ЎЎЎ Сьвятлана Клімковіч. Колькі слоў пра Ласкова з Якуцку. Койданава. "Кальвіна". 2015.

   Сьвятлана Міхайлаўна Клімковіч – нар. 26 жніўня 1935 г. у сталічным месьце Менск БССР (СССР), у сям’і пісьменьніка Міхася Клімковіча, маці, Марыя Язэпаўна, працавала настаўніцай гісторыі.

    У 1953 г. Сьвятлана скончыла сярэднюю школу ў Мінску, а ў 1958 г. аддзяленьне беларускай мовы і літаратуры філялягічнага факультэта БДУ імя У. І. Леніна. Працавала карэктарам, літработнікам, адказным сакратаром газэты “Голас Радзімы” (1958-1970 гг.), літсупрацоўнікам газэты “Літаратура і Мастацтва” (1970-1972 гг.), рэдактарам у часопісе “Народная асвета” (1972-l974 гг.), рэдактарам рэдакцыі праграм для моладзі на Беларускім тэлебачаньні (1974-1977 гг.). У 1977-1990 гг. — адказны рэдактар бюлетэня “Тэатральны Мінск”. Апошнія гады працавала рэдактарам у часопісе “Пачатковая школа”. Была старшынёй Камісіі па творчай спадчыне Івана Ласкова пры Саюзе пісьменьнікаў Беларусі.

    Памерла ў 2001 г. у Мінск, сталіцы Рэспублікі Беларусь.

    Друкавацца пачала з 1958 г. Пісала апавяданьні, нарысы, казкі, тэатральныя рэцэнзіі, артыкулы. Аўтар п’ес “Дар ляснога цара”, “Баляда пра белую вішню”, “Вясновая песьня”. Напісала лібрэта опэр “Дзікае паляваньне караля Стаха” (пастаўлена ў 1989 г.) і “Францыск Скарына” (пастаўлена на Беларускім тэлебачаньні ў 1990 г.). Зрабіла пераклад з польскай мовы, рэстаўрацыю і сцэнічную рэдакцыю опэры XVIII ст. “Апалён-заканадаўца, альбо Парнас рэфармаваны” (апублікавана і пастаўлена ў 1989 г.).

    Творы:

    Лалі-Лаль. Казка. Мінск. 1974. 14 с.

    Белорусское театральное общество. [составитель С. М. Климкович]. Минск. 1984. 13 с.

    Дзікае паляванне караля Стаха. Опера ў 2-х дзеях. Лібрэта С. Клімковіч па аднайменнай аповесці У. Караткевіча. Мінск. 1989. 59 c.

    Змяіны кароль. Казкі, вершы. Мінск. 2007. 87 с.

    Літаратура:

*    Гарэлік Л. М.  Клімковіч Святлана. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 3. Мінск. 1994. С. 270 271.

*    Грышкевіч В. М.  Клімковіч Святлана. Бібліяграфія. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік у 6 тамах. Т. 3. Мінск. 1994. С. 271.

*    Клімковіч Святлана Міхайлаўна. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 8. Мінск. 1999. С. 342.

    Міраслава Школьнік,

    Койданава

 

 

 

    Клімкóвіч Святлана Міхайлаўна (н. 26. 8. 1935, Мінск), бел. пісьменніца, драматург. Дачка М. Клімковіча. Скончыла БДУ (1958). Працавала ў перыяд. друку, на Бел. тэлебачанні, у 1977-90 адказны рэдактар бюлетэня “Тэатральны Мінск”, з 1994 у час. “Пачатковая школа”. Друкуецца з 1958. Піша  казкі- п’есы пераважна для дзяцей і юнацтва “Балада  пра  белую  вішню” (паст. 1984), “Вясновая песня” (паст. 1993), “Мілавіца” (1997) і інш. Аўтар лібрэта оперы “Дзікае паляванне караля Стаха” паводле аповесці У. Караткевіча (паст. 1989). Піша таксама казкі, апавяданні, нарысы, інсцэніроўкі.

    Тв.: Лалі-Лаль: Казка. Мн., 1974; Сказка о царе Юрике и кузнеце Рымше. М., 1981.

    /Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 8. Мінск. 1999. С. 342./

 

 

                                                ПА СЬЛЯДАХ ЯШЧЭ АДНАГО МІТУ

    Прачытаўшы артыкул І. Ласкова “Племя пяці родаў” (“ЛіМ”, 18. 08. 89), дзе аўтар выказвае меркаваньне, што старажытная літва была не балцкім, а фіна-ўгорскім народам, я была ўпэўнена, што гісторыкі і філёлягі проста “накінуцца” на такі матэрыял, прымаючы ці абвяргаючы гіпотэзу аўтара. На жаль, адбылося іншае — артыкул нібыта не заўважылі. Ну што ж, калі вучоных гэтае пытаньне не цікавіць, давядзецца брацца за пяро нам, дылетантам.

    Безумоўна, гісторыкам добра вядома, што

    — наша былая дзяржава называлася Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (а гэта само па сабе сьведчыць, што літва і жамойты былі рознымі народамі);

    — жамойцкія землі не былі цэнтрам ці ініцыятарам утварэньня ВКЛ, яны самі ўвайшлі ў склад ВКЛ ужо пасьля княжаньня славутых Міндоўга і Гедыміна;

    — жамойцкія землі ніколі не называліся Літвою; да іх гэтая назва прыйшла (як да часткі ад цэлага) толькі ў XIX, а можа, і ў XX стагодзьдзі.

    Тым не менш сама сучасная назва Літва нібы гіпнатызуе вучоных і прымушае лічыць старажытнае племя літва народам балцкім. Як прыклад бязглузьдзіцы прывяду цытату з Вялікай Савецкай Энцыкляпэдыі (артыкул “Літоўская ССР”): “Старажытнейшыя помнікі літоўскай пісьменнасьці напісаны на рускай (беларускай) мове, на лацінскай і польскай мовах”. Дык чаму гэтая пісьменнасьць — літоўская?

    На жаль, і вельмі паважаныя мною беларускія гісторыкі сьцьвярджаюць, што наш народ узьнік на балцкім і толькі балцкім субстраце (М. Чарняўскі і С. Тарасаў у “Народнай газеце”, Г. Штыхаў у лекцыях у народным унівэрсытэце БНФ). Калі ж слухачы спыталі ў Штыхава, ці жылі ў Беларусі угра-фіны, ён адказаў, што жылі толькі на паўночным усходзе.

    Значыць, жылі? І што, ніяк не называліся?

    Мне ж (усьлед за Ласковым) здаецца, што жылі яны на значна большай тэрыторыі і называліся літва. Паспрабую аргумэнтаваць сваю думку.

    1. Першае, што падштурхнула І. Ласкова да яго пошукаў, — гэта падабенства назвы двух народаў: літва — мардва.

    Дадам: у «Гісторыі дзяржавы Расійскай” М. Карамзін сярод фіна-ўгорскіх народаў называе племя нарова. А ў “Слове аб палку Ігаравым” гаворыцца пра перамогі славян над плямёнамі ятвязи, литва, хинова. Ведаючы пра незразумелую, але ўстойлівую антыпатыю ўсходніх славян да гуку Ф (параўнайце — Хведар, Хадора), думаю, можна меркаваць, што хинова — племя фінскае.

    І вось ланцужок падоўжыўся: літва — мардва — нарава — хінава.

    2. І. Ласкоў пераканаўча растлумачыў фіна-ўгорскае паходжаньне назваў многіх беларускіх рэк (Зельва, Дзіва, Езьва, Лонва, Лахва і інш.) Ды і самаму недасьведчанаму чалавеку цяжка ўсумніцца ў гэтым, калі і ў нас, і ў Ленінградзкай вобласьці маюцца Нарва і Сьвір, калі ў нас цячэ Цна і ёсьць Цна — прыток Мокшы, што ўпадае ў Аку.

    Дадам: Па комі-пярмяцку ты — возера (а ў нас Дрысьвяты, Дрывяты, Бакшты); лёз — сіні, лёзны — сінець (у нас—Лёзна); ны — суфікс інфінітыву, напрыклад, олыштлыны — жыць разам (напэўна, гэтая форма магла паўплываць на назвы нашых паселішчаў — Гальшаны, Ашмяны, Кушляны і г. д.).

    Дык як маглі беларусы захаваць такую колькасьць фіна-ўгорскіх тапонімаў, калі яны не жылі побач з фіна-ўгорскімі народамі?

    3. А фанэтыка? Ласкоў адзначае ў комі-пярмяцкай мове мяккае ДЗ, цьвёрдыя ДЖ, Ч і наяўнасць Ў. Дадам: у комі заўсёды цьвёрдае Р і вельмі мяккае С.

    4. Пагартаем комі-пярмяцкі слоўнік: ростань — скрыжаваньне дарог, вежа — сьвяты, сьвяшчэнны, Еги-баба — баба Яга (успомнім, што яг — лес, сасоньнік), йир — вір, яр — яркі, бліскучы, бобыль — бабыль, ки — рука (а рука абапіраецца на кій), вот — падатак, вот мынтны — плаціць падатак (ці не адсюль войт і мыта?), руд ур — вавёрка летам (рудая?), верес — верас, кань — кошка (ці не нагадваюць крыкі птушкі кані каціныя?), вурд — выдра (па-ўдмурцку вудор), лягуша —жаба (па-чуваску шапа)...

    Магчыма, я памыляюся ў нейкіх сваіх здагадках, але ж наяўнасьць у беларускай мове фіна-ўгорскай лексікі бясспрэчная. Як яна трапіла ў нашу мову, калі продкі беларусаў прыйшлі на балцкія і толькі балцкія землі?

    Мне могуць запярэчыць: добра, калісьці, вельмі даўно, нашы продкі сутыкаліся з угра-фінамі, але якое дачыненьне мае да гэтага менавіта літва?

    5. Самы галоўны доказ фіна-ўгорскай прыналежнасьці літвы — дахрысьціянскія імёны, якія захаваліся ў летапісах, і экзатычныя неславянскія прозьвішчы сёньняшніх беларусаў.

    Калі мизгыр — змрочны, пахмурны, то і прозьвішча Мізгайла, напэўна ж, мае фіна-ўгорскае паходжаньне. Калі скöр — злосны, сярдзіты, то і Скірмунт — з той жа крыніцы.

    Ласкоў расшыфроўвае шмат летапісных імёнаў. Некаторыя расшыфроўкі здаюцца мне пераканаўчымі, некаторыя спрэчнымі. Больш за ўсё мяне бянтэжыць тлумачэньне айла як бацькоўская вада, падобны на бацьку. Я думаю, што айла можа быць не словам — носьбітам сэнсу, а проста граматычнай формай. У комі-пярмяцкім слоўніку я знайшла некалькі ідыёмаў, якія мяне зацікавілі: сюзь кокалö — сыч клюе (у сэнсе спаць хочацца), пукалö лагун моз — сядзіць, як піўная дзежка (вось адкуль, напэўна, нашы Лагуны і Лагуновічы), гым — грымотны, гымалö — гром грыміць...

    Гэтае гым-гымалö мне нешта вельмі нагадвала, і я ўсё паўтарала яго, пакуль яно неяк само сабой не ператварылася ў Грум-Гржымайла. Мне здаецца, тут можа быць ключ да адгадкі: гром-грымячы ці грымлю, як гром. А можа, і загрымлю, грымну (ва ўдмурцкім слоўніку алö — канчатак дзеяслова першай асобы будучага часу).

    Мы не ведаем, як дакладна гучала гэтае алö ў старажытных літоўцаў. Але мяккае Л вельмі падобнае на Й (нездарма Б. Сачанка прыводзіць меркаваньне, што етвягі маглі быць летвягамі; ды і ў эўрапейскіх мовах такое чаргаваньне магчымае: іспанцы гавораць Эскамільо, а французы Эскамійо). Беларускі летапісец мог чуць імя, напрыклад, Ягайлы і як Ягальлё, і як Ягайо. Вось ён і перадаваў на пісьме абодва гукі — своеасаблівы дыфтонг. Дарэчы, палякі не чулі гэтага Й (Ягелло).

    Калі мы згодзімся з магчымасьцю чаргаваньня ЛЬ і Й, то і само імя Ягайла можна расшыфраваць інакш. Лöг — злосны. Дапусьцім, ад гэтага слова ўтвараецца імя Лёгайло. Адпаведна законам беларускай фанэтыкі Е ненаціскное ператворыцца ў Е, а Е ў першым складзе перад націскам — у Я. І атрымаем Лёгайло — Егайло — Ягайла (сучасныя літоўцы пішуць Йогайла). Дарэчы, і па сэнсу яно адпавядае большасьці княскіх імёнаў. Любілі старажытныя літоўцы імёны змрочныя, пагражальныя, “устрашающие”.

    Калі ж дапусьціць магчымасьць чаргаваньня Й з В мяккім (а такую падставу дае нам йир — вір), то памнажаюцца варыянты разгадкі імя Вітаўт. Так, маем слова йитöт — тое, чым зьвязваюць. А можа, той хто злучае, аб’ядноўвае?

    Есьць у мяне яшчэ адна здагадка (хутчэй намёк на здагадку). Пель — вуха. Нянь — хлеб. Пельнянь — пельмень. Гэта па-комі-пярмяцку. А вось у чувашоў хлеб — мемме. Значыць, магчымае чаргаваньне Н і М. Ды і беларусам гэта ўласьціва — рабіць Мікіту з Нікіты і Міколу з Нікалая. Дык вось, калі ў нас, на нашай тэрыторыі, называлі хлеб мень (параўнайце — ячмень), то гэта магло б даць магчымасьць расшыфраваць імя Менеска — млынара, сына млынара і гаспадара чароўнага млына...

    Мала ведаю пра ятвягаў. Але гэта быў лясны народ, і слова яг (лес), што ўваходзіць у яго назву, таксама можа сьведчыць пра фіна-ўгорскае паходжаньне. Разам з першай часткай етв (летв) гэта можа азначаць лясная літва. А ёсьць яшчэ слова öтвыв — разам, сумесна. Тады — лясное супольніцтва...

    Хай сабе не ўсе мае здагадкі слушныя, але праца І. Ласкова, знаёмства з фіна-ўгорскімі слоўнікамі даюць мне падставу заступіцца за памяць легендарнага народа, карэннага насельніка нашых мясьцін, ён зьнік, як народ, але яго кроў цячэ ў нашых жылах. Хочацца добрым словам успомніць яго дзяржаўных дзеячаў, мудрых і адважных палітыкаў, якія імкнуліся кіраваць сваёй шматнацыянальнай дзяржавай, “гды ж того право божое и справедливость хрестияньская учить” (Статут Вялікага княства Літоўскага, разьдзел 1, арт. 18).

    Сьвятлана Клімовіч

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 17. 26 красавіка 1991. С. 13./

 

 

                                                          СОТВАР, ВЯЛЕС І ІНШЫЯ

    З вялікай цікавасьцю прачытала ў часопісе “Спадчына” № 3 артыкул Ліі Салавей “Пантэон багоў у міфалогіі беларусаў”. Аўтар спрабуе знайсьці карані беларускай мітатворчасьці ў далёкіх дагістарычных часах, у прыватнасьці, у старадаўніх індыйскіх ведах. Сапраўды, індыйскі бог сонца Савітар прыадчыняе таямніцу імёнаў славянскіх багоў Сотвара і Стварога; імя бога агню Агні зразумелае без перакладу; у Ваю (богу ветру) пазнаём продка нашага няўрымсьлівага і буйнага пана Падвея.

    Але славянскі пантэон не зьяўляецца цалкам ідэнтычным індаарыйскаму (як, напрыклад, рымскі — элінскаму). Гэта своеасаблівая зьява, якая ўзьнікла на глебе поліэтнічнасьці земляў, калянізаваных славянамі. Таму здаецца натуральным, што Л. Салавей, аналізуючы беларускі пантэон, шукае паралелі з багамі суседніх народаў (напрыклад, славянскі Вялес — і балцкі Велс).

    На жаль, Л. Салавей цалкам ігнаруе мітатворчасьць фіна-уграў, старэйшых насельнікаў нашай зямлі. (Варта паглядзець хоць бы на карту Тацыта, надрукаваную ў кнізе Я. Шыраева “Беларусь: Русь Белая, Русь Чорная і Літва ў картах”. Там амаль палову тэрыторыі сёньняшняй Беларусі займаюць фіны і эсты). Нават той, хто не згодны з гіпотэзай І. Ласкова аб фіна-угорскім паходжаньні летапіснай літвы, не можа адмаўляць, што ў час славянскай калянізацыі на землях Беларусі жылі фіна-угорскія плямёны. І напэўна ж, яны ўносілі свой “творчы ўклад” у стварэньне беларускага пантэона.

    Прывяду прыклад, які здаецца мне бясспрэчным. Пярун і Баба-Яга былі вельмі паважанымі багамі ў крывічоў. Як піша ў “Шляхціцу Завальні” Ян Баршчэўскі, менавіта іх вялізныя ідалы стаялі ў дахрысьціянскім Полацку. Баба-Яга лічылася ўладарніцай царства зьвяроў і душ нябожчыкаў-продкаў.

    Па комі-пярмяцку лес — гэта яг. Так сьведчыць слоўнік. Але комі-пермякі, з якімі мне даводзілася гутарыць, сьцьвярджаюць, што словам яг у іх называецца не кожны лес, а толькі той, у якім хаваюць нябожчыкаў, г. зн. лясныя могілкі. А дзе ж, як не там, царства зьвяроў і нябожчыкаў? Зразумелым робіцца і выраз, да якога мы прызвычаіліся: “Баба-Яга, касьцяная нага”. Злавесная і магутная, паўжывая, паўмёртвая...

    Зноў вяртаюся да Вялеса. Л. Салавей лічыць магчымым, што імя гэтага бога можа паходзіць ад слова вялікі. “Вяль — вялікі, рослы, як можна меркаваць па выразу, калі гавораць пра вялікага хлопца — гэткі Вяль вырас!”

    Л. Салавей прыводзіць імя Вялес у сёньняшнім беларускім вымаўленьні. А ў летапісах, мы ведаем, ён пісаўся Велес, ці Волас. Чаму летапісцы чулі і так, і гэтак?

    Рызыкну даць сваё тлумачэньне. Па комі-пярмяцку конь — вöл. Літара ö перадае кароткі рэдуцыраваны гук, якога няма ў славянскіх мовах (нешта сярэдняе паміж о і э). І вось калі бог называўся Вöлöс (конскі), то славянскія летапісцы маглі на слых успрымаць яго імя па-рознаму, а пераклад давалі — скотий бог. Тады і народны выраз, што прыводзіць Салавей, тлумачыцца па-іншаму: “Гэткі конь вырас!”

    Ян Баршчэўскі расказвае пра незвычайную здольнасьць старажытных багоў Полаччыны: у лесе яны былі высокія і магутныя, як дрэвы, а ў лузе рабіліся маленькімі, ніжэй травы. Ці не адтуль пайшла назва “божая кароўка”? А можа, быў і “божы конік”? У беларускай мове ёсьць проста конік. А вось у комі-пярмяцкай застаўся божы конік.

    Усе мы — хто больш, хто менш — ведаем прыгоды грэчаскіх багоў, німфаў, сатыраў. Любое дзіця адкажа на пытаньне, хто такія эльфы, фэі ці гномы. Не ведаем толькі сваіх багоў (а калі і ведаем, то акарыкатураных мюзікламі і мультфільмамі). Між тым наш    фальклёр падказвае, што беларускі пантэон — сапраўды неацэнны скарб. Жывуць у ім побач з вялікімі багамі — уладарамі зямлі і нябёсаў — духі лесавыя, вадзяныя, дамавыя, палявыя, лугавыя, гаравыя, цмокі і зьмяіныя цары — русалкі — вадзяніцы, лесавіцы, балотныя начніцы. Кожнае дрэва, кожная травінка мае жывую душу.

    І ў гэтай адухоўленасьці прыроды — такая спрадвечная, шчырая,    трапяткая любоў да яе!

    Не проста гэта — узнавіць свой пантэон, які стагоддзямі зьнішчаўся хрысьціянскімі сьвятарамі, а потым савецкімі чыноўнікамі. Але так хочацца паставіць на кніжную паліцу побач са слоўнікам грэчаскай і рымскай міталёгіі хоць маленькі слоўнічак міталёгіі беларускай!

    Сьвятлана Клімковіч.

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 36. 4 верасня 1992. С. 12./

 

     Сьвятлана Клімковіч

                                               ГІСТОРЫЯ — КРЫНІЦА  НЕВЫЧЭРПНАЯ

    1. Калі мы з кампазытарам Уладзімерам Солтанам скончылі працу над опэрай “Дзікае паляваньне караля Стаха”, нам адразу ж захацелася ўзяцца за наступную. Незадоўга да гэтага ў “ЛіМе” была надрукавана дакумэнтальная навэла К. Тарасава “Чорны шлях”. Рамантычнае і трагічнае каханьне судзьдзі Ваньковіча да ашмянскай шляхцянкі Ядвігі Хадзевіч-Русіноўскай падалося нам сюжэтам вельмі опэрным, вабіла магчымасьць паказаць асабістую драму герояў на фоне гістарычных падзей пачатку XVI стагодзьдзя — росквіту Вялікага княства Літоўскага.

