ШТО
АГУЛЬНАГА ПАМІЖ “ВЫРАЕМ”
І “ЮРМАЛАЙ”
У рэдакцыю пазваніла
мінчанка Лілія Аляксееўна Гарэлава з просьбай перакласьці на рускую мову слова
“вырай”. Раней гэта ж пытаньне задаў бацька, які рыхтаваў урокі разам з
сынам-школьнікам. Настаўніца дала заданьне перакласьці сказ “Птушкі адлятаюць у
вырай”. Мы здагадваемся, — казаў ён, — што гэта “поўдзень”, “цёплыя краіны”,
але няўжо ў такой багатай рускай мове няма дакладнага адпаведніка нашаму слову?
Адказаць чытачам
мы папрасілі доктара філялягічных навук прафэсара Віктара Мартынава:
Шмат стагоддзяў беларускі народ жыў побач з
літоўскім. І славянскія продкі беларусаў былі суседзямі балтыйскіх продкаў
літоўцаў. А калісьці зусім даўно, амаль тры тысячагодзьдзі назад, іх радніла
адна мова. Але, калі не заглядваць у вельмі далёкае мінулае, і спыніцца толькі
на моўных адносінах беларусаў з літоўцамі, трэба сказаць, што шмат слоў
беларускага паходжаньня можна знайсьці ў літоўскай мове і вялікая колькасьць
беларускіх слоў мае літоўскае паходжаньне. Так заўсёды здараецца з народамі,
якія доўга жывуць побач. І не таму, што адна культура вышэй іншай, а таму, што
на сумежжы ўзьнікае двухмоўнасьць і людзі перастаюць адрозьніваць некаторыя словы
сваёй мовы і суседняй.
Вывучэньне літуанізмаў у беларускай мове
мае сваю шматгадовую гісторыю. Першай працай, прысьвечанай гэтаму пытаньню, быў
артыкул заснавальніка беларускага мовазнаўства Я. Ф. Карскага “Да пытаньня аб
уплыве літоўскай і латыскай моў на беларускую”. Ён пазьней увайшоў у першы том
кнігі аўтара “Беларусы” (1904 г). А ў 1938-1939 гг. у віленскім к
навукова-літаратурным часопісе “Калосьсе” была надрукавана праца А. Станкевіча
“3 літуанізмаў у беларускай мове”. У пасьляваенныя часы гэтай тэме прысьвяцілі
свае дасьледаваньні шэраг беларускіх, літоўскіх і польскіх вучоных. З іх трэба
асабліва адзначыць Ю. Лаўчутэ. Пытаньням беларускіх балтызмаў была нават прысьвечана
міжнародная канфэрэнцыя ў Мінску ў 1969 годзе.
Сярод беларускіх балтызмаў некаторыя маюць
шырокае распаўсюджаньне за межамі Беларусі. Напрыклад. беларускае слова коўш з літоўскага káusas
пранікла ў рускую і ўкраінскую мовы. Беларуская клуня
з літоўскага kluonas таксама выходзіць за межы нашай рэспублікі, але толькі на
сумежную рускую, украінскую і польскую тэрыторыі. Існуюць і беларускія словы
літоўскага паходжаньня, характэрныя толькі для беларускай моўнай глебы: наўда, дойлід, крупеня і г. д.
Адным са слоў балтыйскага паходжаньня, якое
распаўсюдзілася сярод носьбітаў беларускай, рускай, украінскай і польскай моў,
і зьяўляецца вырай. Беларукая мова, як бачым,
зьберагла гэтае слова пры тым, што ў рускай архаічнае “ирей” можна лічыць
страчаным. Беларускі мовазнаўца С. Мікуцкі яшчэ ў 1855 г. выводзіў названыя
словы з балтыйскага “мора”. Па-літоўску яно называецца jura. А Юрмала — вядомы курортны горад у
Латвіі — у перакладзе якраз азначае “ўзмор’е”, “марскі бераг”. Застаецца
асэнсаваць значэньне фразэалягізма ляцець у вырай.
Ляцець у мора можна было б тлумачыць як ляцець за мора. Існуе аднак на паўночнай Гродзеншчыне
легенда пра тое, што птушкі ўзімку нібы зьбіваюцца ў вялікі шар, які апускаецца
ў мора.
/Звязда. Мінск. 7
лютага 1992. С. 2./
ГЭТА СЛОВА ЗАГАДКАВАЕ
“ВЫРАЙ”
Адказваючы на пытаньне чытачкі “Звязды», прафэсар
В Мартынаў (гл. нумар ад 7 лютага 1992 года) сьцьвярджае, што слова вырай ідзе ад летувіскага Jura — «мора».
