ЎЎЎ Іван Ласкоў. Арцём Дабрэнька. Койданава. "Кальвіна". 2015.

 

    З далёкай будучыні пры дапамозе машыны часу пасылаюць у наша стагодзьдзе маладога гісторыка Сьвіта. Ён мае права толькі назіраць за жыцьцём, любое ўмяшаньне ў падзеі можа мець непрадказальныя вынікі для патомкаў Але Сьвіт бачыць, што з балькона сёмага паверха вось-вось зваліцца дзіця, і бяжыць ратаваць яго. Вучоныя, калегі Сьвіта, спыняюць час, каб растлумачыць яму, што ён не павінен так рабіць, што гэта сьмяртэльна небясьпечна для яго: продак Сьвіта трапіць пад колы аўтамабіля, за рулём якога будзе нашчадак хлопчыка. І калі Сьвіт выратуе дзіця, яго самога ў той жа момант проста не стане. І ўсё ж, калі часу дазваляюць бегчы далей, Сьвіт кідаецца да балькона і ратуе хлопчыка.

    Такім навукова-фантастычным эпізодам пачынаецца раман Івана Антонавіча Ласкова “Арцём Дабрэнька” [“Чорт ведае што”]. Эпізод не мае дачыненьня да сюжэта рамана, ён патрэбен для раскрыцьця характару галоўнага героя — Арцёма Іванавіча Дабрэнькі, сьціплага супрацоўніка краязнаўчага музэя ў сыбірскім горадзе. Арцём Іванавіч мае сваю таямніцу ад сям’і і сяброў: па начах ён піша фантастычныя апавяданьні. Едучы на рачным трамваі праз Лену, каб пашукаць у тайзе грыбоў, ён радуецца, што рэдактар газэты абяцаў апавяданьне надрукаваць, і думае, што скажуць знаёмыя, ці здагадаюцца яны, што ён у апавяданьні зашыфраваў сваё ўласнае прозьвішча. Сьвіт — добры, ласкавы...

    “Арцём Дабрэнька” — раман вострасюжэтны, дэтэктыўны не аўтабіяграфічны і ўсё ж... Як часта ва ўнутраных маналёгах Дабрэнькі чуецца голас самога Ласкова! Ды і ў прозьвішчах абодвух герояў аўтар зашыфраваў сваё. Ласкавы — такое сапраўднае прозьвішча Івана Антонавіча, і зьмяніў ён яго, ужо будучы дарослым, калі пачаў друкаваць вершы. Палічыў, што прозьвішча Ласкавы для паэта — гэта неяк занадта...

    Іван Антонавіч нарадзіўся ў 1941 годзе. Яго бацька, украінец Антон Ласкавы, не вярнуўся з вайны. Маці адна гадавала двух сыноў у час акупацыі, у галодныя пасьляваенныя гады. У вёсцы на Магілёўшчыне, дзе жыла сям’я, не было дзесяцігодкі, а Іван вылучаўся выключнымі здольнасьцямі, і знаёмыя ўгаварылі маці аддаць яго ў Магілёўскі дзіцячы дом, каб ён змог закончыць школу і крыху падкарміцца.

    У такіх умовах рос будучы пісьменьнік, чалавек, незвычайную эрудыцыю і высокую культуру якога адзначаюць усе, хто з ім сутыкаўся.

    Пасьля школы былі хімічны факультэт БДУ, літаратурны інстытут у Маскве, больш дваццаці гадоў жыцьця ў Якуцку і гарачая мара пра вяртаньне ў Беларусь. У час апошняга прыезду ў Мінск у 1991 годзе ён ужо нават дамовіўся аб працы ва унівэрсытэце, але што да жыльля, яму маглі прапанаваць толькі маленькі пакойчык у інтэрнаце. А Ласкоў жа меў сям’ю — жонку, якуцкую пісьменьніцу Валянціну Гаўрыльеву, і двух сыноў, Андрэя і Максіма.

    Праблема здавалася яму невырашальнай, мучыла ўвесь час. А тут яшчэ страціў працу. І яшчэ супраць яго ўзьнялася кампанія ў якуцкай прэсе, бо ў сваіх вострых крытычных артыкулах закрануў нейчыя інтарэсы. Вось і здарыўся інсульт, калі аднойчы паехаў у тайгу за Лену пашукаць грыбоў.

    Сьмерць Ласкова была раптоўнай, нечаканай, і ўсё ж ён нібы прадчуваў яе, так сьпяшаўся завяршыць свае асноўныя творы. Адаслаў у Мінск, у выдавецтва “Мастацкая літаратура”, галоўную працу жыцьця — гістарычнае дасьледаваньне “Летапісная літва. Сваяцтва і лёс” (чытачы знаёмы з яго фрагмэнтамі па публікацыях у “Полымі” і “ЛіМе”); падрыхтаваў да друку зборнік вершаў — тых, што ўжо ўваходзілі ў паэтычныя зборнікі, і яшчэ не апублікаваных; закончыў раман “Арцём Дабрэнька”.

    У камісію па літаратурнай спадчыне Ласкова ўвайшла, зразумела, жонка пісьменьніка, а з беларускіх літаратараў — я і Валянцін Акудовіч, бо ў Саюзе пісьменьнікаў добра была вядома наша прыхільнасьць да яго асобы і творчасьці. Нам неабходна было пазнаёміцца з архівам Ласкова. Але як гэта зрабіць? У наш жабрацкі час камандзіроўку ў Якуцк не атрымаеш. Прасіць сям’ю высылаць архіў поштай? Таксама не танна, а галоўнае, ненадзейна. Усе ведаюць, колькі пасылак прападае па дарозе.

    І вось тут незаменным чалавекам стаў чацьвёрты член нашай камісіі, капітан-мэханік Ленскага рачнога флёту Алесь Баркоўскі. Сябра сям’і Ласковых, улюбёны ў творчасьць Івана Антонавіча, ён кожную зіму, калі замярзае Лена, прыяжджае да родных у Мінск. Мінулай восеньню, зьбіраючыся ў беларускі “вырай “, Баркоўскі дадаў да свайго багажу 20 кіляграмаў з архіва Ласкова. Гэта і раман “Арцём Дабрэнька”, і зборнік вершаў, і гісторыка-прыгодніцкая дзіцячая аповесьць “Пішчальнікі не пішчаць”, якая двойчы друкавалася ў Якуцку, але пакуль што невядома беларускаму чытачу. І яшчэ матэрыялы аб рэпрэсіраваных беларусах, высланых у Якуцію, а таксама ксэракопіі ўсіх артыкулаў Ласкова і пра Ласкова.

    Зараз наша камісія падрыхтавала для розных газэт і часопісаў фрагмэнты неапублікаваных твораў Ласкова. А потым мы, зразумела, зьвернемся ў выдавецтвы, паспрабуем надрукаваць там кнігі цалкам. Але ўлічваючы стан беларускіх выдавецтваў сёньня, прагнозы нашы не вельмі аптымістычныя...

    Ну што ж, пажывём — пабачым. А пакуль што вернемся да рамана, які мы прадстаўляем сёньня чытачу.

    УДабрэнькаў было шмат знаёмых, якія маглі забегчы “на агеньчык”, і сярод іх — Люба Базунова і яе муж Мікола Манькін. Праўда, незадоўга да пачатку дзеяньня рамана яны разышліся. А потым здарылася трагедыя: Люба застрэліла Міколу, які лез да яе ў акно, пагражаючы забіць. Так кажа Люба. Але Арцём Іванавіч выпадкова пазнаёміўся са сьведкам, які сьцьвярджае зусім іншае. І ён вырашае пагаварыць са сьледчым...

    Святлана Клімковіч

                                                                            * * *

    Іван Ласкоў

                                                             АРЦЁМ  ДАБРЭНЬКА

                                                                фрагмэнты з рамана

    Сьледчы Мякінін аказаўся чалавекам гадоў дваццаці пяці, бязвусы, ружовашчокі.

    — Сядайце. Значыць, вы - таварыш Дабрэнька, мы з вамі ў пятніцу размаўлялі?

    — Так.

    — Што вы можаце паказаць сьледзтву?

    — Ведаеце, — замяўся Арцём Іванавіч, я хацеў бы спачатку спытацца...

    — Нашто гэта вам ведаць?

    — Вы не падумайце чаго благога, — засьпяшаўся Арцём Іванавіч, заўважыўшы ў вачах ружовашчокага недаверлівы бляск. — Не зьбіраюся і не хачу ўплываць на сьледзтва, на вашы высновы. Не хачу дарэмна займаць ваш час. Можа, тое, што хачу вам паведаміць, вам ужо вядома.

    Сьледчы ўзважыў “за” і “супроць”.

    — Сьледзтва амаль закончана. Засталіся дэталі.

    — I што ж?

    — Заключэньне сьледчага з РАУС пацьвярджаецца.

    — А яго заключэньне — якое?

    — Перавышэньне дазволенай абароны. Тыповы выпадак. Падобных сямейных драм нават за сёлетні год у нашым горадзе адзначана некалькі. Мужы-п’яніцы тэрарызуюць жонак. І ўрэшце расплочваюцца жыцьцём... Чулі, напэўна? Адна жанчына забіла мужа сякерай. Другая — зарэзала хлебным нажом...

    Чуткі пра гэтыя страшныя гісторыі даходзілі да Арцёма Іванавіча, і ён кіўнуў галавой.

    — Гэтаксама і тут. Сьведкі паказваюць, што адносіны паміж Базуновай і Манькіным пагоршыліся і сталі невыноснымі даўно. Шлюб фактычна распаўся паўтара года назад, а сёлета — і фармальна. Базунова юрыдычным шляхам адабрала ў Манькіна дом. Зразумела, не для сябе, а для дачкі і сына...

    — Вы гаворыце — адабрала. А я ад Манькіна чуў, што дом ён падарыў.

    — Гэта не так. Дом ён саступіў Базуновай у абмен за яе адмову ад алімэнтаў. — Вось яно як!.. — да канца маніў, выдумляў Мікола, стараўся выглядаць прыгажэйшым, чым быў на самой справе. — Дом саступіў, а сам застаўся бяздомным. Начаваў у аўтобусе, на рабочым месцы. Пакуль было цёпла — цярпеў. На пачатку верасьня ўдарылі замаразкі. Вось і ўзьнікла ў прапітых мазгах думка: яна там на пухавіках валяецца, у маім доме, а я... І паехаў помсьціць. Лягічна?

    — Бачыце, — Арцём Іванавіч памяўся. — Я спачатку і сам так думаў. Але.

    — Вось бачыце! І самі так думалі. А цяпер — што: думаеце іначай?

    — Не тое, каб думаю, але... Адным словам, у момант забойства Манькін не быў беспрытульны, знайшоў кватэру.

    — Прыватную?

    — Так. Куток.

    — І вы лічыце, гэта штосьці мяняе?

    — Не ведаю, вам меркаваць лепш. Але ўсе ж такі, чаму не пайшоў ён забіваць, калі начаваў у аўтобусе, і пайшоў, калі нарэшце дабраўся да ложка ў цёплым доме?

    — Гм... Таямніцы алькагольнай псыхалёгіі, — іранічна ўсьміхнуўся сьледчы. — І гэта ўсё, дзеля чаго вы прыйшлі?

    — Не. Вось вы пра сьведкаў казалі. Што сьведкі ёсьць. Яны што — былі пры гэтым?

    — Я так не казаў, набычыўся Мякінін. — Не выдумляйце. На месцы здарэньня не было нікога, апрача забітага, Базуновай і яе дачкі. Падзеі ўзнаўляюцца лягічным шляхам.

    — Лягічным? І ўсё? Сьведкаў няма?

    — Колькі вам разоў паўтараць, — раззлаваўся, здаецца, сьледчы.

    — Адкуль маглі там узяцца сьведкі? Каб яны былі, дык не дапусьцілі б забойства. Ды і, думаецца, пры сьведках Манькін і сам не палез бы.

    — Быў сьведка, глуха сказаў Арцём Іванавіч. Дакладней, ён сам так гаворыць, — паправіўся ён.

    — Гм... І што ж ён паказвае? Яго паказаньні пярэчаць таму, што ўжо вядома?

    Арцём Іванавіч моўчкі кіўнуў.

    — А чым канкрэтна пярэчаць?

    — Ён кажа, што Манькін на Базунову не нападаў, проста ў акно пастукаў, і тая стрэліла праз акно...

    — Яшчэ чаго не хапала, — вырвалася ў Мякініна. — Пачынай усё спачатку. А што за сьведка? Ці можна яму верыць?

    — Цяжка сказаць, таварыш сьледчы. Я яго зусім не ведаю. Гэта якраз Манькінаў гаспадар, ну, чалавек, да якога Манькін перабраўся. Ён кажа, што Манькін паехаў да Базуновай, каб узяць рэчы. А гэтаму, гаспадару яго, відаць, рабіць не было чаго, ну і паехалі разам... Ён у момант забойства ў аўтобусе быў, але ўсё чуў і бачыў.

    — Каб на яго ліха, — з выразам пакуты на твары вылаяўся сьледчы. — Столькі яшчэ спраў, а тут і гэта не даведзена. Ну што ж. Нічога не зробіш. Прыйдзецца ўзяць у вас паказаньні.

    — У мяне? Чаму ў мяне? — спалохаўся Арцём Іванавіч. — Я там не быў. Ды гэты тып, урэшце, і не мне расказваў, — схлусіў ён, — ён на памінках расказваў, а мяне на памінках не было, у камандзіроўку паслалі...

    Ружовашчокі ўздыхнуў.

    — Лішняя праца каму патрэбна? Я б, таварыш, з усёй душой... Тым болей, што вас я не выклікаў, самі прыйшлі... Але на што ж я спашлюся, калі буду сьведку вашага выклікаць? Так што давайце пагутарым з вамі... Ці, можа, так зробім? — ён падняў сумныя вочы, у якіх бліснула іскра надзеі. Вось вам блянк допыту. Ідзіце сабе дахаты і напішыце на ім усё, што ведаеце па справе...

    — Што ўсё?

    Ну, пра сьведку... І яшчэ... Вы, прабачце, Манькіну хто? Сваяцкія сувязі ёсьць?

    — Знаёмы. Але... добра знаёмы, даўно.

    — Значыць, і жонку яго, Базунову, ведаеце даўно?

    — Ведаю.

    — Вось і добра. Ну, і гэта апішыце... Сямейныя, значыць, адносіны іх. Падрабязна. Хаця... Без лішніх падрабязнасьцей. Каб чытаць не занадта доўга прыйшлося... — ён ізноў уздыхнуў.

    “Такі малады і такая лянота, — падумаў Арцём Іванавіч. — Сам запісваць не хоча. Ды яшчэ спадзяецца, што пісаць не стану. Каб справу хутчэй закрыць”.

    — А калі прынесьці? — спытаў ён, кладучы блянк у кішэню.

    — А як напішаце, так і прыносьце. Чым хутчэй, тым лепш, — а Арцёму Іванавічу ў гэтых словах пачулася: “А можаш і зусім не прыносіць”.

    “Чорт ведае што, думаў Арцём Іванавіч, выходзячы з пракуратуры. — І гэта — сьледчы? І гэта — сьледзтва? Ён жа нават не запісаў, дзе мяне шукаць, калі не прыйду. Не спытаўся, што за сьведка, прозьвішча, дзе працуе. І калі я, напрыклад, зараз траплю пад колы грузавіка, то ён і пальцам не паварушыць, каб адшукаць гэтага сьведку... У яго ж у справе ніякага сьледу, што я заходзіў. Ніхто не спытаецца, чаму ён не запісаў хаця б таго, што расказаў я”.

    Тут Арцём Іванавіч раптам заўважыў, што стаіць пасярод так званай праежджай часткі і проста на яго ляціць матацыкл-адзінарка. Ён тузануўся, не ведаючы, куды кінуцца, назад, ці ўперад — сэрца ў грудзях зайшлося, а ногі быццам прыліплі да асфальту. Арцём Іванавіч ясна бачыў, што дабегчы да тратуара ўжо не пасьпее, хоць да таго і было два крокі. Матацыкл прагрукатаў міма, выплюнуўшы ў твар хмару смуроднага дыму. Арцём Іванавіч праз сілу даклыпаў да тратуара, перайшоў яго і сеў на нізенькую агароджу газона.

    “Сапраўды, на якой танюсенькай нітцы трымаецца чалавечае жыцьцё, — з адчаем думаў ён. — Тарганіся рука ў гэтага матацыкліста, і сьледчы Мякінін мог бы зусім спакойна хоць сёньня ставіць подпіс на гэтай цёмнай справе”.

    Яшчэ імгненьне назад ён цешыўся, што размова са сьледчым атрымалася такой кароткай, і калі ён пойдзе цяпер у музэй, то амаль нічога не застанецца вінен дырэктару. Устаў і рашуча рушыў дадому.

    — Быў у сьледчага. Быў, — адрывіста кінуў ён на нямое запытаньне дачкі.

    — І што? — пацягнулася да яго Наташка.

    — Блянк уручыў. Буду пісаць.

    — Пакажы, — строга сказала яна.

    — Што пакажы?

    — Блянк.

    Арцём Іванавіч нэрвова засьмяяўся, сунуў складзеную ў чатыры столкі паперу ў рукі. Наташка разгарнула, паварушыла вуснамі, чытаючы тое, што было напісана зьверху, і раптам кінулася ў пакой бацькоў. Не разумеючы, Арцём Іванавіч пайшоў за ёю — дачка ліхаманкава прыбірала ягоны стол:

    — Сядай, сядай... і пішы, пішы...

    І выбегшы, нават дзьверы ўбіла ў вушак.

    Арцём Іванавіч паклаў перад сабой падвойны разьлінеены аркуш, узяў ручку. Адказаў на пытаньні блянка: хто ён такі, месца і год нараджэньня, нацыянальнасьць, адукацыя, дзе працуе як быццам, гэта мела значэньне для высьвятленьня, ці паехаў Мікола да Любы забіваць яе, ці забраць шмацьцё. Далей ішоў радок: “Па дадзенай справе магу паказаць наступнае...”, а пасьля гэтых слоў на ўсю рэштку аркуша сінелі лінейкі, паміж якімі Арцём Іванавіч павінен быў зьмясьціць тое, што яму вядома. Што ж ён мог паказаць? Паказаць, паказаць... Не расказаць, а паказаць? Бач, да чаго дайшло.

    Ён хацеў быў пачаць з таго, што калі езьдзіў па справах, зьвязаных з пахаваньнем Манькіна, шафёр, якога запрасілі з вэтбаклябараторыі весьці аўтобус тэатра... Але тут ён прыгадаў, што Мякінін сказаў яму “паказаць” і тое, што ён увогуле ведае пра адносіны Манькіна і Базуновай. Зразумела, сказаў гэта сьледчы толькі таму, што абавязаны быў сказаць, але ліха з ім, Мякініным гэтым, хай і не чытае, можа, хто-небудзь іншы прачытае. Бо забіла Люба абараняючыся ці не, напэўна ж, мае значэньне, што было між гэтымі людзьмі раней. А што было? Ці можна сказаць пра гэта двума словамі, каб зьмясьцілася на падвойным аркушы сьледчага пратакола?

    “Манькіна М. С. я ведаў прыблізна, — Арцём Іванавіч палічыў на пальцах, — дванаццаць гадоў, а Базунову болей за дваццаць, яшчэ з таго часу, калі мы вучыліся разам у Магілёўскім пэдінстытуце”, — напісаў ён, і перад вачмі паплыло даўно, здавалася б, забытае, а на самой справе незабытае зусім.

    На першым курсе Арцём дзяўчатамі зусім не цікавіўся: шчыра кажучы, не да іх было. Стыпэндыю давалі маленькую, а маці нічым не магла дапамагчы: два разы за зіму прыслала сала, а больш і сама нічога не мела, грошай тады калгасьнікам не плацілі. Салам Арцём у асноўным і харчаваўся, трацячы стыпэндыю на шкарпэткі ды лазьню. І кнігі. Увесь першы курс прахадзіў у танюсенькім баваўняным касьцюмчыку, насіў, пакуль не агледзеў, што ўжо даўно падраліся локці. На шчасьце, ужо прыйшла вясна, і пінжак можна было запіхнуць у куфэрак, далей ад вачэй аднакурсьнікаў. Аж да канікул бегаў і па інстытуце, і па горадзе ў адной кашулі. Зразумела, на такі ж самы касьцюмчык стыпэндыі б хапіла, але Арцём заўважыў сваю бяду пасьля таго, як аддаў дзьве сэканомленыя стыпэндыі за даўнюю мару — “Зоркі”-С. Фотаапарат каштаваў аж шэсьцьсот рублёў, а яшчэ для яго патрабавалася купіць і бачок, і плёнку, і паперу, і рэактывы (добра, што павелічальнік быў агульны). Так і прыехаў дахаты ў кашулі, якую маці абмыла сьлязьмі радасьці за выдатніка-сына і журбы за яго жабрацтва.

    Не цікавілі Арцёма аднакурсьніцы яшчэ і таму, што і сам ён іх не цікавіў. Амаль усе яны былі хоць на два, хоць на тры гады, а старэйшыя за яго. Тады якраз недзе ўверсе было вырашана прымаць у ВНУ большай часткай абітурыентаў “з працоўным стажам”, “стажнікаў”, як іх звычайна звалі. І пацягнуліся ў інстытуты ды унівэрсытэты хлопцы і дзяўчаты, што не здолелі прайсьці конкурс два ці болей гадоў назад. Гэта былі ўжо не ўчарашнія школьнікі і школьніцы, як Арцём. Дзяўчатам рупіла яшчэ студэнткамі выйсьці замуж, бо скончыць інстытут яны маглі толькі гадоў у дваццаць пяць. А семнаццацігадовы Арцём на ролю жаніха яўна не прыдаваўся.

    Пад канец ліпеня маці ўпала са стога і зламала руку і нагу. І трапіла ў раённую бальніцу. У нестарой яшчэ жанчыны косьці чамусь не зрасталіся, як ні біліся дактары. Арцёму тым часам давялося самому паліць у печы, даіць карову, карміць парсючка: блізкай радні не было, а далёкая з дапамогай не сьпяшалася. Патрабавалі дагляду яшчэ і хата, і агарод. Дні праз тры-чатыры езьдзіў да маці, вазіў то сьліў, што расьлі на гародзе, то ягад з лесу, то грыбоў і бачыў, як з кожным разам усё больш маркотным рабіўся яе настрой: набліжалася першае верасьня, пачатак заняткаў у інстытуце, а канца хваробы не відаць. І аднойчы Арцём надумаўся, паслаў ліст рэктару (тады ён зваўся яшчэ дырэктарам), у якім апісаў сваё становішча і папрасіў, каб далі акадэмічны. Сам жа вырашыў, калі не будзе акадэмічнага, інстытут кідаць... Але рэктар сам асабіста напісаў выдатніку, што абставіны ягоныя прызнаюцца важкімі, акадэмічны на год даецца і параіў год гэты не марнаваць на адну гаспадарку, а ўладкавацца, калі ёсьць магчымасьць, у школу, хаця б піянэрважатым ці загадчыкам гаспадаркі. Тады прапушчаны год прынясе яму нават карысьць...

    Прыгадаўшы рэктараў ліст, Арцём Іванавіч уздыхнуў. Чулы стары, што памёр гады праз тры пасьля таго, як Арцём скончыў інстытут, цьвёрда верыў, што з выдатніка Дабрэнькі несумненна выйдзе выдатны пэдагог. Відаць, і ўявіць не мог, што найлепшы выхаванец інстытута (за ўсе пяць год Арцём не схапіў ніводнай “чацьвёркі”) будзе займацца зусім іншым... А Арцём, па сутнасьці, вучыўся на адны “пяцёркі” не толькі таму, што ўсё хапаў з лёту ці вельмі цікавіўся ўсім тым, што давалася на лекцыях. Галоўнае, што яго турбавала — не страціць павышаную, а потым і іменную стыпэндыю, каб не загразнуць зноў у дрыгве жабрацтва. Праскакаўшы ледзь не год піянэрважатым, ён і апрануўся, і назьбіраў крыху тагачасных соцень, і прадраныя локці на першакурсным пінжаку ўспамінаў з грымасай прыкрасьці.

    Вось калі і дзяўчаты пачалі яго заўважаць, тым болей, што на яго новым курсе “стажніц” амаль зусім не было, пераважалі ўчарашнія дзесяціклясьніцы, нават на год маладзейшыя за яго. І ён заўважыў адну. З самага першага дня...

    Яе і нельга было не заўважыць, так на клюмбе сярод сьціплых рамонкаў адразу кідаецца ў вочы густа-чырвоны тульпан. Па нязьменнай звычцы сваёй сеўшы на найбліжэйшую да лектара лаўку, Арцём павярнуўся неяк на нейчы голас ды так і замёр. Не зусім за ім — праз праход — яго асьляпіла зграбная малінавая пляма. Вось так гэта было: пляма — і зграбная. Сам сабе Арцём здаўся чужым, незразумелым: што ён, ніводнага разу не бачыў чырвоных кофтаў? Чаму яго галаву, як аброцьцю конскаю цягне і цягне да гэтай плямы? Лекцыя была змарнавана, Арцём толькі рабіў выгляд, што запісвае. А калі насустрач яму над гэтай плямай бліснула прыязная, крыху насьмешлівая ўсьмешка, — Арцём і зусім разгубіўся. Ён адчуў, што проста не зможа цяпер глядзець перад сабой, на мажную даму ў двухбортным касьцюме, што выракала пэдісьціны. А гэта ж была яго дэкан...

    Добра яшчэ, што Сьцепаніда Пудаўна, захопленая барацьбой з заднімі лаўкамі, дзе шапталіся, сьмяяліся і гулялі ў “марскі бой”, не зьвяртала асаблівай увагі на тое, што рабілася ў яе пад носам: хай глядзіць куды хоча, абы маўчаў і непатрэбшчынай не займаўся. Але вечна так быць не магло. І ў перапынку Арцём перабраўся на самую апошнюю лаўку ў куце. Цяпер, не паварочваючы галавы, паварочвачы толькі зрэнкі, ён мог бачыць і лектара, і — профіль — малінавую незнаёмку, птушку малінаўку, як ахрысьціў яе для сябе, хоць і не ведаў, як тая птушка выглядае. А ў гэтай быў смуглявы твар, цёмная хваля валасоў і такія нязвычныя вочы — нібы ўвесь час прыжмураныя ва ўсьмешцы.

    Пяцьдзесят мінут праседзеў Арцём, як у здранцьвеньні, робячы выгляд, што глядзіць на Сьцепаніду Пудаўну, а на самой справе не адрываў позірку ад малінаўкі. І меркаваў, што прыдумаў вельмі ўдала, перабраўшыся на такое кансьпірацыйнае месца — няўжо дэкан праз усю аўдыторыю можа разгледзець, куды скірованы яго зрэнкі? Што ж да аднакурсьнікаў, то ўсе яны сядзелі наперадзе яго і што маглі ўвогуле бачыць! Аж раптам пасьля лекцыі, у курыльні, яго сусед па інтэрнацкім пакоі, Даўгі Мірон, нахіліўся да вуха і ціха сказаў:

    — Акасець можна.

    — З чаго? — не зразумеў Арцём.

    — Калі цэлую лекцыю глядзець на што-небудзь адно скоса, можна акасець, — павучальна растлумачыў Мірон і, не вытрымаўшы, зарагатаў.

    — Ты пра што? — кроў кінулася ў твар Арцёма, ад сораму ён ледзь не асьлеп.

    — Не бянтэжся, — ужо без зьдзеку, па-братэрску паляпаў па плечуку Мірон. — Мы з-за яе напачатку ўсе каселі.

    У курыльні, апрача іх, нікога не было — хлопцаў ва ўсіх пэдінстытутах мала — і ў Арцёма нечакана для самога вырвалася пытаньне, якое качаў у роце цэлую лекцыю:

    — А адкуль яна? Ведаеш?

    — Залётная птушка. З Сыбіры.

    — А беларускую... што, не вучыць?

