, не-не, дый засмокча... На сьвет не глядзеў бы ад думак гэтых... Апошняя справа!

    — Навошта горш! Дасьцё веры: іншы раз уночы прыхопісься, апамятуесься. “А дзе ты народжаны, Васіль Сьпірыдонавіч, у якіх мясьцінах юнацтва сваё правёў?.. А зараз дзе жыцьцё валочыш?.. Марозішча трашчыць за сьцяною ці мяцеліца вые... да акна, а ў акне — сьляпая ільдзіна... Адыдзеш і зараз да шафы. Наліваю, п’ю...

    — Лягчэй?

    — У галаву дасьць — ну, і адурнееш крыху... Затуманіць, таму што настойка ў мяне... Гарэлка настоена мацнейшая... А сапраўднага палягчэньня ня бачу.

    — Вось яно што! І праўдзіва, што лепш кінуць. Займіся справай, яна, брат, таксама ў галаву дасьць, ня горш настойкі... Але скажы мне вось што: за што цябе аж сюды заперлі?

    Гэтае пытаньне, пастаўленае з такою грубою раптоўнасьцю, прабегла яшчэ раз па ўсёй фігуры г-на Круглікава, і яшчэ раз яна перамянілася, губляючы ў маіх вачох ранейшае адценьне сьмешнага. Здавалася, нейкая іскра прабіваецца з-пад даўно пагаслага, але яшчэ ня зусім ахалодаўшага вогнішча.

    Ён неяк здрыгануўся, патупіўся, і ягоны голас, калі ён папрасіў дазволу наліць сабе чарку, зрабіўся глухім.

    — Дазволіце?

    — Частуйся.

    — Ён наліў, агледзеў чарку на сьвятло, як быццам шукаючы там адказу на непакоіўшае яго пытаньне, выпіў яе залпам і сказаў:

    — За любоў-с.

    Міхайла Іванавіч разявіў рот ад зьдзіўленьня. Я мушу сказаць, што заява г-на Круглікава, выказаная з кароткаю рашучасьцю, была так нечакана, што прымусіла і мяне зірнуць на яго са зьдзіўленьнем.

    Круглікаў, здавалася, і сам разумеў, што сваімі словамі рабіў значную сэнсацыю.

    — Ды кажы ты, браток, толкам, — сказаў урэшце Міхайла Іванавіч з прыкрасьцю.

    — Што ж, я праўду кажу, — адказаў Круглікаў, — так, уласна, з-за каханьня да адной дзяўчыны, у начальніка свайго, стацкага саветніка Латкіна, двойчы з пісталету паліў.

    Гэта было ўжо занадта.

    Міхайла Іванавіч скамянеў і глядзеў на свайго апавядальніка нейкімі бяссэнснымі, цьмянымі вачыма. Ён быў падобны да падарожніка, які, пагаварыўшы гадзіны дзьве з самым ласкавым, хоць і выпадкова стрэчным падарожнікам і зусім зачарованы яго дзіўнымі якасьцямі, раптам даведваецца, што перад ім ніхто іншы, як сеlebricsime [* Выдатны (італ.).] Рынальдо-Рынальдзіні [* Легендарны разбойнік, які зрабіўся героем шмат якіх авантурных раманаў.].

    — З пісталету? — працягнуў ён зьбянтэжана. — Як жа гэта так? Ды ты ці праўду кажаш: з пісталету?

    — Так, праўду-с. Пісталет сапраўдны.

    — Паліў?

    — Два разы.

    — Ды гэта ж, браток ты мой, такая справа, такая... самая, сказаць табе, палітычная...

    — Нічога ня зробіш! Асуджайце мяне, як ведаеце... Любоў-с.

    — Ды вы раскажыце, Васіль Сьпірыдонавіч, як гэта ўся гісторыя выйшла... — зьвярнуўся я да г-на Круглікава.

    — Так, — падтрымаў маю просьбу і Капыленкаў, што ж, браток, раскажы, раскажы — нічога! Што ўжо тут... Дзіўна!

                                                                                   VII

    Г-н Круглікаў выпіў гарбату, абярнуў шклянку, паклаў на дно кавалак цукру і адсунуў усё гэта ад сябе. Пасьля гэтых прыгатаваньняў наліў сабе чарку і зноў паглядзеў на сьвятло. Я шкадаваў у гэтую хвіліну, што я не мастак і не магу намаляваць складаных адчуваньняў, што сумясьціліся на арыгінальным твары ат-даванскага станцыйнага пісара асьветленым заплыўшымі сальнымі сьвечкамі. Круг лае аблічча, сьветлыя, акуратна прычэсаныя валасы з нечым, накшталт коку сьпераду, падстрыжаныя катлеткамі бакі і паголены падбародак. У шэрых вачох, што ўважліва глядзелі праз чарку на сьвятло; можна было б прачытаць і прадчутае здаволеньне ганарлівасьць апавядальніка, які зацікавіў слухачоў, і шчырую горыч разьбітага жыцьця і палкіх успамінаў. Ён закінуў галаву, нацадзіў чарку каньяку, паставіў яе на стол, абцёр губы патрапанаю фуляраваю хусткаю і вярнуўся да апавяданьня.

    — Мая біяграфія жыцьця, шаноўныя панове вельмі сумная... Чулы чалавек можа канчаткова разумець, а другія сьмяюцца-с... А ўрэшце, гэта ўсёроўна-с...

    Ён горка ўсьміхнуўся, усё яшчэ крыху малюючы сябе, потым запытаў:

    — Ці не здаралася каму з вас, шаноўныя панове бываць у Кранштаце?

    — Гэта дзе ж? — запытаў Капыленкаў.

    — Недалёка ад Пецярбургу, гадзіны дзьве язды параходам-с, партовы горад.

    — Я быў, — сарвалася ў мяне.

    — Бывалі-с? У самым Кранштаце-с?

    Круглікаў жвава павярнуўся да мяне і вочы яго бліснулі ажыўленасьцю.

    — Так, бываў, і нават жыў некалькі месяцаў.

    — Прыгожы горад! Порт, цытадэлі, цьвярдыня-с, абарона, акно ў Эўропу-с... Надзвычайны горад, куток Санкт-Пецярбургу!

    — Так, горад добры.

    — Ах, як можна, як можна! Гэткага другога гораду... ды дзе вы знойдзеце? Зьлітуйцеся. А ці праўда, што цяпер, казаў мне нейкі праежджы афіцэр, на Кацярынінскай вуліцы чыгунны брук пакладзены?

    — Зусім праўдзіва.

    — Прыгожа, напэўна... А прыстані-с, Купецкая сьцяна, форт [* Невялікае ўмацаваньне.] Павал, форт Канстанцін.

    Ён захапляўся. Мая думка таксама неяк імгненна перанеслася з панурае Лены ў Кранштат, дзе я правёў некалькі радасных месяцаў яшчэ студэнтам... Мяне таксама як і Круглікава, ахапілі ўспаміны: пырскала марская хваля, што зьлівалася з неўскаю, сьвісьцеў параход, доўгая дамба [* Земляны насып.] гудзела пад капытамі фурманскіх коней, якія везьлі публіку з толькі што прыплыўшага параходу, шнырылі катэры, баркасы, дыміліся параходы... Белыя ялікі з роўнымі ўзмахамі вёслаў, цяжкія браняносцы, шпіц нямецкае кірхі, вуліцы, перасечаныя каналамі докаў [* Штучныя каналы, ці басэйны, куды ўводзяцца караблі для рамонту.], дзе сярод будынкаў, нібы кіты, што невядома як трапілі ў сярэдзіну гораду, стаяць агромністыя велічы з тоўстымі мачтамі, каменныя дамы, сквэры, кашары, бляск і роскаш кутка сталіцы... І зноў — лес мачтаў у сінім небе, Купецкая гавань, пакатая каса ды шум марскога прыбою... Сіняя даль, бліскучыя грабяні хваль і цяжкія форты, што выступалі далёка ў мора... Воблакі, чайкі з белымі крыламі, лёгкі катэр з дужа нахіленаю ветразьзю, цяжкая чухонская лайба [* Невялікае судно, прызначанае выключна для прыбярэжнага плаваньня.], што рыпам ды стогнам рэжа хвалю, і дымок парахода там, далёка, з-за Таўбухіна маяка, што адыходзіў у сінюю заходнюю даль... у Эўропу!..

    Ілюзію парушыў, па-першае, новы стрэл замерзлай ракі. Напэўна, мароз браўся пад ноч не на жарты. Гук быў такі моцны, што выразна чуўся праз сьцены станцыйнае хаткі, хоць і паменшаны. Здавалася, быццам нейкі страшыдла-птах ляціць з страшэннаю хуткасьцю над ракою і стогне... Стогн набліжаецца, расьце, пралятае міма і з паслабленымі ўзмахамі вялізных крылаў сьціхае ўдалечы.