Гэтая вэрсія імкнецца ўлічыць разам з вырай старажытнае ўсходнеславянскае ирей, ирий — “какой-то сказочный, загадочный край; земной рай,
теплые страны” (В. Даль.
Толковый словарь живого великорусского языка, т 1, Вырей),
а пачатковае в- у слове вырай тлумачыць паходжаньнем ад прыназоўніка (“в ирей” — вырай)
Думаецца, аднак, што зьвязваць вырай з ирей,
якое можа мець зусім інакшае паходжаньне, неабавязкова, бо можна знайсьці больш
натуральныя хоць і не такія паэтычныя тлумачэньні і перш за ўсё праз выраіцца — “утварыць новы рой”. Гэта тым больш
верагодна, што ў беларускіх гаворках маецца і форма выроя,
дзе рой гучыць больш пэўна. Выраіцца — гэта значыць масава пакінуць вулей, што
і робяць увосень птушкі, адлятаючы са свайго “вулею” У “вырей” (а не ў ирей), паводле Даля, “спасается, временами, зверь целыми
косяками, от злого лешего, проигравшего, напр всех зайцев другому лешему и
перегоняющему их без толку на новые места, почему зверь является и исчезает
годом без видимой причины”. Як бачым, тут таксама гутарка ідзе пра масавае высяленьне, “выраеньне”.
У беларускай мове вырай
— і “цёплы край, куды вылятаюць на зіму пералётныя птушкі”, і “чарада пералётных
птушак”.
“Тлумачальны слоўнік беларускай мовы” ставіць
на першае месца значэньне “цёплы край”. Але з такім жа правам можна было б паставіць на яго і “чарада птушак” — значэньне,
блізкае да “рой”, г. зн. “цёплы край” лічыць вытворным.
Калі
ж дапусьціць, што першым значэньнем зьяўляецца ўсё ж “цёплы край”, то можна
прапанаваць такую цікавую этымалёгію. Па-эстонску uôôras (чытаецца “выырас”) — “чужы”. У
складаныя словы uôôras уваходзіць
асновай uôôr- (выыр-) Другою часткай
складанага слова вырай можа быць эстонскае raja — “мяжа”. Вядома, што “мяжа” адначасова можа азначаць і
“краіна” (бо ўсякая краіна мае нейкія межы) — напрыклад, агульнаславянскае край. У рускай мове гэта тычыцца і слова предел
(таксама “мяжа”!) — прыгадайце Пушкіна: “И с ними гибель разослал к соседям в чуждые пределы”. Такое пераасэнсаваньне
магло адбыцца і з rаjа. Такім чынам, слова вырай,
калі лічыць яго зыходнай формай uôôr-rаjа, можа дэшыфроўвацца як “чужая краіна” (“чуждые пределы”).
Дадам, што ў эстонскай мове націск падае заўсёды на першы склад, так што выыр-рая ў беларускіх гаворках непазьбежна павінна
было перайсьці ў вырай.
Параўноўваючы этымалёгіі ад выраіцца і выыр-рая
з той, якую адстойвае В. Мартынаў, прыходзіцца прызнаць, што яна недасканалая,
у першую чаргу фанэтычна. Цяжка уявіць, каб у нашай мове запазычанае націскное у перайшло ў ы,
бо у ў ёй такое ж натуральнае, як і ы, ужываецца без абмежаваньняў.
Іван Ласкоў,
г. Якуцк.
/Звязда. Мінск. 28
лютага 1992. С. 2./
УДАКЛАДНЕНЬНЕ
На вялікі жаль, у публікацыю майго допісу
“Гэта слова загадкавае «вырай»”
(28 лютага) пракралася прыкрая памылка.
Маю на ўвазе напісаньне эстонскага слова võõras,
якое двойчы пададзена ў выглядзе uôôras.
На погляд газэты, безумоўна, гэта дробязь, бо газэтны нумар жыве нядоўга. Але
са сваіх назіраньняў над этымалягічнымі працамі я заўважыў, што падобныя памылкі,
дапушчаныя пры першай публікацыі апэлятыву, потым пераходзяць з дасьледаваньня ў
дасьледаваньне. Можа, вы знойдзеце спосаб указаць, што ў слове võõras дапушчана такая памылка.
Іван Ласкоў,
г. Якуцк.
/Звязда. Мінск. 20
сакавіка 1992. С. 2./
ДАВЕДКА
Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе
Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч,
украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад
галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941
году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася
ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве
з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну
Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З
Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў
піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў
выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з
залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт
Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў
Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з
чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым
загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым
рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва
(1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная
звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай
Граматай Прэзідыуму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры
загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.
Юстына Ленская,
Койданава
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz