ЎЎЎ Іван Ласкоў. Племя пяці родаў. Летапісная літва: сваяцтва і лёс. Койданава. "Кальвіна". 2015.

    Іван  Ласкоў

                                                            ПЛЕМЯ  ПЯЦІ  РОДАЎ

                                                   Летапісная  літва:  сваяцтва  і  лёс

    Гісторыкам М. Ермаловічам зроблена найважнейшае для разуменьня далёкага мінулага Беларусі адкрыцьцё. Ім устаноўлена, што племя літва, якое дало дынастыю вялікіх літоўскіх князёў і саму назву Вялікага княства Літоўскага, жыло не ў сучаснай Літве, а ў верхнім Панямоньні, у акружэньні славянскіх плямёнаў.

    З цягам часу племя літва растварылася ў беларускім народзе. Гэта магло быць толькі ў тым выпадку, калі яно было зусім малалікім. Такім чынам, няма чаго i казаць пра заваяваньне літвой Беларусі.

    (Сэнс знаходкі М. Ермаловіча зразумелі не ўсе. Аб гэтым сьведчыць, у прыватнасьці. ліст А. Катэрлі (“ЛіМ” 19 мая 1989 г.), напісаны як рэпліка на мой артыкул “Паглядзім з пазіцыі праўды” (“ЛіМ”. 10 лютага 1989 г), дзе аўтар ізноў паўтарае і адстойвае вэрсію аб літоўскім “заваяваньні”).

    Але якім было этнічнае сваяцтва летапіснай літвы? Для М. Ермаловіча няма сумненьняў, што гэта было балцкае племя. І раптам у ягоным новым артыкуле (гл. “Студэнцкая думка”, 1989, № 4) чытаю: “Як устаноўлена дасьледчыкамі, аніводнае імя так званых літоўскіх князёў не тлумачыцца літоўскай мовай”.

    Вось табе маеш! Нішто сабе балцкае племя Добра вядома, што дахрысьціянскія, паганскія імёны ў славян хоць штосьці азначалі: Багдан — бог даў. Сьвятлана — сьветлая і г. д. Так было і ў цэлым сьвеце, бо не сталі ж бы людзі выдумляць нейкую бязглузьдзіцу, каб называць сваіх дзяцей. Дый хрысьціянскія імёны штось значаць на старажытнаяўрэйскай, старажытнагрэчаскай або лацінскай мовах Іван — богам дадзены, той самы Багдан, Валянцін — здаровы, Віктар — пераможца. Значыць, калі літоўцы не разумеюць імёнаў літоўскіх князёў, — мова, у якой былі створаны тыя імёны, была не балцкая.

    Тады якая? Адказ наплывае сам сабой, але я не сьпяшаюся абвяшчаць яго ўголас. Правяраю спачатку, чым М Ермаловіч даводзіць, што летапісная літва была балцкай.

    “Старажытная Беларусь” —надзвычай грунтоўная праца. Проста ўражвае скрупулёзнасьць, з якой аўтар аналізуе мінуўшчыну. Перапрацаваны жахлівы аб’ём літаратуры: амаль 800 зносак! І якое ўважлівае чытаньне цьмяных летапісных тэкстаў! Не перабольшваючы, можна сказаць. што такога дасьледчыка даўно чакала наша гістарычная навука.

    Але ці ў стане ахапіць усе розум аднаго чалавека? Ці можа быць абсалютна бездакорнай вялізная праца. якая абапіраецца і на чужыя дасьледаваньні, чужыя думкі? Малаверагодна.

    Вось і з літвой М. Ермаловіч не робіць спробы выйсьці за межы сказанага папярэднікамі. Прыняўшы на веру балцкасьць літвы, ён і тапаніміку нашу лічыць у значнай ступені балцкай. “Тыпова балцкай”, у прыватнасьці, ім абвяшчаецца назва ракі Лахва.