    Спытаўшы дазволу ў Канстанціна Іванавіча і потым не раз зьвяртаючыся да яго і да А. Мальдзіса за парадамі, мы некалькі гадоў працавалі над новай опэрай.

    І вось наша “Пані Ядвіга” гатова, партытура ляжыць у тэатры. Маем надзею, што ў наступным сэзоне дырыжор А. Анісімаў і рэжысёр В. Цюпа пачнуць працаваць над ёй.

    І ўсё ж мы адчуваем сябе неяк няёмка, нібы зрабілі нешта недазволенае. “Валодзя, — гавораць Солтану некаторыя яго калегі, — у цябе ўжо ідзе адна опэра ў тэатры, а ты хочаш паставіць новую? Ёсьць жа і іншыя кампазытары”. Мне хочацца запытацца ў такіх выпадках: а чаго б дасягнулі Вердзі ці Чайкоўскі, калі б іх опэрная творчасьць спынілася пасьля першага ж спэктакля? Тым не менш у нас, у беларускім музычна-тэатральным мастацтве, практычна атрымліваецца менавіта там. Успомнім Д. Смольскага з яго “Сівой легендай” ці Г. Вагнэра са “Сьцежкай жыцьця”. На 10-мільённую краіну мы маем адзін опэрны тэатар, які ставіць два спэктаклі ў год. Дзе тут разгарнуцца аўтарам?

    Словам, трэцюю опэру (“Мілавіца”) мы з Солтанам пачалі пісаць неяк употай, нават думкі не дапускаючы зьвярнуцца з ёю ў опэрны тэатар. Гэта опэра-казка, тэмы якой навеялі нам кніга Яна Баршчэўскага “Шляхціц Завальня”, гістарычныя працы М. Ермаловіча і І. Ласкова. Дзеяньне адбываецца ў дахрысьціянскія часы, калі нашы продкі, адчуваючы сябе часткай прыроды, абагаўлялі яе, насялялі акаляючы сьвет лесавымі, вадзянымі, лугавымі, дамавымі духамі, верылі, што нягодніка пакарае маланка, кінутая грознай, але справядлівай рукой Перуна.

    Якраз тады, калі мы меркавалі, куды б “прыстроіць” наш твор, нам патэлефанаваў мастацкі кіраўнік дзіцячага музычнага тэатра-студыі “Казка” Г. Аляксандраў і спытаўся, ці няма ў нас чаго для яго тэатра. Зразумела, мы з радасьцю прынялі яго прапанову аб супрацоўніцтве.

    У мяне была яшчэ адна дзіцячая п’еса, якая лёгка перараблялася ў лібрэта. Запрасілі кампазытара Віктара Войціка, і ў рэкордны тэрмін Войцік напісаў, а тэатар паставіў дзіцячую опэру “Вясновая песьня”. Зараз “Вясновая песьня” — адзіны музычны дзіцячы спэктакль на беларускай мове, які ідзе ў Рэспубліцы Беларусь.

    На чарзе — “Мілавіца”.

    Г. Аляксандраў прапанаваў нам з Войцікам напісаць музычны спэктакль па матывах кнігі У. Ліпскага “Вясёлая азбука”, дзе маленькія адважныя літары з замка Алфабэт будуць змагацца супраць страшэнных інтрыг каралевы Ляноты і Змея-Хапуна.

    Так што працы хопіць, калі выжыве сам тэатар. З тым, што нацыянальны дзіцячы музычны тэатар патрэбны, згаджаюцца ўсе. Крышку б дапамагчы — і тэатар запрацаваў бы на поўную сілу. У нас так часта атрымліваецца: ніхто не супраць, а ўмоў для працы практычна няма.

    2. Жанр опэрнага лібрэта вельмі спэцыфічны. Некаторыя драматургі (А. Вярцінскі, А. Петрашкевіч), раз паспрабаваўшы, болей да яго не вярталіся. Я ж люблю і найбольш разумею менавіта музычны тэатар. Працуючы ў Саюзе тэатральных дзеячаў, я мела шчасьлівую магчымасьць прысутнічаць на рэпэтыцыях, вывучаць увесь працэс стварэньня опэрнага спэктакля. І цяпер, маючы творчае ўзаемаразуменьне з такімі здольнымі кампазытарамі, як У. Солтан і В. Войцік, наўрад ці я захачу памяняць жанр.

    Калі ж гаварыць пра тэматыку, то гісторыя і фальклёр — крыніцы невычэрпныя.

    3. Пачну здалёк. Зараз у беларускай грамадзкасьці адкрыліся вочы, і яна здзіўлена пытае: “Чаму жамойты называюць сябе літвою? Гэта ж мы — літва!” Сапраўды, узяўшы нашу назву, жамойты аўтаматычна прысвоілі і нашу гісторыю. У інтэрв’ю з жамойцкімі дзеячамі даводзіцца чытаць, што, маўляў, Гродзеншчына і частка Віцебшчыны — “гэта этнічна нашы тэрыторыі” (хоць абсалютна ясна, што летапісная літва — гэта асобны народ, які быў асыміляваны славянамі, зьліўся з імі і стаў часткай беларускай нацыі).

    Іван Ласкоў робіць навуковае адкрыцьцё: летапісная літва была не балцкім, а фіна-ўгорскім народам, і гэтае адкрыцьцё кладзе канец усім прэтэнзіям жамойтаў на нейкую выключную ролю ў нашай гісторыі. Кожны новы артыкул Ласкова ўсё больш доказна пацьвярджае яго гіпотэзу. Я не магу зразумець зацятага маўчаньня нашых навукоўцаў. Ну, паспрабуйце яго абвергнуць, калі ён не мае рацыі!

    Дзіўную думку пачула я ад адной журналісткі: “Мне больш прыемна быць у сваяцтве з эўрапейскім народам, чым з нейкімі прышэльцамі з Усходу”. Не разумею я гэтага арыйскага снабізму. Няўжо сапраўды больш пачэсна быць родзічам жамойтаў і латышоў, чым, скажам, фінаў і эстонцаў?

    Не ведаю, ці можна назваць гэта хобі, але з часу публікацыі ў “ЛіМе” артыкула Ласкова “Племя пяці родаў” я стала гарачай прыхільніцай яго тэорыі і пачала па магчымасьці дапамагаць яму: прапагандую яго ідэі, адсылаю да яго ў Якуцк патрэбную літаратуру, выконваю яго даручэньні (нават чытала яго даклад на навуковай канфэрэнцыі ў Маладзечне), адным словам, адчуваю сябе “даверанай асобай” Ласкова ў Мінску.

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 23. 10 чэрвеня 1994. С. 7./

 

                                       СЬВЕТЛЫ  СЬЛЕД — БУДЗЕ  ВЕЧНА  ЖЫВЫМ

    “Я ўжо цалкам перакананы ў правільнасьці сваёй гіпотэзы. Тым і жыву сярод нягод апошняга часу. Ёсьць адчуваньне, што нездарма жыву”, — пісаў мне нядаўна Іван Антонавіч Ласкоў, які так рана і раптоўна пайшоў ад нас. Тым, хто ведаў яго, жыцьця радаснага, энэргічнага, цікаўнага да ўсяго на сьвеце, цяжка паверыць, што яго больш няма.

    Закінуты лёсам у Якуцію, Ласкоў даваў прыклад такога шчырага служэньня беларускай ідэі, якім мала хто можа пахваліцца і жывучы тут. Паэт, празаік, крытык, ён у апошнія гады найбольш часу і сіл аддаваў гістарычным досьледам. Яго гіпотэза аб фіна-ўгорскім паходжаньні летапіснай літвы — сапраўднае навуковае адкрыцьцё, плён арыгінальнага, нестандартнага мысьленьня.

    З дакладам на гэтую тэму Ласкоў сёлета павінен быў ехаць у Хэльсынкі, на міжнародны кангрэс фіна-ўгорскіх народаў. Не пасьпеў... Не пасьпеў ён закончыць два раманы і п’есу; сабраць у архівах КДБ зьвесткі пра ўсіх беларусаў — ахвяраў сталінскіх рэпрэсій у Якуціі. Але пасьпеў закончыць і перадаць у Беларусь, у выдавецтва “Мастацкая літаратура”, галоўную працу свайго жыцьця — кнігу пра летапісную літву.

    “Ласкоў рабіў вялікую справу, — лічыць Адам Мальдзіс. — Ён практычна адзін распрацоўваў фіна-ўгорскі пласт у стварэньні беларускага этнасу. Не хачу сказаць, што яго і высновы зьяўляюцца ісьцінай у апошняй інстанцыі (такога нельга сказаць ні аб адным дасьледчыку), але мне асабіста яго доказы здаюцца лягічнымі і пераканаўчымі”.

    У гіпотэзы Ласкова ёсьць і прыхільнікі, і праціўнікі. Аднак пакуль што аспрэчваньне яе ідзе толькі ў прыватных размовах. Няма ніводнай публікацыі, якая б гэту гіпотэзу абгрунтавана абвяргала. Ласкоў чакаў навуковай дыскусіі. Яна не адбылася. “У кожнага нашага вучонага — свая дзялянка”, — сумна жартаваў ён.

    Калі ўжо чалавек абараніў дысэртацыю, што Волма ці Арэса — балцкія назвы, ён будзе трымацца за сваё да канца. Хоць варта проста разгарнуць атляс Рэспублікі Комі, каб убачыць там і Волму, і Арэсу, і Зэльву, і Немын, і шмат чаго яшчэ. А сьледам за філёлягамі ідуць і археолягі. Раз Волма — назва балцкая, значыць, і культура, знойдзеная там, таксама балцкая. Кола замыкаецца.

    Разам з публікацыямі на Бацькаўшчыне артыкулы Ласкова часта зьяўляліся ў беларускай эмігранцкай прэсе. Вялікі яго артыкул зьмешчаны ў газэце “Вечерний Сыктывкар”. Засталася цікавая перапіска Ласкова з летувіскімі вучонымі.

    Адзін з гэтых вучоных пачаў перапіску жорстка: “Мне жаль, что вы, образованный человек, преследуете такие гнусные цели... Вы излагаете свою теорию, где только можно, с целью лишить нас нашей истории”. Ласкоў адказаў яму, што не пазбаўляе летувісаў гісторыі, а дапамагае ўзнавіць яе ў сапраўдным выглядзе, а скажэньне гісторыі ніводнаму народу не прыносіла карысьці. Нарэшце яны неяк паразумеліся, і летувіскі вучоны прызнаўся Ласкову, што ён таксама знайшоў шмат фіна-ўгорскіх сьлядоў на тэрыторыі Летувы, але яго нідзе ў Летуве не друкуюць. Нібыта няма тых сьлядоў — і ўсё! Мне здаецца, што і на Беларусь летувісы хочуць распаўсюдзіць гэты прынцып — не было фіна-ўграў, былі толькі балты. Колькі прац нашых навукоўцаў-“балтафілаў” канчаюцца шчырай падзякай вільнюскім калегам, што прадаставілі ім патрэбныя матэрыялы. Тым больш прыемная прыхільнасьць да Ласкова такіх выдатных вучоных, як Адам Мальдзіс і Мікола Ермаловіч. “Ласкоў знайшоў залатую жылу, хай распрацоўвае яе далей, — не раз пры сустрэчах са мной гаварыў Ермаловіч. — Напішыце, каб хутчэй вяртаўся ў Беларусь. Такія людзі патрэбны тут”. Вярнуцца ў Беларусь — гэта была запаветная мара Івана Антонавіча. Але як? Тут не абяцалі яму ні працы, ні кватэры. Напэўна, былі праблемы сямейнага пляна: жонка — якуцкая пісьменьніца, у Якуцку нарадзіліся і вырасьлі дзеці. Дадаліся і непераадольныя фінансавыя цяжкасьці. “Прашу прабачэньня за доўгае маўчаньне, — пісаў мне Ласкоў. — Я са студзеня беспрацоўны, а беспрацоўны, аказваецца, мае значна меней часу, чым той, хто працуе. Хапаесься за тое і за сёе. Чытаю амаль што задарма лекцыі ў мясцовым унівэрсытэце па расейскай літаратуры пачатку XX стагодзьдзя: Блёк, Бунін, Гумілёў, Ахматава, Пастарнак і г. д. Пішу штотыдзень для газэты...”

    Пісаў ён літаратурныя агляды, прынцыповыя і вострыя, нажываючы сабе ворагаў у мясцовым пісьменьніцкім асяродзьдзі.

    Вось так, занадта напружана, прайшлі апошнія чатыры гады жыцьця Ласкова. Гавару — чатыры гады, бо столькі доўжылася маё з ім знаёмства. Пачалося яно з перапіскі (ліставаньня, як гаварыў Ласкоў) па праблемах яго артыкула “Племя пяці родаў». Потым мы некалькі разоў бачыліся ў час яго апошняга прыезду ў Мінск увосень 1991 года. Я ўспрымала гэтае знаёмства як падарунак лёсу. У наш час, калі найчасьцей сутыкаесься з раўнадушнасьцю, цынізмам, мэркантыльнасьці, радасна сустрэць чалавека адукаванага, цікаўнага, самаахвярна і бескарысьліва адданага сваёй справе.

    У Ласкова быў своеасаблівы розум, востры і абсалютна непадуладны штампам і догмам. Яму не заміналі агульнапрынятыя меркаваньні, ён заўсёды думаў сам. Так, уласна, і адбылося з летапіснай літвой. Каму магла прыйсьці ў галаву думка, што літва можа быць небалцкім народам? Сама назва вымушала да такой высновы. Але ж назва той, нашай літвы — адно, а назва Літвы сучаснай не гістарычная, яна ўзятая самімі летувісамі. Зрэшты, пра ўсё гэта было шмат публікацый Ласкова ў “ЛіМе” і ў “Полымі”. Хутка, спадзяюся, мы ўбачым і яго кнігу. Сёньня мне хочацца сказаць аб іншых знаходках Ласкова, якія ён не публікаваў, бо лічыў нераспрацаванымі, недастаткова даказанымі. Зноў жа, не выдаю іх за ісьціну ў апошняй інстанцыі, хай гэта будуць проста тэмы для роздуму.

 

 

    Вельмі цікавіла Ласкова паходжаньне славян. “Славянская гісторыя зусім не высьветленая, нават у межах дзьвюх тысяч год, — пісаў ён. — Невядома, адкуль яны ўзяліся: ці аднекуль прыйшлі, ці жылі на сваіх сёньняшніх тэрыторыях спрадвечна. Прычым на гэты конт няма і паданьняў. Нібы такой прорве народаў адбіла памяць. Гэта можа тлумачыцца зьменай мовы.

    Сёньня славянскія народы ў агуле перавышаюць любую моўную эўрапейскую групу. А ў рымскія часы пра іх, лічы, і не чуваць было — так, ускосныя згадкі. Гэта значыць, што іх было зусім мала. Чым жа вытлумачыць іх такі хуткі рост? Незвычайнай пладавітасьцю? Вядома ж, такое тлумачэньне было б лухтой. Славяне павялічваліся колькасна аж да II тысячагодзьдзя н. э. (а рускія — і надалей) дзякуючы пераходу на славянскія мовы фіна-ўграў, абарыгенаў вялізных прастораў.

    Славяне здаюцца ў параўнаньні з раманскімі і германскімі народамі нейкімі зусім маладымі, яны нібыта адсталі ад гістарычнага разьвіцьця Эўропы аж на тысячу год, жывучы на адзінай з тымі тэрыторыі і практычна ў такіх самых умовах. І гэта, мусібыць, зьвязана са зьменаю мовы, працэсамі перамешваньня чалавечых масаў”.

    Я напісала Ласкову: а ці не магло так быць, што ў час зьмены моў славянскія і фіна-ўгорскія словы ўжываліся паралельна? Напрыклад, такія нелягічныя словазлучэньні ў славянскім фальклёры, як гусі-лебедзі ці сарока-варона, маглі раней гучаць як юсі-лебедзі, рака-варона (на мове комі юсь — лебедзь, рака — варона). Гэтая мая здагадка вельмі спадабалася Ласкову.

    Неяк Іван Антонавіч з радасьцю паведаміў: “Я, здаецца, адкрыў сакрэт слова суніцы. Па комі-зыранску сунис — прадзіва, нітка. А суніцы ж размнажаюцца вусамі, цягнуцца па зямлі, як нітка”. З той пары, зьбіраючы суніцы, заўсёды ўспамінаю Ласкова, яго нітачкі, працягнутыя ў сёньняшні дзень з далёкага-далёкага мінулага.

    Усе мы ведаем, што славяне ў Ноўгарадзе не змаглі кіраваць самі і запрасілі варагаў (скандынаваў) з-за мора. А вось Ласкоў лічыць, што тое мора было хутчэй за ўсё Чудзкім возерам, што варагамі маглі называць людзей з глухіх лясоў (у мове комі вöр і яг — сынонімы слова лес; спараныя, яны ўзмацняюць сэнс), што слова русь занадта нагадвае весь, чудь, водь, каб быць заморскім.

    “Мае думкі апошнім часам сталі круціцца вакол варагаў, русі і г. д. Пра русь у пачатковым летапісе сказана так: «Те варяги назывались русью подобно тому, как другие называются шведы, а иные норманны и англы, а. еще иные готландцы, — вот так и эти прозывались». Выходзіць, што русь — не нарманы, не швэды, не англічане, не гатландцы. Дык адкуль тады ўзялася вэрсія, што русь — скандынавы?

    Далей — глядзіце, хто іх запрашаў: «Сказали руси чудь, славяне, кривичи и весь: Земля наша велика и обильна, а порядка в ней нет. Приходите княжить и владеть нами»...

    Зьвярніце ўвагу, што ў сьпісе плямёнаў, якія прасілі русь “валодаць намі”, на першым месцы стаіць чудзь, хаця цэнтрам дзяржавы стаў Ноўгарад. Гэта яўна паказвае, што чудзі было больш, чым славян... Што ж да этнічнай прыналежнасьці русі, да яе моўнага гнязда, то прыпыняе такі вядомы факт, на які чамусьці ніхто не зьвяртае ўвагі. Цытую: «И сел Олег, княжа, в Киеве, и сказал Олег: да будет матерью городам русским». Чаму не бацькам? Гэта сьведчыць, што ў мове русі не было катэгорыі граматычнага роду... Ва ўсіх фіна-ўгорскіх мовах катэгорыі роду няма. Адной з тых моў і быў носьбітам Алег. Якой менавіта? Тут яшчэ трэба капаць... Ваша назіраньне, што нарманы, калі б гэта былі яны, прыйшлі б ужо хрышчонымі, вельмі каштоўнае. Паглядзіце: яшчэ і напрыканцы X стагодзьдзя Уладзімір выбіраў паміж праваслаўем, каталіцызмам, юдаізмам і магаметанствам. Калі б русь прыйшла са Скандынавіі, дык, мусібыць, захавала б памяць пра даўняе хрышчэньне ў каталіцызм, і пытаньня б увогуле не было. А Уладзімір пра гэта не памятае. «Идите, откуда пришли, — гаворыць ён пасланцам папы, — ибо и отцы наши не приняли этого». Якія ж тут скандынавы?”

    Вельмі прыгожае тлумачэньне імя Ігар прапануе Ласкоў — ад югöр, што азначае прамень, сьвятло, зара.

    Кожнага ліста ад Івана Антонавіча я чакала з нецярплівасьцю, нібы гэта быў працяг цікавага прыгодніцкага рамана. Толькі дзеяньне ў тым рамане ішло не наперад, а назад, у далёкую дагістарычную пару.

    “Я ўзяўся за высьвятленьне пытаньня, ці сапраўды паміж эўрапейскімі мовамі маецца генэтычная сувязь, ці сапраўды яны паходзяць ад нейкай адной. А можа, агульны пласт іх лексыкі тлумачыцца ўзаемадзеяньнем носьбітаў гэтых моў? Мэтадалёгія мая такая. Вылучаю “ядро мовы”, г. зн. такія словы, якія павінны былі б у кожнай мове існаваць спаконвечна: назвы найболей важных акаляючых зьяў (сонца, зямля, неба, вецер, агонь і г. д.), частак цела (галава, вочы, нос, рот, рукі, ногі), найважнейшыя дзеясловы (сядзець, стаяць, хадзіць, есьці, спаць), найважнейшыя якасьці (вялікі, малы, высокі, нізкі, шырокі, вузкі). Выбраўшы да 150 такіх слоў, хачу выпісаць іх з усіх эўрапейскіх моўных груп: славянскія, лацінскія, грэцкія, нямецкія, летувіскія, а потым параўнаць. Ці ж няясна, што калі ўсе гэтыя мовы паходзяць ад адной, то ядро іх павінна. супадаць? А ўжо першыя назіраньні паказваюць, што такіх выпадкаў, каб слова з ядра мелася ва ўсіх гэтых мовах, выключна мала. Напрыклад, неба па-летувіску дангус, а на лаціне — цэлум, у грэцкай — уранос, па-нямецку — хіммэль. Ці можна сказаць, што яны паходзяць ад аднаго слова? Вядома ж, не. А неба ж заўсёды было над галавой у людзей. Значыць, каб мовы разьвіваліся так, як лічыцца, слова неба не магло б зьнікнуць і замяніцца іншым. Адсюль і бачна, што ўяўленьне наша няправільнае. Як бачыце, я іду ў такім кірунку, за які мяне пастараюцца зьесьці без солі”.

    І вось апошняе пісьмо, ад 12 чэрвеня (памер Ласкоў 28 чэрвеня ад інсульту).

    “Калі я пішу, што паміж групамі індаеўрапейскай сям’і моў няма генэтычнай роднасьнасьці, я маю на ўвазе, што нельга лічыць, быццам яны паходзяць ад аднаго кораня, аднае агульнай прамовы. Гісторыя гэтай сям’і, на мой погляд, зусім не такая. Яна зьвязаная з распаўсюджаньнем лексыкі і граматычных асаблівасьцяў на індаэўрапейскай прасторы, г. зн. той прасторы, якую сёньня займаюць індаэўрапейскія мовы. Распаўсюджаньне ж гэтае зьвязанае з рухам людзей, перамешваньнем розных плямёнаў.

    Перамешваньне было ў першую чаргу зьвязанае з рабаўніцкімі войнамі, захопам, продажам і перапродажам рабоў. Спачатку пэрсы зганялі ў свае гаспадаркі людзей з Сярэдняй Азіі і Паўднёвай Эўропы, потым тое ж самае рабілі грэкі, пасьля гэтых — рымляне. Вялікія масы носьбітаў розных моў пры гэтым перамяшчаліся з канца ў канец ад Індыі да Іспаніі. Зразумела, што пры гэтым перамешваліся і мовы.

    Вядома, якая процьма грэцкіх слоў у лаціне. Процьма грэцкіх і лацінскіх слоў у германскіх, балцкіх, славянскіх мовах. А нам думаецца, што гэтыя словы гавораць пра агульнае паходжаньне. Не! Індызмы, іранізмы ў германскіх, балцкіх, славянскіх мовах тлумачацца тым, што ў германскія, славянскія, балцкія народы ўліліся рабы, што бясконца ўцякалі з Рымскай імпэрыі. Я думаю нават, што:

    1) Германскія народы ўяўляюць з сябе кельтаў, што зьліліся з гэтымі ўцёклымі рабамі;

    2) Балтыйскія народы ўтварыліся ад зьліцьця з такімі рабамі жыхароў Паноніі (дака-фракійскія плямёны);

    3) Славяне ўтварыліся ад зьліцьця ўцёклых рабоў інда-іранскага паходжаньня з пермскімі плямёнамі.

    Пермскія плямёны жылі ў басэйне Дуная. Тут іх бясконца ваявалі рымляне. Пры гэтым у рабства захоплівалася шмат мужчын. Шмат мужчын і гінула ў сутычках. Месца гэтых мужчын займалі ўцёклыя рабы, што прыбіваліся да плямёнаў... Гэтыя мужчыны займалі галоўнае месца ў плямёнах, рабіліся вядучай сілай, вызначалі твар плямёнаў, у тым ліку агульныя рысы мовы. Рабскае паходжаньне славян падкрэсьліваецца іх назвай: на лаціне склав — раб. Першыя славяне зваліся склавінамі.

    Зразумела, што ўцёклыя рабы былі актыўным элемэнтам. Да таго яны палалі нянавісьцю да Рыма. Ведалі яны і пра багацьці Рыма. Менавіта таму былыя рабы — германцы — і зьнішчылі Рым.

    Славяне ж склаліся пазьней германцаў. Таму ў разбурэньні Рыма яны ўдзелу не бралі. Склаўшыся як племя, выпрацаваўшы мову, яны ў далейшым распаўсюдзілі гэтую мову на мноства пермскіх, фіна-ўгорскіх плямёнаў.

    Больш падрабязна пасьля”...

    Як горка, што гэтага пасьля не будзе!

    Паколькі сярод нашых продкаў былі і фіна-ўгры, давайце падзелім іх веру ў тое, што душы нябожчыкаў робяцца зоркамі і адлятаюць у Млечны Шлях. Хай у Млечным Шляху зорка Ласкова зойме сваё месца, адкуль заўжды будзе бачна любая яго сэрцу Беларусь.

    Сьвятлана Клімковіч

    Фота М. Кенькі

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 38. 23 верасьня 1994. С. 13./

 

                                                        З  ЛІСТОЎ  ІВАНА ЛАСКОВА

    Закінуты лёсам у Якуцію, Ласкоў даваў прыклад такога шчырага служэньня беларускай ідэі, якім мала хто можа пахваліцца і жывучы тут. Паэт, празаік, крытык, ён у апошнія гады найбольш часу і сіл аддаваў гістарычным досьледам. Яго гіпотэза аб фіна-угорскім паходжаньні летапіснай літвы — сапраўднае навуковае адкрыцьцё, плён арыгінальнага, нестандартнага мысьленьня.

    З дакладам на гэтую тэму Ласкоў павінен быў ехаць у Хэльсынкі, на міжнародны кангрэс фіна-угорскіх народаў. Не пасьпеў... Не пасьпеў ён закончыць два раманы і п’есу; сабраць у архівах КДБ зьвесткі пра ўсіх беларусаў — ахвяраў сталінскіх рэпрэсій у Якуціі. Але пасьпеў закончыць і перадаць у Беларусь, у выдавецтва “Мастацкая літаратура”, галоўную працу свайго жыцьця — кнігу пра летапісную літву.

    “Ласкоў рабіў вялікую справу, — лічыць Адам Мальдзіс. — Ён практычна адзін распрацоўваў фіна-угорскі пласт у стварэньні беларускага этнасу. Не хачу сказаць, што яго высновы зьяўляюцца ісьцінай у апошняй інстанцыі (такога нельга сказаць ні аб адным дасьледчыку), але мне асабіста яго доказы здаюцца лягічнымі і пераканаўчымі”.

    У гіпотэзы Ласкова ёсьць і прыхільнікі, і праціўнікі. Аднак пакуль што аспрэчваньне яе ідзе толькі ў прыватных размовах. Няма ніводнай публікацыі, якая б гэтую гіпотэзу абгрунтавана абвяргала. Ласкоў чакаў навуковай дыскусіі. Яна не адбылася. “У кожнага нашага вучонага - свая дзялянка”, — сумна жартаваў ён.

    Тым больш прыемная прыхільнасьць да Ласкова такіх выдатных нашых вучоных, як Адам Мальдзіс і Мікола Ермаловіч. “Ласкоў знайшоў залатую жылу, хай распрацоўвае яе далей, — не раз пры сустрэчах са мной гаварыў Ермаловіч. — Напішыце, каб хутчэй вяртаўся ў Беларусь. Такія людзі патрэбны тут”.

    Вярнуцца ў Беларусь — гэта была запаветная мара Івана Антонавіча. Але як? Тут не абяцалі яму ні працы, ні кватэры. Напэўна, былі праблемы сямейнага пляну: жонка — якуцкая пісьменьніца, у Якуцку нарадзіліся і вырасьлі дзеці. Дадаліся і непераадольныя фінансавыя цяжкасьці. “Прашу прабачэньня за доўгае маўчаньне, — пісаў мне Ласкоў. — Я са студзеня   беспрацоўны, а беспрацоўны, аказваецца, мас значна меней часу, чым той, хто працуе. Хапаесься за тое і за сёе. Чытаю амаль што задарма лекцыі ў мясцовым унівэрсытэце па расейскай літаратуры пачатку XX стагодзьдзя: Блёк, Бунін, Гумілёў, Ахматава, Пастарнак і г. д. Пішу штотыдзень для газэты...”

    Пісаў ён літаратурныя агляды, прынцыповыя і вострыя, нажываючы сабе ворагаў у мясцовым пісьменьніцкім асяродзьдзі.

    Вось так, занадта напружана, прайшлі апошнія чатыры гады жыцьця Ласкова. Гавару — чатыры гады, бо столькі доўжылася маё знаёмства з Іванам Ласковым. Пачалося з перапіскі (ліставаньня, як гаварыў Ласкоў) па праблемах яго артыкула “Племя пяці родаў”. Потым мы некалькі разоў бачыліся ў час яго апошняга прыезду ў Мінск увосень 1991 года. Я ўспрымала гэтае знаёмства як падарунак лёсу. У наш час, калі найчасьцей сутыкаесься з раўнадушшам, цынізмам, мэркантыльнасьцю, радасна сустрэць чалавека адукаванага, цікаўнага, самаахвярнага і бескарысьліва адданага сваёй справе.

    У Ласкова быў своеасаблівы розум, востры і абсалютна непадуладны штампам і догмам. Яму не заміналі агульнапрынятыя меркаваньні, ён заўсёды думаў сам. Так, уласна, і адбылося з летапіснай літвой. Каму магла прыйсьці ў галаву думка, што літва можа быць не балцкім народам? Сама назва вымушала да такой высновы. Але ж назва той, нашай літвы - адно, а назва Літвы сучаснай не гістарычная, яна ўзятая самімі летувісамі. Зрэшты, пра ўсё гэта было шмат публікацый Ласкова ў “ЛіМе” і ў “Полымі”. Неўзабаве, спадзяюся, мы ўбачым і яго кнігу.

    Кожнага ліста ад Івана Антонавіча я чакала з нецярплівасьцю, нібы гэта быў працяг цікавага прыгодніцкага рамана. Толькі дзеяньне ў тым рамане ішло не наперад, а назад, у далёкую дагістарычную пару.

    І вось апошняе пісьмо, ад 12 чэрвеня (памер Ласкоў 28 чэрвеня ад інсульту), якое заканчваецца словамі:

    “Больш падрабязна пасьля...”

    Як горка, што гэтага пасьля не будзе!

    Сьвятлана Клімковіч

*

    “Мне вядома, што ёсьць не толькі прыхільнікі мае гіпотэзы, але і праціўнікі. Напрыклад, вядомы В. П. Грыцкевіч, не называючы майго прозьвішча, на ўстаноўчай канфэрэнцыі “Бацькаўшчыны” заклікаў даць адпрэчку такім, як я, шкодным дылетантам у гістарычнай навуцы. А за некалькі дзён да таго, калі я ў яго прысутнасьці стаў дзяліцца сваімі думкамі, сказаў, каб я “не вешаў лапшу на вушы”. Чуў я, што варожа да мае гіпотэзы ставіцца і В. Вячорка. Ён нібыта ведае летувіскую мову і запэўнівае, што ўсе княскія імёны з яе адшыфроўваюцца. Гэта няпраўда. Не ўдаючыся ў падрабязнасьці, укажу толькі на адну, але вельмі важную: нідзе ў летапісах княскія імёны ня маюць характэрнага канчатку -с. А гэта ж былі імёны князёў, у тым ліку вялікіх. Дык хто ж пасьмеў бы ператварыць імя Вітаўтас у Витовт, Жігімантас у Жигимонт? Ці, можа, мовы, на якой гаварылі нашы продкі, не дазваляла канчатку -с у імёнах? Дазваляла, і яшчэ як. І сёньня маем імёны Тарас, Панас, Пратас, дык чаму Альгірдас ператварыўся ў Ольгерд? Ясна, што такіх ператварэньняў не было”.

    15 студзеня 1991 г.

    “Я ўжо не першы раз чую закід, што, маўляў, трэба маю гіпотэзу правяраць археалёгіяй, як раіць Мальдзіс. Але рэч у тым, што археалягічныя здабыткі не маюць нацыянальнага кляйма. Асабліва гэта датычыць найболей старажытных пластоў. Вядомы тапаніміст У. Ніканаў прыводзіць у адным сваім артыкуле выказваньне археоляга Монгайта: “Археологи, открыв ту или иную культуру, далеко не всегда могут связать ее с каким-либо народом, известным по ранним письменным источникам или современным. Очень редко мы можем определить название того племени, которое нам стало известным по археологическим признакам... Археологи должны очень осторожно делать заключение об этнической принадлежности той или иной «культуры», так как важнейшим признаком племени, народа является язык, на котором он говорил”. На жаль, апошнім часам археолягі не карыстаюцца гэтай парадай-папярэджаньнем. Усё, што знойдзена імі на тэрыторыі Беларусі, адносяць або да балцкага, або да славянскага, не даўшы сабе працы супаставіць знойдзены матэрыял са здабыткамі іншых мясьцін”.

    8 лютага 1991 г.

    “Гэтымі днямі я шмат працую са сьледчымі справамі КДБ. карыстаюся ласкай раней недаступных дзядзькоў. Хачу напісаць для беларускага друку пра рэпрэсаваных у Якуціі землякоў. Але хутка мяне з КДБ выпруць, бо чалавек, які мне дапамагае, ідзе на пэнсію. Тады я буду працаваць над заключным разьдзелам кнігі пра беларускую фіна-вугорыю, разьдзелам пра імёны літоўскіх князёў. Буду разглядаць тры вэрсіі: 1) ці летувіскія гэта імёны; 2) ці славянскія; 3) ці пермскія. Вы вельмі слушна напісалі ў апошнім лісьце, што “будынку” М. I. Ермаловіча нестае менавіта разуменьня, што літва не была балтыйскай, а мая гіпотэза гэты будынак давяршае. Я пісаў яму пра гэта яшчэ ў 1989 годзе, пасьля таго. як ён даслаў мне сюды кароткі водгук на “Племя пяці родаў”. І ведаеце, ён адразу зразумеў. што мая гіпотэза робіць яго сыстэму неабвержнай, і блаславіў мяне на пошук. Але пакуль гэты пошук не скончаны. дакладней, вынікі не надрукаваныя, ён не можа на іх спасылацца і таму працягвае выкладаць балцкую вэрсію літвы, але гэтай вэрсіі сам супярэчыць, называючы Гэдымінавічаў славянамі. “Славянскасьць” літоўскіх імёнаў ідзе ў яго ад дарэвалюцыйнай (1885 ) працы нейкага Юргевіча, дзе той даводзіць, нібыта Вітаўт - скажонае Віктар, Альгерд - Аляксандр, Мінгайла - Міхайла і г. д. Менавіта адсюль і ідзе сьцьвярджэньне Ермаловіча, што “аніводнае імя так званых літоўскіх князёў не адшыфроўваецца з летувіскай мовы”, якое і штурхнула мяне ў вір пошукаў. Добра яшчэ, што гэта сапраўды так, бо праца Юргевіча зусім ненавуковая, тэндэнцыйна-вялікадзяржаўная. Ну а што да Ермаловіча, то Вы разумееце, што калі Вітаўт - Віктар. то чаму Даліл - не Давід?!”

    1 мая 1991 г.

    “Мы ж павінны мець на ўвазе такі важны факт: у Беларусі невядомыя творы тыпу “Слова аб паходзе Ігаравым” у дачыненьні да XI-XIV стст., г. зн. напісаных у мясцовай славянскай мове. Што мы маем? Толькі творы Кірылы Тураўскага,  напісаныя па царкоўнаславянску, г. зн. на мове, прынесенай разам з пісьменнасьцю. Кірыла - гэта XII стагодзьдзе. І надалей доўга яшчэ пісьмовыя помнікі Беларусі пісаліся на царкоўнаславянскай мове. А чаму ж не трапляла на старонкі кнігі жывая народная мова? Ці не таму, што яна не была славянскай і таму не магла мець пісьменнасьці? І вядомыя першыя імёны - Рогвольд, Рогнедь яўна не славянскія... А ў той сама час назвы плямёнаў: крывічы, радзімічы, дрыгавічы - паводле формы (ічы) славянскія. Значыцца,. славяне былі, дый без іх не было б славянскай мовы. Беларусь не стала б славянскай. Але колькі іх, славянаў, было?

    Я так думаю. Тое, што вышэй было сказана пра яцьвягаў, можна распаўсюдзіць на ўсю Беларусь. Гэта значыцца, да зьяўленьня славянаў тут жылі вельмі перамешана шматлікія і ў той сама час невялікія колькасна плямёны, якія не мелі агульнай мовы. Зразумела, яны неяк сумаўляліся, але не так, як аднамоўцы. Потым прыйшлі славяне, некалькі плямёнаў (згодна з Ермаловічам, ледзь не з дзесятак). Яны гаварылі на блізкіх, зразумелых для ўсіх гэтых плямёнаў мовах. А фіна-вугры - на мовах вельмі розных, ніводная з якіх агульнай быць не магла. Таму агульнай для ўсіх плямёнаў, як славянскіх, так і неславянскіх (а славяне расьсяліліся на вольных мясьцінах пасярод фіна-вуграў) сталі славянскія гаворкі. А фіна-вугры сталі пераходзіць на іх, як болей зручныя ў зносінах паміж плямёнамі. Гэты працэс паскорыла зьяўленьне пісьмовай, царкоўнаславянскай мовы. Вялікую ролю ў славянізацыі адыграла і царква. дзе на царкоўнаславянскай мове ішла богаслужба кожны дзень. Там жа, дзе хрысьціянізацыя адразу не ўдалася, як на землях літвы, фіна-вугорскія гаворкі захоўваліся дастаткова доўга.

    Вядома, што літва хрысьцілася ў каталіцызм, г. зн. можна было чакаць. што літва спольшчыцца. Але каталіцкі касьцёл працаваў на лаціне. Каталіцкія ксяндзы большай часткай былі, відавочна, палякамі або выхоўваліся ў польскай мове і традыцыях. Па-за касьцёлам яны гаварылі па-польску. Таму з цягам часу ў мове каталіцкага насельніцтва сталі ўжывацца польскія словы, а шляхта і наогул паланізавалася. Але большае значэньне для літвы мела цеснае, шматстагодняе суседзтва з праваслаўным насельніцтвам, якое ўжо цалкам славянізавалася, перайшоўшы на моўны канглямэрат з крывіцкіх, радзіміцкіх, дрыгавіцкіх гаворак ды царкоўнаславянскай мовы”.

    1 траўня 1991 г.

    “Шчыры дзякуй Вам за выразку з “Народнай газеты”, а таксама за ўсе папярэднія лісты, на якія я не пасьпеў адказаць. Праўду кажучы, мяне вельмі зьдзівіла, што маю такіх прыхільнікаў, як аўтар артыкула “Які знак твой?” В. Кошалеў (лекар тэрапэўт!). Я ж яшчэ не надрукаваў кнігу. Але, мабыць, на людзей дзейнічаюць не столькі мае доказы, колькі немагчымасьць паверыць, што летувісы сапраўды маглі падпарадкаваць Беларусь. стварыць такую вялізную дзяржаву і пры гэтым не ўжывалі ўласнай мовы ў дзяржаўных актах, а пісьмовасьць атрымалі толькі ў XVI стагодзьдзі, дзякуючы Рэфармацыі. Мая здагадка ўсё ставіць на месца, таму так лёгка ўспрымаецца.

    “Полымя” з маім артыкулам я яшчэ не бачыў і не ведаю, у якім нумары ён зьмешчаны. Але я выпісваю “Полымя”, так што хутка атрымаю.

    Мая кніга ў чарнавіку скончаная. Атрымалася 700 старонак. Цяпер усё гэта трэба перачытваць, рэдагаваць і перадрукоўваць. Працы на паўгода. Але буду выконваць яе са спакойнай душою, бо, здаецца, знайшоў выдаўца. Тут у нас, у Якуцку, гасьцяваў ансамбаль “Рунь” (БТІ), а прывёз яго лідэр “Бацькаўшчыны”Я. Лецка. Дык вось, не ведаючы, што ён выдавецкі работнік, я разгарнуў перад ім свае пошукі і вельмі зацікавіў. А калі паказаў толькі што дасланую з Сыктыўкара газэту з фотаздымкам комі жанчын у нацыянальных строях, ён ажно ўзрушыўся, усклікнуўшы: “Дык гэта ж нашы жанчыны!”. І сапраўды, касьцюмы ў іх, апрача галаўных убораў. - літаральна беларускія, з андаракамі, а на андараках - нашы ўзоры... На жаль, здымак чорна-белы. Але, здаецца, тыя ўзоры - чырвоныя, на белым полі. Дарэчы, і ў мардвы ўлюбёныя колеры - белы і чырвоны.

    Адным словам, Лецка прымусіў мяне напісаць заяўку ў “Мастацкую літаратуру”.

    2 кастрычніка 1991 г.