    — Вучыць. І размаўляе, як ты. Можна сказаць, чэша.

    — А ў школе ж не вучыла?

    — Здольная! Дзіўная птушка, праўда? Усе цяпер у Сыбір едуць, на Брацкую ГЭС ці яшчэ куды... А яна — да нас! Кожнага, відаць, цягне туды, дзе не быў, га?

    Потым Арцём даведаўся, што вінаватай у гэтым была хутчэй не рамантыка, а проза жыцьця: у гарадку, дзе вырасла Люба, інстытута не было, а ў Магілёве жыла з мужам-маёрам родная цётка, гэткая ж прыгажуня. Маёр ужо колькі год быў не маёрам: трапіў пад скарачэньне і цяпер загадваў аддзелам кадраў у інстытуце. Відаць, без яго дапамогі не абышлося, бо беларускую мову не толькі вывучалі, але і здавалі пры паступленьні на кожны факультэт. Ды, як было ўжо сказана, пра гэта Арцём даведаўся значна пазьней, а тады... Словы Мірона апранулі малінаўку ў нябачанае пер’е жар-птушкі, да якой не тое што дакрануцца — і наблізіцца страшна. А так хацелася падысьці і, загаварыўшы, паслухаць, як яна там “чэша” па-беларуску!

    І вось пасьля таго, як Арцём пракасавурыўся на яе яшчэ тры лекцыі і з сумам зразумеў, што болей іх сёньня не будзе, таямніца яго, яго малінаўка і жар-птушка спыніла рукой у калідоры і, гледзячы проста ў вочы сваімі, прыжмуранымі ва ўсьмешцы, сказала:

    — У кіно пойдзем? У “Чырвонай зорцы”, казалі, клясная стужка!

    — А... — раскрыў рот ачмурэлы Арцём, не ведаючы нават, што хоча сказаць.

    — Грошай няма? Нічога, у мяне ёсьць.

    — Не, ёсьць грошы, — цьвёрда і гнеўна сказаў Арцём.

    — Тады пайшлі. У інтэрнат не будзем заходзіць, добра? А то спозьнімся.

    І як толькі выйшлі на вуліцу, узяла пад руку...

    Уночы, круцячыся на ложку, як апантаны, Арцём ніяк не мог прыгадаць, як называўся фільм, які глядзеў, што гаварыў безупынна да фільма і пасьля яго, аж да таго імгненьня, калі яна, на разьвітаньне зьлёгку паціснуўшы яго локаць, пырхнула на свой паверх інтэрната. Успаміналіся толькі дотыкі яе лёгкай рукі то да ягонага бока, калі ішлі пад руку ў кіно і з кіно, і да рукі, калі кіно глядзелі.

    Ніколі пасьля таго і куды большая блізкасьць з жанчынай не даводзіла яго да такога хваляваньня. Аж Мірон не стрываў і шэптам, каб не пабудзіць іншых хлопцаў, прыкрыкнуў:

    — Ты колькі спаць не будзеш даваць? Ці заўтра нядзеля?

    — А што? Не нядзеля?

    — Не, паглядзіце на гэтага вар’ята. Ужо нядзелю з буднем блытае. Ды яна цябе заўтра ж кіне, а ты на ложку круцісься.

    — Ты што! — пакрыўджана крыкнуў Арцём, быццам яму сказалі, што заўтра яго нізавошта павесяць.

    — Цішэй! Хлопцаў пабудзіш. І не крыўдуй. Яна ўсіх кідае, па чарзе. Ты хоць раз цалаваўся з ёю?

    — Не.

    — А сёй-той, называць не будзем, хто, цалаваўся. І ўсё адно кідала.

    І са злосьцю скончыў:

    — Пакуль самую хто-небудзь не кіне. Сьпі, чэрці б цябе па буграх на санях вазілі!

    “Ты гаворыш так таму, што яна і цябе кінула... А што ў табе цікавага, апрача даўжыні? Толькі й гаворкі, што пра сьпіртзавод свой, як на ім навічкоў хрысьцяць...” — думаў Арцём, але ім ужо апанавала трывога. Мірон быў “стажнікам”, Арцём пазнаёміўся з ім, як і з іншымі новымі аднакурсьнікамі, усяго тры дні назад, але ведаў, што той і на заводзе рабіў, і ў войску ўжо адслужыў — відаць, разьбіраўся крыху ў дзяўчатах. Дый, дарэчы, што было ў Арцёме цікавейшага за Мірона?

    На другі дзень ён зноў заняў у аўдыторыі той жа куток, каб піць учарашнюю асалоду, але яго чакаў сюрпрыз: жар-птушкі на ўчарашнім месцы не было. Не было і ўвогуле нідзе, як ні шукаў вачмі Арцём. Спазьнілася? Захварэла? Расчараваны, ён пачаў запісваць лекцыю, чыста мэханічна, бо ўвесь час думаў толькі пра тое, чаму яе няма.

    Празьвінеў званок, курс, як звычайна, ускочыў, каб бегчы на перапынак, і тут Арцём убачыў яе. Аказваецца, яна сядзела на першым радзе, ля акна, якраз наперадзе яго, але між ім і ёй сядзела шэсьць чалавек, сярод іх Даўгі Мірон — каго за такім пабачыш? А яшчэ яна сёньня была не ў чырвонай, а чорнай блузцы, а Арцём шукаў чырвоную... Першым яго жаданьнем было кінуцца да яе, але штосьці — ды і не штосьці, а заўсёдная сарамяжлівасьць — спыніла, і ён, нібы прыкіпеўшы да лавы, толькі глядзеў, як яна, лёгкім рухам паправіўшы валасы, не азіраючыся, выходзіць з залі. А потым дзесяць мінут напружана чакаў, калі яна вернецца. Але ўвайшла яна не адна, з гурмой, і ён прапусьціў момант, калі.

    На наступным перапынку ён, хоць і сядзеў далей за ўсіх ад дзьвярэй, паказаў такі спрыт, што ледзь не першым выскачыў у калідор — і дарэмна прашвэндаўся там сюд-туд, чакаючы яе: не выйшла. А яшчэ праз лекцыйную гадзіну, калі ён, дачакаўшыся, калі выйдзе яна, выбег і сам, убачыў яе не адну — яна шпацыравала паміж дзьвюма дзяўчатамі, якіх трымала пад ручкі. Падысьці было немагчыма...

    Ён яшчэ слаба спадзяваўся, што яна зноў падыдзе сама пасьля заняткаў, але яна ўцякла з апошняй гадзіны. Гэта Арцём агледзеў толькі тады, як у Мірона ўпала пад стол ручка, і даўгалыгі палез за ёй. Пустое месца на першай лаве ля акна разанула Арцёма па вачах, як магільная яма. А калі праверашчаў апошні званок, ён не падаўся ні ў інтэрнат, ні ў бібліятэку, а пайшоў бадзяцца па вуліцах, увесь час кружачы вакол “Чырвонай зоркі”, дзе ўчора пражыў, як два стагодзьдзі шчасьця, дзьве непаўторныя гадзіны.

    І патроху яму пачало здавацца, што нічога страшнага не адбываецца, што ён сам сабе выдумаў тое страшнае, а дакладней, выдумаў Мірон, а ён, Арцём, паверыў. Што з таго, што яна перасела — да акна, каб сьвятлей у сшытку было? Якое ў гэтым няшчасьце? А ён так узрушыўся, што не павітаўся нават. Увесь перапынак першы праседзеў, а можа, яна чакала — у калідоры ці на двары, пад ліпкамі. Потым выскачыў сам, нібы ўцякаючы. Чаго яна стане шукаць? Засталася на ўвесь перапынак у аўдыторыі і, відавочна, зноў чакала, што зойдзе, нарэшце, хоць павітаецца, а ён... Потым пакрыўдзілася, абурылася, што ён так трымае сябе пасьля ўчарашняга — пачала помсьціць. А цяпер, напэўна, сядзіць у пакоі, ды не — чаму ў пакоі? — у інтэрнацкім чырвоным кутку, чакае, што прыйдзе нарэшце ён і растлумачыць, чаму так дзіўна сябе паводзіць. А ён бадзяецца, абэлтух.

    Ён павярнуўся крута і тут жа паімчаўся да інтэрната. У пустым Пажарным завулку яму насустрач трапілася пара. “Як падобна да Любы!” — адзначыў ён, мімаходзь зірнуўшы дзяўчыне ў твар. І тут жа аслупянеў: не магло быць падобнай на непаўторную, залётную жар-птушку. Ні ў гэтым горадзе, ні ў тым — не сумняваўся Арцём — адкуль яна заляцела. Значыць, яна сама? Пад руку з іншым? Хлопец з дзяўчынаю ішлі паволі, як людзі, якім няма куды сьпяшацца — яны знайшлі ўжо адно аднаго, але пакуль Арцём разважаў і вагаўся: яна або не яна — адысьціся пасьпелі даволі далёка, павярнуўшы на Першамайскую. Арцём пабег за імі, дагнаў і, ледзьве не наступаючы на пяты, пайшоў усьлед. На Першамайскай, як заўжды, панаваў тлум, і яго крокаў чутно не было, ён мог бы ісьці за імі хоць гадзіну, але навошта? Ужо праз дзесятак мэтраў ён упэўніўся, што то была акурат яна, а хлопец — таксама з інстытута, толькі з іншага факультэта. Высокі, плячысты, з кучарамі, што падалі на бровы, бачыў яго Арцём не раз яшчэ на першым курсе; значыць, хлопец з трэцяга, а можа, і яшчэ старэйшы, можа, канчае ўжо... У інтэрнаце Арцёму ён не сустракаўся, значыць, з горада. Модны хлопец, штонікі дудкамі, чаравікі на мікрапорцы, — куды да яго вяскоўцу? Пра што яны гаварылі, Арцём разабраць не мог: ці то натоўп замінаў, ці то вушы заклала. А яшчэ праз імгненьне Арцём успомніў, што падслухваць непрыгожа, успыхнуў і ўскочыў ў бліжэйшую арку. І, не спыняючыся, бег да самага інтэрната...

    Ноч пасьля гэтага ён зноў не спаў, але на гэты раз, вядома, па-іншаму і стараўся не варушыцца, выцягнуўшыся, як мёртвы. Не хацеў, каб прачнуўся, як учора, Мірон, і пачаў кпіць. Зрэшты, якія б там ні былі кпіны, мала што яны б дадалі да маркоты і шалу, што разам, як у катле, булькаталі ў яго сэрцы.

    А назаўтра са свайго кутка Арцём убачыў, што яна зноў на той лаве, на якой была пазаўчора, і зноў не зводзіў з яе косага позірку дзьве лекцыі і вельмі бедаваў, што пасьля іх згодна з раскладам быў сэмінар, і што яна ў іншай групе. І пасьля ўсіх-усіх заняткаў яна падышла зноў і сказала:

    — Ну што? У парк пойдзем?

    І ён, ледзь дыхаючы ад шчасьця, кіўнуў галавой...

    Тыя тры дні паўтараліся потым не раз і не два, а цэлыя тры гады. На канікулах яны “перапісваліся”. Гэтае слова прыходзіцца браць у двукосьсе таму, што перапіска ішла практычна ў адзін бок: Арцём за лета пісаў да дзесятка лістоў, а ў адказ прыходзіў адзін, ды і то чыста фармальны: “Прывітаньне! Твае лісты атрымала. Вельмі цікава ты пішаш! А я пісаць не ўмею. Ды і лянуюся, шчыра кажучы... Ды і чамусьці няма калі. Адпачываем! Днямі езьдзілі ў тайгу на матацыклах, я са свайго звалілася і ледзь не зламала руку. Але ўсё ў парадку. Ну, бывай! Да сустрэчы ва ВНУ!” І таму падобнае. Нічога душэўнага ў тых лістах не было, але Арцём упіваўся кожным радком, шукаючы за імі нейкі другі, болей значны сэнс. Паведамленьні тыпу “ледзь не зламала руку” палохалі, думалася, што гэта толькі палова праўды, што папраўдзе зламала, зламала, і зусім не думалася, з кім яна там разьяжджае на матацыклах... Яму сагравала сэрца ўжо тое, што не забыла, не адмахнулася і ўсё ж напісала. А што няшмат — такой бяды. Не кожны любіць і ўмее пісаць; сабе ж самому ён сам зьдзіўляўся: адкуль браліся словы, калі браў ручку і пачынаў: “Добры дзень, Люба!” Не разумеў тады, што ягоным пяром вадзіла не ўмельства і не графаманія, а каханьне, нікому ж іншаму ён не пісаў і не мог параўнаць уласныя лісты.

    А пад канец апошніх канікул яна прыслала такі ліст, што Арцём не спаў да трэціх пеўняў, як пасьля першага кіно. Люба пісала, што ёй чамусьці вельмі сумна ў яе “сыбірскай глухамані” і яна чакае не дачакаецца, калі падыдзе час ехаць у інстытут. Ён гэта вытлумачыў так, што яна чакае не дачакаецца, калі сустрэнецца з ім... У Магілёў нібы не ў аўтобусе ехаў, а на валах, так марудна паўзла насустрач бясконцая, нецікавая, да драбніц знаёмая дарога.

    Аказалася: сьпяшаўся дарэмна; тая, дзеля якой сьпяшаўся, зьявілася на лекцыях толькі чацьвёртага верасьня. Арцём Іванавіч дакладна памятаў гэтую дату. На першым жа перапынку яе выклікалі ў дэканат (“Базунову — у дэканат!”), адкуль яна вярнулася са званком з той жа гарэзьлівай усьмешкай, з якой і пайшла туды. Ёй нічога не варта апраўдацца, супакоена падумаў Арцём, жыве далёка. Цягнікі ідуць доўга, самалёты затрымліваюцца з-за непагадзі... Села, адкінулася на сьпінку, пацягнулася, пстрыкнула пальцамі. Верка Пышнік кранула яе за локаць, штосьці спыталася, Люба штось адказала шэптам, бо ўжо гаварыў прафэсар. Верка зрабіла вялікія вочы, падскочыла, навярнулася да Зойкі Бохан і пайшла мянціць языком, раз-пораз зыркаючы на прафэсара. Зойка таксама зрабіла вялікія вочы... Праз некалькі мінут уся аўдыторыя гула, як стадыён. Пачуў нарэшце той гуд і прафэсар, што звычайна слухаў толькі сябе.