    Чаму? Мікола Іванавіч не тлумачыць. Значыць, я меркаваньне гэта павінен браць на веру. А для мяне “Лахва” асацыіруецца з “Масква”.

    Кажуць, палеантолягі могуць па адной-дзьвюх костках узнавіць увесь шкілет і вонкавы выгляд жывёліны, што вымерла мільёны гадоў назад.

    А ці можна тое самае зрабіць з мовай, калі ад яе засталося ўсяго некалькі слоў-імёнаў. дый тыя невядома што значаць? Дый калі ты сам лінгвіст?

    ЛİТВА... ЛİТВА... Што мне нагадвае гэтае слова? Гэта вельмі своеасаблівае слова. Яно — зьбіральнае, тыпу “жарства”. А народы звычайна завуцца ў множным ліку: рускія, украінцы, літоўцы... Так было і са старажытнымі плямёнамі: паляне, крывічы, радзімічы.. Але ёсьць і нешта падобнае літве: мардва!

    Літва, мардва, Лахва. Масква. Ці ёсьць пміж гэтымі словамі сувязь? Паміж “Лахва” і “Масква” — цалкам магчыма. Тое і другое — рэкі. Аб паходжаньні назвы “Масква” пішуць час ад часу. Як памятаю, слова гэтае фіна-ўгорскае: “Ва” азначае “вада”, рэштку лінгвісты дакладна вытлумачыць не могуць. Значыць, зусім верагодна, што “Лахва” — Лах + вада (ва). А ці можа ўваходзіць слова “вада” ў назву народа?

    А чаму б і не? Напрыклад, “людзі вады”.

    Змалку люблю разглядваць карты. Змалку запамяталася, што недзе на поўначы месьціцца цэлы куток, чые назвы канчаюцца на «ва»: Сосьва. Лысьва... А ў Мардовіі? Бяру “Малый атлас СССР” — вялікіх атлясаў, на жаль, у нас не выдаецца. Буйнамаштабныя карты лічацца сакрэтнымі. Засакрэчваць у нас умеюць. Знаёмы геоляг расказваў, што засакрэчана нават геафізычная карта СССР, атрыманая ў якасьці падарунка ў гады вайны ад... амэрыканцаў.

    Маштаб “Малого атласа” сапраўды такі малы, што паказаны толькі самыя буйныя рэкі. Згадваю, што маю яшчэ атляс яўтамабільных дарог, чый фармат і адпаведна маштаб удвая большы. Сапраўды, тут рэк паказана куды больш. Але ў Мардовіі з “ва” ўсё адно няма. І ўвогуле іх няма, апрача Масквы, у цэнтры Pacіі. Толькі каля Палярнага круга, у Комі АССР, у Пермскай і Сьвярдлоўскай абласьцях знаходжу тое, чаго шукаю.

    Лемва, Евва, Айюва, Мойва, Нердва, Елва, Колва, Адзьва і яшчэ дзесяткі падобных. Але Лахвы між іх няма. На вока трапляюць зусім іншыя назвы: Ула, Уса, Сула, Тур’я, Рутка… Бяру даведнік да БелСЭ. Так, не памыляюся! Ёсьць і ў нас такія. Назваў Ула тры (рака, возера і гарадзкі пасёлак), Уса — таксама тры (усе рэкі), Тур’я — чатыры (тры ракі і вёска); ёсьць і рака Сула, і рака Рутка. І яшчэ ёсьць назва Уша, блізкая да “Уса”: іх пяць — тры ракі і дзьве вёскі. Што азначаюць гэтыя назвы, я яшчэ не ведаю, але ж ці не зразумела, што Усу нельга зьвязваць з вусамі, Ушу — з вушамі, Улу разглядаць як варыянт імя Ульляна, а Сулу выводзіць ад расейскага “сулить”? Дый Тур’я ці мае дачыненьне да тура, калі такую сама назву я знайшоў на поўначы Заходняй Сыбіры, дзе пра тураў і не чулі?

    Але ўсё гэта — спадарожнае. Галоўнае для мяне — назвы з “ва”, тым кавалачкам чалавечай мовы, што ўваходзіць у слова “літва”. Ці ёсьць у нас у Беларусі яшчэ рэкі, назвы якіх канчаюцца гэтым “ва”?

    Чытаю сьпісы рэк па абласьцях у пятым томе “Энцыклапедыі прыроды Беларусі”. Ёсьць! Выпісваю іх асобна па кожнай вобласьці. І вось што маю:

    Брэсцкая вобласьць. Зальвянка (170 км. Выпісваю таму, што яе першапачатковая назва — безумоўна, Зэльва, як завецца мястэчка, што стаіць на гэтай рацэ), Лахазва (29), Літкава (14), Маства (80), Пульва (54), Сваротва (35).

    Віцебская вобласьць. Дзіва (29), Маргва (36), Прорва (12).

    Гомельская вобласьць. Гніва (20), Мытва (58), Ражава (20).

    Гродзенская вобласьць. Валова (39), Восава (14), Дзітва (93), Зальвянка (170), Ізва (26), Кернава (19), Клява (56), Нарва (24), Паніква (16), Сасва (25), Сваротва (35).

    Магілёўская вобласьць. Грава (14), Езва (23), Клява (80), Лахва (90), Лахвіца (19. Выпісваю таму, што першапачатковая назва — тая сама Лахва).

    Мінская вобласьць. Клява (80), Клявіца (31. Ад “Клява”), Лонва (28), Наква (14), Рова (29), Талва (10), Тонва (13), Удава (13).

    Падлічваю агульную колькасьць. 36! Потым заўважаю, што тры ракі палічыў двойчы: Зальвянка цячэ па Брэсцкай і Гродзенскай абласьцях, Сваротва — таксама, Клява — па Магілёўскай і Мінскай. Значыць, 33. Нямала!

    Сёй-той, відавочна, зазначыць, што я дарма ўключыў ў свой сьпіс такія назвы, як Дзіва, Гніва, Валова, Восава, Удава. Маўляў, яны і так цалкам зразумелыя, чаго іх шукаць у Комі? Не сьпяшайся, чытач, не сьпяшайся! Давай падумаем. Напрыклад, “Дзіва”. “Дзіва” ў сэнсе “цуд” — сярэдняга роду (яно)., рэкі на нашай мове словамі сярэдняга роду не называлі! “Валова”... Няўжо гэтая рака (39 км) належыць валу? Або “Удава”. Чаму “ўдава”?

    Зразумеласьць гэтых назваў вонкавая, уяўная, выпадковая. Калі ж адняць “ва”, то яны ўвогуле робяцца незразумелымі: што такое “дзі”? Што такое “ўда”? Вуда? Яшчэ адна лухта А тым часам ёсьць у Бурацкай рэспубліцы рака Уда, на якой якраз і стаіць Улан-Удэ. Уда-вада (Уда-рака) — вось што такое Удава, а не жанчына, што страціла мужа.

    Прачытаўшы свой сьпіс і засвоіўшы, вяртаюся да картаў Комі АССР, Пермскай, Сьвярдлоўскай і Архангельскай абласьцей. Як сапёр з мінашукальнікам, рухаюся з лупай па карце, вышукваючы на чужых землях назвы з майго сьпісу. І - не знаходжу... Аніводнай! Ці я сьляпы, ці праўда мае “ва” не маюць адносін да “ва” фіна-ўгорскіх?

    Ёсьць адзін спосаб праверыць гэта: знайсьці слоўнік мовы, на якой вада — “ва”.