    “Нарэшце магу Вам надзякаваць за “Старонкі гісторыі Беларусі”. Атрымаў я гэтую кнігу ад Вас прыблізна з месяц таму, але напісаць не было часу. Пісаў два важныя артыкулы, а таксама два доўгія лісты сваім летувісам. “Лісты” - гэта толькі так называецца, на справе ж таксама артыкулы. Я апошнім часам нарваўся на тое, на што і не спадзяваўся. Аказалася, мой прагноз, што летувіская мова магла зазнаць не меншы пермскі ўплыў, чым беларуская, апраўдваецца. Знайшоў болей за 100 летувіскіх слоў пермскага паходжаньня. А карыстаўся слоўнікам літаратурнай мовы. Калі ж узяцца за паўднёва-усходнія летувіскія дыялекты. дык, думаю. малюнак будзе яшчэ болей выразны. Гэтыя знаходкі, можна сказаць, ставяць кропку ў пытаньні, ці была летапісная літва пермскім племем. Таму я пошук (дастаткова складаны, бо я ж не ведаю летувіскай мовы) працягваю і імкнуся знайсьці ўсе летувіскія пярмізмы, якія толькі змагу”.

    3 жніўня 1992 г.

    “Вы, мабыць, надумалі, што я здрадзіў фіна-вугорскай ідэі, выводжу цяпер літву ад румынаў. Паверце, усё, што было, застаецца. Толькі шлях літвы мяняецца. Ранеіі я думаў(усьлед за фіназнаўцамі), што крыніцай распаўсюджваньня пярмянаў зьяўляецца Прыўральле. Новыя дадзеныя паказваюць, што такой крыніцай... быў басэйн Дунаю. Якія дадзеныя - я пісаў Вам у верасьні, цяпер жа не буду, каб Вам цікавей было чытаць працяг “Дагістарычных блуканьняў”.

    19 сьнежня 1992 г.

    “Прашу прабачыць за доўгае маўчаньне. Я практычна нікому не пісаў апошнія месяцы. Так атрымліваецца. Я са студзеня беспрацоўны, а беспрацоўны, аказваецца, мае значна меней часу, чым той, хто працуе. Хапаесься за тое і за сёе. Чытаю амаль што задарма лекцыі ў мясцовым унівэрсытэце па расейскай літаратуры пачатку XX стагодзьдзя: Блёк, Бунін, Гумілёў, Ахматава, Пастарнак і г.д. Пішу штотыдзень для штотыднёвай газэты. Плоцяць яны па ранейшых мерках астранамічна - 20 руб. за газэтны радок (23 знакі), амаль па рублю за літару. 3 траўня за актыўнасьць стаўку маю павысілі да 25 руб. за радок, г.зн. ужо больш за рубель літара. Каб выходзіла газэта штодзень. то, можа, і разбагацеў бы. А так усё роўна атрымліваецца сьціпла.

    Ды ўсё гэта дробязі. Галоўнае - я ўсё ж такі скончыў першую кнігу. “Летапісная літва: сваяцтва і лёс”. Засталося толькі перадрукаваць”.

    15 траўня 1991 г.

    “Я агледзеў, чаго не чакаў і пра што зусім не думаў, калі рабіў першыя крокі: па першае, да 150 комі-лацінскіх і удмурцка-лацінскіх лексычных супадзеньняў, па-другое, каля 70 пермска-старажытна-грэцкіх, па-трэцяе, каля 70 пермска-румынскіх, па-чацьвёртае, каля 40 пермска-нямецкіх; маецца і жменька пермска-альбанскіх. Гэтыя супадзеньні неабвержна гавораць, што ў часы Рымскай імпэрыі старажытныя пярмяне жылі ў басэйне Дунаю. Адсюль яны, мяркуючы па гідронімах (дарэчы, у басэйне Дунаю больш за 30 вядомых гідронімаў - пермскія), пайшлі на поўнач і паўночны ўсход: Польшча, Беларусь, Падмаскоўе, басэйн Дона - паўсюдна яны заставаліся і зьліваліся з іншымі плямёнамі. страчваючы мову, якая захавалася толькі на сучасных пермскіх тэрыторыях. Тут яны, будучы самі эўрапэоідамі (бо рымскія аўтары нічога не гавораць пра наяўнасьць мангалоідаў на межах імпэрыі), зьліліся з мясцовымі мангалоідамі накшталт ненцаў, хантаў, мансі, у выніку чаго ўтварыўся ўральскі расавы тып”.

    15 траўня 1993 г.

    “Я ўжо цалкам перакананы ў правільнасьці свае гіпотэзы. Тым і жыву пасярод нягод апошняга часу. Есьць адчуваньне, што нездарма жыву.

    Днямі на Лене адбудзецца крыгаход, зноў вазьмуся за карасёў. Цяпер ужо не столькі для забавы, колькі для эканоміі сродкаў (у крамах мінтай каштуе 527 р. кг.)”.

    15 траўня 1993 г.

    “Галоўнае ж, я нарэшце скончыў перадрук “Летапіснай літвы” і нават склаў для яе паказальнікі (на жаль, не ўсе, якія патрабуюцца для навуковай кнігі). Рукапіс пасылаю Лецку з Алесем Баркоўскім, у якога якраз скончылася навігацыя. Лецка, спадзяюся, па-ранейшаму працуе ў “Мастацкай літаратуры” і па-ранейшаму зацікаўлены ў выданьні гэтай кнігі. Зразумела, я хацеў бы, каб Вы прачыталі рукапіс, але Алесю я даю заданьне без вялікай затрымкі аддаць яго Лецку. Можа, папросіце ў Лецкі на рэцэнзаваньне? Каму-небудзь жа будуць даваць, можа. і не аднаму рэцэнзэнту. Не падумайце, што мною кіруе жаданьне, каб рукапіс трапіў да свайго чалавека, я амаль перакананы, што ў “Летапіснай літвы” праціўнікаў у Беларусі не знойдзецца. Хай нават чалавек спавядае і іншыя погляды, пазнаёміўшыся з матэрыялам, сабраным мною, хочаш не хочаш мусіць прызнаць, што гэты матэрыял трэба ўводзіць у навуковы ўжытак”.

    1 лістапада 1993 г.

    “Мабыць, Алесь Баркоўскі перадаў Вам мой ліст? Ён вылецеў з Якуцка 4 лістапада. узяўшы рукапіс мае кнігі. Зьвестак ад яго пакуль не маю. Затое адзін чалавек мне напісаў. што Алесь па радыё на ўсю Беларусь распавядаў, як мне тут блага жывецца. Не ведаю, ці варта было. Не люблю скардзіцца. бо ці нам, хто перажыў пасьляваенны час, падаць у роспач? Дарэчы, справы мае палепшыліся. Знайшоў месца ў дзіцячым часопісе. Рэдактар - мой даўні знаёмы, у нас з ім поўнае разуменьне. Заробак у месяц 150 тысяч. Яшчэ атрымліваю ва унівэрсытэце 50 тысяч. Праўда. сёньняшняя тысяча - як ранейшы рубель. Ну, то на 200 рублёў можна было жыць. Паціху вылезем з ямы. Тым болей, у адрозьненьне ад Вас, даўгоў у мяне няма (не люблю пазычаць).

    Вось толькі зусім не стала часу на творчую працу. Трэба рыхтаваць другую частку беларускай пермшчыны, а мяча калі. Бачыце, я ўзяўся за высьвятленьне пытаньня, ці сапраўды паміж індаэўрапейскімі мовамі маецца генэтычная сувязь, ці сапраўды яны паходзяць ад нейкай адной? А можа, агульны пласт іх лексыкі тлумачыцца ўзаемадзеяньнем носьбітаў гэтых мовай? Мэтадалёгія мая такая. Вылучаю “ядро мовы”, г. зн. такія словы, якія павінны былі б у кожнай мове існаваць спаконвечна: назвы найболей важных акаляючых зьяваў (сонца, зямля, неба, вецер, агонь і г. д.), частак цела (галава. вочы. нос, рот, рукі, ногі. і г. д.), найважнейшыя дзеясловы (сядзець, стаяць, хадзіць, есьці, спаць і г. д.), найважнейшыя якасьці (вялікі, малы, высокі, нізкі, шырокі, вузкі і г. д.). Выбраўшы да 150 такіх словаў, хачу выпісаць іх з усіх эўрапейскіх моўных групаў: славянскія, лацінскія, грэцкія. нямецкія. летувіскія, а потым параўнаць. Ці ж няясна, што калі ўсе гэтыя мовы паходзяць ад адной, то ядро іх павінна супадаць? А ўжо першыя назіраньні паказваюць, што такіх выпадкаў, каб слова з ядра мелася ва ўсіх гэтых мовах, выключна мала”.

    15 сьнежня 1993 г.

    “Што ж далей? Крыху адпачну і - за другую частку свайго дасьледаваньня, назву якой яшчэ не прыдумаў (“Нашы пермскія карані”? Або штось зусім іншае?). Яна фактычна ўжо ёсьць, але яе трэба перапісваць. Тут будуць разьдзелы на гідраніміі Беларусі. беларускіх прозьвішчах, этымалёгіі беларускай мовы, нарэшце, аб назьве Беларусь. А спадарожна - філязофія дагістарычнага мінулага людзей, этнасаў і моваў. Нейкую ж трэцюю, спэцыяльную частку па гісторыі славянства наўрад ці варта пісаць, тое, што маю, укладу ў другую. А то жыцьця на ўсё гэта не хопіць. А я ўсё ж пісьменьнік, павінен скончыць хоць бы два пачатыя раманы.

    Вось такія клопаты. Што ж датычыць штодзённага, то ў ім мала цікавага. Каб карміць сям’ю, даводзіцца займацца рознай лухтой. Кажучы напышліва, змагацца за існаваньне. Такі стан Вам добра вядомы, як я разумею. Час ад часу згадваю студэнцкія гады — дапамагае. Я не аптыміст у дачыненьні да Расеі і шчасьлівай будучыні ёй не прадказваю. 3-4 кастрычніка - гэта толькі пачатак, бо ў эканоміцы ніякага пробліску, аніякага зруху да лепшага. Што ж да Беларусі, то тут я аптыміст, бо чым горш для Расеі, тым болей шанцаў для Беларусі вырвацца з імпэрскага пекла. Тым, па шчырасьці. і жыву”.

    1 лістапада 1903 г.

    /Крыніца 22. № 7. Мінск. 1996. С. 14-25./

 

                                                      РАДЗІМА  Ў  КОЖНАГА  АДНА

        Дай часу, сьмерць! Спыні сваю касу,

        Я не прашу ў цябе яго занадта,

        Каб зноў сваю засеяць паласу —

        Хачу убраць да кожнага зярнятка...

        Дай абысьці загон з кутка ў куток,

        Каб незаўважаным на голай пожні

        Ніводны не застаўся каласок —

        Хаця я знаю, з зернем і не кожны.

    Так пісаў Іван Ласкоў, нібы прадчуваючы свой заўчасны канец. Сталыя чытачы “ЛіМа” добра ведаюць імя Ласкова, бо ён часта выступаў на старонках газэты з яркімі, арыгінальнымі, можна сказаць сэнсацыйнымі артыкуламі па гісторыі старажытнай Беларусі. Нагадаю хаця б яго артыкул “Племя пяці родаў” (18. 08. 89), які выклікаў такую гарачую цікавасьць у чытачоў.

    Яму было толькі 53 гады. Дыягназ — інсульт. А як там што было, хто ведае? Ён памёр адзін, раптоўна, на лецішчы пад Якуцкам.

    Можа, занадта многа працаваў? Меў зашмат непрыемнасьцей?

    У Якуцк Ласкоў трапіў у 1971 годзе, пасьля сканчэньня хімічнага факультэта БДУ, а потым маскоўскага Літаратурнага інстытута. Ажаніўся са сваёй аднакурсьніцай якуцкай пісьменьніцай Валянцінай Гаўрыльевай і паехаў на радзіму жонкі на сталае жыхарства. Выхаванец Магілёўскага дзіцячага дома, свайго кута ў Беларусі Ласкоў не меў.

    Два першыя паэтычныя зборнікі ён напісаў на рускай мове. А пасьля, напэўна, абвостранае разлукай, успыхнула ў ім гарачае пачуцьцё да Бацькаўшчыны, да яе гісторыі і мовы:

        Я не магу пра Беларусь

        Пісаць на іншай мове...

        Нібы не вершы я пляту,

        А без гармат і танкаў

        На мову родную вяду

        Шарэнгі акупантаў.

        Нібы не проста над радком

        Апоўначы мудрую —

        Безабаронны матчын дом

        З хаўрусьнікам рабую!

    Так нарадзіўся беларускі паэт Іван Ласкоў. Зрэшты, ён толькі пачынаў як паэт, а пазьней пісаў аповесьці і п’есы, крытычныя і публіцыстычныя артыкулы, гістарычныя дасьледаваньні. Зразумела, друкуючыся ў якуцкай прэсе, закранаў ён і тамтэйшыя літаратурныя справы. Артыкулы яго былі прынцыповыя, часам рэзкія. Ён усё называў сваімі імёнамі: плягіятараў — злодзеямі, колішніх інфарматараў НКУС — даносчыкамі. Гэта выклікала ў Якуцку хвалю абурэньня супраць Ласкова.

    Хто быў вінаваты ў тым канфлікце? Наколькі я магу меркаваць, рацыю меў Ласкоў. Ён не пакрыўдзіў невінаватых. У яго апанэнтаў няма ніякіх контраргумэнтаў, апроч аднаго: маўляў, ты прышлы, чужы, рукі прэч ад якуцкіх літаратараў!

    Можа, больш важкая, чым мая, думка адстаўнога палкоўніка КДБ С. Паўлава, які з-за нязгоды з былым кіраўніцтвам Рэспублікі Саха быў вымушаны пакінуць радзіму. Зусім нядаўна, у кастрычніку 1996 года, ён надрукаваў у Якуцку нататку пра Івана Ласкова. Вось вытрымка з яе: “Ласкоў — чалавек абсалютна староньні, нейтральны, таму выключна аб’ектыўны. Ён не быў уцягнуты ў брудную мышыную валтузьню... Дзякуй добраму сыну беларускага народа! Твая сьветлая памяць заўсёды будзе з намі”.

    З-за свайго няўрымсьлівага характару, страснай прагі справядлівасьці Ласкоў нажыў сабе нямала ворагаў. Але больш было ў яго шчырых, адданых сяброў. Адзін з іх — капітан-мэханік рачнога флёту Алесь Баркоўскі. Лёс яго склаўся так, што ўлетку ён працуе ў Якуцку, а восеньню, калі канчаецца навігацыя на Лене, прыяжджае да сям’і ў Мінск. У апошнія гады жыцьця Ласкова Баркоўскі быў яго “паўнамоцным прадстаўніком” у беларускіх выдавецтвах і рэдакцыях, а зараз ён — тая адзіная нітачка, што зьвязвае нас, камісію па літаратурнай спадчыне Ласкова, з сям’ёй Івана Антонавіча.

    Сёлетняй восеньню Баркоўскі прывёз у Мінск значную частку архіва пісьменьніка, зрабіў ксэракопіі ўсіх яго артыкулаў і публікацый пра яго ў якуцкай прэсе. Зразумела, нашай камісіі хацелася б як мага шырэй асьвятліць творчую дзейнасьць Ласкова, перавыдаць яго творы. Але мы разумеем, як цяжка гэта зрабіць у наш час. Таму мы ставім сваёй мэтай выдаць хаця б дзьве новыя, яшчэ ненадрукаваныя кнігі — дэтэктыўна-фантастычны раман “Чорт ведае што” і гістарычнае дасьледаваньне “Летапісная літва. Сваяцтва і лёс”. У стаўленьні да апошняй кнігі існуе даволі моцнае супраціўленьне з боку навукоўцаў-філёлягаў. І ўсё ж я думаю, што рацыю мае Мікола Іванавіч Ермаловіч, з якім я не раз гутарыла на гэтую тэму. “Я не ва ўсім згодзен з Ласковым, — гаворыць Мікалай Іванавіч, — але гэта не мае значэньня. Кніга павінна быць выдадзена! Ласкоў практычна адзін распрацоўваў ролю фіна-ўгорскага кампанэнта ў беларускім этнагенэзе. Калі мы не будзем даваць ходу новым гіпотэзам, арыгінальным, нестандартным, нетрадыцыйным поглядам, разьвіцьцё навукі проста спыніцца”.

 

 

    Сярод кніг, падрыхтаваных Ласковым да выданьня, — зборнік вершаў і паэм “Кніга блуканьняў”. У яе Іван Антонавіч уключыў і творы са сваіх старых зборнікаў, і новыя, яшчэ нідзе недрукаваныя вершы. Частку іх мы і прапануем сёньня чытачам “ЛіМа”. Вершы пазначаны 1969-76 гадамі.

    Сьвятлана Клімковіч,

    старшыня камісіі па літаратурнай спадчыне I. Ласкова.

     *

    Іван Ласкоў

                                               “АБЕРАГАЙ СЬВЯТЫЯ СЛОВЫ...”

                                                                         * * *

                                                 Дымок, лядок і вербалоз у скрусе...

                                                 Не думаў я, сьцюдзёная зямля,

                                                 Што я з табой не толькі паміруся —

                                                 Сардэчна пакахаю спакваля.

                                                 Ды мне заўжды няёмка так бывае

                                                 Ад нейчых пышных і бяздумных слоў,

                                                 Што ён — глядзі ты! —

                                                                                          ў тым ці іншым краі

                                                 Сабе радзіму новую знайшоў!

                                                 Не, я прыехаў да цябе не ў госьці

                                                 З такой няблізкай Белае Русі,

                                                 І мо куток апошні на пагосьце,

                                                 На ледзяным — хто ведае? — дасі.

                                                 На сэрца леглі белай ночы дзівы,

                                                 Люблю тваю бясконцую зару,

                                                 Але прабач — усё адно радзімай,

                                                 Хай і другой, цябе не назаву.

                                                 Дару табе душу сваю і слова,

                                                 Працуючы з відна і да відна.

                                                 Але не станеш мне радзімай новай:

                                                 Яна, як маці, ў кожнага адна.

                                                            * * *

                                                 Я адчуваю сам сябе

                                                 Нібы у нейкай змове.

                                                 Я не магу пра Беларусь

                                                 Пісаць на іншай мове.

                                                 Нібы не вершы я пляту,

                                                 А без гармат і танкаў

                                                 На мову родную вяду

                                                 Шарэнгі акупантаў.

                                                 Нібы не проста над радком

                                                 Апоўначы мудрую —

                                                 Безабаронны матчын дом

                                                 З хаўрусьнікам рабую!

                                                 О, мова шчодрая дзядоў,

                                                 Не саступі нікому

                                                 Ні сёл сваіх, ні гарадоў,

                                                 Ні зор, ні крыгалому;

                                                 Усё, што бачыш прад сабой

                                                 Жыты, суніцы, вежы —

                                                 Усё тваё табе адной

                                                 Да скону дзён належыць!

                                                 Аберагай жа дзень за днём,

                                                 Гадуй сьвятыя словы,

                                                 І пойдуць дымам і агнём

                                                 Усе у сьвеце змовы!

                                                                 * * *

                                                 Я страціў смак

                                                                           да іншай мовы,

                                                 Як да мацнёнага віна.

                                                 Няхай жа мілы сок кляновы

                                                 Мяне напоіць да п’яна.

                                                 На што я толькі спадзяваўся,

                                                 Калі шукаў інакшых слоў?

                                                 Да трыццаці гадоў бадзяўся,

                                                 А лепшай долі не знайшоў.

                                                 Жывая плынь чужое мовы!

                                                 Я сам не ведаю, калі

                                                 Яе канчаткі і асновы

                                                 Мяне падманам аплялі;

                                                 Ды я не зьведаў з імі шчасьця,

                                                 Не прасьвятліў замерлы зрок,

                                                 Не прычасьціўся

                                                                              тых причастий,

                                                 Глаголом сэрца не апёк.

                                                 А родны край — бо ці я першы? —

                                                 Мяне не крыўдзіў і не кляў

                                                 І пра сябе благія вершы

                                                 На іншай мове друкаваў.

                                                 Мой родны край доўгацярплівы,

                                                 Даруй мне кожны каласок,

                                                 Што я з тваёй зьбяднелай нівы

                                                 Зьнёс на чужую незнарок.

                                                 І што рабіць — не разумею,

                                                 Абкраў цябе, абкраў сябе,

                                                 І прад табою камянею

                                                 З агнём пракляцьця на ілбе.

                                                                   * * *

                                                 Хілю няўмольна скронь да скроні,

                                                 Шапчу бяссэнснае, а ты

                                                 У безабаронныя далоні

                                                 Хаваеш твар свой малады.

                                                 А я далоням — забабоны,

                                                 А я твае далоні ўбок,

                                                 Каб родны твар безабаронны

                                                 Ізноў душу маю апёк.