    Капыленкаў нэрвова здрыгануўся і потым, як гэта часта бывае пасьля сполаху, з прыкрасьцю накінуўся на Круглікава.

    — Ну, дык што ж, — сказаў ён з нецярплівасьцю, — родам хіба ты з гэтага самага гораду? Пачаў, дык ужо гавары толькі, ня мямлі!

    — Так-с, родам, — адрэзаў Круглікаў з гонарам, — На Сайдачнай вуліцы і сьвет убачыў. Сайдачную ведаеце? У бацькі майго на гэтай вуліцы ўласны дом знаходзіўся, магчыма, яшчэ і цяпер стаіць. Бацька мой, мушу сказаць, хаця ж і ластавым [* Ластавы — служачы на ластавым судне, г. зн. судне, што прызначана для перавозкі карабельных прыпасаў, тавараў і іншых грузаў.] быў, але месца меў прыбытковае і, зразумелая справа, сыну таксама даў ніштаваты ход. Адукацыяй ня вельмі захапляўся, абмяжоўваўся пачаткамі граматы ды почыркам, але, як і сам я быў малады чалавек акуратны, да працы здатны, і ў начальства крыху на ўвазе з прычыны бацькі, дык і стаяў я, можна сказаць, на лепшай лініі... Так-с, па пачатку лёсу майго не таго можна было чакаць, чым я цяпер пасягнуты. Ясная раніца і — сумны заход-с...

    — Не наракай! — павучальна прамовіў Капыленкаў.

    — Ну-с, дык сказаў я вам, шаноўныя мае панове, што ў бацькі быў уласны дом, на Сайдачнай вуліцы. А на гэтай жа вуліцы, насупроць, жыў таварыш майго бацькі, таксама з ластавых, і, па выслузе, займаў месца больш прыбытковае...

    — А якое? — ня вытрымаў Міхайла Іванавіч.

    — У парту, дзе адбываецца рамонт і пабудова марскога флёту суднаў. Пэнсіі ішлі тады ня вельмі каб сказаць вялікія, але пабочны прыбытак у тыя часы быў добры, — проста было! Можаце меркаваць на тым, што з працы рэдкі дзень прыходзілі не абкручаныя...

    — Уласна, гэта што ж, наконт чаго? — зьдзіўлена запытаў Капыленкаў, якому, як знатаку ў галіне самых разнастайных прыбыткаў, гэтая форма была незразумелай.

    — Гэта, бачыце, вось у чым справа. Судно марскога флёту ня тое, што вашыя паўзкі [* Судна, якое ня глыбока сядзіць у вадзе.]. Надворнасьць само сабою, мацаваньне там, ванты [* Тоўстыя, прасмоленыя вяроўкі, якія падтрымліваюць мачту з боку.], рангоўт [* Часткі судна, што над палубай, мачты ды іншае.] ды іншае, але яшчэ нутраное абсталяваньне патрабуе матэрыялу тонкага ды дарагога. Бляск, шык і нават, можна сказаць, камфорт... Ну-с, дык вось, у матэрыяльных складах матэрыялаў гэтых, ліёнскага аксаміту, агліцкіх розных шаўкоў... горы... Цяпер уявіце: трэба яму ісьці з працы дамоў; зьнімае ён сурдут, бярэ кавалак шоўкавае матэрыі, абкруціцца ім, зноў апранецца, выходзіць. Прыйдзе дамоў, раскруціць яго жонка, нібы катушку якую, — вось і набыў.

    — Важная штука!.. Толькі як жа гэта там іх не абмацваюць пры выхадзе?

    — Як можна! Рабочых, вядома, абмацваюць каля варот, а з панамі і абыходжаньне іншае, на даверлівым пачатку.

    — Нічога, можна справы рабіць... толькі разумнаму трэба быць. Калі жадны чалавек, што ня знае меры, — хутка прапасьці можа. Усё ж такі, казна!

    — Будзьце ласкавы, працягвайце, — у сваю чаргу перабіў я, бачачы, што цяпер ужо пачаў захапляцца Капыленкаў.

    — Так-с, вядома, справа ня ў гэтым. Проста было, — гэта праўдзіва. Проста, проста; ды толькі вось асьветы было ў нашым коле мала, а дзікасьці шмат.... З-за гэтага я і крыж цяпер нясу. Бачыце, была ў гэтага бацькавага таварыша дачка, на два гады маладзей мяне, у васемнаццаць гадоў, красуня! І разумная... Бацька ў ёй душы не спадзяваў, і нават хадзіў да яе студэнт — навучаньнем займаўся. Сама напрасілася, — ну, а бацька сваёй любімай дачцэ не пярэчыў. Падвярнуўся студэнт, чалавек разумны, вучоны, і цану ўзяў не вялікую, — вучы!

    — Дарэмна, — між іншым сказаў Капыленкаў — свавольства! Жаноцкаму полу гэта ні да чаго...

    — Ну-с, а я быў той дзяўчыне, Раісе Паўлаўне, нарачоны жаніх. Бацькі нашы былі прыяцелямі, мы амаль што і вырасьлі разам, і задумалі бацькі між сабою так, каб абавязкова мяне на ёй ажаніць. Дый мы, з свайго боку, мелі адзін да другога прыхільныя пачуцьці. Спачатку, ведаеце, дружба, гуляем, бывала, разам, потым ужо і сур’ёзна. Ад бацькоў перашкоды ня бачылі, дый мелі заўсёды адзін з другім абыходжаньне.

    — Грэх быў? — забег наперад Міхайла Іванавіч.

    — Ніякага грэху! — адрэзаў Круглікаў холадна. І ў думках ня было, — абое як дзеці былі. Рая да чытаньня была ахвотніца, дык вось за гэтым больш і праводзілі час. Спачатку Гуакі там, рыцары розныя, Францыль, Вэнэцыян, — пачуцьцёвыя гісторыі [* Перакладныя раманы XVII і XVIII стагодзьдзя іх пачалі адносіць да так званае лубачнае, народнае літаратуры, таму што яны былі папулярны галоўным чынам у народзе. Раманы гэтыя прыйшлі да нас з Захаду і насілі на сабе адзнакі сярэдневяковага рыцарскага раману. Загэтым дзейнымі асобамі ў іх былі прынцэсы, князі і г. д. з нерасійскімі вядома, імёнамі. Асноўныя рысы гэтых раманаў — гэта мнагалікасьць усялякіх авантур, боек з разбойнікамі, пакраж. забойстваў ды інш.]. Глупства, вядома, а ўсё ж падабалася: маркграфіня, напрыклад, брандэнбурская, прынцэса баварская ды пры ўсім гэтым люты сэраскір... Усё такое-гэткае. . Узвышаныя пэрсоны-с і ўсё наконт каханьня ды вернасьці практыкуюцца і перажываюць розныя авантуры... Вядома, галовы маладыя! У мяне ўсё ж праца, а яна ўправіцца па хаце, як хвіліна вольная — зараз у пакоі сваім з нагамі на дыван, у хустку закруціцца ды чытае. Пад вечар я з працы вярнуўся — гуляць ідзем, пад руку-с. У Кранштаце, вядома, якое гуляньне; на цытадэльную наспу, на Купецкую сьцяну, бывала, узыходзім, на мора глядзім... Тут яна мне і расказвае, што за дзень прачытала. Гаворыць, гаворыць, а потым задумаецца.

    “От, Васілька, кажа, якія на сьвеце былі каханьні... Вось і нам бы з табою гэтак. Ці можаш ты ў выгнаньні, напрыклад, вернасьць захаваць?.. Што, каб да мяне які-небудзь люты сэраскір прысватаўся?”

    Ну, я, вядома, з свайго боку:

    “Гэта я магу, ды толькі ж нам, кажу, ня варта, калі нас хоць заўтра па бацькаваму загаду ў саборы павянчаюць...”

    Сьмяюся, вядома, таму што кожны дзень у канцылярыю хаджу, дык усё ж абыходжаньне ў сьвеце маю, а яна — дзіця...

    “Бачыш, кажа, там каля маяка ветразь бяжыць”.

    “Бачу, брыг [* Двухмачтавае судно.] з-за мяжы ідзе”.

    “А што, кажа, калі на гэтым караблі пірат едзе: кінецца раптам, горад спаліць, табе дзідаю грудзі пратне, мяне ў палон...”

    Сама задрыжыць, спалохаецца, хіліцца да мяне. Ну, я, вядома, яе зноў заспакойваю.

    “Што ты, бог з табой! Гэта брыг ідзе галяндзкі ці англіцкі там з бавоўнаю. Ці мала гэтых эглічаў і зараз на вуліцах ходзіць. Канечна, іншы раз буяніць, дык жа ў вучастак нядоўга”.