    — Таварышы, — здзіўлена прамовіў ён, здымаючы і праціраючы пальцамі акуляры, — што адбываецца? Можаце растлумачыць?

    — Сямён Самойлавіч! Наша Люба замуж выйшла! — выпаліла Верка, ускокваючы і гледзячы не на прафэсара, а на ўсе бакі, нібы правяраючы, ці ўсе ўжо ведаюць гэтую навіну.

    — Базунова? — прафэсар утаропіўся ў Любу, тая згодна кіўнула. — Ну, ну. Гэтага трэба было чакаць. Віншую.

    Прафэсар галянтна ўзяў руку студэнткі і зьлёгку даткнуўся яе вуснамі. Заля ўзарвалася крыкам, як стадыён, калі любімая каманда забівае мяч.

    У Арцёма было пачуцьцё, што з-пад ягоных ног выбілі зэдлік, і на шыі захліснулася пятля. Ён захрыпеў, нібы яго і праўда душыла. Ніхто, на шчасьце, гэтага не пачуў. Дзяўчаты трыюмфавалі — нарэшце-такі не будзе зьбіваць з тропу жаніхоў самая небясьпечная канкурэнтка!..

    Пасьля першага ж званка выдатнік Дабрэнька ўцёк з заняткаў. Уцёк увогуле з горада. Сеў на прыгарадны аўтобус, які трапіўся першым, і паехаў. Сышоў у лесе. Верасеньскі бярэзьнік з яго гаркаватаю прахалодай астудзіў спачатку твар, а потым і сэрца. На месца гневу, абурэньню, сьмяротнай нудзе прыйшлі абыякавасьць і пустэча. Быццам па цёплым гайку яго душы прайшлося полчышча гараджан і павыкалупала ўсе баравічкі, падасінавікі і абабкі, павыдзірала разам з каранямі і смолачкі, і званочкі, і ўсе іншыя кветкі, пакінуўшы адно апалае лісьце...

    Сеў на пень ад стомы, выцягнуў ногі. Па чаравіках забегалі жвавыя чорныя мурашкі, зазіраючы пад калашыньне. Трэба было ўстаць, перасесьці туды, дзе іх не было, але не было ні моцы, ні жаданьня.

    Што рабіць? Няўжо штодзень аж цэлы год сустракацца і сутыкацца, кожны дзень прымаць новую шчопаць солі на рану, якая — ён думаў — цяпер ужо не зацягнецца ніколі?

    Можа, зноў прасіць акадэмічны, але якую прыдумаць прычыну? Ці лепш на завочнае перайсьці? Бадай што гэта прасьцей. Акадэмічны даюць па хваробе, не будзеш жа строіць з сябе хворага, гэта не для яго. Значыць, на завочнае. А армія? Цацкацца не будуць, забяруць, як толькі пойдзеш са стацыянара. Значыць, у інстытут зноў трапіш толькі праз тры гады? І гэта, вучачыся на пятым курсе, калі ўсяго і засталося, што дзяржэкзамэны ды дыплёмная?

    Хай бяруць. Чым кожны дзень такая пакута, хай бяруць.

    Да інтэрната падышоў ужо ўпрыцемку. Безуважна сьлізгануў позіркам па дзяўчыне, што сядзела на лавачцы ля ганка, захутаўшыся ў плашчы, так што амаль не было відаць твару. Узяўся за ручку дзьвярэй. І тут за плячмі:

    — Арцём!

    Кінуў дзьверы, разгублены, і павярнуўся.

    — Сядай! Сеў.

    — Што ж гэта ты: цэлае лета пісаў, а ўбачыў — не павітаўся? Яна сьмяялася, зубы яе блішчалі, бы ў іх сьвяцілі ліхтарыкам.

    Арцём маўчаў.

    — Ці не пазнаў? Я наўмысна захуталася, каб не прыставалі. А чаму цябе на лекцыях не было сёньня?

    — Я... — ржавым голасам пачаў Арцём. Адкашляўся, зноў памаўчаў. — На першай лекцыі я быў.

    — Вунь яно што! Значыць, уцёк? А я думала, цябе не было. А чаго ўцёк?

    — Няўжо трэба яшчэ тлумачыць, — праз сілу прамовіў ён.

    — А! Разумею. Ты, значыць, паверыў?

    Арцём папярхнуўся. Яму і да галавы не прыходзіла, што гэта можа быць няпраўдай, студэнцкаю хітрасьцю, прыдумкаю, каб апраўдацца за тры прапушчаныя дні!

    — Хочаш, пашпарт пакажу?

    — Ну што ты, - прашаптаў ён, млеючы ад шчасьця.

    Яна засьмяялася:

    — Тым лепей. А то ён у мяне ў пакоі. Ну што, у кіно хадзем?

    Ён нічога не адказаў. Проста ўстаў. І яна ўстала. Узяла пад руку. А калі вярталіся, раптам сярдзіта сказала:

    — Вось ты пакрыўдзіўся, калі пачуў, што я замуж выйшла. А ўласна кажучы, чаму? Ты што, як у раманах пішуць, сам прапаноўваў мне руку і сэрца? Колькі год мы з табой блукаем па парках і кінатэатрах, а я не ведаю нават, кахаеш мяне ты ці не.

    — Па-мойму, пра гэта ўвесь інстытут ведае, — прамармытаў ён.

    — Дзесяць лістоў напісаў за лета, а пра што? Пра грыбы і ягады, пра калгасных кароў і суседа-дзеда. А дзяўчыне, можа, і праўда, замуж час. Ну! Бярэш беспасажніцу? Га?

    — Бяру! — усклікнуў ён. — Але дзе мы будзем жыць? — дадаў ён цішэй тое, пра што ўжо думаў не раз. — Можа, пачакаем, пакуль інстытут скончым? Не так і шмат засталося...

    — Вось бачыш, - уздыхнула яна, нібыта з палёгкай. — Сам вінаваты. Усё табе не так і не тое. А ў каханьні трэба героем быць, іначай — што за каханьне гэта? Крыўдзісься яшчэ...

    — Даруй, — апускаючы голаў, ціха прамовіў ён.

    — Добра. Будзем чакаць дыплёмаў.

    Яна засьмяялася і раптам у нейкім вар’яцкім парыве абхапіла яго за шыю:

    — Ніколі не цалавала цябе, але раз бярэш, прыйдзецца. Цалуй!

    І губы Арцёма нібы апякло варам. Сутаргава - так ён не хацеў, само атрымалася — прыціснуў яе да грудзей, усю, аж недзе хрумснулі костачкі. Так стаялі, задыхаючыся, некалькі хвілін, потым яна сяк-так выкруцілася з абдымкаў, здзіўлена ўзьняла бровы:

    — Нішто сабе... Вось не думала! У ціхім балоце чэрці вядуцца? Ён пацягнуўся зноў да яе, але яна выставіла наперад локаць:

    — На сёньня досыць!

    Ён пакорліва адвёў рукі за сьпіну.

    — Так... У інтэрнат не сьпяшайся. Спачатку я зайду, а ты мінут праз дзесяць. Згода?

    — Згода, — згадзіўся ён, не разумеючы, што зьмянілася раней яна — і не толькі з ім — уваходзіла ў інтэрнат ганарыста, пад руку.

    І ўсё пацягнулася, як раней, з адной толькі розьніцай, што цяпер з іншымі хлопцамі яна не хадзіла — толькі з Арцёмам. Але з ім і трымала сябе па-ранейшаму: то вабіла, то адштурхвала, то ўспамінала, то забывала. Але гэтае ранейшае было прыемнейшым за тое самае ранейшае, што было раней, бо тады яна забывала яго для іншых, цяпер жа, відаць, для сябе самой. Арцём па сабе ведаў, як часам да болю хочацца застацца аднаму, нават не вытлумачыш, навошта. А інтэрнат не дае... Таму крыўдаваў не надта.

    Неяк позьняй восеньню пяты курс, нягледзячы на пратэсты, выгналі на гарадзкое дзяжурства. Арцём не пратэставаў: ён нават радаваўся, спадзеючыся, што недзе блізка будзе і Люба. А яна не пайшла. Настрой у Арцёма пагоршыўся. А калі стараста падзяліла курс на групкі, і з-за таго, што на курсе было ўсяго сем хлопцаў, яму дасталося вартаваць Пажарны завулак з трыма дзяўчатамі, на яго наваліўся сум.

    Сумна было і дзяўчатам — што вясёлага ў золкі лістападаўскі вечар ахоўваць вуліцу ад нейкіх гіпатэтычных злачынцаў, якіх у дадатак яшчэ і няма (ці то на жаль, ці то на шчасьце)? Ды яшчэ ўтраіх з чужым паклоньнікам. Вось і пасыпаліся рызыкоўныя жартачкі:

    — Ой, дзеўкі, як холадна! Хоць бы пагрэў хто...

    — Ды няма каму. Парушальнікаў, і тых няма...

    — А Дабрэнька нашто? Ён чалавек добры...

    — Не ўмее.

    — Няўжо за тры гады не навучыўся?

    — Не ў гэтым справа. Яго дзяўчаты не цікавяць.

    — Зусім-зусім?

    — Зусім.

    — А чаму?

    — Аддае перавагу замужнім...

    — А можа, толькі часова? Арцём, ну пагрэй! — прыціснулася да яго Вера Пышнік.

    Арцём са злосьцю абхапіў яе рукою і ціскануў. Далоньню адчуў налітыя маладосьцю грудзі.

    — Не, мы так не дамаўляліся! — жаласна заенчыла Вера. — Так ты Любку грэй, калі дазваляе!

    — А нас — не руш! — урачыста закончылі за яе сяброўкі, падхапілі пад пахі і пацягнулі прэч ад Арцёма.

    Ахоплены сорамам, Арцём павалокся за імі. Дзяўчаты даўно ўжо забылі пра гэты выпадак і шчабяталі пра штосьці дзявочае, а яго, як ён думаў, віна ўсё ніяк не хацела ад яго адкаснуцца. Гэтую віну трэба было неяк загладзіць. І калі дзяжурства скончылася і Вера з непрытворнай боязьзю ўсклікнула: “Ну вось, горад я ахавала, а хто цяпер мяне ахавае? Як дахаты дайсьці жывой?”, ён пасьпешліва сказаў:

    — Я правяду.

    — А што Люба скажа? — з насьмешкай ляпнула Зойка Бохан.

    — Няўжо вы ёй перадасьцё? — вырвалася ў Арцёма. Дзяўчаты аж селі на кукішкі ад рогату.

    ...Па дарозе Вера весела балбатала, а Арцём не ў лад падтакваў. Пачуццё віны памалу зьнікла, тым болей, што Вера гэтага не кранала, але зьявілася новая турбота: як ён выберацца з гэтых нетраў, калі давядзе Веру. За чатыры гады ён пратаптаў па горадзе ўсяго некалькі сьцежак: у інстытут, сталоўку, бібліятэку, кіно, парк. Аднапавярховыя прыватныя ўскраіны яго не цікавілі: там не было нічога з таго, што толькі што пералічана. Ён да гэтых ускраін ставіўся з непрыязнасьцю і пагардай: гэта з-за іх, што чымсьці нагадвалі ягоную Дуброўку, абласны цэнтар звалі “вялікай вёскай”. Колькі ж тут было вулачак і завулкаў, асьветленых адной пакаёвай лямпачкай на сасновым слупе! А Вера яшчэ раз-пораз збочвала з вулак і вяла з адной на другую дварамі. Адусюль нёсься разьюшаны брэх сабак.

    — Ну вось мы і... — пачала яна, чамусь не радасна, а неяк кісла, але не пасьпела дагаварыць. З цемры высьлізнулі тры даўгалыгія постаці, загарадзілі дарогу.

    — Шпацырэн? — дыхнуў віном у твар Арцёму той, што стаяў бліжэй. Вера ўчапілася ў локаць Арцёма і дала нырца за яго плечы.

    — Дапусьцім, — Арцём увесь напружыўся.

    — Тады шпацыр далей. Але адзін.

    — Чаму? — спытаўся, нібы не дапетрыўшы, Арцём, каб словамі адцягнуць момант, калі, несумненна, павінны былі пачацца дзеяньні. Сам ён у гэты час ліхаманкава шукаў выйсьця. Біцца? Бяссэнсна. Уцякаць? Дагоняць. Іх тры.

    — А таму, што дзеўка гэтая не твая. У яе жаніх маецца.

    — Вось гэты, — тыцнуў пальцам у хаўрусьніка адзін з тых, што стаялі крыху воддаль.

    — Не слухай іх, Арцём! Я іх першы раз бачу! — заенчыла за плячмі Вера.

    — Дзетка, маніць нядобра. За гэта і мамы па галоўцы не гладзяць. А жаніхі тым болей, — зьедліва сказаў першы.

    “Трэба ж так... — пранеслася ў галаве Арцёма. Пяць гадзін хадзілі групай па горадзе — і ніводнага. А разышліся — адразу тры. Вось бы трапіліся тады! Хаця... З дзяўчатамі? Чым на такіх падзейнічаеш? Калі ні сілы, ні спрыту. З такімі адно кулакамі гутарку весьці... А ў цябе — адзін сьвісток”.

    І тут у яго бліснула надзея: здалося, што свой сьвісток разам з павязкай здаць забыўся. Сунуў руку ў кішэню... Ёсьць!

    — Ішлі б вы, хлопцы, сваёй дарогай, — стрымана сказаў ён, а сам ліхаманкава думаў: ці дапаможа?

    — А-я-яй, як нядобра, — завадатар у гэтай кампаніі, відавочна, любіў пазьдзекавацца словам. — Хлопчык, чужая нявеста — гэта табе не цацка. І за цацкі насы з месца на месца перастаўляюць...

    — Кажу вам, ідзіце, а то каб вам горш не было.

    — А ты што? Баксёр? Ці мо дзюдаіст? — падскочыў адзін з задніх.