                                                 П'ю нагібом твой твар адчайны,

                                                 А ты, ахвярная, маўчыш:

                                                 Безабароннымі вачамі

                                                 Мне ў вочы страшныя глядзіш.

                                                 Нашто агледзеў я такую,

                                                 Нашто цябе разгледзеў я,

                                                 Навошта я цябе катую,

                                                 Безабаронная мая?

                                                 Не дам на ганьбу анікому,

                                                 З вады ўратую і з агню,

                                                 Адно мне рэжа па жывому —

                                                 Як ад сябе абараню?

                                                 Самім сабе не судзьдзі людзі,

                                                 Не саступіць, не адступіць.

                                                 Даруй жа мне ўсё, што будзе,

                                                 Даруй усё, чаму не быць.

                                                                   * * *

                                                 Пад неабсяжным небам мая,

                                                 Ад воч чужых, ад шэптаў злых

                                                 Усё далей нас гоніць мара

                                                 На міг застацца ўдваіх.

                                                 Куды ідзем — не бачым самі,

                                                 Трывожым дах бяздонных вод.

                                                 Зьвініць і стогне пад нагамі

                                                 Перадсьмяротны майскі лёд.

                                                 Ідзе наўпрост ракою весьняй

                                                 Да чорнай плямы астраўка.

                                                 Усё гразьней, усё злавесьней

                                                 Нас папярэджвае рака.

                                                 Нібы з пакутнага палону

                                                 Бяжым, бяжым праз бель і сінь.

                                                 Сьляпая сіла крыгалому

                                                 Ужо ўздымаецца з глыбінь.

                                                 Мы дабяжым — я веру ў гэта,

                                                 І крыгаходу грозны пас

                                                 Ад воч і слоў чужых да лета

                                                 Нібы нажом адрэжа нас.

                                                 Мы страх і долю перасілім,

                                                 І панясе гара вады

                                                 Да акіянскай дальняй сіні

                                                 Не нас, а нашыя сьляды.

                                                 Бяжым, счапіўшыся рукамі,

                                                 І веру я, і верыш ты,

                                                 І паліць неба ўсьлед за намі

                                                 Усе зваротныя масты.

                                                                         * * *

                                                 Дзіцячы дом — адзеньне па стандарту,

                                                 Сто пар абутку на адзін капыл.

                                                 Адны для ўсіх дырэктарскія жарты,

                                                 Адзін для ўсіх на спортпляцоўцы пыл.

                                                 Адно для ўсіх сьняданьне і вячэра,

                                                 Адна для ўсіх шкляная шафа кніг...

                                                 Штомесячна рабы цырульнік Гера

                                                 Усіх пад грабянец адзіны стрыг!

                                                 Чаму ж тады стандарт

                                                                                       не атрымаўся

                                                 З сяброў маіх, далёкіх малышоў?

                                                 Адзін у грузчыкі, глядзіш, падаўся,

                                                 Другі, глядзіш — у злодзеі пайшоў.

                                                                     * * *

                                                 Дзіўлюся сам: за пяць якуцкіх год

                                                 Такім таежнікам я стаў — паверце:

                                                 Спаць не дае Масквы машынны гуд

                                                 Ні на адным завоблачным паверсе.

                                                 Няўжо не я пад гэты мерны шум

                                                 Пяць год назад і зоркі сьніў, і марыў,

                                                 Няўжо пад колы тых жа вось машын

                                                 Сягаў бесцырымонна з тратуараў?

                                                 Прад сьвятлафорам —

                                                                                         не скрануць нагі,

                                                 Бездапаможна ў мэтро тапчуся,

                                                 А у вушах — то цішыня тайгі,

                                                 То салаўіны пошчак Беларусі.

                                                                   * * *

                                                 І слупам пыл, і брэх сабак,

                                                 І бляск вінтовак.

                                                 На лесабазу, на тартак —

                                                 Семсот ватовак.

                                                 Да дзесяці гадоў і звыш,

                                                 Рэжым асобы. Нясі зароблены

                                                                                                      свой крыж,

                                                 Гняці вантробы.

                                                 За крокам крок,

                                                                             за тварам твар —

                                                 Пусты, бяствары,

                                                 А ў вачах нібыта твань

                                                 Асеньняй хмары.

                                                 Не дай жа, госпадзі, і мне —

                                                 Нідзе, ніколі,

                                                 Ні ў цёмным лесе пры сасьне,

                                                 Ні ў чыстым полі,

                                                 Ні ў час гарэзьлівасьці злой,

                                                 Ні ў дні нястачы —

                                                 Чужой кашулі ніцяной,

                                                 Чужое клячы.

                                                 Не ўпусьці, не дапусьці

                                                 Да воўчай мроі,

                                                 Руку дурную адвядзі

                                                 Ад змрочнай зброі.

                                                 Асьцеражы мяне ўсяляк

                                                 Душу скалечыць,

                                                 Бо ні штыкі, ні брэх сабак

                                                 Яе не лечаць...

                                                              * * *

                                                 Зашпіляюцца рамяні.

                                                 Самалёт раве пераможна.

                                                 Адсякаюцца карані.

                                                 Пачынаецца падарожжа.

                                                 Зорка хліпкая на крыле.

                                                 Па салёне гойсаюць цені.

                                                 Тры гадзіны ў рудой імгле

                                                 Да нябачанай век Цюмені.

                                                 Наўзамен мурагоў і меж

                                                 Плянаванага мной Прысожжа

                                                 Ты куды мяне звалачэш,

                                                 Транссыбірскае падарожжа ?

                                                 Што знайду я ў Цюмені той,

                                                 Што пачую і што убачу,

                                                 На сыбірскай зямлі глухой

                                                 Напаткаю ці не удачу?

                                                 Край сьцюдзёнай глухой імжы,

                                                 Балатоў і маруднай пошты,

                                                 Ці не з дурасьці я, скажы,

                                                 Спакусіўся казённым коштам?

                                                 ...Тры гадзіны імгла, імгла,

                                                 Тры гадзіны рудога змроку,

                                                 Толькі прывідны цень крыла

                                                 За вакенцам даступны зроку.

                                                 І гудзе самалёт, гудзе,

                                                 І лячу я насустрач ветру,

                                                 І не ведаю, дзе я, дзе,

                                                 Над якім завіс кілямэтрам.

                                                 І ніяк не заплюшчыць воч,

                                                 Штосьці муляе мне на сэрцы,

                                                 Чымсьці грукнула злая ноч

                                                 Па маёй па штодзённай мерцы.

                                   БАЛЯДА  ПРА  АБЕДЗЕННЫ  ПЕРАПЫНАК

                                                 Сем паэтаў — вясёлы зброд,

                                                 Палкіх вершаў бадзячы рынак, —

                                                 Іх прывезьлі на рыбзавод

                                                 У абедзенны перапынак.

                                                 З аганьком павітаўшы ўсіх

                                                 Перад нізкім драўляным цэхам,

                                                 — Што ж, — зьвярнуўся

                                                                                            прафорг да іх

                                                 З бесклапотным

                                                                             няшчырым сьмехам, —

                                                 Не сказаць, каб сярод жанчын

                                                 Быў лірычны радок не ў модзе,

                                                 Ды з-за розных ліхіх прычын

                                                 Плян на нашым гарыць заводзе,

                                                 І павінен прызнацца я,

                                                 Хоць не ўхваліце мой учынак:

                                                 Скарацілі мы удвая

                                                 Наш абедзенны перапынак.

                                                 Секанулі мы напалам,

                                                 І цяпер таго перапынку

                                                 Ледзь хапае працаўнікам,

                                                 Каб насьпех праглынуць скарынку.

                                                 Можа, так бы нам паспытаць —

                                                 Чуў, было ўжо такое дзесьці:

                                                 Покуль будзеце выступаць,

                                                 Людзі будуць паціху есьці?

                                                 — Эх, — сказаў яму ў адказ

                                                 Кіраўнік паэтычнай банды, —

                                                 Плян, браток, гарыць і ў нас,

                                                 Не абы-які — прапаганды.

                                                 Так што хай там свой хлеб жанкі

                                                 Не саромячыся цярэбяць.

                                                 А не ўчуюць радок які —

                                                 Перацерпім, браток, як-небудзь.

                                                 І заціснуў шматзначна рот,

                                                 Бы схаваў за шчакою здраду.

                                                 Сем паэтаў, вясёлы зброд,

                                                 Пацягнуліся ў цэх адзаду,

                                                 І няўцям бедакам было,

                                                 Што рыхтуе ім тая змова,

                                                 Што з сябе уяўляць магло

                                                 Спалучэньне яды і слова.

                                                 Толькі ў цесным, бы нейкі грот,

                                                 У закутку, дзе людзі елі,

                                                 Сем паэтаў, вясёлы зброд,

                                                 Непрадбачана спахмурнелі.

                                                 Чулі ж, чулі усё датла,

                                                 Прадчувалі штось, прадчувалі,

                                                 Небясьпека ўсіх пякла,

                                                 Дык чаму ж усе прамаўчалі?

                                                 Ці не з той бяды, што тады

                                                 Ім не змог бы ніхто давесьці,

                                                 Што пад вершы іх сапраўды

                                                 Хтось асьмеліцца штосьці есьці?

                                                 Ды насустрач не ўстаў ніхто,

                                                 Не састроіў прыязнай міны.

                                                 Можа сто, можа больш за сто

                                                 Моўчкі елі свой харч жанчыны.

                                                 Найважнейшым за ўсё для іх

                                                 Быў будзённы занятак гэты,

                                                 І ўсе, зразумеўшы ўміг,

                                                 Моўчкі згорбіліся паэты.

                                                 І пакуль кіраўнік іх зух

                                                 Мёў паветра рукой з запалам,

                                                 Моўчкі рыбны ўдыхалі дух,

                                                 І дыханьня ім не хапала.

                                                 І паліла ўсім мазгі

                                                 Думка даўкая, хто з іх першы

                                                 Па ўзмаху тае рукі

                                                 Ахвяруе на поед вершы.

                                                 Ды наперад сухі, як клін,

                                                 Рукі сунуўшы ў кішэні,

                                                 Нечакана ступіў адзін,

                                                 Не чакаючы запрашэньня.

                                                 Шмат бадзяўся сярод людзей,

                                                 Шмат ён бачыў

                                                                            і шмат што зьведаў,

                                                 І у гэты няшчасны дзень

                                                 Сам не сьнедаў і не абедаў,

                                                 І ступіў той крок не таму,

                                                 Што на нейкі цуд спадзяваўся:

                                                 Проста страшна было яму —

                                                 За малодшых сяброў баяўся.

                                                 І яшчэ ён лічыў здаўна,

                                                 Што паэзія — мужных справа,

                                                 Што, нібыта хірург, яна

                                                 На гідлівасьць не мае права.

                                                 Ён сябе шкадаваць не стаў

                                                 І, у памяці ўзьняўшы вершы,

                                                 Цьвёрдым голасам распачаў

                                                 Верш пра маці —

                                                                                свой верш найлепшы.

                                                 І глядзеў не кудысьці ў столь —

                                                 Прад сабою глядзеў і бачыў,

                                                 Як, мачаючы порстка ў соль,

                                                 Хтось з жанчын ад цыбулі плача,

                                                 Як, пакроіўшы селядца,

                                                 Нехта згроб са стала адкіды...

                                                 Ён спакойна глядзеў, хаця

                                                 Да канца і не змог агіды.

                                                 Так ва ўпор за радком радок,

                                                 Верш за вершам з агнём у сэрцы,

                                                 Покуль стомленыя ўбок

                                                 Не адсунуліся відэльцы.

                                                 Можа, пяць, можа,

                                                                                 больш мінут

                                                 Білі воплескі ў сьцены цэха —

                                                 Гэта ўсё-ткі адбыўся цуд,

                                                 Папярэдняга цуда рэха.

                                                 Гэта стрыманыя заўжды

                                                 Шчодра дзякавалі за мукі

                                                 Ад штодзённай яды-нуды

                                                 Ўрэшце вызваленыя рукі.

                                                 Ну, а потым усё было

                                                 Найясьнейшага ў сьвеце гарту,

                                                 Бы з паэтаў рукой зьняло

                                                 І апаску іх, і пагарду,

                                                 І з запалам абняўшы ўсіх

                                                 Каля залежу нейкіх скрынак,

                                                 Не сварыўся прафорг на іх,

                                                 Што падвоілі перапынак.

                                                 Нат прыём закаціў мясцком,

                                                 І ў даволі прасторнай зале

                                                 Шэсьць паэтаў з кіраўніком

                                                 Шумна посьпех свой абмывалі.

                                                 Толькі семы — як што згубіў

                                                 Ці пад сэрцам без жалю ссала:

                                                 Стукаць стукаўся, ды не піў

                                                 І нічога не еў таксама...

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 5. 31 студзеня 1997. С. 14-15./

 

                                                                          [C. 169.]

    Але чытач па спасылцы прапанаванай “камэнтатаркай” не знойдзе там верша Івана Ласкова “Ці ты думаў, Скарыне”, бо яго там няма... Але ёсьць артыкул Сьвятланы Клімковіч “Радзіма ў кожнага адна”, дзе прыведзеныя зусім іншыя вершы Івана Ласкова...

    А. Б.

 

 

    Іван Антонавіч Ласкоў (1941-1994) — беларускі паэт, празаік, крытык, публіцыст. Ураджэнец Гомельшчыны, выхаванец Магілёўскага дзіцячага дома, ён бліскуча скончыў хімічны факультэт БДУ, а потым Маскоўскі літаратурны інстытут. Лёс склаўся так, што пасьля інстытута ён паехаў жыць у Якуцк. Іван Антонавіч ніколі не парываў сувязей з Беларусьсю, друкаваўся ў мінскіх рэдакцыях і выдавецтвах. Вельмі хацеў вярнуцца на радзіму, але раптоўная сьмерць не дала зьдзейсьніцца яго жыцьцёвым і творчым плянам. Чалавек надзвычай адукаваны, эрудзіраваны, Ласкоў выдатна ведаў гісторыю зямлі, якая яго прытуліла. Пра гэта сьведчыць хоць бы яго гістарычна-прыгодніцкая дзіцячая аповесьць “Пішчальнікі не пішчаць”, якая друкавалася ў Якуціі, але яшчэ зусім невядома беларускаму чытачу. Урывак з яе мы зьмяшчаем сёньня ў нашым часопісе. Дзеяньне аповесьці адбываецца ў сярэдзіне XVII ст., калі

    Руская дзяржава энэргічна асвойвала Сыбір. На берагах Лены, Енісея, Байкала будаваліся крэпасьці (астрогі), у якіх разьмяшчаліся стралецкія і казацкія атрады. У Ленскім астрогу служыць стралец Барыс Арахоўскі, беларус, які ўцёк з Літвы ў Масковію, ратуючыся ад прасьледаваньняў гарадзейскага князя Ксаверыя. Жонка Барыса загінула, і ва ўсе паходы ён бярэ з сабою сына Андрэйку. Андрэйка трапляе ў палон да якуцкага князя Байдона. Яму данамагае ўцячы равесьнік, Байдонаў раб (кулут). Кулут не мае імя, і Андрэйка заве яго Братам. Хлопчыкі ідуць па таежных нетрах да Ленскага астрога. Мужнасьць, кемлівасьць, узаемная падтрымка дапамагаюць ім не загінуць у марознай Сыбіры.

    [Сьвятлана Клімковіч]

     *

    Іван Ласкоў

                                                            ПА  ЛЁДЗЕ І ВАДЗЕ

    З кожным днём сонца ўставала ўсё раней і раней і днём узьнімалася ўсё вышэй. У зімовым адзеньні стала горача ісьці, а кінуць яго таксама не выпадала, бо трэба было чымсьці накрывацца пасьля заходу сонца. А ночы, хаця і пачалі шарэць — недзе блізка былі ўжо і белыя ночы, калі сонца на поўначы толькі робіць выгляд, што заходзіць, — прыносілі нежартоўны холад. Ды і не дзіва: вакол і на самой Лене, і на яе шматлікіх пратоках яшчэ грувасьціўся лёд. Час ад часу з поўначы налятаў сьвяжак; ён насьвістваў, як у трубе, у рэчышчы Лены, набіраючы ад лёду вільготнай сьцюжы. Сонца зьзяла цяпер ужо не заўсёды; раз-пораз яго засланялі густыя бухматыя хмары, і тады паўночны вецер, віскатнуўшы ад задавальненьня, паскараў лёт. Неяк пад вечар з такой хмары паваліў раскошны — бліскучы, да агіды шчодры сьнег. Колькі доўгіх тыдняў ішлі Андрэй з кулутам — з зімы ў вясну і праз вясну. І не ўпала з неба на іх ніводнай сьняжынкі, а цяпер, на парозе лета, пачаставала пані сьцюжа сваім адзіным прысмакам. Так частавала, што лазьнякі, на якіх ужо зажаўцелі коцікі, ператварыла ў сумёты. Аж замучыліся, разводзячы вогнішча, —так цяжка было знайсьці пад сьнегам дроў, так не даваліся яны, вільготныя ад сьнегу, агню. Прыйшлося скрэбці нажом, здымаючы вільгаць, кожны пруток, што ішоў на распал. Наступным днём сьнег растаў. А ноччу ўдарыў мароз, ды такі, што сьляды не адбіваліся на пяску.

    На ўсё гэта хлопцы зважалі мала. За плячмі ў іх было куды болей складанага і нядобрага. Ну, ці мог напалохаць майскі сьнег тых, хто спаў на сьнезе ў сакавіку? Яны ішлі і ішлі. Сэнс іх жыцьця, здавалася ім, быў у тым, каб ісьці і ісьці.

    Перайшлі па лёдзе некалькі шырокіх прытокаў, потым яны перасталі трапляцца. Затое пратокі, каб не даваць кругаля, пераходзіць даводзілася даволі часта. У большасьці іх між берагамі і лёдам паявіліся палосы талай вады. Каб не мачыць ног, хлопцы выразалі з вербалозу даўгія гнуткія жардзіны і, карыстаючыся імі, як сёньняшнія скакуны з шастом, плюхаліся на лёд ці з лёду. Выпрабаваўшы сваё вынаходзтва адзін раз, яны ўжо не расставаліся з “шастамі”. Хоць цягнуць іх на плячы і надакучала, затое не трэба было выразаць іх кожны раз перад чарговай пратокай.

    А лазьняк вакол пачаў зелянець. Наўсьцяж запахла першай лістотай. На карэньнях кустоў яшчэ курэў пад сонцам сьнег, а на галінках з трэскам лопаліся пупышкі. Коцікі сасьпелі і рассыпаліся жоўтым пылам на леташнім прэлым лісьці, на лёдзе праток, на вадзе лужын.

    Адзін раз хлопцы ўбачылі птушку. Яна паволі, няўклюдна ступала па пяску, пакідаючы на ім перапонкавыя сьляды. Птушка была шэрая, з дзюбай-шылам. Такіх Андрэй быццам не сустракаў. Але вось яна ўзмахнула крыламі, адкрыўшы белы іх спод, і Андрэй здзіўлена ахнуў: гэта была чайка! Як жа стамілася яна на даўгім шляху з поўдня! А адкрытай вады было яшчэ так мала... І прыйшлося чайцы сесьці на пясок.

    А назаўтра над Ленай пацягнуліся чароды качак, гусей, журавоў. Ім усім рака паказвала шлях туды, дзе яны вывеліся самі і павінны вывесьці сваіх дзяцей. Там і тут яны шумна падалі ў азярыны: адны — каб адпачыць, іншыя — каб застацца. Гэта былі самыя сытныя дні ў вандроўцы нашых хлопцаў: цяжка было прамахнуцца з дзесяці-пятнаццаці крокаў па такіх буйных птушках.

    Тым не меней у сэрцы Андрэя сьпела трывога. Набліжаліся крыгаход, паводка — заставацца ў пойме было небясьпечна. Час быў, мабыць, выходзіць на гарысты карэнны бераг, што сінеў за многа вёрст ад галоўнага рэчышча, ісьці па ім. Але як потым перабрацца на той бераг, да астрога? Лепш было б перабегчы Лену цяпер, але як быць з ракой Алданам? Калі не ўдасца Алдан перасекчы па лёдзе, тады яны з кулутам апынуцца куды далей ад астрога, чым не пераходзячы Лену. Насупроць астрога, хай на другім беразе, усё ж магчыма сустрэць служылых людзей, што ідуць з-за ракі ў астрог ці, наадварот, з астрога. Апынуўшыся ж за Алданам, вёрст за сто пяцьдзесят ад астрога, на стрэчу са служылымі спадзявацца цяжка. Дзе ж ён, Алдан? Чаму яго няма?

    Усё болей і болей сінела вакол вады. Уночы яна ўжо не замярзала. Тарбосы [Тарбосы - боты з аленевых, конскіх ці іншых шкур, садраных з ног жывёлы.] вечна былі мокрыя, іх не ўдавалася высушыць і ля вогнішча — не будзеш жа ўсю ноч сядзець босы, і ў абодвух яны пачалі распаўзацца. З горкай ухмылкай глядзеў кулут на свой вялікі палец, якім круціў у разяўленай пашчы тарбоса. Падшываць не было чым. Адзінае, што маглі зрабіць хлопцы для сваіх “ботаў-скараходаў”, — абвязаць мысы гнуткім лазовым вецьцем.

    Даводзілася і брысьці па ручаях, і нечакана правальвацца на лёдзе. Зрэшты, сьцюдзёная вада не трымалася ў тарбосах, яна свабодна вылівалася праз дзюры. Вецер дзьмуў і дзьмуў у плечы; па-разбойніцку налятаў дождж. Але ўсё тое было дробязьзю ў параўнаньні з галоўнай пакутай: калі ж Алдан?

    І Андрэй рашыў: усё. Хутка, глядзіш, і з поймы не выберасься. Значыць, трэба выбірацца зараз. І толькі ён гэта падумаў, як кулут сказаў:

    — На тым беразе — што за дзіўная ўрага [Урага (ураса) — даўняе жытло якутаў з жэрдак, пакрытых бяростай.]?

    Андрэй зірнуў, і сэрца яго за-тахкала. Гэта была не ўрага. За бясконцай зеленьню голага лёду ледзь шарэла вежа са спічастым дахам. Вохлупень [Вохлупень — бервяно, якое вэртыкальна ставілася на даху вежы, вянчала пабудову.] яе адсюль здаваўся лазовым хлудком.

    Працёр вочы, — можа, блюзьніцца? Не. Вежа не зьнікла, толькі абрысы яе ад доўгага прыгляданьня сталі расплывацца.

   — То астрог, Браце. Астрог! Мы прыйшлі, — крыкнуў Андрэй, аж голас сарваўся, і заскакаў на месцы ў падраных тарбосах. Падэшвы пляскалі аб пясок.

    — Прыйшлі! — завіскатаў кулут і таксама пусьціўся ў дзікунскія скокі.

    — Ала-ла-ла! — крычаў Андрэй, узьлятаючы ўсё вышэй.

    — Ілі-лі-лі! — не адставаў кулут. Скончылася гэта тым, што ў кулута зусім адарвалася падэшва. І адляцела крокаў на пяць. Стукнуўшы босай пяткай аб лёд, хлопец сеў і з дапамогай нажа стаў “падшываць” лазінкамі тарбос.

    — Не гаруй! — сказаў Андрэй. — Дайшлі! У астрогу ўсё ёсьць! Будуць і тарбосы. — Ты мяркуеш, дадуць? — з надзеяй узьняў галаву кулут. — Не дадуць задарма — заробім! Рукі ж маем? Маем! А для чаго яны, як не для работы? Кулут засьмяяўся згодна, хаця не ўсё зразумеў як сьлед. Яму за працу ніколі нічым не плацілі — проста патрабавалі яе, і ўсё. Давалі ж яму толькі тое, без чаго ён памёр бы ад голаду ці апруцянеў на марозе. Таму і цяжка было да пяць, як гэта дзякуючы рукам будзеш мець усё. Ды яму было і не да такіх адцягненых думак: тарбос — вось што захапіла цалкам яго ўвагу. Але вось “халодны шавец” скончыў справу.

    — Ну, пайшлі, — дзелавіта ўстаў ён. — Надакучыла ў драных тарбосах.

    І яны пайшлі.

    Першая прыгода падсьцерагла іх на самым пачатку. Пасьпяшаўшыся пераступіць абераг — паласу вады, што аддзяляла сушу ад лёду, кулут абшахнуўся і, замахаўшы рукамі, упаў. Месца было мелкае — можна было б з таго пасьмяяцца, але раптам кулут, спрабуючы ўстаць, паехаў, паехаў уніз, і вада яго накрыла з галавой. Добра, што ён не выпусьціў з рукі жардзіны: тая стала ўпоперак аберага і не дала хлопцу зьнікнуць зусім. Андрэй схапіў за гэтую руку, пацягнуў рэзка — кулут з плюскатам вынырнуў і сяк-так выбраўся назад, туды, адкуль зрабіў свой рызыкоўны крок. Андрэй тыцнуў сваёй жардзінай у дно — жардзіна паехала, як кулут: там быў пакаты лёд! Гэта быў той самы лёд, што позьняй восеньню намярзае на берагі, калі вада сыходзіць; узімку разам з тым, што ляжыць на вадзе, ён утварае нешта накшталт карыта, што пакрывае рэчышча. Цяпер ён апынуўся пад вадой, і гэта азначала. што вада прыкметна паднялася.

    У кулута не трапляў зуб на зуб, але распальваць вогнішча і сушыцца не выпадала: на гэта пайшло б занадта шмат часу, а сонца ўжо прыкметна павярнула з поўдня. Кулут распрануўся дагала, выціснуў і вытрас адзеньне, як мог; апрануўся зноў — пайшлі. Кожны сьціскаў у руках сваю палачку-ратавалачку — жардзіну.

    На лёд перабраліся цяпер з усёй магчымай асьцярогай. Рушылі на вежу, што з лёду, зьнізу, бачылася ледзь. Лёд зьмяніўся трэшчынамі, з якіх сачылася вада. Паўсюль вогненна зіхацелі лужынкі.

    Адна лужына наперадзе здалася надта ўжо даўгою. Дабраліся — разводзьдзе! Лёд разышоўся, да таго краю было не меней за два крокі. Андрэй рашыў пераскочыць, як раней, адпіхнуўшыся жардзінай. Каб гэта ўлетку, без вопраткі, то тут і не было б чаго пераскокваць. а так — жардзіна не затрымалася на лёдзе, скачок не выйшаў, і гэтым разам ужо Андрэй апынуўся ў вадзе. Плынь адразу пацягнула пад лёд. На шчасьце, жардзіна, што падвяла, сама ж і ўратавала. Кулут схапіўся за яе канец і вывалак сябра. Без тарбосаў — крыху велікаватыя былі яны для Андрэя і выправіліся цяпер у самастойнае плаваньне. Добра яшчэ, што на нагах засталіся накручаныя як сьлед анучы.

    Прыйшлося і Андрэю распранацца. Пакуль, як мог, выганяў ваду са свайго кажушка, выкручваў штаны і кашулю, кулут трывожна ўзіраўся туды, куды ім належала ісьці. Потым глуха сказаў:

    — Мы не пяройдзем. Глядзі!

    Андрэй нацягнуў вільготную вопратку, ускочыў — праўда: не перайсьці! Лёд наперадзе ламаўся. Усё болей рабілася разводзьдзяў: якія бліжэй — сініх, далей — чорных. Лёд ламаўся з задаволеным крактаньнем, вуркатаньнем. Таросы перакульваліся ў разводзьдзі з шыпеньнем.

    — Трэба ісьці назад! Бегчы! — крыкнуў Андрэй, хоць і ведаў, што бегчы якраз не варта. Калі бяжыш, мала бачыш вакол. А на вясновым лёдзе неабходна быць пільным. На шчасьце — калі гэта можна назваць шчасьцем — доўга бегчы не прыйшлося. Пратрубіўшы сажняў сто, хлопцы ўбачылі. што цяпер і з гэтага боку ламаецца лёд.

    — Позна! — вырвалася ў Андрэя. Кулут не абазваўся ніводным словам. Ён застыў з жардзінай на плячы і глядзеў у каламутную ваду, што спрасоньня булькатала між крыгамі. Вусны яго варушыліся ўсё ж, нібыта нейкае слова прасілася з грудзей, але слову таму не хапала сілы, каб выйсьці на волю.

    Так крыўдна было гінуць каля самага астрога! А яшчэ крыўднейшае было тое, што іх і не бачаць адтуль. І ніхто ніколі не будзе ведаць, дзе іх напаткала сьмерць.

    Андрэй агледзеўся вакол. Яму падалося, што там, куды цячэ рака, разводзьдзяў і трэшчын меней, а ўдалечыні, вярсты за дзьве, лёд яшчэ суцэльны.

    — Туды! —крыкнуў ён, паказваючы жардзінай. Кулут пакорна рушыў за ім. А Андрэй разрываўся ад жаданьня прыпусьціць як мага хутчэй і ўсьведамленьня таго, што ісьці трэба як мага марудней, абмацваючы жардзінай дарогу.

    Поле лёду, па якім у адчаі то беглі, то сунуліся хлопцы, не шырэла. Зьлева і справа ад яго выгіналіся разводзьдзі, белаватыя ад бітага лёду, што плыў па іх. Андрэй азірнуўся — за сьпінай сінела ўжо амаль уся шыр Лены, а вежы астрожнай зусім не было відаць. Выходзіць, іх нясе на гэтай агромністай крызе! А ці доўга будзе яна агромністай? Быццам адказваючы на гэтае трывожнае пытаньне, крыга грымнула і раскалолася напалам.

    Так вось будзе ламаціся і ламаціся, пакуль нас не перастане трымаці, — падумаў Андрэй. — А можа, пасьпее да гэтага даткнуцца дзе-небудзь зямлі?”

    Ён паспрабаваў зразумець, у якім кірунку нясе крыгу. Наперадзе апавіты, бы зялёным туманом, маладым лазовым лісьцем чарнеў высокі востраў. Ад яго рака рабіла круты паварот улева. Дык, можа, стрыжань тут б’е ў востраў і крыга правым бокам сваім кране яго?

    Андрэй стукнуў па плячы кулута, што стаяў, гледзячы сабе пад ногі:

    — Пайшлі!

    — Куды? У ваду? — з горкай усьмешкай разьляпіў вусны кулут.

    — На край! Яна зараз падыдзе да вострава!

    У вачах кулута запалілася слабая надзея. Адарваў адну нагу, другую... Падэшвы засталіся на лёдзе — прыстылі. Хлопец плюнуў і, зьняўшы тарбосы, шпурнуў іх у разводзьдзе:

    — Плывіце без мяне!

    І абодва, як ні дзіўна, зарагаталі.

    Ногі, вядома, мерзьлі, затое без тарбосаў бегчы было куды вальней. Хутка хлопцы былі ўжо на самым краі крыгі, што паволі рухалася ўніз па цячэньню. Разагнацца ёй не даваў лёд, што плыў наперадзе. За плячмі пачуўся страшэнны грукат —гэта зусім блізка ад хлопцаў па крызе іх прайшла трэшчына. Відавочна, крыга ўдарылася аб мель. На хвіліну спынілася, потым яе разьвярнула з натугай на месцы і панесла далей.

    Адусюль ляцеў несьціханы гром і плюскат вады — гэта ламаліся, развальваліся крыгі. Блізка-блізка прайшоў тарос двух- ці трохсажнёвай вышыні і раптам, зачапіўшыся за дно, плюхнуўся побач. Хлопцаў да грудзей абліло вадой. У твар сыпанулі пырскі вады напалам з нажавымі асколкамі лёду.

    Усьлед за гэтым тарос урэзаўся ў крыгу, і тая разышлася проста пад нагамі Андрэя. Андрэй пераскочыў да кулута. Цяпер яны плылі на абломку, які ледзь вытрымліваў іх вагу. Ён гайдаўся пад нагамі і ад кожнага руху ішоў пад ваду.

    А востраў быў так блізка! Ужо навіслае вецьце пранеслася над галовамі. Ну! Куды ж ты, наш “карабель”? Да зямлі ці наадварот?

    У востраў біла чорная, каламутная, пенная плынь. Адбіваючыся ад абрыву, яна шалёна круціла на месцы раструшчаны лёд. Крыга з хлопцамі прайшла міма страшнага віру. Але тут да яе зьлева падкраўся даўгі і востры ледзяны клін. Наддаў — і раптам апора пайшла з-пад ног у хлопцаў. Крыга стала старчма, і абодва паехалі ў ваду. Затрымацца на мокрым лёдзе было немагчыма.

    Скурчанага Андрэя вада накрыла з галавой, але ён з радасьцю адчуў нагамі дно. Выпрастаўся — вада даходзіла да шыі. Побач з шумам падскокваў кулут — яму крыху не хапала росту, каб дыхаць. Андрэй абхапіў яго адной рукой, прыўзьняў, кінуўся да вострава. Праз некалькі дробных крокаў дно рэзка пайшло ўгору. Яшчэ намаганьне — і хлопцы стаялі на касе, якою ва ўхвосьці канчаўся востраў. З абодвух лілася вада.

    — Н-наверх! —ледзь выціснуў Андрэй, ляскаючы зубамі.

    Ногі не гнуліся ў каленях. Сяк-так ускараскаліся на абрыў, да лазьняку. І тут — пашанцавала: проста пад ногі трапіла кучка сухой травы. Мабыць, гэта была купіна, прынесеная летась паводкай, бо на востраве трава не расла — вакол між кустоўя бялеў голы пясок. Андрэй дастаў са зьліплай кішэні крэсіва, стукнуў два-тры разы дрыжачай рукой — і ад першай жа іскры камяк задыміўся, успыхнуў. Падкладваючы танюсенькія галінкі, хлопцы кармілі агонь, як дзіця, і неўзабаве ён вырас, акрэп. Тады ў вогнішча паляцела сухое, як порах, ламачча.

    — Д-давай тут заначуем. На востраве, — папрасіў кулут, горнучыся бліжэй да агню.

    — Што ты! Тут заставаціся нельга.

    — П-пашто?

    — Вада ж падымаецца! Тут усе астравы залівае. Я ведаю! Летась бачыў.

    — Да заўтрага не залье.

    — Нельга спыняціся нам! Болей стане вады — будзем даўжэй праз ваду ісьці. Берагі ж тож залівае, пратокі! Сёньня ёсьць яшчэ сухія, заўтра не будзе!

    — Тады адзін ідзі. Я не магу.

    — Пашто?

    — Вады баюся. Не магу...

   — Няўжо па вадзе ты не плыў ніколі? Колькі разоў Байдонаў род з берага на бераг пераходзіў? Га?

    — Токма зімою. Зімой...

    — Ну і што ты будзеш тут рабіці? Зімы чакаці?

    Кулут падняў сумныя вочы:

    — Ыгы.

    — А я кажу табе, не ўседзіш! Залье!

    — Пашто залье? — не паверыў кулут. — Такі высокі востраў! Глядзі, як да вады далёка!

    — Залье, залье. І кустоў не пакіне. Бачыш — на востраве сім трава не расьце? Змывае яе. Зірні — ужо вада вышай стала. Дзе каса, на якую выкінула нас?

    Кулут устаў, прыгледзеўся. Праз тое месца, на якое паказваў Андрэй, перакочвалася хваля. Зьвінеў ператрушчаны лёд.

    — Пайшлі паглядзім хаця, што за пратока там, за востравам. Хадзем! — Андрэй з сілай тузануў кулута за рукаў.

    Пратока за востравам аказалася шырокай, яшчэ неглыбокай і ўжо чыстай. Відавочна, лёд з яе вынесла, а ў яе з галоўнага рэчышча не пускала штосьці: можа, мель, можа, залом. Толькі ля вострава гойдалася некалькі крыг. Андрэй прыгледзеўся да адной і радасна ўскрыкнуў:

    — Глядзі — плыт!

    — Плыт? —не зразумеў кулут. Род, у якім ён вырас, не карыстаўся плытамі. Ды і Андрэй, не ведаючы, як па-якольску плыт, сказаў гэтае слова па-свойму.

    — Бачыш —зьвязаныя бярвеньні? Мы на іх паплывём, як у лодцы!

    —А вёслы?

    — Зробім шасты і будзем піхаціся.

    Кулут заўхмыляўся:

    — Ну, калі так, я згодны! Абы не на крызе!

    Андрэй свой нож страціў разам з тарбосам, насіў яго за халявай. Кулут жа нож насіў на пасе і таму зьбярог. Але адзін нож — не два. Пакуль зрэзалі пад корань два дрэўцы, абцерабілі збольшага сукі, вада яшчэ прыбыла. Плыт падымаўся разам з ёю і пагражаў адысьці ад вострава. Абапіраючыся на свае сукаватыя вырабы, скочылі з абрыва. Перайшлі на плыт, што адным рогам датыкаўся зямлі.

    Хто зьвязаў той плыт — ніхто не скажа. Можа, яго спусьцілі на ваду ў астрогу, а можа, і недзе ў вярхоўях Лены. Занесла ж яго, відавочна, у тую пратоку вялікай вадой папярэднім летам. Усю зіму на яго зьнізу намярзаў лёд. Гэта быў фактычна не плыт, а крыга з плытом наверсе. Важыў ён дужа многа, а бліжэйшым канцом ляжаў на дне. Ну і папацелі ж хлопцы, пакуль саштурхнулі яго! На шчасьце, па прыхамаці ракі, крыгу не пагнала ў асноўнае рэчышча, дзе гуў крыгаход, а павалакло з пратокі ў пратоку, ламаючы кусты. Нарэшце яна ўперлася ў сухі грэбень, пагайдалася, успаўзаючы на яго, і рэзка ўпала назад — на гэтым яе рух часова перапыніўся. Часова —таму, што вада прыбывала і прыбывала. Накрые грэбень — і рушыць далей ледзяная глыба з плытом на сьпіне, аж покуль не затаўхае яе ў такія кусты, якія не здолее падмяць. Хлопцы таго, зразумела, чакаць не сталі. З грэбня на грэбень, праз не запоўненыя яшчэ напалову пратокі (улетку вады ў такіх зусім не бывае), правальваючыся ў ямы, абдзіраючы твар і рукі аб кустоўе, ранячы босыя заледзянелыя ногі, кінуліся яны туды, куды паказвалі даўгія вячэрнія цені. Ідучы ад заходнага сонца, рана ці позна, але павінны былі яны апынуцца ў бясьпечным месцы — так лічыў Андрэй.

    І праўда, пакрысе сталі трапляцца беластволыя бярозкі, чорны альхоўнік, на якім дзе-нідзе не абтрэслася шчэ леташняе лісьце, хаця ўжо распускаліся пупышкі. Вада пад нагамі ўжо не выпярэджвала іх, а бегла насустрач — гэта шырока зьліваліся ў Лену рэшткі сьнегу, што хаваліся наверсе ў гушчарах. Мелкія часовыя ручайкі мудрагеліста віліся па пяску, несучы хваёвую і лістоўнічную ігліцу. Пераскокваючы адзін такі ручай, Андрэй наступіў на маладзенькую хвойку і ўскрыкнуў ад болю — заскабіў пятку. Сеў, выцягнуў іголку, падняў галаву —вакол на схіле паціху хісталі вершалінамі векавыя каржакаватыя сосны. У Андрэя заблішчэлі вочы.

    — Мы ўцяклі ад паводкі, Браце! — звонка прамовіў ён. —Тут яе не бывае! Хвоі вады не церпяць!

    Кулут нічога не сказаў. Ён усьміхнуўся і лёг на сьпіну, падклаўшы кулак пад галаву. Андрэй знайшоў сушэйшае месца і лёг таксама. Угары бязгучна сюды-туды хадзілі галіны з рэдкай ігліцай, натапыранай на ўсе бакі.

    — А думаў ты, што мы не выберамся? —спытаў Андрэй.

    — Не. Я ні пра што не думаў.

    — І правільна рабіў.

    І яны бадзёра пабеглі па лесе, нібыта не хвілінку паляжалі, а выспаліся як мае быць. Хоць ужо даўно і стаяла ноч, заблудзіць было немагчыма: справа нястомна гуў крыгаход. Ноч была белай — гэта была першая белая ноч, калі сэрца і рада, што дзень такі вялікі, і непакоіцца, чаму ж не прыходзіць ноч. Падымаючыся на ўзгоркі, хлопцы бачылі, як насустрач ім, цьмяна пабліскваючы, рухалася белая, нібы малочная, рака.

    Хутка пад ногі паслалася сьцежка. Потым яна, як ручай, упала ў шырэйшую, другую, тая — у зусім утаптаную, трэцюю... Сталі трапляцца пні ад сьпілаваных дрэў. Вельмі ўразілі яны кулута — пілы за жыцьцё сваё ён не бачыў і не разумеў, як гэта можна так роўна зьнесьці дрэва. А яшчэ болей зьдзівіўся ён, калі ўбачыў кінутае ля сьцежкі звычайнае кола. Нават падняў і панёс, гледзячы ўперад праз адтуліну для восі. Усё гаварыла за тое, што астрог блізка, а яны ішлі, ішлі, і яго ўсё не было.

    Вецер, лічы, не дзьмуў, але ад ракі патыхала холадам, і хлопцы, нягледзячы на хуткую хаду, у мокрай вопратцы сваёй зусім залубянелі. Да таго ж з вопраткі той засталіся штаны ды кашулі: пудовыя ад вады кажушкі кінулі ў пратоках. Як бы цяпер прыдаліся яны, хоць і ладна драныя!

    Распалілі вогнішча, абсушыліся збольшага, абагрэліся — і далей. Устала сонца. Ад ручаін сьнегавой вады струменілася пара. Ціўкалі сініцы, закувала ўдалечыні зязюля. Замалаціў на хвоі дзяцел. Не разьмерана і аднатонна. як звычайна, а з перапынкамі. Сыпане жменю частых удараў і заціхне, бы разважае, біць яшчэ ці не варта.

    І зноў паплыла сьцежка пад ногі, а тыя спатыкаліся на каранях ад стомы. Зьліпаліся вочы. Не бадзёрыў і холад зямлі, што цалаваў голыя падэшвы. Як жа далёка іх звалакла ад астрога ў сваім бязьлітасным руху рака!

    Дзень быў недзе ўжо пасярод між усходам сонца і поўднем, калі хлопцы праз негустыя дрэвы ўбачылі нарэшце астрог.

    Ён стаяў на высокім паўвостраве, зьвернутым супроць цячэньня. Гэты паўвостраў быў бы востравам, каб не шырокі перашыек, што злучаў яго з сасновым берагам. Зрэшты, і перашыек у паводку залівала — на ім нічога не расло. З боку лесу астрог быў агароджаны тынам з расчыненымі варотамі, а з іншых трох бакоў яго аберагала Лена. За тынам стаяла з дзесятак вялікіх дамоў, адзін з крыжам — царква. На самым мысе высілася рубленая ў лапу вежа — тая самая, на якую беглі хлопцы па лёдзе.

    Сьцежка скончылася, і Андрэй недаўменна спыніўся —далей аж да варот праз перашыек не было ніводнага сьледу: ні чалавечага, ні конскага, ні калёснага. А ён жа памятаў, што ўзімку тут была добра ўбітая — не сьцежка, а, можна сказаць, дарога! Куды ж яна падзелася? Растала? Але няўжо, як сьнег сышоў, тут перасталі хадзіць і езьдзіць? Дзе тады новы ўезд у астрог?

    І чаму за тынам не відно ніводнага чалавека? З якога часу ў астрогу сталі так позна ўставаць? Ваяводы Пятра Пятровіча не баяцца? І вароты вісяць на адной завесе...

    Трывога апанавала хлопца. Можа, астрог, ды не той? Не. Усё знаёмае: і дамы, і вежа, і тын, і сасоньнік, з якога выйшлі... Ён пабег да варот, за ім кулут. Першы ж дом сустрэў іх забітымі накрыж дзьвярыма. Кінуліся да другога, трэцяга —тое ж самае. Выскачылі на плошчу. Пасярод яе да тоўстага слупа была прымацавана доўгая дошка, а на дошцы гарачым жалезам было выпалена:

    ТЕМЪ  КАЗАКОМЪ  КОИ  ПРИДУТЪ  А  ВЪ  ОСТРОГЕ  НИКОГО  НЕ  СЫЩУТЪ  ДА  ИШУТЪ  НОВЫЙ  НА  ТОМЪ  БРЕГЕ  ВЪ  ДВУХЪ  ДНИЩАХЪ  ВВЕРХЪ

    Тры разы ашаломлены Андрэй чытаў гэты наказ зьлева направа і справа налева. зьверху ўніз і зьнізу ўгору і не хацеў даць веры сваім вачам. Не хацеў згаджацца, што ўсе іх учорашнія і сёньняшнія пакуты — дарма, што трэба было не пераходзіць Лену, а спакойна ісьці па тым беразе далей, і праз два дні яны былі б там, куды перанёс астрог уладарны ваявода.

    /Пачатковая школа. № 4. Мінск. 1997. С. 44-46; № 5-6. 1997. С. 65-66./

 

    Гісторыю Беларусі мы, людзі старэйшага пакаленьня, практычна не вывучалі. Ну, расказвалі нам выкладчыкі тое-сёе пра заваяваньне Беларусі літоўскімі князямі ды яшчэ крышку пра клясавую барацьбу. І ўсё ж у нас, студэнтаў 50-х, час ад часу ўзьнікалі пытаньні.

    Чаму гэта літоўскія князі, якія заваявалі Беларусь у сярэдзіне XIII ст., пагадзіліся зрабіць дзяржаўнай мовай беларускую, а не сваю, літоўскую? Чаму яны, язычнікі, добраахвотна прынялі праваслаўе? (Так, і Міндоўг, і Гедымін, і Альгерд былі праваслаўнымі. Гэта ўжо потым, у канцы XIV ст., сын Альгерда Ягайла, а за ім і пляменьнік Альгерда Вітаўт прынялі каталіцтва.)

    Слова літва ў нашым уяўленьні было непарыўна зьвязана з берагамі Балтыйскага мора. І калі трапляліся нам радкі з летапісаў, што, маўляў, эпіскап тураўскі хадзіў хрысьціць літву і праз дзень-два вяртаўся дадому, мы ўсё гадалі, якім гэта транспартам ён карыстаўся.

    На ўсе пералічаныя (і шматлікія іншыя) пытаньні бліскуча адказаў Мікалай Іванавіч Ермаловіч у кнізе “Па сьлядах аднаго міфа” Міндоўг, аказваецца, быў не заваёўнікам, а перабежчыкам, таму ён так ахвотна прыняў мову і веру славян. Славяне самі прапанавалі яму княжацкі прастол у Наваградку, і ён узначаліў іх паходы супраць літвы.

    А тураўскаму эпіскапу не трэба было хадзіць далёка — летапісная літва жыла ў Верхнім Панямоньні, паміж Менскам і Наваградкам, паміж Маладзечна і Слонімам.

    Памятаю, урыўкі з кнігі Ермаловіча, калі яна яшчэ была забаронена для друку, хадзілі ў рукапісах як “самвыдат”. Гэтакая крамола! Зрэшты, я думаю, не столькі ўлады былі ў тым вінаваты, колькі клан навукоўцаў, якія ўжо абаранілі дысэртацыі пра заваяваньне Беларусі літоўцамі і трымаліся за сваё.

    Дзякуй Богу, кнігі Ермаловіча выдадзены. Факты, прыведзеныя ў іх, абвергнуць немагчыма. І ўсё ж літоўскія гісторыкі лічаць усіх князёў Вялікага княства Літоўскага сваімі і гісторыю ВКЛ падаюць як гісторыю Літвы.

    На той тэрыторыі, дзе разьмешчана сёньня Літва, жыў народ жамойць. З гісторыі вядома, што — наша былая дзяржава называлася Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае, а гэта значыць, што літва і жамойты былі рознымі народамі;

    — жамойцкія землі не былі цэнтрам ці ініцыятарам утварэньня ВКЛ, яны самі ўвайшлі ў склад ВКЛ ужо пасьля княжаньня славутых Міндоўга і Гедыміна (дарэчы, вялікія князі не звалі сябе Міндоўгас ці Гедымінас, хоць гэтая форма імёнаў часам пранікае і ў беларускаю прэсу);

    — жамойцкія землі ніколі не называліся Літвою; да іх гэта назва прыйшла (як да часткі ад цэлага) толькі ў XIX, а можа, і ў XX ст.

    Тым не менш сама сучасная назва Літва нібы гіпнатызуе беларускіх вучоных і прымушае лічыць летапісную літву народам хоць і іншым, чым жамойць, але бясспрэчна балцкім.

    Летапісная літва асымілявалася і стала часткай беларускага народа. Пісьменнасьці яна не мела, таму мова яе зьнікла. Дзе доказы таго, што гэта мова была балцкая? Беларускі пісьменьнік і гісторык Іван Антонавіч Ласкоў, які воляй лёсу жыў і працаваў у Якуцку, дзе памёр у 1994 г., дасьледаваў гісторыю летапіснай літвы і прыйшоў да высновы, што яна была племем не балцкім, а фіна-угорскім.

    Некалькі слоў пра народы балцкія і фіна-угорскія. Балтамі зьяўляюцца літоўцы і латышы. Мовы іх індаэўрапейскія. Граматычная сыстэма блізкая да славянскай. Фіна-угорскія народы ў Эўропе — фіны, эстонцы, вэнгры, карэлы, комі, удмурты, марыйцы, мардва, чувашы. Удмурцкая, комі-зыранская і комі-пярмяцкая мовы ўтвараюць пермскую падгрупу. Менавіта гэтай падгрупай займаўся ў першую чаргу Ласкоў.

    У ёй няма катэгорыі граматычнага роду. Ролю прыметнікаў звычайна адыгрываюць назоўнікі, калі іх ставяць перад іншымі назоўнікамі, пры гэтым яны не скланяюцца. Назоўнікі і займеньнікі скланяюцца, склонаў ажно 17. Першасныя словы аднаскладовыя (вада — ва, зямля — му, дрэва — пу). “Ад комі-пярмяцкай мовы так і патыхае старажытнасьцю, — пісаў Ласкоў, — тым таемным часам, калі чалавек толькі вучыўся гаварыць”.

    Фіна-угорскія народы — самыя старажытныя насельнікі Ўсходняй Эўропы. Яны жывуць тут ужо пяць тысячагодзьдзяў (славяне ж — толькі 1500 гадоў). Мяркуючы па карце Тацыта, зьмешчанай у кнізе Я. Шыраева “Беларусь: Русь Белая, Русь Чорная і Літва ў картах”, фіны і эсты займалі прыкладна палову нашай сёньняшняй тэрыторыі. Так што няма нічога дзіўнага ў меркаваньні, што тое ці іншае племя магло мець фіна-угорскае паходжаньне.

    Так, мова летапіснай літвы зьнікла, і ўсё ж... Усе язычніцкія народы называлі дзяцей словамі сваёй мовы, якія нешта пэўнае азначалі. Напрыклад, славяне называлі хлопчыка Уладзімір ці Усевалад, дзяўчынку — Сьвятлана ці Людміла. Нам і сёньня абсалютна ясны сэнс гэтых імёнаў (гэта ўжо пазьней, з прыняцьцем хрысьціянства, мы пачалі даваць дзецям незразумелыя для нас імёны старажытнаяўрэйскага, грэчаскага, лацінскага паходжаньня, кананізаваныя царквой). Вось такія, абсалютна зразумелыя ўсім імёны павінна была даваць дзецям і летапісная літва.

    І ўявіце сабе — ніводнае імя летапіснай лггвы не адшыфроўваецца з сёньняшняй літоўскай ці латышскай моў.

    А Ласкоў паспрабаваў адшыфраваць іх з моў пермскіх. і хоць не ўсё, але многае атрымалася..

    Гöрд — чырвоны, прыгожы (Гердзень, Альгерд).

    Öда — гарачы, страсны, палкі (Ёдка).

    Вой — дзікі, непрыручаны (Войшалк).

    Скöр — злосны, сярдзіты (Скіргайла, Скірмунт).

    Жига — страшны (Жыгімонт).

    Літара ö ў комі-пярмяцкай мове перадае рэдуцыраваны гук, які для вушэй славянскага летапісца мог гучаць як о, э ці ы. Не хачу займаць увагу чытачоў іншымі адшыфроўкамі, бо яны патрабуюць спэцыяльных філялягічных ведаў, прывяду толькі два беларускія прозьвішчы, якія, несумненна, засталіся з тых, літоўскіх часоў — Мізгайла і Кічкайла. На мове комі мизгыр — пахмурны, невясёлы, кöч — заяц.

    Але ж Ласкоў браў толькі пермскія назвы. А можа, літва была сваячкай не комі, а эстаў, фінаў ці вэнграў? Нездарма ў Грунвальдзкай бітве менскі князь камандаваў вэнгерскім палком. Можа, мовы былі падобныя? Не камандаваў жа ён у час бою праз перакладчыка! І многія нашчадкі Ягайлы былі вэнгерскімі каралямі, а мадзьяр Стэфан Баторый стаў каралём Рэчы Паспалітай.

    Словам, калі пашукаць у фіна-угорскіх мовах, можна многае зразумець. Ды сама назва литва — наколькі падобная яна на мордва! У “Гісторыі дзяржавы Расійскай” М. Карамзін называе фіна-угорскае племя нарова. Дадайце яшчэ племя хинова, якое ўпамінаецца ў “Слове аб палку Ігаравым” побач з літвой і яцвягамі.

    Але нашы беларускія дасьледчыкі ці вельмі кансэрватыўныя, ці ўжо абаранілі дысэртацыі на тэму балцкага паходжаньня літвы і балцкай тапанімікі на прасторы Беларусі. Калі яны сказалі, што Волма ці Арэса — назвы тыпова балцкія, то ўжо не адступяцца ад свайго, хоць на карце Рэспублікі Комі сваімі вачыма ўбачаць аж дзьве Волмы — Вялікую і Малую. Арэс на мове комі значыць восеньская. І маецца ў Рэспубліцы Комі рака Арэс, што, напэўна, азначае рака з восеньскай паводкай.

    Нават прыхільнікі тэорыі Ласкова часта робяць мне папрок, што я, захапляючыся лінгвістычным бокам праблемы, не зьвяртаю ўвагі на знаходкі археолягаў. Добра, я ўзяла зборнік археалягічных артыкулаў, выпушчаны Беларускай акадэміяй навук, і прачытала там прыкладна наступнае: археолягі не могуць вызначыць прыналежнасьць керамікі, знойдзенай пры раскопках, таму ці іншаму народу, пакуль не зьвернуцца да лінгвагеаграфіі. Раскопкі рабіліся на беразе Волмы, а паколькі Волма, бясспрэчна, назва балцкая... Тут я закрыла кніжку. Археолягі спасылаюцца на лінгвістаў, лінгвісты на археолягаў. Кола замыкаецца.

    Зрэшты, гэта толькі мая асабістая думка. Ласкоў з павагай ставіўся да пошукаў археолягаў, што пацьвярджае ўрывак з яго неапублікаванай яшчэ кнігі “Летапісная літва: сваяцтва і лёс”, надрукаваны ў часопісе “Крыніца” № 22 за 1996 г.

    Але вернемся да карты Рэспублікі Комі. Вось якія рэкі там цякуць: Ветью (бел. Вець), Лапъюга (Лапуга), Неман (Нёман), Йола (Ола), Арэс (Арэса), Понъю (Поня), Вашка (Ваша) і г. д. Можна прывесьці дзесяткі прыкладаў.

    Але калі нават такіх супадзеньняў і няма, усё роўна большасьць назваў беларускіх рэк адшыфроўваецца з пермскіх моў. На мове комі рака — ва, га, ю, шар. Разгледзім назвы нашых рэк.

    Ізва (из — камень);

    Лонва (лонь — ціхі);

    Езва (езь —язь);

    Тонва (тон-тон —абледзянець);

    Пульва (пуль-паль — плёскат вады);

   Дзіва (дзиб — глухі густы лес; напэўна, была Дзібва, але губныя гукі б і в зліліся ў адзін);

    Удава (уд — луг).

    Назву Пінега рускія дасьледчыкі перакладаюць як Малая рака. А наша Піна? Напэўна, проста Малая. Тую ж форму, што і Пінега, мае Няміга. Немь — рачная каса, водмель. Магчыма, адсюль і Нёман (Нёманка, Неманіца).

    У летапісах рака Шчара называецца Шчар’е. Вельмі падобная на назву ракі ў Рэспубліцы Комі Шарью. Шар — вузкая рака, ручай, праліў (Матачкін Шар, Югорскі Шар). Поле па комі-пярмяцку ыб.

    А наш абшар — ці гэта не значыць палі-ручаі, ыб-шар? І яшчэ вельмі цікавыя нашы „балотныя сынонімы”: на мове комі дрыгва — дрöгва, цьвіль — баг (багна).

    Тое ж самае і з азёрамі. На мове комі возера — ты. Таму і маем мы назвы азёр у форме множнага ліку: Дрывяты, Дрысьвяты, Усьвяты, Чорты, Бакшты. Гэта не множны лік, гэта проста слова “возера”.

    А горад Лёзна? Не растлумачыш гэту назву, пакуль не зазірнеш у комі-пярмяцкі слоўнік: лöзны — сінець.

    Але, бадай, найбольш цікавая гісторыя з Ашмянамі. Першым гербам Ашмянаў быў мядзьведзь на задніх лапах. Потым яго зьмянілі на чырвонае цяля. Па комі-пярмяцку ош — мядзьведзь, а öшка — бычок. Можа, усё гэта сьведчыць, што мастак, які маляваў гербы, яшчэ ведаў мову летапіснай літвы?

    Я аднойчы напісала Ласкову: ці не магло так здарыцца, што менавіта ў пару асыміляцыі фіна-угорскіх народаў узьніклі не вельмі зразумелыя фальклёрныя выразы “гусі-лебедзі”, “сарока-варона”? Ці не было гэта “юсі-лебедзі”, “рака-варона”? (Юсь у комі — лебедзь, рака — варона.) Ласкоў быў вельмі задаволены маёй знаходкай.

    У мяне ёсьць знаёмы Анатоль Рыгоравіч Ярусаў, кандыдат тэхнічных навук. Ён комі-пярмяк па нацыянальнасьці, ураджэнец вёскі Юсьва. Скончыў Сьвярдлоўскі політэхнічны інстытут, быў разьмеркаваны на працу ў Мінск. І адразу ж зьдзівіўся: “Чаму я разумею назвы ўсіх вашых рэк і азёр?” Ажаніўся з беларускай, паехаў да яе сваякоў у вёску і зьдзівіўся яшчэ больш: “Калі я здалёк чую беларускую мову, мне здаецца, што я зноў у Юсьве. Прыслухоўваюся — не, словы не тыя”.

    Сапраўды, фанэтычнае супадзеньне беларускай і комі-пярмяцкай моў выключнае: мяккае дз, цьвёрдыя дж, ч, р, наяўнасьць ў, вельмі мяккае с. Фактычна гэта ўсе фанэтычныя асаблівасьці, якія адрозьніваюць беларускую мову ад іншых славянскіх моў. Ці маглі б мець такую фанэтыку беларусы, калі б яны не жылі побач з фіна-угорскімі народамі?

    А наша лексыка? На мове комі ки — рука (кій), кок — нага (скокі), лöк — страшны (лякацца), сунис — нітачка (суніцы, яны размнажаюцца вусікамі), йир — вір, па-удмурцку гурт — вёска і г. д

    І яшчэ вельмі яскравы доказ супольнага жыцьця славян і фіна-уграў — беларускі пантэон. У цэлым ён, бясспрэчна, індаэўрапейскі. Галоўны бог Пярун нагадвае нам Зэўса, прыгажуня Лада зьяўляецца жонкай бога-каваля Жыжаля (успомнім Афрадыту і Гефэста) і г. д. Але Ян Баршчэўскі ў “Шляхціцу Завальні” сьцьвярджае, што самымі паважанымі багамі ў крывічоў былі Пярун і Баба-Яга. Менавіта іх ідалы стаялі ў дахрысьціянскім Полацку. Баба-Яга лічылася ўладарніцай царства зьвяроў і душ нябожчыкаў-продкаў.

    Па комі-пярмяцку лес — гэта яг. Але словам яг называецца не кожны лес, а толькі той, у якім хаваюць нябожчыкаў, г. зн. лясныя могілкі. А дзе ж, як не там, царства зьвяроў і нябожчыкаў? Зразумелым робіцца і выраз, да якога мы прызвычаіліся: “Баба-Яга — касьцяная нага”. Злавесная і магутная, паўжывая, паўмёртвая...

    Чаму бог — апякун жывёлы (“скотий бог”) пісаўся то Волос, то Велес? Гэта можна растлумачыць толькі наяўнасцю гука ö, які не маглі дакладна перадаць славянскія летапісцы. Па комі-пярмяцку конь — вöл.

    Ян Баршчэўскі расказвае пра незвычайную здольнасьць старажытных багоў Полаччыны: у лесе яны былі высокія і магутныя, як дрэвы, а ў лузе рабіліся маленькімі, як трава. Ці не адсюль пайшла назва “божая кароўка”? А можа, быў і “божы конік”? У беларускай мове ёсьць проста конік. А вось у комі-пярмяцкай застаўся “божы конік”.

    — Дык што ж? — можа спытацца нехта. — Столькі вучоных, беларускіх і літоўскіх, знаходзяць агульнае і ў нашай тапаніміцы, і ў лексыцы, і ўсё гэта выдумка, няпраўда?

    Не, чаму? Чыстая праўда. Прывяду прыклады: весьці — vėstі, бегчы — bеgtі, грыб — grȳbаs, ліць — lуti, сесьці — sеsti, зіма — žiеmа, сьнег — snіеgаs, сям’я — šеіmа і г. д. Як бачыце, шмат агульнага.

    Літоўскія вучоныя сьцьвярджаюць, што балты жылі на сваёй і нашай тэрыторыях ужо за 3000 год да н. э. А славяне, як вядома, толькі ўтварыліся як этнічная супольнасьць на мяжы I тысячагодзьдзя да н. э. і I тысячагодзьдзя н. э. Утварыліся з розных плямён і народаў. Прыкладна ў V-VI стст. прыйшлі яны на свае сёньняшнія землі ці то з Дуная, ці то са скіфскіх стэпаў. Дык як жа магло так здарыцца, што прыйшлі яны са сваёй новай мовай якраз у тое месца, дзе мова старажытнага народа была выпадкова падобная на славянскую? Каб гутарка ішла толькі пра беларусаў, можна было б падумаць, што яны пазычылі яе ў літоўцаў, але ж беларуская мова — родная ўсім славянскім.

    Асабіста мне відавочна, што такога проста не магло быць. Я тлумачу гэта супадзеньне толькі тым, што славяне і балты — галінкі аднаго дрэва і прыйсьці на гэтыя землі яны маглі прыкладна ў адзін час. А што датычыцца агульнасьці беларускай і балцкай тапанімікі — хутчэй за ўсё абодва народы скарысталі назвы, якія былі дадзены сапраўды старажытнымі насельнікамі гэтых мясьцін — фіна-угорскімі народамі.

    Тым нашым чытачам, якія зацікавіліся тэорыяй Ласкова, я раю зьвярнуцца да падшывак газэты “ЛіМ” і часопіса “Полымя” за 1989-1994 гг., дзе яна выкладзена вельмі грунтоўна. Будзем спадзявацца, што, нягледзячы на сёньняшнюю беднасьць нашых выдавецтваў, усё ж выйдзе манаграфія Ласкова “Летапісная літва: сваяцтва і лёс”.

    З вялікай павагай і цікавасьцю ставіцца да работ Ласкова М. І. Ермаловіч. “Я толькі гісторык, — гаворыць ён, — і ў вызначэньні этнасаў абапіраюся на высновы лінгвістаў і археолягаў. Але я лічу, што Ласкоў раскапаў і распрацоўваў залатую жылу. Трэба шукаць. Інакш спыніцца разьвіцьцё навукі”.

    Сьвятлана Клімковіч.

    /Пачатковая школа. № 5-6. Мінск. 1997. С. 61-63./

 

    З далёкай будучыні пры дапамозе машыны часу пасылаюць у наша стагодзьдзе маладога гісторыка Сьвіта. Ён мае права толькі назіраць за жыцьцём, любое ўмяшаньне ў падзеі можа мець непрадказальныя вынікі для патомкаў Але Сьвіт бачыць, што з балькона сёмага паверха вось-вось зваліцца дзіця, і бяжыць ратаваць яго. Вучоныя, калегі Сьвіта, спыняюць час, каб растлумачыць яму, што ён не павінен так рабіць, што гэта сьмяртэльна небясьпечна для яго: продак Сьвіта трапіць пад колы аўтамабіля, за рулём якога будзе нашчадак хлопчыка. І калі Сьвіт выратуе дзіця, яго самога ў той жа момант проста не стане. І ўсё ж, калі часу дазваляюць бегчы далей, Сьвіт кідаецца да балькона і ратуе хлопчыка.

    Такім навукова-фантастычным эпізодам пачынаецца раман Івана Антонавіча Ласкова “Арцём Дабрэнька” [“Чорт ведае што”]. Эпізод не мае дачыненьня да сюжэта рамана, ён патрэбен для раскрыцьця характару галоўнага героя — Арцёма Іванавіча Дабрэнькі, сьціплага супрацоўніка краязнаўчага музэя ў сыбірскім горадзе. Арцём Іванавіч мае сваю таямніцу ад сям’і і сяброў: па начах ён піша фантастычныя апавяданьні. Едучы на рачным трамваі праз Лену, каб пашукаць у тайзе грыбоў, ён радуецца, што рэдактар газэты абяцаў апавяданьне надрукаваць, і думае, што скажуць знаёмыя, ці здагадаюцца яны, што ён у апавяданьні зашыфраваў сваё ўласнае прозьвішча. Сьвіт — добры, ласкавы...

    “Арцём Дабрэнька” — раман вострасюжэтны, дэтэктыўны не аўтабіяграфічны і ўсё ж... Як часта ва ўнутраных маналёгах Дабрэнькі чуецца голас самога Ласкова! Ды і ў прозьвішчах абодвух герояў аўтар зашыфраваў сваё. Ласкавы — такое сапраўднае прозьвішча Івана Антонавіча, і зьмяніў ён яго, ужо будучы дарослым, калі пачаў друкаваць вершы. Палічыў, што прозьвішча Ласкавы для паэта — гэта неяк занадта...

    Іван Антонавіч нарадзіўся ў 1941 годзе. Яго бацька, украінец Антон Ласкавы, не вярнуўся з вайны. Маці адна гадавала двух сыноў у час акупацыі, у галодныя пасьляваенныя гады. У вёсцы на Магілёўшчыне, дзе жыла сям’я, не было дзесяцігодкі, а Іван вылучаўся выключнымі здольнасьцямі, і знаёмыя ўгаварылі маці аддаць яго ў Магілёўскі дзіцячы дом, каб ён змог закончыць школу і крыху падкарміцца.

    У такіх умовах рос будучы пісьменьнік, чалавек, незвычайную эрудыцыю і высокую культуру якога адзначаюць усе, хто з ім сутыкаўся.

    Пасьля школы былі хімічны факультэт БДУ, літаратурны інстытут у Маскве, больш дваццаці гадоў жыцьця ў Якуцку і гарачая мара пра вяртаньне ў Беларусь. У час апошняга прыезду ў Мінск у 1991 годзе ён ужо нават дамовіўся аб працы ва унівэрсытэце, але што да жыльля, яму маглі прапанаваць толькі маленькі пакойчык у інтэрнаце. А Ласкоў жа меў сям’ю — жонку, якуцкую пісьменьніцу Валянціну Гаўрыльеву, і двух сыноў, Андрэя і Максіма.

    Праблема здавалася яму невырашальнай, мучыла ўвесь час. А тут яшчэ страціў працу. І яшчэ супраць яго ўзьнялася кампанія ў якуцкай прэсе, бо ў сваіх вострых крытычных артыкулах закрануў нейчыя інтарэсы. Вось і здарыўся інсульт, калі аднойчы паехаў у тайгу за Лену пашукаць грыбоў.

    Сьмерць Ласкова была раптоўнай, нечаканай, і ўсё ж ён нібы прадчуваў яе, так сьпяшаўся завяршыць свае асноўныя творы. Адаслаў у Мінск, у выдавецтва “Мастацкая літаратура”, галоўную працу жыцьця — гістарычнае дасьледаваньне “Летапісная літва. Сваяцтва і лёс” (чытачы знаёмы з яго фрагмэнтамі па публікацыях у “Полымі” і “ЛіМе”); падрыхтаваў да друку зборнік вершаў — тых, што ўжо ўваходзілі ў паэтычныя зборнікі, і яшчэ не апублікаваных; закончыў раман “Арцём Дабрэнька”.

    У камісію па літаратурнай спадчыне Ласкова ўвайшла, зразумела, жонка пісьменьніка, а з беларускіх літаратараў — я і Валянцін Акудовіч, бо ў Саюзе пісьменьнікаў добра была вядома наша прыхільнасьць да яго асобы і творчасьці. Нам неабходна было пазнаёміцца з архівам Ласкова. Але як гэта зрабіць? У наш жабрацкі час камандзіроўку ў Якуцк не атрымаеш. Прасіць сям’ю высылаць архіў поштай? Таксама не танна, а галоўнае, ненадзейна. Усе ведаюць, колькі пасылак прападае па дарозе.

    І вось тут незаменным чалавекам стаў чацьвёрты член нашай камісіі, капітан-мэханік Ленскага рачнога флёту Алесь Баркоўскі. Сябра сям’і Ласковых, улюбёны ў творчасьць Івана Антонавіча, ён кожную зіму, калі замярзае Лена, прыяжджае да родных у Мінск. Мінулай восеньню, зьбіраючыся ў беларускі “вырай “, Баркоўскі дадаў да свайго багажу 20 кіляграмаў з архіва Ласкова. Гэта і раман “Арцём Дабрэнька”, і зборнік вершаў, і гісторыка-прыгодніцкая дзіцячая аповесьць “Пішчальнікі не пішчаць”, якая двойчы друкавалася ў Якуцку, але пакуль што невядома беларускаму чытачу. І яшчэ матэрыялы аб рэпрэсіраваных беларусах, высланых у Якуцію, а таксама ксэракопіі ўсіх артыкулаў Ласкова і пра Ласкова.

    Зараз наша камісія падрыхтавала для розных газэт і часопісаў фрагмэнты неапублікаваных твораў Ласкова. А потым мы, зразумела, зьвернемся ў выдавецтвы, паспрабуем надрукаваць там кнігі цалкам. Але ўлічваючы стан беларускіх выдавецтваў сёньня, прагнозы нашы не вельмі аптымістычныя...

    Ну што ж, пажывём — пабачым. А пакуль што вернемся да рамана, які мы прадстаўляем сёньня чытачу.

    УДабрэнькаў было шмат знаёмых, якія маглі забегчы “на агеньчык”, і сярод іх — Люба Базунова і яе муж Мікола Манькін. Праўда, незадоўга да пачатку дзеяньня рамана яны разышліся. А потым здарылася трагедыя: Люба застрэліла Міколу, які лез да яе ў акно, пагражаючы забіць. Так кажа Люба. Але Арцём Іванавіч выпадкова пазнаёміўся са сьведкам, які сьцьвярджае зусім іншае. І ён вырашае пагаварыць са сьледчым...

    Святлана Клімковіч

    /Полымя. № 8. Мінск. 1997. С. 178-180./

 

 

    Светлана Климкович

                                                     ПИСЬМА ИВАНА ЛАСКОВА

    Заброшенный судьбой в Якутию, Ласков давал пример такого искреннего служения белорусской идее, которым мало кто может похвалиться, живя здесь. Поэт, прозаик, критик, он в последние годы больше времени и сил отдавал историческим исследованиям Его гипотеза о финно-угорском происхождении летописной Литвы - настоящее научное открытие, результат оригинального, нестандартного мышления.

    С докладом на эту тему Ласков должен был ехать в Хельсинки, на международный конгресс финно-угорских народов. Не успел... Не успел он закончить два романа и пьесу, собрать в архивах КГБ сведения про всех белорусов жертв сталинских репрессий в Якутии. Но успел закончить и передать в Белоруссию, в издательство «Мастацкая літаратура», главный труд своей жизни - книгу про летописную Литву.

    У гипотезы Ласкова были приверженцы и противники. Однако пока оспаривание идет только в частных разговорах. Нет ни одной публикации, которая бы эту гипотезу обоснованно опровергала. Ласков ждал научной дискуссии, она не состоялась. «У каждого нашего ученого - своя делянка», - печально шутил он.

    «Прошу прощения за длительное молчание. - писал мне Ласков, - я с января – безработный. А безработный, оказывается, имеет значительно меньше времени. Хватаешься за то, за сё. Читаю почти что задаром лекции в местном университете по русской литературе начала XX века: Блок, Бунин, Гумилев, Ахматова, Пастернак и т. д. Пишу еженедельно для газеты...»

    И вот последнее письмо от 12 июня, которое заканчивается словами «Более подробно после...» Как горько, что этот «после» не будет!

   «...Этими днями я мною работаю со следственными делами КГБ, пользуюсь любезностью ранее недоступных дядей. Хочу написать для белорусской печати про репрессированных в Якутии земляков. Но скоро меня из КГБ вгонят, ибо человек, который мне помогает, идет на пенсию...»

    1 мая 1991 г.

    «Я уже целиком убежден в правильности моей гипотезы. Тем и живу посреди невзгод последнею времени. Есть предчувствие, что недаром живу.

    Днями на Лене будет ледоход снова примусь за карасей. Теперь уже не столько для забавы, сколько для экономии средств (в магазинах минтай стоит 527 руб. кг)».

    15 мая 1993 г.

    «Наверное, Алесь Барковский передал Вам мое письмо? Он вылетел из Якутска 4 ноября, взяв рукопись моей книги. Известий от нею пока не имею. Знаю один человек мне написал, что Алесь на радио на всю Беларусь рассказывал, как мне здесь плохо живется. Не знаю, нужно ли было. Не люблю жаловаться, ибо нам ли, кто пережил послевоенное время, впадать в отчаянье? Кстати, дела мои улучшились. Нашел место в детском журнале. Редактор - мой давнишний знакомый, у нас с ним понимание Заработок в месяц 150 тысяч, еще получаю в университете 50 тысяч. Правда, сегодняшняя тысяча - как прежний рубль. Ну, то на 200 рублей можно было жить Потихоньку вылезаем из ямы».

   15 декабря 1993 г.

    /Эхо столицы. Якутск. № 95. 30 июля 1999. С. 18./

 

                                                                       ИЗ  ПИСЕМ

    Заброшенный судьбой в Якутию, Ласков давал пример такого искреннего служения белорусской идее, которым мало кто может похвалиться и живя тут. Поэт, прозаик, критик, он в последние годы больше всего времени и сил отдавал историческим исследованиям. Его гипотеза о финно-угорском происхождении летописной Литвы - настоящее Научное открытие, результат оригинального, нестандартного мышления.

    С докладом на эту тему; Ласков должен был ехать в Хельсинки на международный конгресс финно-угорских народов. Не успел... Не успел он закончить два романа и пьесу; собрать в архивах КГБ сведения про всех белорусов - жертв сталинских репрессий в Якутии. Но успел закончить и передать в Беларусь, в издательство «Мастацкая літаратура», главный труд своей жизни - книгу про летописную Литву.

    У гипотезы Ласкова есть и приверженцы, и противники. Однако пока оспаривание её идет только в частных разговорах. Нет ни одной публикации, которая бы эту гипотезу обоснованно опровергала. Ласков ждал научной дискуссии. Она не состоялась. «У каждого нашего учёного – своя делянка», - печально шутил он.

    Вернуться в Беларусь – это была заветная мечта Ивана Антоновича. Но как? Тут не обещали ему ни работы, ни квартиры. Наверное, были проблемы семейного плана: жена - якутская писательница, в Якутске родились и выросли дети...

    Писал он литературные и историографические обозрения, принципиальные и острые, наживая себе врагов в местном писательском окружении.

    Вот так, чрезмерно напряженно, прошли последние четыре года жизни Ласкова. Говорю - четыре года, ибо столько продолжалось моё знакомство с Иваном Ласковым. Началось с переписки («ліставаньня», как говорил Ласков) по проблемам его статьи «Племя пяти родов», Потом мы несколько раз виделись во время его последнего приезда в Минск осенью 1991 г. Я воспринимала это знакомство как подарок судьбы. В наше время, когда чаще всего встречаешься с равнодушием, цинизмом, меркантильностью, радостно встречать человека образованного, любознательного, самоотверженного и бескорыстно отданного своему делу.

    У Ласкова был своеобразный ум, абсолютно неподвластный штампам и догмам. Ему не мешали общепринятые суждения, он всегда думал сам...

    Каждое письмо от Ивана Антоновича; я ждала с нетерпением, как будто это было продолжение интересного приключенческого романа. Только действие в этом романе шло не впёрёд, а назад, в далёкую историческую пору.

    И вот последнее письмо от 12 июня, которое заканчивается словами: «Более подробно после...»

    Как горько, что этого «после» не будет!

    Из писем Ласкова:

    - «Этими днями я много работаю со следственными делами КГБ, пользуясь любезностью ранее недоступных чинов. Хочу написать для белорусской печати про репрессированных в Якутии земляков. Но скоро меня из КГБ выгонят, ибо человек, который мне помогает, идёт на пенсию...» [1 мая 1991 г.]

    «Моя книга в черновике закончена. Получилось 700 страниц. Теперь всё это нужно переписывать, редактировать и перепечатывать. Работы на полгода. Но буду её выполнять со спокойной душой, ибо, кажется, нашел издателя. Здесь у нас в Якутске гостил ансамбль «Рунь» (БТИ), а привёз его лидер «Бацькаўшчыны» Я. Лецка, Так вот, не зная, что он издательский работник, я развернул перед ним свой поиски и очень заинтересовал. А когда показал только что присланную из Сыктывкара газету с фотоснимками коми-женщин в национальных одеждах, его потрясло, и он воскликнул: «Дак это наши женщины!» И в самом деле, костюмы у них, кроме головных уборов, - буквально белорусские, с андараками, а на андараках наши узоры... К сожалению, снимок чёрно-белый. Но, кажется, эти узоры - красные на белом поле. Кстати, и у мордвы любимые цвета - белый и красный.

    Одним словом, Лецка заставил меня написать заявку в «Мастацкую літаратуру».

    - «Прошу простить за долгое молчание. Я практически никому не писал последние месяцы. Так получается. Я с января безработный, а безработный оказывается, имеет значительно меньше времени, чём тот, кто работает. Хватаюсь за то и за сё. Читаю почти что даром лекции в местном университете по русской литературе начала XX века: Блок, Бунин, Гумилёв, Ахматова, Пастернак и т.д. Пишу еженедельно для газеты. Платят они по прежним меркам, «астрономически» - 20 руб. за газетную строку (23 знака), почти по рублю за букву. С мая за активность ставку мою повысили до 25 руб. за строчку, это значит, уже больше за рубль буква. Если бы выходила газета ежедневно, то, может, и разбогател бы. А так всё равно получается скромно.

    Да всё это мелочи - я всё же закончил первую книгу «Летопісная Літва: сваяцтва лёс». Осталось только распечатать» [15 мая 1993 г.].

    - «Я уже целиком убеждён в правильности своей гипотезы. Тем и живу посреди невзгод последнего времени. Есть предчувствие, что недаром живу. Скоро на Лене будет ледоход, снова возьмусь за карасей. Теперь уже не столько для забавы, сколько для экономии средств (в магазинах минтай стоит 527 руб. кг.)».

    -«Наверное, Алесь Барковский передал Вам моё письмо? Он вылетел из Якутска 4 ноября, взяв рукопись моей книги. Известий от него пока не имею. Зато один человек мне написал, что Алесь на всю Беларусь рассказывал, как мне здесь плохо живётся. Не знаю, нужно ли было. Не люблю жаловаться, ибо нам ли, кто пережил послевоенное время, падать в отчаяние? Кстати, дела мои улучшились. Нашёл место в детском журнале [«Колокольчик»]. Редактор - мой давнишний знакомый, у нас с ним понимание. Заработок в месяц 150 тысяч. Ещё получаю в университете 50 тысяч. Правда, сегодняшняя тысяча - как прежний рубль. Ну, то на 200 рублей можно было жить. Потихоньку вылезли из ямы. Тем более, в отличие от вас, долгов у меня нет (не люблю занимать). Вот только совсем не стало времени на творческую работу...» [15 декабря 1993 г.].

   - «Что же дальше? Немного отдохну и - за вторую часть своего исследования, название ещё не придумал... Какую-то ж третью, специальную часть по истории славянства вряд ли нужно писать. То, что имею, вложу во вторую. А то жизни на всё это не хватит. А я всё же писатель, должен закончить хотя бы два начатых романа.

   Вот такие хлопоты. Что же касается ежедневного, то в нём мало интересного. Чтобы прокормить семью, приходится заниматься разной ерундой. Говоря возвышенно, бороться за существование. Такая ситуация Вам хорошо знакома, как я понимаю. Время от времени вспоминаю студенческие годы - помогает:..» [1 ноября 1993 г.].

    Светлана Климович.

    «З листов Ивана Ласкова». – Мінск: «Крыніца», № 7, 1996, с 14-26.

    /«Московский комсомолец» в Якутии. Якутск. № 21. 26 мая - 2 июня 2004. С. 12./

 

                                            ЛАСКОВ  ПИСАЛ  ПОД  ДИКТОВКУ  КГБ

    ...Недавно в «Московском комсомольце в Якутии» напечатали письмо И. А. Ласкова некоей С. Климович, которая «каждое письмо от Ивана Антоновича ждала с нетерпением». В своем письме И. А. Ласков просто разоблачает себя: «Этими днями я много работаю со следственными делами КГБ, пользуясь любезностью ранее недоступных чинов... Но скоро меня из КГБ выгонят, ибо человек, который мне помогает, идет на пенсию...»

    И. А. Ласков и в 1993 году в своих статьях признавался, что ему открыли доступ к архивным материалам КГБ по инициативе руководства Управления ФСК по Якутии (тогда это Управление еще и называлось «Министерство безопасности Республики Саха (Якутия)») и что ему помогают сотрудники КГБ, а в этом письме некоей С. Климович он открыто пишет, что ему в КГБ помогали некие чины.

    Скрипин в том интервью «Туймаада саната» говорит: «С архивами я не работал... Мной цитировался лишь Иван Ласков».

    А мы теперь видим, что И. А. Ласков писал под диктовку и с помощью сотрудников КГБ. Значит, Скрипин цитирует написанное под диктовку КГБ...

    Иван Николаев

    /Якутская газета. Якутск. № 21. 4 июня 2004. С. 3./