    — “Так, — кажа і Рая, — наша жыцьцё ёсьць зусім другое... Вось і студэнт, Зьмітро Арэставіч, таксама ўсё сьмяецца, а мне, — кажа, — нешта сумна...» I ўздыхне.

    Ну, прыйшоў час ужо і пра вясельле думаць. Пачалі бацькі пра пасаг пагаворваць. Вось аднойчы мой бацька і кажа: “жаніць дык жаніць, няма чаго адкладваць! Я, кажа, свайму даю шэсьць тысяч, ты колькі?”

    “Таксама, — Раін бацька адказвае, — столькі-ж, разам складзецца дванаццаць, — навошта ім больш?”

    “Не, — кажа зноў мой бацька, — ня так. Сам падумай: мой Васіль калі-ні-калі можа ў чыны ўвайсьці, а твая дачка якая ёсьць, такая і застанецца, толькі што старэць будзе. Табе, папраўдзе, дзесяць тысяч даць ня крыўдна”...

    Слова за слова — паспрачаліся. Той чалавек гарачы, а майго бацьку нібы муха ўкусіла: упёрся на сваім дый годзе. Садзіць адно, ня спушчае ні капейкі. Ну, той, зразумела, узлаваўся.

    “Калі гэтак, кажа, калі ты сваё шчанё над маёй Раічкай на цэлых чатыры тысячы ўзьнёс, дык ня трэба нічога. За генэрала дачку аддам, не твайму шчаняці раўня!”

    — Наскочыла, значыцца, каса на камень, — засьмяяўся Капыленкаў.

    Круглікаў зірнуў на яго з нейкім зьдзіўленьнем, нібы не расчуў, і працягваў далей:

    — Ох-хо-хо! Так вось з глупства і пачалося. Трэба ж вам сказаць, што начальнік наш, сапраўды, на Раю пачаў расчуленым вокам паглядваць. Ён хоць, скажам, ня поўны генэрал быў, але мы ў праўленьні заўсёды вашай сьветласьцю называлі. Сам загадаў: “Для чужых, кажа, я магчыма і менш палкоўніка, але для сваіх падлеглых я бог і цар!”

    — А што ты думаеш? — і правільна! — зноў уставіў Капыленкаў. — Да бога высока, да цара далёка, а цябе ён тут заўсёды хопіць... Гэта ён правільна!

    — Ён быў ужо ў гадох, бязьдзетны ўдавец і, заўважце, колькі ні сватаўся да роўных сабе, ніхто за яго не аддаваў: выгляду быў самага брыдкага... Ну, і трапіла ж яму на вока мая Раечка. Зразумела, яна і ня ведала, тым больш, што я ўжо лічыўся жаніхом. Выгляд меў, справа мінулая — прыгожы — росту хоць невялікага, ды тварам прыемны, вусікі там, валасы заўсёды напамаджаныя дый шчыгільнуць любіў... Нават бацька яе спачатку ўсё ж такі шкадаваў адзіную дачку. А тут узяло яго нібы за жывое, падняўся на дыбы, захроп і зараз жа мне ад дому адмова, як шост, а генэралу надзею падаў... О-ох! І пачала ў нас на Сайдачнай вуліцы генэральская карэта пакатвацца...

    Вочы Круглікава зрабіліся вільготнымі, іскра з-пад попелу прабілася ясьней. На жаль, ён тады ж заліў яе новаю чаркаю гарэлкі. Рука, што падносіла чарку, моцна дрыжэла, гарэлка выплёсквалася і капала на пікейную камізэльку.

    — А там часьцей! Пешкі ўжо пачаў прыходзіць ды падарункі прыносіць. А я дык ужо на парог і сунуцца не адважваюся: нечакана я туды, а генэрал там сядзіць... Пакутую!.. Вось аднойчы іду з працы каля аднаго дому, дзе студэнт гэты, настаўнік, кватараваў, — жыў ён ва флігельчыку, кнігу складаў ды патарочы рабіў. Гляджу гэта — сядзіць на ганку, трубку смокча. Цяпер, кажуць, чын мае вялікі па сваёй галіне, а трубкі гэтае ніколі з роту не выпушчае... Дзівацкі, вядома, народ — вучоныя людзі...

    Круглікаў усьміхнуўся ціхаю ўсьмешкаю, падняўся пашукаў у нейкай шкатулцы ў сваім цёмным кутку і вынес старую кніжку.

    — Вось, — сказаў ён, — паглядзіце...

    Я зірнуў і на мяне дыхнула даўнасьцю. Кніжка была выданьня 60-х гадоў, паўспэцыяльнага зьместу па прыродазнаўству. Яна цалкам належала таму грамадзкаму настрою, калі маладое наша вывучэньне прыроды горда выступала на заваёвы сьвету. Сьвет застаўся незаваяваным, але з-пад адлынуўшай сьвежай хвалі ўзышло ўсё ж такі шмат паросткаў. Між іншым, гэты рух даў нам нямала славутых імён... Адно з гэтых імён, магчыма, і ня з першых шэрагаў стаяла на вокладцы кніжкі.

    — Яны-с, Зьмітро Арэставіч, склалі, — сказаў Круглікаў, старанна абвяртаючы кніжку ў нейкі паштовы блянк. Як відаць, ён захоўваў яе з гордасьцю, як адзін з сваіх самых лепшых успамінаў, аб непаўторным мінулым.

    — Вось, дык іду паўз яго, чую, кліча: “Гэй, вы, пане Бенецыян, хадзеце на сходы!”

    — Падышоў я, бачу, што мяне клічуць. Жартаўнік быў.

    “Што вам патрэбна-с?”

    “Што вы гэта, кажа, маркграфіню брандэнбурскую зусім пакінулі, ці што? Сумуе ж! — Паглядзеў на мяне гэтак з галавы да ног... — Ды як жа, кажа, аб гэткім рыцару не сумаваць”...

    Бачу я, што гэта ня сьмех, а чалавек ён быў добрае душы. Спачатку Рая таксама вельмі яго палохалася, таму што заўсёды сьмехам ды зрывам, але пасьля хваліла. Я ня крыўджуся і кажу яму:

    “Што мне рабіць, Зьмітро Арэставіч, навучыце”?

    “А вы, кажа, ня ведаеце?”

    “То ж ня ведаю”

    “Ну дык і я таксама ня ведаю... Але ўсё ж мушу вам перадаць, што Раіса Паўлаўна чакае вас сягоньня змрокам у сябе. Бацькі ня будзе, люты сэраскір таксама ў Тамбоў паехаў. Бывайце!”

    “Парайце, Зьмітро Арэставіч, як мне быць!”

    “О, не, кажа, я вам у гэтай справе не дарадчык. Я вось раіў Раісе Паўлаўне, каб яна выкінула за акно ўсіх сэраскіраў, дый Вэнэцыяна аднаго, дарэчы туды ж... Ня слухае, а вам навошта раіць”...

    Сумна мне тады, прызнацца. зрабілася. Што, думаю, яму сапраўды з мяне сьмяяцца? Чым жа я горш другіх — іншых жаніхоў, толькі што вось нешчасьлівы: нявеста мая начальніку прыгледзелася. Дык зноў жа гэта віна не мая. Але потым успомніў, што ўвечары трэба ісьці да Раі пабачыцца, павесялеў.

    Змрокам прабраўся я да яе... Кінулася мне Раіса Паўлаўна на шыю, заплакала. Паглядзеў я на яе, не пазнаў. І тая — і ня тая. Пабляднела, асунулася, вочы вялікія, глядзіць зусім ня так. А прыгожасьць... невыказная! Стукнула ў мяне сэрца. Не мая гэта Раечка, другая дзяўчына нейкая. Калі абнімае: “Васілёк, кажа, мі... лы, жа... даны, кажа, прыйшоў, кажа не забыў, ня кін...”

    Раптоўна сьлёзы падступілі да вачэй Круглікава, горла яго сьціснулася ў корчах. Ён устаў, адышоў да сьцяны і пастаяў некаторы час тварам да нейкае паштовае аб’явы.

    Глянуўшы на Міхайлу Іванавіча, я з вялікім зьдзіўленьнем заўважыў, што і без таго мяккія рысы гэтага не асабліва сэнтымэнтальнага чалавека таксама неяк разьмяклі, распусьціліся, і вочы часта міргалі.

    — Што ўжо гэта, — прамовіў ён расчулена, — да чаго пачуцьцёвая, сапраўды, гісторыя!.. Слухай жа, ты, небарака, -чабурахні шкляначку! Нічога, браце, што рабіць! Жыцьцё наша, браце, юдоль... [* Юдоль — даліна. Капыленкаў не дагаварыў пашыранага выразу: “жыцьце наша юдоль пакуты, юдоль сьлёз”.].

    Круглікаў сарамліва падышоў, наліў, выпіў і абцёр твар фулярам.