    — Не баксёр і не дзюдаіст. А будзе вам блага. Я чалавек узброены, папераджаю.

    Першы нахабнік хіснуўся назад, але на адно імгненьне:

    — А ну, пакажы. Чым ты ўзброены... Кукішам у кішэні?

    — Калі пакажу, будзе позна. Давайце, хлопцы, тэпайце сабе, — даводзіў сваё Арцём, з адчаем чакаючы: няўжо так ніхто і не зьявіцца на гэтай беспрытульнай вулцы?

    — Ох, і надакучыў ты мне! Як дырэктар школы. Правальвай, а то... — узвыў пярэдні, заносячы руку.

    Вера закрычала. Арцём матлянуў галавой, ухіляючыся ад удару, і сунуў у рот сьвісток. У маўклівым начным паветры разьлеглася звонкая трэль. Два малайцы, што ўжо цягнулі рукі да Веры, нібы напароліся на нябачную перашкоду.

    — Гэта ж мільтон! Пераапрануты! — усклікнуў адзін.

    — Цікайма, Конус! — віскнуў другі — “жаніх”.

    Завадатар яшчэ раз замахнуўся, але перадумаў, крута павярнуўся і кінуўся за сябрукамі. Раптам ён спыніўся, штось падабраў з зямлі і шпурнуў Арцёму ў грудзі. Арцём вохнуў.

    — Чым ён цябе? Каменем? — Вера схапіла яго за шчокі, зазірнула ў вочы. — У, мярзотнікі! — пагразіла яна ўсьлед гвалтаўнікам.

    — Хто яго ведае, можа, каменем, а можа, і камяком.

    — Ды ў цябе ўвесь плашч у брудзе!

    — Нічога, адмыецца.

    — Не, так ісьці нельга... Зойдзем да нас, пачышчу, тут ужо побач...

    — Няёмка. Ноч ужо.

    — Нічога, нічога! Мы паціху. Ніхто не пачуе. Мой пакой ля дзьвярэй.

    А калі мінулі весьніцы, шапнула:

    — Сапраўды, давай цішэй. А то пляменьнікаў пабудзім. Іх у мяне цэлая печ...

    Увайшлі на дыбачках. Арцём не стаў узірацца ў цемру хаты, адразу пайшоў за Верай. Пакойчык аказаўся маленечкі: ложак, столік ды палічка над ім — вось і ўся мэбля.

    — Сядай, — паказала Вера на зэдлік. — А я на кухню пайду з тваім плашчом, пагляджу, што з ім рабіць. Чаю хочаш?

    — Няварта. Позна ўжо. Калі ты яго гатаваць будзеш?

    — Можа, ёсьць гарачы. Ну, я пайшла.

    Арцём застаўся адзін. Ён крадком зірнуў на сьцены дзявочага пакоя, потым, зацікавіўшыся, устаў. Тут было зусім не так, як у інтэрнаце, дзе жылі аднакурсьніцы. Над ложкам зіхацела карта СССР, пакрытая цэляфанам.

    — Што гэта ў цябе? паказаў ён на сьцены, калі яна амаль што адразу вярнулася з плашчом у руках.

    — Так. Люблю падарожнічаць у прасторы і часе.

    — А чаму не на геаграфічны пайшла?

    — Я ж кажу: і ў часе...

    Яна села на ложак, даверліва зірнула ў твар:

    — Падарожнічаю па картах. А папраўдзе з горада далей Салтанаўкі не езьдзіла. Шкада!

    — Чаму не езьдзіла?

    — Ну, чаму. Ну, уявім, няма за што. Мы ж з сястрой без бацькі і маці даўно жывём.

    — Ясна, — адгукнуўся Арцём. — А мне, шчыра кажучы, таксама няма за што, але і жаданьня таксама. Відаць, мне лепш, га?

    — Твой клопат. А я куды-небудзь абавязкова паеду, — сярдзіта кінула яна, відаць, падумаўшы, што ён кпіць.

    — Ды не крыўдуй, я праўду кажу. Ніколі ў абшар не цягнула.

    — Ну-ну, — не паверыла яна. — Няўжо і пра Сыбір не думаў ніколі?

    — Зноў ты за гэта самае, — цяпер пакрыўдзіўся ён. — Давай плашч.

    — А чай? — аселым голасам спыталася яна. — Я ж паставіла.

    — Які там чай. У інтэрнат не пусьцяць, — ён апрануў плашч і раптам здзіўлена ўсклікнуў: — Гэта не мой!

    — Твой мыць давядзецца. Заўтра прынясу.

    — А гэты — чый?

    — Шваграў.

    — А ён не зазлуе? Соннага абрабавала?

    Яна засьмяялася:

    — Не турбуйся. Ён у камандзіроўцы. Шафёр дальняга “плаваньня”. То ў Краснадар, то ў Мурманск... Цяпер у Сцерлітамак.

    — Што ж ты з ім не езьдзіш?

    — Я б езьдзіла. Сястра не пускае. Раўнуе, пэўна, па-дзіцячаму шчыра прызналася яна. — Ды і дзяцей... Не спраўляецца адна.

    Арцём кіўнуў — маўляў, разумею — і пасунуўся да дзьвярэй. Плашч быў велікаваты, і ўвогуле Арцём не любіў рэчаў з чужога пляча, але выбіраць не прыходзілася: ісьці ў адным пінжаку праз лістападаўскую ноч...

    — Чакай, — усхапілася Вера. — Я цябе правяду.

    — А як жа сама? Ці мо так і будзем хадзіць: то я цябе, то ты мяне?

    — Я недалёка. Дарогу табе пакажу. Ты ж не ведаеш.

    І зноў адмаўляцца не выпадала. Арцём моўчкі прапусьціў Веру ўперад. Ля весьніц яна раптоўна прыхілілася да яго, як тады, калі прасіла “пагрэць”:

    — А ты малайчына. І як не спалохаўся, не разгубіўся?

    — Не спалохаўся — гэтага б я не сказаў, — засьмяяўся Арцём.

    — Дык чаго ж не пайшоў? Яны ж цябе адпусьцілі. Ты ім не быў патрэбен.

    — Што ж я тады быў бы за чалавек? — уразіўся Арцём. І як яна магла такое падумаць!

    — “Што я быў бы за чалавек”... — задумліва паўтарыла яна. — Вось ты які. Значыць, табе ўсё роўна, якую дзяўчыну абараняць? Нават такую, якую і не кахаеш?

    — Пры чым тут каханьне? У такіх выпадках заступацца і за зусім незнаёмых трэба.

    — А за Любку ты, відаць, адразу б у бойку... І без сьвістка... Га?

    — Ізноў ты!

    Арцём адхіснуўся і адвярнуўся.

    — Ну прабач... Добра? — яна абабегла яго, каб зазірнуць у твар. — Я дурная, відаць... Разумееш, мне дзіўна неяк. Няўжо ты кахаеш яе і цяпер, калі яна табе здрадзіла, замуж выйшла?

    — Ды лухта гэта. Прыдумала, каб за спазьненьне з канікул не каралі.

    — Ты так лічыш?

    — Не лічу. Яна сама казала.

    — І ты паверыў?

    — Вера, прабач, не ваш гэта клопат.

    Яна ірванула весьніцы, шпарка выйшла. Арцём рушыў за ёй, не разумеючы, чаму яе так нэрвуе, што ён верыць не ёй, а Любе.

    — Бачыш вунь той ліхтар? — паказала Вера. — Гэта на Першамайскай. Туды і ідзі. Спачатку па нашай вуліцы, а як да скрыжаваньня дойдзеш, налева. І ўсё.

    — І ўсё? — зьдзівіўся Арцём.

    — І ўсё. Ну, бывай. Сапраўды, спаць час. Дзякуй, што праводзіў і ўратаваў.

    — Пакуль, —сказаў ён і пайшоў туды, куды паказалі. Бразнулі весьніцы; скрыпу, з якім адчыняліся дзьверы ў хату, Арцём ужо не чуў — тэмп узяў адразу высокі, трэба было выперадзіць дзяжурных: палягуць спаць, дастукаесься іх тады... Выскачыў на Першамайскую. На душы стала лагодней — жыў усё-ткі, аказваецца, у ёй якісьці страх перад брудам драўляных завулкаў? Вось не чакаў... Адбіўшы такі напад, і яшчэ баяцца! А чаму, чорт пабірай, да Верчынага дома так доўга яны ішлі праз драўляныя нетры, а назад ён справіўся за пяць мінут? Няўжо наўмысна вадзіла? Пэўна, так. Але навошта? На дзяжурстве ж добра памерзьлі, не елі і не пілі, як не згаладнела? Пажартаваць хацела, страху нагнаць так сказаць, маленькая помста за яго грубасьць? Ледзь не дажартавалася. Каб не сьвісток — што б ён змог? Зразумела, без бойкі б не здаўся, але ж іх было тры...

    Назаўтра, аддаючы памыты і адпрасаваны плашч (уночы мыла!), Вера зноў не стрывала, ляпнула:

    — Калі ты будзеш верыць, як верыш сам ведаеш, каму — цябе чакае вялікае расчараваньне.

    — Дзякуй за клопат, сказаў Арцём, стараючыся ўкласьці ў гэтыя словы двайны сэнс: і за плашч, маўляў, і — іранічна — за павучаньне.

    Мінула некалькі тыдняў. Усё было, як было, нішто не мянялася ў жыцьці Арцёма. Набліжаўся Новы год, апошняя сэсія. Да канца вучобы заставалася, можна сказаць, зусім нічога, а потым... Потым — Арцём быў цьвёрда перакананы — будзе шчасьце. Якога чакаў, за якое пакутваў гэтулькі год. І раптам Люба зьнікла.

    Напачатку гэта Арцёма нават не насьцярожыла. Яна зьнікала і раней — мела магчымасьць зьнікаць: захварэўшы ці прытварыўшыся, што захварэла, ішла да цёткі і адлежвалася там дні тры. Тады яе не было ні ў інстытуце, ні ў інтэрнаце. Арцём у такія разы ніколі ў яе пакой не стукаўся: усё адно яе там не было. Аднаго разу яна такім вось чынам прапусьціла ажно два тыдні заняткаў. Арцём не шукаў яе, сумаваў толькі. Але тут ужо на трэці дзень ён пачаў заўважаць на сабе насьмешлівыя позіркі аднакурсьніц, асабліва Веркі Пышнік, і адчуў, што гэта не проста так, штосьці ведаюць насьмешніцы, а што? Паспрабуй спытацца — зусім не дадуць жыцьця. Што ж магло быць? Знайшла сабе новага ад’ютанта? Не, з-за гэтага заняткі б не прапускала. Мо размовы пра замужжа былі не зусім на пустым месцы, мо прыехаў хто да яе? Наўрад ці стала б хавацца. Наадварот правяла б пад ручку па інстытуце і ўсім паказала. Зьнэрваваны, пасьля бяссоннай начы ён адважыўся на апошні крок.

    За чатыры гарадзкія гады ён амаль не карыстаўся тэлефонам: званіць не было каму, і таму першаю думкай было ісьці да Любінай цёткі, тым болей што Люба паказвала, дзе тая жыве. Па прозьвішчы мужа-кадравіка можна было знайсьці і ў тым вялізным пяціпавярховым доме, што будаваўся аж восем год на Першамайскай. Але калі Арцём выходзіў з інтэрната, яго позірк упаў на стол дзяжурнага і тэлефон на ім. У начальніка кадраў інстытута безумоўна меўся тэлефон! Пазваніць — гэта куды лепей, чым таптацца на парозе, забываючы падрыхтаваныя словы (Арцём чамусьці не сумняваўся, што далей парога яго не пусьцяць). Пазваніўшы ж, можна і ўвогуле нічога не гаварыць, калі трубку возьме Люба (яе голас ён сярод тысяч пазнае): упэўніўся, што яна жывая, і досыць, павесіў трубку. Побач з тэлефонам валяўся даведнік, зашмальцаваны і разматузаны, як і належыць інтэрнацкаму даведніку. Арцём, азірнуўшыся, ці бачыць хто, схапіў употай і адвярнуўся з даведнікам да акна, нібыта кожны, хто ўбачыў бы яго з гэтаю кнігай, так і падумаў бы: “Ага! Базунову сваю шукае!”

    Аркуш з нумарам кадравіка ў даведніку, на шчасьце, быў. І Арцём бесьперапынна, каб не забыць, паўтараў яго да таго часу, пакуль не запісаў — на вуліцы, за варотамі інтэрната.

    Аўтамат знайшоў не адразу — вось жа, здаецца, тут быў — і няма. А калі знайшоў, аказалася, што ён без трубкі... Урэшце, знайшоў з трубкаю. Кінуў манэту, набраў нумар.

    — А-алё, — пачуўся пявучы голас, не Любін. — Алё...

    — Скажыце, дзень добры, гэта кватэра Зубіных?

    — Алё, — пачаў крыўдзіцца голас, — чаму вы маўчыце? Гаварыце...

    — Я не маўчу! закрычаў Арцём. — Скажыце, гэта кватэра Зубіных?

    — Алё... Ці вы з аўтамата? Калі з аўтамата, націсьніце кнопку..

    Сапраўды! Абліўшыся халодным потам — кіне зараз! — Арцём націснуў на кнопку. Манэта бразнула ў нутро апарата, і Арцёма нарэшце пачулі:

    — Так, гэта кватэра Зубіных.

    — Скажыце, Базунова Люба не ў вас? Гэта з курса пытаюцца.

    — А хто з курса?

    — Хто? — да такога пытаньня Арцём не падрыхтаваўся. Так, адзін... Стараста! — азарыла яго.

    — А як вас завуць?

    — Завуць? — як гэта, аказваецца, няпроста — брахаць складна. — Э... Міронам! — сапраўды, Мірон быў старастам курса.

    — Шкада, што не Арцёмам, — прасьпявала трубка.

    Арцём уздрыгнуў, нібы яго засьпелі з агуркамі ў чужым гародзе.

    — Чаму? — авалодаў ён сабой.

    — Люба пакінула для гэтага Арцёма ліст. Вы перадайце яму, калі ласка.

    — Пакінула? Ліст? А дзе яна?