    — Выбачайце, панове шаноўныя, — не магу... У апошні раз я тады Раечку сваю абнімаў. З гэтае пары яна ўжо для мяне Раіса Паўлаўна зрабілася, рукою не дастаць... успамін і сьвятыня-с... Няварты яе...

    — Ну-ну, — абараняўся Капыленкаў ад новага прыпадку пачуцьцёвасьці, — ты ўжо, браток, як-небудзь таго, як-небудзь даказвай да канца. Чаго ўжо тут...

    — Ну, праседзелі мы гэты вечар, Раіса Паўлаўна павесялела крыху.

    “Досыць, кажа, каго гэта мы, сапраўды, хаваем. Нічога! Трымайся, Васілёк! Відаць, і наш час настаў. Ці помніш, кажа, нашу размову на насьпе? Вось яно па-мойму і выйшла: люты сэраскір — гэта ж, кажа, сам Латкін і ёсьць”.

    І засьмяялася, а за ёю і я... Часта гэта ў нас было: яна, як сонейка з-за хмары прасьвеціцца — ну, і я, гледзячы на яе...

    “Глядзі, кажа, Васілька, трымайся; пакажам, якім можа быць наша каханьне; толькі ты не паддавайся, а я ўжо ня дамся. Падзівіся, якую я рэч надоечы купіла...

    Вымае з шуфляды пісталецік. Так, невялічкая штучка, — ну, але ўсё ж такі зброя агнястрэльная, ня жарты. У мяне нават у пяткі ўступіла... Вось пад канец вечару я гэтую штучку ў яе са стала ўзяў, ды ціхусенька ў паліто, у бакавую кішэню, і схаваў... Схаваў ды гэтак і забыўся, дый яна не схапілася... На наступны дзень сам іду да бацькі. Сядзеў ён у сябе, плян рабіў, судно яны новае будавалі... Убачыў мяне, павярнуўся, у вочы не глядзіць... Э-эх! Чуяў жа, што сына губіць з-за гордасьці сваёй... Ды, мусіць, лёс такі!..

    — “Што, кажа, трэба?” Я ў ногі. Куды тут! і слухаць ня хоча. Падняўся я тады і кажу:

    — “Ну калі так, дык я знаходжуся ў поўным сваім ўзросьце, жанюся без пасагу”.

    А бацька ў мяне, трэба заўважыць, халодным быў. Шыю меў, нябожчык, кароткую, і дактары сказалі, што можа яму ад хваляваньня крыві зрабіцца раптоўная сьмерць. Таму крычаць там ці лаяцца моцна ня любіў. Толькі, бывала, твар нальецца, а голас і не здрыганецца.

    “Вось, кажа, што: дурань ты, Васіль, сапраўды. дурань! Гаворыш, а ня зробіш... А я скажу, дык ужо будзе па-мойму. Памятай гэта: не зважаючы на твае гады, я цябе адлупцую, як сідараву казу”...

    “Ня можа быць, кажу, — я чыноўнік”.

    “Ня верыш? добра”.

    Адчыніў акно, паклікаў пальцам... Жылі ў нас у двары, ва флігельчыку, два браты — бамбандзіры, адстаўныя, дужыя падлюкі, вусішчы ў кожнага па аршыну, морды чырвоныя... Шавецтвам займаліся: дзе падладзіць, дзе падэшву падбіць, дзе новую пашыць, а больш за ўсё наконт п’янства.

    Увайшлі ў пакой, сталі ля касякоў, толькі вусамі водзяць, як тараканы: ці не перападзе што? Бацька падносіць па чарцы.

    “Вось, кажа, вам, панове бамбандзіры, шнапсу [* Гарэлка (нямецкае слова).] на першы раз. Паглядзіце на гэтага малайца добра. Ці здолееце вы яго маёю бацькаўскаю рукою высекчы?..”

    Паглядзеў тут малодшы бамбандзір на старэйшага, а той адказвае:

    “Бацькаўскаю  рукою заўсёды можна, — закон дазваляе.

    “Ну, майце на ўвазе на будучы час. Калі сыгнал дам — зараз вы, кажа, яго на буксір [* Морскі тэрмін, які азначае “цягнуць за сабою” (судно).], кладзі ў дрэйф [* “Легчы ў дрэйф” — паставіць судно так, каб яно было нерухомым.], накладвай з кармавое часткі!.. Ну, ідзіце сабе ўсе трое!”

    Прыходжу пасьля таго на працу, а там кажуць: начальнік клікаў. Уваходжу. Сядзіць на крэсьле адзін у габінэце, скоса на мяне глядзіць, пальцамі па сталу гэтак барабаніць, маўчыць. Потым павярнуўся, паклікаў да сябе бліжэй, зноў на мяне глядзіць.

    “Вы, кажа, што гэта... марыце?”

    “Даруйце, адказваю, ваша сьветласьць, здаецца. са ўсёю стараннасьцю працую і зусім ня мару. Ці адважуся я?..”

    “Не, кажа, я ня сьветласьць зусім... Не саромцеся, малады чалавек. Цяпер гэта, кажа, у модзе-с. Такія часы, што і начальства нічога ня значыць. Вы, здаецца, маеце намер жаніцца?”

    “Гэта, кажу, ваша сьветласьць, у маім узросьце, ды прытым з дазволу начальства справа законная”.

    “Так, так... А каго маеце на ўвазе?”

    Замяўся я. Пагразіў ён пальцам ды кажа:

    “Вось  бачыш, Круглікаў, сумленьне ў цябе супроць начальства ня чыстае, — бачыш, замяўся... Ну, пакінь, забудзь пра гэтую дзяўчыну думаць, адрынь, кажу, усялякую думку, — лепшы за цябе жаніх знойдзецца. Ідзі”.

    Выйшаў я з габінэту, сьлёзы ў мяне так і плывуць. У канцылярыі і там зьдзіўляюцца. Напэўна, кажуць, ведамасьці пераблытаў. А якія тут ужо ведамасьці, — сьвет мне ня міл: тут — начальнік, дадому прыйдзеш — бамбандзіры выбягаюць з флігелю, на акно бацькі глядзяць, ці няма сыгналу... Проста ня было куды падацца, і што мне рабіць, ня ведаю, бо выхаду сабе ня бачу. Зводжуся... Бацька сам ужо стаў прыкмячаць і бамбандзірам забараніў мяне трывожыць. Выбеглі яны раз за сыгналам, дык я ўвесь задрыжэў, зваліўся на зямлю, з роту пена пайшла. Ну, бацька бачыць, што сапсаваў мяне тыранствам, загадаў пакінуць, падумваць пачаў, зрабіўся асьцярожнейшым. А гордасьць усё ж такі засталася... Царства нябеснае. Пакуль жывы, быў, не пакідаў мяне.

    Пісаў тры разы ў год і грошы сюды пасылаў. Перад сьмерцю ліст прыслаў: “Ці даруеш сын мой, што я цябе няшчасным зрабіў?..” Бог даруе, вядома. Мяне дык вось... Мне дык ніхто не дараваў...

    — Ну? — парушыў зноў Капыленкаў цяжкое, але нядоўгае маўчаньне, і Круглікаў працягваў апавяданьне.

    Вораг мой бачыць, што я аслаб, тут і ўздумаў насесьці. Праз тыдзень гэтак, ці можа больш, клічуць мяне да начальніка. Страчае сур’ёзна.

    “Апранайся! Памятай, кажа, Круглікаў, што мне патрэбны падпарадкаваныя, якія са ўсёю адданасьцю... А хто, кажа, не адданы, сьцярпімы быць ня могуць”...

    — Зразумелая справа! — зацьвердзіў гэтую сэнтэнцыю [* Выказ.] Капыленкаў. Круглікаў мінуў і гэтую заўвагу і працягваў далей:

    — Ну, калі мы... селі-с і паехалі... А куды менавіта паехалі, дык. гэтага я, літасьцівыя панове, і падумаць ня мог... На Сайдачную вуліцу, да Раісы Паўлаўны...

    — Навошта? — міжвольна вырвалася ў мяне. Стары чалавек паглядзеў на мяне з выразам, у якім зьмешвалася мінулая туга і ганарлівасьць.

    — Сватам-с, — адказаў ён бяз гордасьці.

    — Бог ведае, што гэта вы расказваеце нам, Васіль Сьпірыдонавіч.

    — Не, ня бог ведае, што-с, а чыстую праўду... Таму што, бачыце-с... Раіса Паўлаўна пажадала. “Калі ж вы можаце, кажа, гэтак сьцьвярджаць, што ён ад мяне адступіўся, дык прысылайце яго сватам...”

    — Ну і дзеўка ж... Бядовая! — ня вытрымаў зноў Капыленкаў.

    — І вы пайшлі? — запытаў я з нявольным дакорам.

    — Дык жа павёз... сарамяжа адказаў апавядальнік і потым з раптоўнаю рэзкасьцю павярнуўся да Капыленкава.