    — Шаноўны Мірон, вы стараста, і не ведаеце, што пляменьніца ўзяла акадэмічны? Учора яна паехала.

    — Куды? — замычэў Арцём. Рука ў яго калацілася, трубка біла аб падбародзьдзе.

    — Пакуль што да мужа, а потым, відаць, паедзе да бацькоў, бо раджаць у палатцы, ведаеце, не зусім зручна. А гарадок вайсковы зусім яшчэ не гатовы, жывуць у палатках. Ды вы за яе не турбуйцеся. Сэсію яна ўжо здала, тэму дыплёмнай узяла, за год напіша і да дзяржаўных падрыхтуецца...

    — Ясна... Дзякуй. А то мы трошкі пачалі ўжо хвалявацца: тры дні няма, а сэсія на носе.

    — А Арцёму, як убачыце, перадайце, будзьце так ласкавы, што для яго ліст...

    — Абавязкова перадам. Яшчэ раз дзякуй. Да пабачэньня! Дзіўная рэч: не ўпаў, не страціў прытомнасьць, усё чуў і ўсё разумеў, і гаварыў, як стараста Мірон. Але калі выйшаў з аўтамата, адчуў сябе сабакам, якога пераехаў цяжкі матацыкл. Бачыў ён такога сабаку. Насьмерць яго не раздушыла, толькі хрыбет зламала. І няшчасны сутаргава тузаўся ўсімі лапамі і галавой, грабучы гразь то пад сябе, то ад сябе. Ён і паўзьці не мог, не тое, што ўстаць: тузаўся і тузаўся на адным месцы, чэрцячы кіпцюрамі на мокрай дарозе нейкія бяссэнсныя фігуры. Ратунку яму не было, і Арцём у думках падзякаваў нейкаму вайскоўцу, які падышоў, дастаў пісталет і на вачах у Арцёма дабіў жывёліну.

    Добра было б, каб вось гэтак хто-небудзь пашкадаваў і яго.

    Ён памалу пайшоў, куды вочы глядзяць і амаль ні пра што не думаючы. Думаць яму не давала вогнішча болю, што палала і палала ў грудзях, галаве. І не было чым яго патушыць. Яно магло патухнуць толькі само сабой, калі ўсё перагарэла...

    Арцём Іванавіч спрабаваў і не мог успомніць: ці ўзьнікла тады ў ім думка пра самагубства? Пра сабаку — гэта ён памятаў; пра “Добра было б, каб вось гэтак хто-небудзь пашкадаваў і яго” — таксама. А вось каб “пашкадаваць” такім жа чынам сябе самога — кінуцца пад машыну ці ў Днепр, што тою цёплай зімой яшчэ не застыў, бадай што, не. Бо пякла яго не толькі страта, але і крыўда. І было жаданьне не тое, каб адпомсьціць, а давесьці з часам, якога глупства яна нарабіла, прамяняўшы яго на нейкага лейтэнанта.

    Ужо ў сталыя гады Арцём Іванавіч аднаго разу задаў сабе такое пытаньне: ці была ў тым, што здарылася, яго віна? Няўжо, каб ён прапанаваў “руку і сэрца” раней за таго лейтэнанта, яна пайшла б за яго? Няўжо “выскачыла за першага стрэчнага” толькі таму, што сам ён у сваіх лістах апісваў калгасных кароў? Калі так, шкада, што не быў сьмялейшы...

    А якім было б яго жыцьцё, каб ён ажаніўся не з Верай, а з Любай? Арцём Іванавіч задумаўся. Працаваў бы, хутчэй за ўсё, на тым жа самым месцы, што і сёньня, ды і жыў бы, хутчэй за ўсё, у такой жа кватэры. І наўрад ці болей было б дзяцей — Люба дваіх нарадзіла толькі таму, што двойчы выходзіла замуж. Значыць, галоўнае, чым адрозьнівалася б яно, было б тое, што побач была не Вера, а Люба. І ці вялікая выгада была б у гэтым? Гасьцяваў ён у Любіным доме не раз і павінен прызнаць, што з Веры ўсё-такі лепшая гаспадыня выйшла. Не атручвала ніколі душу падазрэньне, што здраджвае, што нават можа здрадзіць. Спрэчкі, сваркі, нязгода — усё гэта здаралася вельмі рэдка, і не сказаць, каб кожны раз першым насустрач ішоў ён.

    Нармальнае пражылі жыцьцё, лепшага, можа, і не бывае. Дык чаму раз-пораз тады працінае жаль, што раней за лейтэнанта не прапанаваў сваю руку жабрака?

    Надышла сэсія. Месяцы сэсій дагэтуль былі сьвяточнымі для Арцёма. З кім бы Люба ні хадзіла да сэсіі, падчас экзамэнаў яна была з ім. Рыхтаваліся яны так: Арцём адказваў на кожнае пытаньне білета, а яна ўважліва слухала. Памяць мела выдатную, і адзнакі атрымлівала амаль такія, як ён, і калі б сядзела на лекцыях ды ў бібліятэцы замест кіно, несумненна была б такой жа стыпэндыяткай, але іншае было ў яе галаве. У сваю чаргу і Арцёму была карысьць, бо ён, тлумачачы Любе, быццам бы рэпеціраваў адказ, таму і на экзамэнах не таптаўся, не зьбіваўся, гаварыў выразна і ясна, прычым уласнымі словамі, не паўтараючы падручнік.

    Застаўшыся адзін, ён ледзьве не спатыкнуўся на першым экзамэне. Добра яшчэ, што Сямён Самойлавіч пашкадаваў і, задаўшы з дзесятак дадатковых пытаньняў, усё ж паставіў “выдатна”. Арцём разьюшыўся. Яшчэ не ставала, каб з-за яе ён страціў не толькі спакой, але і чырвоны дыплём! Што ён, сабе слухача не знойдзе? Ды кожны ўзрадуецца, толькі прапануй. Ён пачаў перабіраць хлопцаў: хто з іх болей варты такой ролі, але тут ад Сямёна Самойлавіча выкацілася Вера Пышнік — уся чырвоная і зарумзаная, не пападаючы ў сумачку заліковай кніжкай... Дзяўчаты кінуліся да Веры, хлопцы спачувальна ўздыхнулі: ясна было, “пара”, і гэта ў апошнюю сэсію! Вера вырвалася і пайшла да лесьвіцы, згорбіўшыся, як бабулька. Арцём паглядзеў ёй усьлед, і яго азарыла: вось ён, яго слухач. Не, казаў ён сабе, у мяне зусім няма жаданьня дапамагаць ёй, што я, жаласьлівец які, каб дзеўкам шчокі выціраць, яно мне самому патрэбна! Дзелавыя адносіны: вы — мне, я — вам... Але гэта было няпраўдай, сам сабе хацеў здавацца горшым, чым быў на самой справе — такою злосьцю і жорсткасьцю напоўніла яго Люба. Веру ён дагнаў у двары: крануў за плячо:

    — Пачакай!

    Яна павярнулася, зірнула, здзіўлена ўзьняла бровы, нібы не пазнаючы, і раптам кінулася мокрым тварам на грудзі, прыдушана паўтараючы:

    — Арцём! Арцём!

    — Што ты, — спалохаўся ён, — што з табой? Не плач, падумаеш! Заўтра здасі. Заўтра другая група здае, я цябе падрыхтую!

    — Арцём! — адчайна паўтарала яна, нібыта трымалася за травінку, а пад нагамі — прадоньне, і ніхто, апрача яго, не можа яе ўратаваць...

    Назаўтра яна пераздала на “добра”, а рэштку экзамэнаў — на “выдатна”.

    Вера слухала зусім не так, як яго ранейшая вучаніца. Тая ўвесь час перабівала: задавала пытаньні, жартавала, кпіла з свайго “рэпэтытара” і на экзамэнах часам несла такую лухту, што Арцём хапаўся за галаву. Вера зацята маўчала, так што часам Арцём нават не разумеў, слухае яна ці сьпіць. Было такое ўражаньне, што ён бубніць у пустэчу, у ватовую сьцяну. Гэта яго напачатку вельмі раздражняла, а потым прывык і пачало здавацца, што так лепей: урэшце, ён дзяліўся тым, што ведаў, не для таго, каб з ім спрачаліся. А на экзамэнах Вера слова ў слова паўтарала ўсё, што ён “выкладаў”. “Добрая жонка некаму дастанецца, — чамусьці аднойчы мільганула ў галаве. — Ніколі насуперак мужу не пойдзе, абы хоць крыху за яе разумнейшы быў”.

    Рыхтаваліся яны спачатку па закутках інстытута, але ім увесь час заміналі. І аднаго разу Вера, чырванеючы, сказала:

    — Можа, да нас пойдзем? Дзеці, вядома, дурэюць, бывае і на галаве ходзяць, ды ад іх зачыніцца можна. А тут не схаваесься...

    Цяпер яны сядзелі ў цесным пакойчыку насупраць адно аднаму, так блізка, што раз-пораз краналіся адно аднаго то рукамі, то плячмі, то каленьмі, кожны раз таропка адсоўваючыся пры гэтым. Але адсоўвацца не было куды, і неяк яны толькі ўздрыгнулі абое, але не адхапілі рук. Толькі калі мінула хвілін пяць, Вера паглядзела спачатку ў твар Арцёма, потым убок і нарэшце тою рукой, што грэлася каля яго рукі, пацерла шчаку і паклала сабе на калена.

    За тры тыдні Арцём пасьпеў пазнаёміцца і з Верынаю сястрой, і з няўлоўным шваграм, і, зразумела, з усімі дзецьмі — было іх чацьвёра. Некалькі разоў яго сілком прымушалі вячэраць, тады Арцём стаў уцякаць, як толькі на кухні пачынаўся хоць які рух. Адзінае, што ён мог яшчэ перацярпець — выпіць кубак чаю ў Верыным пакойчыку, разам з ёю.

    Аднаго разу пасьля кансультацыі яны зноў пайшлі да Веры. Дзень быў сонечны, ясны, проста неймаверны для студзеня. Над усім асьнежаным горадам — ніводнага воблачка, толькі дым над хатамі цягнуўся роўненька ў неба, як белы частакол.

    — Так і хочацца стаць на лыжы ды ў лес, — пажартаваў Арцём. Якія там лыжы!

    — Хочаш, я табе пакажу, як я цябе вяла, калі ты сьвістком трох налётчыкаў перамог? — засьмяялася Вера.

    — Давай, — зацікавіўся ён.

    Адразу за “Строммашынай” збочылі ў прыватныя “джунглі”. Тут, аказалася, некалькі вуліц цягнуліся ўздоўж цэнтральнай. Трошкі прайшоўшы адной, Вера завулкам павяла на другую, потым на трэцюю, потым такімі ж крывымі праездамі вярнуліся на першую.

    — І гэтак далей, з гэтай — на тую і з той на гэтую, — усьміхаючыся, завяршыла яна экскурсію. — А наш дом стаіць на гэтай.

    — Выходзіць, мы ішлі, як маланка?

    — Чаму?

    — Ну а як жа. Зыгзагам.

    — Здорава, — пырснула яна сьмехам. — А ты яшчэ і дасьціпнік?

    — Гэта не я. Анэкдот. Народная мудрасьць.

    — Анэкдот тады анэкдот, калі расказаны дарэчы.

    — А навошта ты так? — прыгадаў ён тую прыкрасьць, што адчуў, калі ўбачыў, што да Першамайскай два крокі, а яна цягала яго па цемры з гадзіну. Так сказаць, адплата за тое, што так... тады... Ну, у той вечар...

    Ён пачырванеў.

    — Што тады?

    — Ну, вось так...

    Ён паказаў жэстам, як прыціскае яе да сябе.

    — А, ты вось пра што? Ну, ці мала вы, хлопцы, дзевак лапаеце! На кожнага не напомсьцісься.

    — Тады навошта?

    Цяпер залілася чырванню яна.

    — Я... Ну, як табе сказаць... Ну, махнула рукой, нібы скачучы ў сажалку, — хацела, каб мы з табой даўжэй ішлі... Ніколі ж мы не хадзілі, а...

    Яна замаўчала.

    — А? — запытальна паўтарыў ён яе апошняе слова.

    — Нічога я болей табе не скажу, адвярнулася Вера і сярдзіта тупнула нагою. — Я і так занадта сказала.

    “Няўжо яна мяне кахае? — падумаў ён, не ведаючы, як ставіцца да гэтага. Не можа быць... Кахае? Мяне? На яе вачах столькі год поўзаў перад іншай... Па сутнасьці, нічым не лепшай за яе... За гэта не кахаць, а пагарджаць трэба”.

    — Не балбатлівая, — дрыжачым голасам пажартаваў ён. Добрая жонка будзеш. Вось як муж яшчэ такі ж маўмыра трапіцца!

    — За такога я не пайду, — адрэзала яна.

    — Значыць, табе даспадобы, калі ты маўчыш, а хтось гаворыць. Але ж не так шмат, як я?

    — Тое, што ты гаворыш, мне зусім не надакучае, — паматала яна галавою.

    — Значыць, за мяне пайшла б?

    Ён сказаў гэта нібыта жартам, сказаў так, каб не было сумненьняў, што гэта жарт, але чакаў напяўшыся, што яна адкажа. А яна павярнулася раптам, і твар у яе быў такі спалоханы і такі шчасьлівы, такі шчасьлівы і такі спалоханы, што ў кутку левага вока блішчэла сьляза. І гэтым тварам — не целам, не рукамі, толькі тварам, выцягнуўшыся ў маладую асінку пад ветрам. падалася да яго — і ён ступіў бліжэй, каб яна, чаго добрага, не ўпала.

    — А дзе ж мы будзем жыць? — неяк бездапаможна сказала яна, па-ранейшаму не кранаючы з месца ног у так званых “румынках”. І Арцём зразумеў, што перавесьці гэта на жарт цяпер было б проста подла. — У мяне нельга, — роспачна дадала яна, — разумееш...

    — Вядома, разумею. Я пра гэта і не думаў, — супакоіў ён. — Ды і ці варта думаць? Усяго пяць месяцаў — і інстытут скончаны. А там паедзем у адно месца. Дадуць і кватэру.

    — Значыць, ты хочаш... толькі пасьля інстытута? — яна замерла. Ён здагадаўся, чаго яна баіцца: за пяць месяцаў шмат што перавырашыць можна.

    — Не, расьпісацца трэба да разьмеркаваньня. Іначай нас могуць паслаць у розныя месцы. А жыць — будзем жыць, як жылі. Добра?

    — Добра, Арцём! А калі...

    — У ЗАГС?

    Яна моўчкі кіўнула.

    — А хоць заўтра. Заўтра ж і пойдзем, — загадаў ён сабе. — Згода?

    — Згода, Арцём!

    Так прызнаваліся яны ў каханьні, ні яна, ні ён не сказаўшы гэтага слова. Пасярод драўлянай вуліцы, недзе апоўдні, і ніводзін праходжы — вось жа цуд — не перашкодзіў, не сапсаваў, не забрудзіў сальным поглядам ці пошлым слоўкам. А пэўна ж, хадзілі людзі... Хадзілі! Як жа іначай? Горад!

    Арцём Іванавіч яшчэ раз прыгадаў, як ён тады бойка вырашаў за іх абаіх, і ўсьміхнуўся. Калі ж гэта так павялося, што ўжо не ён, а Вера пачала вырашаць і за сябе, і за яго? Пэўна, маюць рацыю клясыкі гістмату, калі гавораць, што матрыярхат узьнік на базе гаспадаркі, якую вяла жанчына. Мужчына паляваў, здобыч не кожны дзень давалася, а жанчына, зьбіраючы карэньне, забясьпечвала штодзённы харч. Хто болей значыць у сям’і, той і верхавод. Якраз як у іх з Верай! Ён прыносіць дадому грошы. Гэта, вядома, надзейнейшая крыніца прыбытку, чым раз у год упаляваны мамант, але ж зарабляе і Вера, дый не сказаць што меней за яго. А ў астатнім — Вера мые, Вера шые, Вера гатуе, Вера гадуе дачку, ды і раджала дачку яна, а не Арцём, яго заслуга ў гэтым, шчыра кажучы, на мэдаль не цягне. Дарэчы, з Наташкі, відаць, і пачалося: варта было зьявіцца ёй на сьвет, такой плаксівай, што Арцём, калі заставаўся сам-насам, ніяк не мог даць ёй рады, як адразу стала ясна, што муж — не што іншае, як прыдатак жонкі...

    Але да гэтага ў той студзеньскі дзень было яшчэ далёка. Ой, як далёка! І Арцём цешыў сябе пыхлівай думкай, што займее жонку, якая будзе толькі слухаць і нічога не гаварыць. Якая самаўпэўненасьць. Даравальная хіба што юнаку. Дзяўчаты такія яшчэ бываюць. Жанчыны — ніколі...

    Вось да чаго яна была тады паслухмянай:

    — Ведаеш, — сказаў, добра падумаўшы, Арцём. — Давай не будзем пакуль званіць, што пабраліся. Няёмка неяк.

    — Добра, — пакорліва адгукнулася Вера.

    — І вясельля не трэба. Усё адно ўцяку, калі пачнуць крычаць “горка”.

    І на гэта яна згадзілася! А якая ж дзяўчына не мроіць пра вясельле, белую сукенку і вэлюм, усеагульную радасьць з таго, што яна робіцца жанчынай!

    І калі назаўтра падалі заяву ў ЗАГС, вонкава між імі нічога не зьмянілася. Не цалаваліся нават. Толькі калі датыкаліся рукі і Вера адхоплівала сваю, праз імгненьне, вінавата зірнуўшы ў твар, зноў краналася ягонай. Тады Арцём, усьміхнуўшыся, на кароткае імгненьне браў яе далонь і пяшчотна сьціскаў...

    І Арцём забыўся на Любу, не тое, каб выкінуў з галавы — яна сама адтуль пайшла, яе замяніла Вера. Але гэта пайшла, так сказаць, Люба, якая жыла ў Арцёме. Жывая ж зноў нагадала пра сябе.

    Нагадала лістом у вялікім цьвёрдым канвэрце, на якім быў надрукаваны зваротны адрас музэя, у якім Арцём Іванавіч працаваў і сёньня. Доўга глядзеў ён на гэты канвэрт, нічога не разумеючы, раз і другі перачытваў уласнае прозьвішча на ім — можа, каму іншаму? Нарэшце, асьцярожна падрэзаў лязом, каб тут жа заклеіць, калі не яму. З канвэрта выпалі дзьве паперкі: адна — надрукаваная на машынцы, другая — сьпісаная такім знаёмым почыркам, тым самым, які Арцём ужо і не думаў убачыць...

    “Мілы Арцём!

    Мне напісала цётка, што ты па мой ліст не заходзіш. Разумею і не крыўдую.

    Але пішу я не для таго, каб зноў прасіць прабачэньня. Урэшце, што яно табе? Каханьня ім не заменіш.

    Пішу я табе вось для чаго. У нашым галоўным музэі вызвалілася пасада навуковага супрацоўніка і, дарэчы, не адна, але думаю, што табе і адной хопіць? Там дырэктар мой стрыечны дзядзька, і я цябе так яму расьпісала, што ён не хоча браць нікога, апроч цябе... Разьмеркаваньне з нашага інстытута ідзе па вобласьці, таму заяўку на цябе з Сыбіры, калі такую і паслаць, не задаволяць. Але ты бяры вольнае разьмеркаваньне, знайдзі прычыну. Тут табе адразу дадуць пакой, а потым і кватэру, да зарплаты дадаюцца розныя надбаўкі і ільготы. Думаю, што зарабляць будзеш удвая больш, чым у школе.

    Пасылаю табе адначасова гарантыйны ліст дзядзькі. Калі згодзен, напішы яму, ён будзе трымаць месца, пакуль не прыедзеш.

    Не думай, што я цябе цягну сюды, каб па-ранейшаму мучыць. Ты мяне і ўвогуле не сустрэнеш... Па-першае, я ж не з горада, з райцэнтра, там бацькі мае і сёньня жывуць. Па-другое, я жонка вайскоўца і буду там, дзе ён...

    Проста мне хацелася што-небудзь зрабіць для цябе. Па-мойму, табе ў школу няварта, ты і сам гэта ведаеш. Пэдпрактыка ў цябе не пайшла, ты цяпер у душы, здагадваюся, школы баісься...

    Адным словам, думай і вырашай.

    Люба”.

    Спачатку Арцём паціснуў плячмі, а потым і праўда задумаўся. Яна, вядома, перабольшыла, калі пісала, што пэдпрактыка ў яго “не пайшла”. Трэба ж так: піянэрважатым у школе працаваў, а парадак на ўроках навесьці не мог. Можа, якраз піянэрважацтва тое і шкодзіла? Прывык скакаць з дзецьмі, а на ўроках жа не скачуць. Ды яшчэ пыхлівае імкненьне гаварыць шырэй, чым у падручніку, выкласьці ўсё, што ведаў. Заглыбляесься, заглыбляесься ў свой расказ, на кляс не глядзіш, а кляс тым часам... Дый працаваў у вясковай школе, дзе дзеці прасьцейшыя, а практыкаваўся ў гарадзкой. Гэта ён тады ж зразумеў і даў сабе слова, што нізавошта не пойдзе ў гарадзкую... Але непрыемны асадак ад практыкі застаўся, была і трывога: няўжо не здольны да таго, чым павінен займацца, і ўся яго заліковая кніжка з аднымі пяцёркамі не вартая аднаго сурова-насьмсшлівага погляду Мірона, якім той абразаў дурыкі другагоднікаў? Што ж тады рабіць?..

    Праўда, быў яшчэ адзін шлях, пра які Люба, відаць, і не падумала: асьпірантура. Невялічкая, але ўсё ж была яна ў інстытуце, і Арцём, выдатнік, меў на яе поўнае права. Але жыць на стыпэндыю цяпер, калі ажаніўся, прыносіць у сям’ю меней, чым жонка? А калі будзе дзіця? (Пры гэтай думцы Арцём успыхнуў.)

    А ў казачнай Сыбіры, куды — як ведаў гісторык Арцём Дабрэнька перла за шчасьцем гэтулькі пакаленьняў, адразу табе і пакой, і двайная зарплата, і навуковая праца... Вось толькі Вера. Дзе ўладкуецца яна без накіраваньня? А зрэшты, няўжо там школ нямашака? Дзеці ж, напэўна, ёсьць.

    Каб заманлівая прапанова тая ішла не ад Любы, Арцём, бадай што, і гадзіны б не вагаўся. Але тут ён адчуў, што калі ўсё вырашыць сам, гэта можа вельмі не спадабацца Веры. Мала таго, што хадзіў, як прывязаны, тры гады, дык і цяпер, калі і яна замужам, і ён жанаты, паімчыцца праз усю краіну, варта было паківаць пальцам?!

    І ён таропка пайшоў, амаль пабег ужо прывычным маршрутам.

    — На, пачытай, сказаў ён як мага больш раўнадушна. — Толькі такога шчасьця нам і не хапала — ехаць мерзнуць...

    Вера пакруціла, не разумеючы, канвэрт, села на ложак, выцягнула паперкі і стала чытаць, варушачы вуснамі. Прачытала адну, другую... Потым яшчэ раз. Пацерла шчаку...

    “Не згодзіцца, — чамусьці з палёгкай падумаў Арцём. — Шукае словы, каб не пакрыўдзіць”.

    — Ты лічыш, там вельмі холадна? — раптам сказала Вера.

    — Ну а як жа. Там жа і полюс холаду недзе.

    — Але ж людзі жывуць? Бачыш — нават музэй маецца...

    — Жывуць. Але жывуць ад нараджэньня, — зьдзіўляючыся, быццам бы запярэчыў ён. — Апранаюцца ў шкуры.

    — Ты думаеш, гэта вельмі нязручна?

    — Ды што з табой? — не вытрымаў, засьмяяўся ён. — Няўжо пацягнула?

    — Арцём!

    Яна памаўчала, патузала сукенку ля шыі. Зноў узяла аркушык, надрукаваны на машынцы:

    — Бачыш: адразу пакой. Ні шукаць, ні чакаць не трэба... Арцём, я так стамілася...

    Яна хіснулася да яго — ён сядзеў побач на крэсьле. І ён хіснуўся насустрач, асьцярожна абняў, пагладзіў па плячы, хоць і не вельмі зразумеў, ад чаго яна стамілася.

    — А ты не баісься? — пажартаваў ён. — Там жа лунае, відаць, дух Базуновай.

    Вера падняла вочы:

    — Але ж яна сама піша, што яе там не будзе!..

    Вось так і атрымалася, што гэта адказнае рашэньне быццам бы прыняла Вера. Таму і не наракала, калі, асабліва ў першыя гады, даводзілася і мерзнуць не толькі на вуліцы, але і ў тым самым жаданым пакоі, калі і сама, і дачка пакутвалі ад танзілітаў (над Арцёмам Сыбір чамусьці зьлітавалася), калі па пяць-шэсць месяцаў жылі без сьвежай бульбіны, суп запраўляла сушанаю цыбуляй... Вось толькі калі нечакана зьявілася Люба... Але і тады, здаецца, больш наракала на сябе.

    Тры першыя гады ў Сыбіры Арцём пра Любу амаль што нічога не чуў. А і нельга сказаць, што зусім нічога. Пад Новы год стрыечны дзядзька, гэта значыць, Арцёмаў дырэктар звычайна атрымліваў ад пляменьніцы паштоўку. Выклікаўшы таварыша Дабрэньку, Кузьма Пятровіч даставаў са стала тую паштоўку і, лагодна пагладжваючы яе, гаварыў:

    — Вось Любаша зноў успомніла. І вас памятае. Шле віншаваньне. І ведаеце, адкуль?

    Кожны раз ён называў новы далёкі горад. І кожны раз Арцёма ахопліваў сум нязьдзейсьненай мары.

    — Сьпішыце адрас, — прапаноўваў дырэктар. — Можа, таксама з чым павіншуеце. Хоць бы з днём Восьмага сакавіка.

    Арцём паслухмяна перапісваў, дзякаваў, але віншаваньняў не пасылаў. Няёмка было ўявіць, што напісаныя ім радкі трапяць у рукі Любінага лейтэнанта (а можа, ужо і капітана?). Няёмка было ўявіць, што на ягоны ліст яна можа адказаць сваім, і той трапіць на Верыны вочы... Дзеля чаго варушыць старое? Хай нікому не замінае, не трывожыць нічога!

    А вось пабачыць хацелася. Хоць крадком, адным вокам. Не нагледзеўся, відаць. Можа, яна была для яго і не жывою дзяўчынай з не вельмі прывабным характарам, а карцінай славутага майстра, чымсьці накшталт “Незнаёмкі”. Такая ўжо сіла мастацтва, што яго славутыя творы зноў і зноў цягнуць нас, каб ажывіць сябе ў памяці нашай...

    А пабачыў — і не ўгадаў, як гаварылі замест “пазнаў” у ягонай вёсцы. Проста да яго, ці дакладней сказаць, на яго праз увесь аддзел савецкага пэрыяду ішла зіхоткая дама ў чорным капелюшы і гэтакіх жа акулярах, у нейкай бліскучай сукні да пят; побач тупала ножкамі дзяўчынка гадоў трох-чатырох, таксама ў капялюшыку і таксама ў чорных акулярах. Дама наблізілася да аслупянелага Арцёма і працягнула руку ў пальчатцы, падобнай да чорнага павуціньня:

    — Ну, добры дзень!

    — Добры дзень, — нерашуча адгукнуўся Арцём, не ведаючы, што ён павінен рабіць з гэтай рукой незнаёмай жанчыны: паціснуць ці цалаваць, як было ў не нашы часы, і таму сваю спыніўшы да гэтай рукі на паўдарозе.

    — Што з табой, Арцём! Ты ўжо мне рукі не падаеш? — І тут яго працяла.

    — Люба! — адразу ў думках і ўголас крыкнуў ён, думка і голас зьліліся. — Люба!

    — Я, — задаволеная эфэктам, яна адступіла на крок і прыдзірліва агледзела яго: — Ну, як ты?

    — Я? Нармальна. Усё да ладу, — запярэчыў ён, бачачы, што ягоны шэры ў палоску пінжак не зрабіў на яе прыемнага ўражаньня.

    — Кажуць, жанаты? Ці праўда?

    — Ды даўно, — неяк вінавата адказаў ён. — Яшчэ з інстытута... Ды ты яе ведаеш...

    — Ведаю, Дабрэнька. Усё ведаю. Не дачакаўся, значыць? — яна пырснула сьмехам.

    — Чаго?

    — Пакуль зноў не стану вольнай.

    — Шчыра кажучы, і ў галаве не было на такі цуд спадзявацца... Каб цябе ды хтось кінуў?

    — А я — не магу кінуць? Эх ты, Дабрэнька!

    — Ды так выйшла, — апраўдваўся ён, хоць і бачыў, што яна сьмяецца.

    — Добра. Мы да вас увечары забяжым. Праўда, Лёдзя?

    — Праўда, — прапішчала малая, сьмешна капіруючы Любіну прывычку гаварыць, увесь час усьміхаючыся.

    — Пакуль! — крыкнула Люба, тузанула дачку за руку, і абедзьве зьніклі, перш чым Арцём пасьпеў сказаць слова.

    Было гэта недзе гадзіне а дзесятай, да вечара была яшчэ цэлая вечнасьць, і ўсю гэтую вечнасьць Арцём пражыў, нібы ў ліхаманцы. Тое ж было і вечарам, калі ён, глынуўшы трошкі віна, сядзеў між Верай і Любай, і галава ўвесь час паварочвалася да Любы, а на каленях круцілася няўседлівая Лёдзя...

    Вясёлы быў, здавалася, вечар, і Вера рагатала не меней за іншых, а як правялі гасьцей, вярнуліся, леглі спаць, — адвярнулася да сцяны, скамянела. Разгарачаны віном і бяседнымі жартамі, Арцём сяк і так спрабаваў прыгарнуць яе да сябе — не давалася, вырывалася, зноў прыліпала носам да сьцяны, і прытым не тое што слова — гуку не чулася ад яе. Нарэшце Арцём заснуў, а яна не спала — так не бывае, каб чалавек спаў побач на вузкім ложку і ніводнага разу, варочаючыся, не тыцнуў табе ні каленам, ні локцем, не абудзіў ні разу, хоць на імгненьне.

    Уставала яна заўсёды раней за яго, бо заняткі ў школе пачыналіся а восьмай, Арцёму ж на працу было на гадзіну пазьней, але тым ранкам, адчуваючы штосьці нядобрае, падняўся разам з Верай, стварыўшы тым самым нязвычную мітусьню каля рукамыйніка. Але толькі пасьля таго, як мімаходзь абняў і прыціснуў да сябе тры ці чатыры разы, Вера крыху акрыяла, скупа ўсьміхнулася, калі паказытаў не прыкрытую яшчэ сукенкай сьпіну.

    — Ну, чаго ты надзьмулася, як пралетарыят на буржуазію? — падміргнуў ён, калі селі за кароткае сьнеданьне.

    Яна не вытрымала, усьміхнулася, але тут жа ссунула бровы:

    — Бо ты ўчора за адзін вечар сказаў болей слоў, чым за ўсё наша жыцьцё.

    — Ну, балбатлівасьць для мужчыны, вядома, загана, але, можа, усё ж такі не самая страшная?

    — Зьвядзе яна цябе, зьвядзе, я ж бачу! — закрычала Вера раптам і ўпала галавою на стол.

    — Ну што ты, — зьбянтэжыўся ён. — Патрэбен я ёй. У яе муж генэралам будзе, а што я?

    — Няма ў яе мужа! Няма! Разьвялася!

    “Вось дзівачка, — падумаў ён. — Выдумаць гэткае”.

    — З чаго ты ўзяла? Яна што, табе гаварыла?

    — Нічога не гаварыла. Але і за ўвесь вечар ні слова пра мужа! Так у замужняй не атрымаецца, ведай!

    Спрачацца Арцёму зусім не хацелася, але і безуважна паставіцца да непрыемных слоў пра Любу не мог. Таму павярнуў на сябе:

    — Ну і што, калі разьвялася? Думаеш, так і лёгка мяне зьвесьці?

    — Ты... Табе толькі пальцам кіўні! Чужое дзіця песьціш... А я, можа, на трэцім месяцы!

    — Што ты гаворыш? — пабаяўся адразу паверыць Арцём.

    — Што чуеш!

    — Чаму ж ты раней не казала?

    — Сам павінен быў адчуваць.

    Ён паклаў відэлец, пасунуўся бліжэй, і Вера рыўком хіснулася да яго, схавала твар на шыі.

    — Калі ты мяне кінеш цяпер, — пачуў ён шэпт, — я памру, ведай! Я не раджу, памру...

    — Ну што ты, дурнічка. Ніколі цябе я не кіну. Ні цяпер, ні праз сто год...

    Гэтым ранкам у Арцёма нібы вырасьлі крылы. Не пасьпеў выйсьці з дому — а ўжо ў музэі... Толькі пачаў пляншэт, а ён ужо гатовы... За паўгадзіны дазваніўся да райцэнтра суседняй вобласьці! На адным участку сувязь ішла без правадоў, па радыё, іншы раз і за тыдзень не ўдавалася пераадолець гэты ўчастак, а гэтым ранкам!.. Тое, што ў іх няма дзяцей напачатку, калі не прыдбалі яшчэ сяго-таго, не апрануліся, было як быццам бы і лепей, але потым стала турбаваць. Усё часьцей іх цесны пакой здаваўся нейкім пустым, асабліва пасьля таго, як бачыў на вуліцы чародку карапузікаў. Наплывала трывожная думка, а ці не занадта ён абыякавы да жанчын, ці не ў гэтым справа. І ён мацней сьціскаў у абдымках Веру, нібыта гэта мела нейкае значэньне.

    Усьмешка скакала па яго твары, як сонечны зайчык. З ёю палез пад стол па ручку, з ёй і вылез.

    — Што гэта ты зьзяеш, бы сонейкам пацалаваны?

    Перад ім стаяла Люба, адна — без Лёдзі. У малінавай блузцы нібыта той самай, у якой убачыў упершыню, на другім курсе.

    Але Арцём проста адзначыў гэта, нічога не варухнулася ў яго душы, аж сам зьдзівіўся.

    — Ды ёсьць прычына, — усьміхнуўся ён, гледзячы міма яе.

    — А я думала, ты рады, што я прыехала, — быццам бы жартам кінула яна, але Арцём адчуў у яе голасе расчараваньне.

   — І табе рады, — прастадушна абвясьціў ён, тым самым падкрэсьліў не хочучы, што галоўная радасьць яго не яна.

    Яна перасмыкнула вуснамі, але ўзяла пад руку, павяла да акна. І зноў Арцём не здрыгануўся, як колісь.

    — Ведаеш, чаму я тут?

    — Ты ж гаварыла ўчора. Да бацькоў едзеш.

    — Не, у музэі тваім.

    — Думаю, да дзядзькі зайшла?

    — Здагадлівы ты чалавек. Але для чаго?

    — Ну, па-роднаснаму? — ён паціснуў плячмі.

    — На працу прыйшла прасіцца. Усё ж такі я гісторык.

    — Вось яно што! Твайго пераводзяць сюды? — усклікнуў ён, зноў нічога не адчуваючы, акрамя звычайнай цікаўнасьці.

    — Сама пераводжуся. Зразумеў?

    — Не, — чыстасардэчна прызнаўся ён. — Ты — сюды. А як жа муж?

    — Ну і Дабрэнька. Зусім неразумекам стаў. Я яго кінула! — засьмяялася яна. — Цяпер ясна?

    — Цяпер ясна, — ціха сказаў ён.

    — Так што я зноў — вольны казак... Аніякіх каманд і вайсковай дысцыпліны. Ух, як яны мне надакучылі! Ведаў бы ты!

    — Ты ж сама выбірала. Выбрала вайскоўца.

    — Бывае і так, Арцёмка мой, што дзяўчыне выбіраць не прыходзіцца. Не ўсе ж такія, хлопцы, як ты, тры гады ходзяць вакол ды ўздыхаюць.

    Да Арцёма не адразу дайшло, што яна хоча сказаць.

    — Ад дзяўчыны таксама залежыць, будзе ў яе выбар ці не, — жорстка кінуў ён і адвярнуўся.

    — А я думала, што хоць ты мяне зразумееш. Ёсьць у мяне, думала, хоць адзін надзейны сябра, у цяжкую хвіліну не адштурхне... Арцём! Няўжо не кахаеш болей? Я ж цяпер вольная, зразумей! І прыйшла да цябе... А ты...

    — Кахаю, — выпхнуў з сябе страшную праўду Арцём, — але што з таго? Якое гэта цяпер мае значэньне? Я ж жанаты, Люба, жыву з іншай жанчынай. Прывёз яе за тысячы вёрст, у чужы край. Я за яе перад сьветам адказваю.

    — У цябе з гэтай шэрай пташкаю нічога не будзе. Ні ўтульнай кватэры, ні годнай пасады, ні нават дзяцей, — сказала яна і шпарка пайшла прэч.

    Шмат разоў вяртаўся потым Арцём Іванавіч да той размовы, што магла стаць у ягоным жыцьці паваротнай.

    Не, для яго не стаяла пытаньня, правільна ці няправільна ён зрабіў, не ступіўшы насустрач Любе. Тут было ўсё ясна: не мог жа ён, на самой справе, кінуць адну жанчыну дзеля другой, якая аднойчы ўжо кінула яго. Ён спрабаваў дапяць, што рухала яе душой, калі яна выракала сваё ці то прароцтва, ці то праклён. Каханьне ці злосьць уласьніка, што не можа расстацца з рэччу, якую лічыць сваёй?

    Вядома, ён быў не такі сьляпы, каб не бачыць праўды, але яму здавалася, што гэта не поўная праўда, што яна ўсё ж кахала. Іначай навошта ёй было пісаць такі ліст у тое апошняе студэнцкае лета? Якраз у той час, калі, можа, выходзіла замуж, можа, з-за хвіліннай слабасьці, якую пракляла на другі ж дзень? Што, калі б не дзіця, яна і не выйшла б за лейтэнанта? І чаму, калі не кахала, ад лейтэнанта паехала не да каго-небудзь, а да яго?

    А праклён яе не спраўдзіўся, прароцтва не збылося. І на рабоце вырас, дысэртацыю керпае, і кватэра ёсьць, не палаты, але хапае, ёсьць і дачка... І ўсё гэта нажыта не з кімсьці, а з “шэраю пташкай”, Вераю.

*

    — Гэта ты столькі ўсяго напісаў за тры гадзіны? — пачуў Арцём Іванавіч за плячмі зьдзіўлены голас Наташкі. Ён кінуў позірк на блянк. Сапраўды, пасьля анкетных дадзеных у яго ішла толькі адна фраза: “Манькіна М. С. я ведаў прыблізна дванаццаць гадоў, а Базунову — болей за дваццаць, яшчэ з таго часу, калі мы вучыліся разам у Магілёўскім пэдінстытуце”. І нашто было раскопваць даўно пахаванае? Тым болей — для сьледзтва зусім непатрэбнае. Не яго ж забіла грамадзянка Базунова і не за тое, што пагрэбаваў кінутай, не працягнуў рукі, да чаго і зьвяліся яго “мэмуары”.

    — Тата, давай абедаць, а то ў школу час.

    — Давай, — Арцём Іванавіч ледзь устаў: праседзеў у крэсьле, не рухаючыся, аж тры гадзіны.

    За сталом, як звычайна, сядзелі насупроць, і Арцём Іванавіч, крадком, як яму здавалася, разглядваў пульхныя шчокі і крыху вывернутыя вусны, густую грыўку над брывамі дачкі. Дзяўчына расла прыемная, росту, можа, занадта баскетбольнага, але ж і хлопцаў такіх цяпер стае.

    — Ты чаго мяне вывучаеш? — заўважыла-такі, не любіць, калі на яе глядзяць.

    — Табе ніколі не прыходзіла ў галаву, што цябе магло б і не быць?

    — Што, памірала малая? А я і не памятаю.

    — Ды не. Разумееш, кожнае нараджэньне — выпадак. Чалавек нараджаецца, а мог і не нарадзіцца.

    — І ты да такой лухты дадумваўся тры гадзіны? Каб мяне ды не было. Еш і сядай пісаць. Не лайдач болей!

    Арцём Іванавіч сур’ёзна кіўнуў і пайшоў да свайго стала. Праз некалькі мінут бразнулі дзьверы: Наташка пабегла ў школу.

    /Полымя. № 8. Мінск. 1997. С. 178-213./

    Сьвятлана Міхайлаўна Клімковіч – нар. 26 жніўня 1935 г. у сталічным месьце Менск БССР (СССР), у сям’і пісьменьніка Міхася Клімковіча, маці, Марыя Язэпаўна, працавала настаўніцай гісторыі.

    У 1953 г. Сьвятлана скончыла сярэднюю школу ў Мінску, а ў 1958 г. аддзяленьне беларускай мовы і літаратуры філялягічнага факультэта БДУ імя У. І. Леніна. Працавала карэктарам, літработнікам, адказным сакратаром газэты “Голас Радзімы” (1958-1970 гг.), літсупрацоўнікам газэты “Літаратура і Мастацтва” (1970-1972 гг.), рэдактарам у часопісе “Народная асвета” (1972-l974 гг.), рэдактарам рэдакцыі праграм для моладзі на Беларускім тэлебачаньні (1974-1977 гг.). У 1977-1990 гг. — адказны рэдактар бюлетэня “Тэатральны Мінск”. Апошнія гады працавала рэдактарам у часопісе “Пачатковая школа”. Была старшынёй Камісіі па творчай спадчыне Івана Ласкова пры Саюзе пісьменьнікаў Беларусі. Памерла ў 2001 г. у м. Мінск, сталіцы Рэспублікі Беларусь

    Міраслава Школьнік,

    Койданава

    Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941 году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва (1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай Граматай Прэзідыуму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.

    Юстына Ленская,

    Койданава