    — А, вы, літасьцівы гасудар, ня можаце нічога разумець. Заўвагі робіце, а разуменьня пачуцьцяў ня маеце-с.

    — Вельмі патрэбна яшчэ разумець цябе, — адбіў нечаканую атаку азадачаны купец.

    — Ну, і м-м-аўчыце-с, — адказаў Круглікаў нейкім рыпучым голасам ды зноў павярнуўся да мяне.

    — Так, літасьцівы гасудару... Як вы праўдзіва гаворыце, я і паехаў... Паехаў... Пасьля таксама везьлі мяне, для абвяшчэньня прысуду... называецца публічная кара, на плошчы-с... Але было мне ўсё ж такі лягчэй. Паверце мне, лягчэй было... Але паехаў-с. Людзі бачылі, як мы абое на Сайдачнай вуліцы выходзілі з карэты. Генэрал быў нахмураны, а ўжо на мне дык і твару ня было. Так... Але паехаў-с, літасьцівы гасудар. Судзіце пра гэта, як ваша разуменьне дазваляе, але паехаў-с... Што рабіць... Толькі гэта ўваходзім у пярэднюю, а насустрач якраз Зьмітро Арэставіч, студэнт. Убачыў нас, спыніўся, паглядзеў на мяне ды кажа: “Ну, так і ведаў. Добры, няма чаго сказаць, прынц вэнэцыянскі... І люты сэраскір тут жа” — гэта пра генэрала.

    Круглікаў уздыхнуў і ўсьміхнуўся.

    — Рэзкі чалавек быў, адважнай пароды. Генэрал дык нават пазелянеў ды кажа яму: “Я вам, малады чалавек, не сэраскір. Не сэраскір-с, а гасудара майго стацкі саветнік! Прашу не забываць-с”... Зьмітро Арэставіч павялі гэтак плячыма ды кажуць: “Які вы ня ёсьць, а што дарэмна турбуецеся, гэта праўдзіва”. І выйшаў, а генэрал павярнуўся да мяне: “Памятай, кажа, ты гэта: ніколі я табе гэтага не забуду, ніколі-с»... Вось, літасьцівыя панове, якая праўда на сьвеце...  Студэнт нагрубіў, а Круглікаў адказвай...

    Аднак, між тым, прайшлі мы гасьціную, уваходзім да Раісы Паўлаўны... Сядзіць мая Рая, генэральская нявеста, вочы заплаканыя, вялікія, проста гэтак на мяне і ўставіліся... Апусьціў я вочы... Няўжо, думаю, гэта яна, мая Раечка? Не, не яна, нібы вось на гары стаіць, на якой-небудзь вялізнай”... Ну, стаў я ля парогу, а генэрал да рукі падышоў. “Вось, кажы, вы, каралева мая, ня верылі, а ён і прыехаў!..”

    Паднялася яна, абаперлася рукамі на столік, глядзіць на мяне, быццам пазнаць ня можа. Генэрал таксама павярнуўся глядзяць абое, а я... стаю ў Раіным пакоі... ля парогу-с. — “Васілёк...” хацела мабыць сказаць нешта, потым упала на канапу і засьмяялася...

    “А што, кажа, ці можаце вы яго да сябе ў лёкаі залічыць?” Генэрал і ўзрадаваўся: “Магу, кажа, калі вы, мая каралеўна, пажадаеце...”

    “Што ж, кажа, вазьміце, толькі пэнсіяй, кажа, ня крыўдзіце”.

    У г-на Круглікава нешта раптам сьціснула горла. Ён апусьціў галаву, хаваючы ад нас твар, і ў пакоі запанавала маўчаньне. Нават Капыленкаў толькі глядзеў на пісара шырока адчыненымі, нібы зьдзіўленымі вачыма, ня здолеючы парушыць цішыню, напоўненую цяжкім усьведамленьнем глыбокае чалавечае зьнявагі...

    Нарэшце Круглікаў перавёў дух і паглядзеў на мяне нейкім валавяным, цьмяным поглядам.

    — Вось тут дык, — сказаў ён з расстаноўкаю, — вось ў гэтую самую хвіліну ў мяне, літасьцівы гасудару, і ўлезла. Быццам ад сну ачуняў. Гляджу: пакой знаёмы, быццам вось зараз яшчэ мы ў ім з Раечкаю ўвечары сядзелі... На канапе сядзіць яна сама, твар закрыла, прад ёю генэрал нагамі перабірае, я побач столік адчынены.... І ўспомнілася мне раптам, як гэта я адтуль пісталецік выцяг. Ды ён жа, думаю, цяпер у мяне ў паліто, у кішэні ляжыць... Павярнуўся ціхенька, выйшаў у пярэднюю. Пісталецік у бакавой кішэні прыкурнуў, быццам вось чакае. Выняў я яго і, памятаю, нават засьмяяўся...

    Пайшоў назад, сьпяшаюся, як бы, думаю, генэрал тварам да дзьвярэй не павярнуўся... Павярніся ён, здаецца, нічога б гэтага ня было. Але ж не, Раіса Паўлаўна плачуць, твар закрылі, генэрал рукі ад твару аднімае. Увайшоў я, Раіса Паўлаўна адняла руку, зірнула ды так і анямела. А я... ступіў два крокі... Каб жа, думаю, не павярнуўся... Ды раз-раз у яго... ззаду...

    — Забіў? — жахліва запытаў Капыленкаў.

    — Не, не забіў, —з палёгкаю, як быццам усё апавяданьне ляжала на ім вялікім цяжарам, прамовіў Круглікаў. З вялікае літасьці боскае да мяне стрэлы тыя былі слабымі... Упаў ён, вядома, закрычаў. закапашыўся, завішчэў... Раіса да яго кінулася, потым бачыць, што ён жывы, толькі паранены, адышла. Хацела да мяне падыйсьці... “Васілёк, кажа, бедны... Што ты нарабіў?...” — потым ад мяне... кінулася ў крэсла ды заплакала.

    “Божа, кажа, ззаду... украдкам... якая подласьці...” ідзіце, кажа, абодва, пакіньце мяне...” А сама ўсё мацней ды мацней плача і сьмяецца... Гістэрыка. А тут і людзі зьбегліся. Ну, а далей вядома што: арыштавалі”.

    — Ну, вып’ем! — сказаў Капыленкаў. —Усё ўжо? Дужа ж страшна. Ах, браце ты мой! Ну, і шалёныя ж вы, сапраўды шалёныя!.. Як гэта вы можаце толькі...

    — Суджаны старым судом, бяз усякіх уваг. Магчыма цяпер бы... мучэньні мае пад увагу ўзялі, што я чалавек быў змучаны... А тады ўсякая віна была вінавата... Выслалі. Бацька за год пастарэў на дзесяць год, асунуўся, аслабеў здароўем, месца пазбыўся, а я вось тут гібею.

    — А Раіса Паўлаўна?

    Г. Круглікаў устаў, пайшоў у сваю каморку, зьняў са сьцяны нейкі партрэт у адмысловай рамцы, зробленай з відавочна-наўмыснай стараннасьцю, якім-небудзь здольным пасяленцам, і прынёс яго да нас. На партрэце, значна палінялым ад даўнасьці, я ўбачыў групу: прыгожая маладая жанчына, мужчына з выразнымі, характэрнымі рысамі твару, з разумным поглядам шэрых вачэй, у акулярах, і двое дзяцей.

    — Няўжо гэта?..

    — Яны-с — сказаў паважаны Круглікаў. — Раіса Паўлаўна. А гэта іх муж, Зьмітро Арэставіч. Не забываюць. На новы год Чакаю ліста-с. І партрэт гэты прыслалі па нізкай маёй просьбе, дый... грашыма калі... таксама...

    Ён казаў з павагаю, як быццам гэта была ня тая Рая, з якою ён некалі пра каралёўны Рэнцывэны ды Францылі Вэнэцыянскія. Але калі ён паказаў на старэйшую дзяўчынку, тоненькую, сьветлавалосую, з вялікімі летуценнымі вачыма, дык голас яго зноў крыху зьмяніўся.

    — Падобна... як дзьве кроплі вады Раіса Паўлаўна дзяўчынкаю-с.

    Ён хутка ўзяў партрэт, да якога пацягнуўся было зацікаўлены Капыленкаў, занёс у свой пакой і доўга стаяў там каля сьцяны, як раней перад паштоваю аб’яваю.

    Уся яго фігура ў куцым пінжачку нэрвова ўздрыгвала.

                                                                                  VIII

    Пасьля гэтага ніякія ўжо размовы ня ладзіліся. Вартаўнік прынёс у групку дроў, у фурманскай юрце вялізны камялёк таксама ўвесь паабкладалі дровамі, таму што агонь раскладаецца на ўсю ноч. Полымя разгорвалася і трашчала. У прыадчыненыя дзьверы ўсё яшчэ было відаць каля агню фігуры, якія ляжалі наўкол камялька на лавах.

    Ат-Даван на ноч заспакоіўся.

    Г. Круглікаў адвёў нам суседні пакой, дзе Капыленкаў адразу ж заснуў. Станцыйны пакой застаўся незанятым.

    — Для Арабіна? — запытаўся я.

    — Так, — неяк асабліва панура адказаў Круглікаў.

    Жанчына, што прыслужвала нам, як відаць, даўно спала, таму г. Круглікаў клапаціўся сам: ён накідаў у самавар дробнага лёду, падклаў вуглёў і паставіў яго, на выпадак, ля камяльку. Пасьля пачаў прыбіраць са стала, пры гэтым ня мінуў, стаўляючы бутэлькі, выпіць яшчэ чарку нейкага пітва. Ён рабіўся ўсё больш хмурным, але, здавалася, сон зусім ня меў над ім свае ўлады.

    Урэшце, на Ат-Даване ўсё сьціхла. Толькі час-ад-часу знадворку трашчаў мароз, ды ў пацямнелых пакоях, па якіх прабягалі цяпер палахлівыя чырванаватыя водбліскі полымя, чуліся глухія крокі і шлёпаньне валёнак, а часам ціха зьвінела чарка ды булькала бутэлечная вадкасьць. Г. Круглікаў, якому узварушаныя ўспаміны, як відаць, не давалі заснуць, неяк тужліва соваўся па станцыі, уздыхаў, маліўся ці бурчэй нешта пра сябе.

    Я забыўся.........................................................................................................................................

    ...........................................................................................................................................................

    Калі я прачнуўся, была глухая ноч, але ўвесь Ат-Даван зноў жыў, зьзяў і рухаўся. З двара ляцеў звон, бразгалі дзьверы, бегалі фурманы, пырхалі ды стукалі капытамі па рыпучым сьнезе коні, якіх хутка вялі пад сьценамі, трывожна зьвінелі дугі са званкамі, — і ўсё гэта нейкім шумлівым струменем імкнулася са станцыі да ракі.

    У суседнім пакоі г. Круглікаў, не сьпяшаючыся, запальваў сьвечкі: запалка спачатку кінула сіняватае, зьмярцьвелае сьвятло, потым раптам загарэлася і асьвяціла пакой.

    Г. Круглікаў паднёс яе да сьвяцільніка, запаліў сьвечку і павярнуўся. Перад ім недалёка стаяла новая фігура: чалавек у аленевай дасе з капюшонам, абсыпаным сьнегам. З-пад аленевага мяшка глядзела пара чорных вачэй, крыху скошаных, як у карыма, бледны твар, тонкі нос ды доўгія, чорныя спушчаныя ўніз вусы. Па гэтых рысах я пазнаў Арабын-тайона, якога з такім ціхім трымценьнем і пакорлівасьцю чакаў Ат-Даван ужо некалькі дзён. І, у той жа час, гэта быў мой знаёмы, казацкі харунжы, нязначаны і сарамяжлівы ў Іркуцку.

    Як відаць, першы выхад абяцаў, што ўсё абыдзецца спакойна. Арабін, мабыць, дужа стаміўся, магчыма, ад дарогі, а магчыма, ад ролі грознага Арабын-тайона... Здавалася, ён хоча проста адпачыць, напіцца гарбаты, прылегчы... Цяпер ён стаяў крыху апушчаны, з сонным тварам, і чакаў сьвятла. Толькі часамі ў цьмяных вачох загаралася нецярплівасьць... Затое г. Круглікаў шмат зьмяніўся: ён зусім ня быў падобны на таго маленькага, мізэрнага і сьмешнага чалавечка, які яшчэ ўчора прыніжана прасіў пашкадаваць яго і не патрабаваць коней. Цяпер ён быў панурым, сур’ёэным і стрыманым. Рухі яго былі павольнымі, поўнымі нейкай рашучасьці. Ён нават нібы падрос. Як відаць, учарашняе апавяданьне, вялікая колькасьць гарэлкі, пары якое праходзілі праз яго галаву, распаленую старымі растрывожанымі ўспамінамі, і ноч бяз сну, — усё гэта не прайшло для г. Круглікава дарма.

    — Чорт пабяры! — прамовіў Арабін нецярпліва. — Варушыся там!

    — Пакорліва прашу крыху цішэй, тут праежджыя, — спакойна адказваў Круглікаў.

    Арабін зьнімаў сваю шапку і, калі зьняў яе, дык у яго чорных вачох бліснула нешта накшталт зьдзіўленьня. Аднак ён, як відаць, імкнуўся стрымацца.

    — Самавар! — буркнуў ён, кідаючы сваю даху ды сядаючы за стол.

    — Гатовы.

    — Коней!

    — Дазвольце прагоны.

    Галава Арабіна, пастрыжаная нізка, з тонкімі, крыху тырчаўшымі па-мангольску вушамі, павярнулася рухава і трывожна. У вачох бліснула нешта большае ад простага зьдзіўленьня. Ён падняўся і прамовіў зноў:

    — Коней, жыва!

    — Прагоны дазвольце, — з нейкім рашучым спакоем адрэзаў г. Круглікаў.

    Непадалёку ад мяне нешта заварушылася. Разбуджаны Капыленкаў, напалову седзячы на ложку, стараўся бяз шуму нацягнуць на сябе нейкую прыналежнасьць да гарнітуру з такім выглядам, нібы на станцыі пачынаўся пажар, ці напад ворагаў. Яго шыя была выцягнута, прастадушна-хітрыя вочы блішчэлі ў змроку ад сполаху і цікавасьці.

    — Ну, нешта будзе, — нахіліўшыся раптам да мяне прашаптаў ён, — бяда!.. І сьмелы ж гэты Круглікаў... Памятай, браток ты мой, мы з табою нічога ня бачылі, — у сьведкі яшчэ трапіш...

    Толькі цяпер, пасьля гэтых слоў, я зразумеў становішча... Патрабаваць у г. Арабіна, вядомага і грознага Арабын-тайона, прагоны, ды яшчэ такім рашучым тонам, ды яшчэ, як умову для падачы коней, — гэта была з боку пакорлівага, прытуленага пад дзікімі горамі Ат-Давана, нечуваная грубасьць. Арабін ускочыў, злосна ірвануў да сябе сумку, выхапіў нейкую паперу і нэрвова кінуў яе Круглікаву. Па ўсім было відаць, што ён стомлены і разьбіты, хоча стрымацца ў пэўных межах, што яму цяпер зацяжкая і непрыемная роля грознага Арабын-тайона, у гэты позьні час, на цёмным і асьветленым Ат-Даване. Але ён не хацеў таксама плаціць прагоны, тым больш, што гэтая ціхая, пакорлівая Лена мае адну асаблівасьць: заплаці г. Арабін на Ат-Даване — і яго гонар адразу паменшыцца, і ўжо ўсюды, на працягу трох тысяч вёрст, фурманы ад станка да станка разьнясуць вестку, што улахан Арабын-тайон здаўся і плоціць... І усюды ўжо з яго неадступна патрабуюць таксама прагонаў. Ён, напэўна, спадзяваўся яшчэ, што Круглікаў забыўся, хто ён такі, і папера яму ўспомніць. Але выйшла яшчэ горш.

    Круглікаў, з такою ж павольнасьцю, не сьпяшаючы, разгарнуў паперу, уважліва яе прачытаў, доўга пераводзіў вочы ад радка да радка, а пасьля сказаў:

    — Тут вось сказана: “на чацьвёрку коней за ўстаноўленыя прагоны”.  А вы  берацё шасьцёрку пад дзьве фурманкі і не жадаеце плаціць прагоны. Незаконна-с...

    Голас яго гучэў таксама спакойна, але ён як быццам разьнёсься па ўсяму Ат-Давану. Шум, яці напаўняў станок, прыпыніўся, фурманы ціснуліся з палахліваю цікавасьцю да дзьвярэй, што вялі з фурманскае ў сьвятліцу. Капыленкаў прыпыніў дыханьне.

    Арабін схамянуўся, агледзеў станок запаленым поглядам, выпрастаўся, грымнуў кулаком па сталу і па твару яго прабег злосны выраз.

    — Маўчаць! — крыкнуў ён. — Гэта што... бунт?

    — Ніякага бунту-с, па закону. Па загаду яго імпэратарскае вялікасьці. Што гэта, сапраўды, дакуль...

    Круглікаў не пасьпеў скончыць. Моцны ўдар зваліў яго з ног... Арабін кінуўся было да ляжачага...

    Я ўбег у той пакой і спыніўся. Арабін стаяў насупроць мяне, зьдзіўлены маім нечаканым зьяўленьнем. Гэта, магчыма, выратавала і Круглікава і самога Арабіна ад далейшых вынікаў яго азьвярэньня. Бледны твар яго ўздрыгваў, у вачох бегала нешта неспакойнае і хворае. Здавалася, казацкі харунжы, які забыў на Лене пра тое, што ён толькі казацкі харунжы, сам ужо адвык уяўляць сябе іначай, як Арабын-тайонам, магутным і грозным, з галавою вышэй прыленскіх сопак. І раптам маё зьяўленьне перанесла яго ў Іркуцк, у нізкі пакой, дзе галава харунжага далёка не даставала да столі, і ня ўзьнімалася вышэй дзесяткаў іншых, самых звычайных галоў. Аднак Ат-Даван не заўважыў ні гэтага замяшаньня, ні гэтага душэўнага зруху. Ён бачыў толькі ўдар, бачыў, што пісар ляжаў на падлозе. Дзьверы з фурманскай зачыніліся, на двары зноў пачалася бегатня. З нашага пакою чуўся прыкідлівы храп Міхайлы Іванавіча...

    Як відаць, бунт у Ат-Даване спыніўся, і Арабын-тайон застаўся для Ат-Давана такім жа магутным і грозным, пра якога ня так даўно сьпявала песьня.

    Праз некалькі імгненьняў Круглікаў падняўся з падлогі, і зараз жа мае вочы стрэліся з яго вачыма. Я міжвольна адвярнуўся. У поглядзе Круглікава было нешта да такой ступені мізэрнае, што ў мяне сьціснулася сэрца, — гэтак глядзяць толькі ў нас у Расіі!.. Ён падняўся, адышоў да сьцяны, прыхіліўся плячом і закрыў твар рукамі. Фігура зноў была ўчарашняя, толькі яшчэ больш прыбітая, прыніжаная і мізэрная.

    Жанчына сьпяшаючы ўнесла самавар, скоса ды з жаласнасьцю кінуўшы погляд на гаспадара... Арабін, цяжка дыхаючы, сеў за самавар.

    — Я вам пак-кажу як бунтаваць! — бурчэў ён. Далей расчуць было цяжка. Аднак, чутно было нейкае згадваньне пра “сьведак”, якім г. Арабін раіў пайсьці да ўсіх д’яблаў, пра гонар мундзіра ды яшчэ нешта ў гэткім жа духу.

                                                                              IX

    Між тым, у змроку нашага пакою Міхайла Іванавіч Капыленкаў сьпяшаючы канчаў свой туалет. Праз некалькі хвілін ён зьявіўся у дзьвярох, апранены, зашпільваючы гузікі, пакашліваючы і старанна жадаючы зрабіць на твары ветлівую ўсьмешку.

    Арабін зірнуў на гэтае нечаканае зьяўленьне з выразам злоснага зьдзіўленьня. Відаць, ён ня мог зразумець адразу, што патрэбна гэтаму незнаёмаму, які ўсьміхаўся, падскакваў на хаду ды кланяўся, аднак прыхільныя ўсьмешкі і паклоны азадачвалі яго і папярэджвалі ўспышку ня сьціхшае яшчэ лютасьці. Ён падносіў крыху дрыжачаю рукою сподак з гарачаю гарбатаю ды скоса сачыў за манэўрамі Капыленкава.

    — Вам што патрэбна? — раптам прарэзьліва адчаканіў ён, стаўляючы сподак на стол.

    Капыленкаў крыху ўздрыгануў, але зараз жа зноў прыняў ранейшы выраз падлаватай ласкавасьці.

    —Уласна, нічога-с. Шанаваньне засьведчыць... Ня прызналі, відаць. У Леў Сьцяпанавіча, у горнага спраўніка, калі памятаеце, мелі размову і нават-с... справа адна была...

    — А-а... Ну, так, — прамовіў Арабін, зноў бяручыся за гарбату. — Цяпер памятаю.

    — То ж бо, — абрадаваўся Капыленкаў. — А ці магу патурбаваць пытаньнем, па якому даручэньню маеце?..

    — Ня ваша справа!

    — Гэта праўдзіва, — пакорліва згадзіўся Міхайла Іванавіч. — Магчыма, тычыцца сакрэту...

    Небарака ня мог зразумець, што самае нагадваньне пра Іркуцк, пра горнага спраўніка, пра ўсе гэтыя штодзённыя справы не магло быць прыемным Арабын-тайону, які яшчэ знаходзіўся ў эпічным, казачным сьвеце.

    — Праўдзіва-с, — у раздум’і яшчэ раз прамовіў Капыленкаў і, каб утрымаць пазыцыю, дадаў: — злаваліся тут крыху... Ды ўжо і сапраўды ў тутэйшых мясцох анёл і той зазлуе. Пэўна.

    Ён глянуў скоса ў бок Круглікава і ўздыхнуў:

    — Неадукаванасьць!

    Аднак і гэта не дапамагло. Арабін не зьвярнуў на яго ўвагі, дапіў шклянку, выцяг кніжку, нешта запісаў у ёй, потым сьпяшаючы апрануўся, кінуўся да дзьвярэй, потым спыніўся, паглядзеў, ці няма ля дзьвярэй каго з фурманоў, і, нібы абдумаўшы нешта, раптам рэзкім рухам шпурнуў грошы. Дзьве паперкі мільганулі ў паветры, срэбра са звонам пакацілася па падлозе. Арабін зьнік за дзьвярыма і праз хвіліну званкі шалёна зьвінелі на рацэ пад кручаю.

    Усё гэта было зроблена так нечакана і хутка, што ўсе мы, трое бязмоўных сьведак гэтае сцэны, не адразу зразумелі, што гэта значыць. Як заўсёды ў грашовых пытаньнях, першы здагадаўся Капыленкаў.

    — Заплаціў! — прамовіў ён з вялікім зьдзіўленьнем. — Круглікаў, чуеш ты? Гэта ж, глядзі, прагоны. Ах ты, браце мой!.. Вось дык гісторыя!

    З фурманоў ніхто ня быў сьведкаю гэтае ўступкі з боку грознага Арабын-танона.

                                                                                   Х

    Позна раніцою наступнага дня мы з Капыленкавым зноў садзіліся ў свой вазок. Мароз не памяншаўся. За сінеючымі ў марозным тумане горамі за ракою бледнымі слупамі прарываліся прамені сонца. Коні біліся, і фурманы ад сілы стрымоўвалі азяблую тройку.

    На Ат-Даване было сумна, шэравата ды ціха.

    Круглікаў, прыгнечаны абрушанаю ўчора на яго непрыемнасьцю, прыгнечаны і прыніжаны, правёў нас да саней, дрыжучы ад холаду, пахмельля і тугі. Ён з нейкаю падлыжнасьцю падсаджваў Капыленкава, падбіраў яго ногі кашмою, абкрываў пасьцілкаю.

    — Міхаіл Іванавіч, — прамовіў ён нясьмелаю просьбаю, — будзьце дабрадзеем, не забудзьцеся пра месца, цяпер ужо мне тутака ня служыць! Самі бачылі, грэх які выйшаў...

    — Добра, добра, браток! — неяк неахвотна адказаў Капыленкаў.

    У гэтую хвіліну фурманы, што трымалі коней, рассыпаліся ў бакі, тройка падхапіла з месца, і мы паімчаліся па ледзяной дарозе. Круты бераг уцякаў назад, туманныя сопкі, на якія я глядзеў учора, — таемныя ды фантастычныя ў зьзяньні месяца, — насоўваліся цяпер на нас, — хмурыя ды халодныя.

    — Ну, дык што ж, Міхайла Іванавіч, — запытаў я, калі тройка пабегла раўней, — дасьце вы яму месца?

    — Не, — спакойна адказаў Капыленкаў.

    — Чаму?

    — Шкодны чалавек-с, самы небясьпечны, так... Вы вось абмяркуйце яго ўчынкі. Ну, захацеў ён тады, у Кранштаце тым, начальніку дагадзіць — і дагадзі! Адмовіўся б начыста ад нявесты і быў бы век свой шчасьлівы. Ці мала нявест, гэтых. А яго б за гэта чалавекам зрабілі. Дык не, бачыце як дагадзіў... З пісталету! Ты, браток, мяркуй па-чалавецтву: ну, каму гэта можа быць прыемным? І што гэта за паводзіны за такія?.. Сягоньня ён вам гэтак дагадзіў, а заўтра мне.

    — Дык гэта ж даўно было. Зараз ён не такі.

    — Не, не кажы! Ня чуў хіба, як ён учора з Арабінам размаўляў?..

    — Я чуў: патрабаваў за прагоны, — гэта яго абавязак.

    Капыленкаў з прыкрасьцю павярнуўся да мяне.

    — Вось разумны ты чалавек, а простае справы не разумееш. Прагоны! Хіба яму аднаму ён не плаціў? Пэўна, ён ужо колькі тысяч вёрст ехаў, нідзе не плаціў. Дык вось яму аднаму падавай, птушка якая!

    — Абавязан плаціць.

    — Абавязан. Хто яго абавязаў, ці ня вы з Круглікавым сваім?

    — Закон, Міхайла Іванавіч.

    — За-а-кон... То ж бо ён учора заладзіў: закон. Ды ці ведае ён яшчэ, якое гэта слова “закон”?

    — Якое?

    — А такое: што раз ты яго скажы, а дзесяць раз пра сябе патрымай, пакуль не запытаюць. А то ж, бачыш ты, разышоўся: закон, па закону... Дубіна ты, а не закон табе! Бач ты вялікі чалавек — начальніку закон указваць...

    Пабачыўшы, што Міхайла Іванавіч пачынае злаваць, цераз меру і баючыся, каб не папсаваць канчаткова справы, я спрабаваў бараніць інтарэсы Круглікава з другога боку.

    — Але ўспомніце Міхайла Іванавіч, вы ж яму абяцалі...

    — Мала што абяцаў... Расчуліўся, таму і абяцаў...

    — Падымай! — крыкнуў раптам Міхайла Іванавіч, таму што вазок, сасьлізнуўшы з пахіленае крыгі, зноў перакінуўся, і зноў Міхайла Іванавіч апынуўся пада мною.

    Прышлося зьлезьці. Напэўна, у гэтым месцы змаганьне ракі з марозам было асабліва моцным: вялізарныя белыя, халодныя крыгі абступілі нас навакол, засланяючы пэрспэктыву ракі. Толькі па бакох дзікія і нават страшныя ў сваёй велічы горы выступілі рэзка з туману, ды ўдалечы, над хаатычна награмаджаным таросам, цягнулася ледзь прыкметны белы струменьчык дыму...

    Гэта, мабыць, і быў Ат-Даван.

    /У. Караленка. Сон Макара. Ат-Даван. У воблачны дзень. Менск. 1931. С. 58-119./

    Уладзімер Галакціёнавіч Караленка - нар. 15 (27) ліпеня 1853 г. у м. Жытомір Валынскай губэрні Расійскай імпэрыі, у сям’і павятовага судзьдзі, які паходзіў з казацкага роду, маці ж, Эвяліна Язэпаўна, была каталічкай, і польская мова была ў дзяцінстве для Ўладзі роднай.

    Уладзімер пачаў вучобу ў польскім пансіёне Рыхлінскага, затым вучыўся ў Жытомірскай гімназіі, а пасьля таго як бацька быў пераведзены па службе ў Роўна, працягнуў сярэднюю адукацыю ў Ровенскай рэальнай гімназіі. У 1871 г. паступіў у Пецярбургскі тэхналягічны інстытут, але з-за матэрыяльных цяжкасьцяў змушаны быў яго пакінуць і перайсьці ў 1874 г. на стыпэндыю ў Пятроўскую земляробчую акадэмію пад Масквой. У 1876 г. за ўдзел у народніцкіх студэнцкіх гуртках Караленка быў выключаны з акадэміі і высланы ў Кранштат пад нагляд паліцыі, дзе зарабляў на жыцьцё чарцёжнай працай.

    Па заканчэньні тэрміну ссылкі падаўся ў Пецярбург і ў 1877 г. паступіў у Горны інстытут. Да гэтага пэрыяду адносіцца пачатак ягонай літаратурнай дзейнасьці. Увесну 1879 г. па падазрэньні ў рэвалюцыйнай дзейнасьці Караленка быў выключаны з інстытута і высланы ў м. Глазаў Вяцкай губэрні. 25 кастрычніка 1879 г. ён быў адпраўлены на жыхарства ў Беразоўскія пачынкі той жа губэрні, дзе прабыў да канца студзеня 1880 г. Адтуль за самавольную адлучку ў сяло Афанасьеўскае пісьменьнік быў высланы ў Сыбір, але вернуты з дарогі. Ад верасьня 1880 г. па жнівень 1881 г. Караленка жыў на сасланьні ў Пермі і служыў табэльшчыкам і пісьмаводам на чыгунцы.

    У сакавіку 1881 г. Караленка адмовіўся ад прысягі новаму цару Аляксандру ІІІ і за гэта 11 жніўня 1881 г. быў высланы з Пермі ва Ўсходнюю Сыбір.

    24 лістапада 1881 г. ён быў дастаўлены ў Якуцк і быў уселены ў Амгинскую слабаду Якуцкай акругі Якуцкай вобласьці (01. 12. 1881- 10. 09. 1883). Ён пасяліўся ў асобнай юрце на акраіне Амгі. Займаўся сельскагаспадарчымі працамі і шавецкім рамяством.

    У 1885 г. Караленка дазволілі пасяліцца ў Ніжнім Ноўгарадзе. У 1895-1900 гг. ён жыве ў Пецярбургу, рэдагуе часопіс “Русское богатство”. У 1900 г. пасяліўся ў Палтаве. У 1917 г. некаторыя мысьляры, у прыватнасьці Анатоль Лунчарскі, лічылі, што кіраўніком новай Расійскай рэспублікі мог бы стаць Караленка. Пасьля Кастрычніцкага перавароту 1917 г. Караленка адкрыта асудзіў мэтады, якімі бальшавікі ажыцьцяўлялі будаўніцтва сацыялізму. Ёсьць меркаваньне, што сам псэўданім “Ленін” Ульлянавым быў абраны пад уражаньнем ад сыбірскіх аповядаў Караленкі.

    25 сьнежня 1921 г. Уладзімер Караленка памёр у Палтаве (Украінская ССР) ад запаленьня лёгкіх.

    Вікторыя Хіль,

    Койданава

    Сяргей Міхайлавіч Серада (Сяргей Дарожны) нар. 25 лютага 1909 г. у м. Слонім Гарадзенскай губэрні Расейскай імпэрыі, у сям’і прапаршчыка царскай арміі, пазьней паплечніка С. Булак-Балаховіча.

     У часе Першай усясьветнай вайны сям’я была ў бежанстве ў Варонежы, потым вярнуўся ў вёску Ляскавічы Петрыкаўскага раёну. У 1921 г. маці, праз жабрацкае становішча, аформіла Сяргея разам з сёстрамі Марыяй і Надзеяй у Мазырскі дзіцячы дом.

    Увосень 1924 г. Сяргей паступіў у Менскі пэдагагічны тэхнікум, з трэцяга курса перавёўся на літаратурна-лінгвістычнае аддзяленьне пэдагагічнага факультэту Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэту, які скончыў у 1930 г. (у часе вучобы быў выключаны “за сокрытие социального происхождения” свайго бацькі, але здолеў аднавіцца). У 1926 г. разам зь іншымі літаратарамі падпісаў ліст у абарону Сяргея Ясеніна. Быў сябрам літаратурных аб’яднаньняў “Маладняк” ды “Узвышша”. Уваходзіў у нефармальнае згуртаваньне ТАВІЗ. Працаваў на шкляной гуце ў Барысаве, у рэдакцыях рэспубліканскіх газэт, стыльрэдактарам часопіса “Работніца і сялянка Беларусі” і з 1933 г. на радыё, адкуль быў звольнены за «сыстэматычнае працягваньне ў сваіх літаратурных перадачах нацдэмаўскіх установак да мікрафону, нарачытае змазваньне ролі партыі ў барацьбе з контррэвалюцыйным нацдэмакратызмам, паклёп на палітыку партыі на вёсцы”. Сябар Саюзу пісьменьнікаў БССР з 1934 г. але па прапанове Андрэя Александровіча выключаны ў 1935.

    29 жніўня 1936 г. арыштаваны органамі ГПУ СССР па абвінавачваньню ў падрыхтоўцы замаху на першага сакратара ЦК КП(б)Б Мікалая Гікалу, пра якога зьбіраў матэрыялы для кнігі і асуджаны як “член антысавецкай нацдэмаўскай арганізацыі” на 8 гадоў пазбаўленьня волі ды накіраваны на будаўніцтва Камсамольска-на-Амуры.

    Загінуў 19 ліпеня 1943 г. у Ніжне-Амурскім канцэнтрацыйным лягеры.

    Па хадайніцтве сястры Сяргея Дарожнага Надзеі Юшкевіч, быў пасьмяротна рэабілітаваны Прэзыдыюмам Вярхоўнага суда БССР 29 сьнежня 1957 г. і ўзноўлены ў Саюзе пісьменьнікаў БССР.

    Літаратура:

    Багдановіч І. Э, Майсейчык А. А.  Дарожны Сяргей. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 329.

    Козіч В. І.  Дарожны Сяргей. Бібліяграфія. [Караленка У. Сон Макара; Атдаван; У воблачны дзень / З рус. Мн., 1931.] // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 330.

    Лусань Рамізьнічка,

    Койданава