    Рэспубліканская якуцкая бібліятэка імя А. С. Пушкіна, дзе я звычайна папаўняю свае веды, стаіць якраз насупраць майго дома. Нават узімку, калі мароз не надта за сорак, хаджу сюды без паліто, каб не стаяць у чарзе да распранальні. З вокнаў краязнаўчага аддзела, дзе пераважна я сяджу, відаць вокны мае кватэры. Але, паглыбляючыся ў стагодзьдзі, я іх не бачу.

    Як рэспубліканская, бібліятэка атрымлівае абавязковыя экзэмпляры ўсіх кніг, што выходзяць па краіне на раскай мове. Але, на жаль, агульная для ўсіх айчынных бібліятэк бяда не абмінула і яе. Кнігі прыходзяць штодзень, а памяшканьні не пашыраюцца з 1972 года. Для таго, каб паставіць новыя выданьні, з паліцаў здымаюць старыя, асабліва тыя, што не маюць прамых дачыненьняў да Якуціі, зьвязваюць і адносяць у склад. З кожным годам такім чынам робіцца недаступнай для чытачоў усё большая колькасьць выданьняў мінулых дзесяцігодзьдзяў. Спачатку — дваццатых гадоў, потым — трыццатых, цяпер чарга дайшла да саракавых. Ды яшчэ з-за цеснаты вельмі няпоўны каталёг. Кніга можа мецца ў бібліятэцы, а ў каталёгу яе не знойдзеш, а калі і знойдзеш, атрымаеш не заўжды. Таму, калі я ішоў у “пушкінку” мяне, можна сказаць, грыз непакой: ці змагу здабыць тое, што мне патрэбна.

    Так, па сутнасьці, і выйшла. У бібліятэцы не аказалася ні мардоўскіх, ні карэльскіх, ні эстонскіх, ні літоўскіх слоўнікаў. Усяго ўдалося ўзяць у рукі марыйска-рускі, руска-ўдмурцкі і комі-пярмяцка-рускі.

    У марыйска-рускім слоўніку “ва” не аказалася, вада ў марыйцаў гучыць як “вуд”. Руска-ўдмурцкі слоўнік перакладае ваду словам “вы”. Як кажуць, цёпла, але не горача. І вось мая апошняя надзея — комі-пярмяцка-рускі слоўнік. Калі “ва” няма і ў ім, прыйдзецца справу адкласьці і здабываць іншыя фіна-ўгорскія слоўнікі. У першую чаргу комі-зыранскія (комі-зыране — асноўнае насельніцтва Комі АССР, комі-пермякі — Комі-Пярмяцкай нацыянальнай акругі, што ўваходзіць у склад Пермскай вобласьці). Здабываць праз МБА, а гэта — месяцы і месяцы...

    Са зразумелым хваляваньнем гартаю кнігу і знаходжу: “Ва І вода, водный... зэр ва дождевая вода... ключ ва ключевая вада... ва кора безвкусный, как вода... ва II река, речной”.

    Як абухом стукнуты, узіраюся ў старонку. Няўжо так проста і лёгка? Зэр ва — гэта ж Зэльва! Значыць, “Зэльва” — дажджавая вада? “Ва кора” — ці ж гэта не Вячора? Ёсьць такая рака ў Любанскім раёне. Яе ўжо амаль пасьпелі перахрысьціць у Вячэру, ужо і БелСЭ спачатку дае “Вячэра”, а “Вячора” — у дужках...

    Tpoxі ніжэй на той сама старонцы кідаецца ў вочы: “вавьёр 1) бродяга. 2) бездельник”. Дык вось адкуль узялася вавёрка ў назьве ракі, што цячэ ў Лідзкім раёне! “Вавёрка” — гэта “бадзяга” (вавьёр) + “ка”. Што такое “ка”, я пакуль не ведаю, але ўсё адно бадзяга-рака падабаецца больш, чым рака-вавёрка.

    Яшчэ ніжэй. “Вож III приток реки”. Адчуваньне слова маё абвастраецца, і я разумею раптам. што “вож” i “Сож” — адно і тое ж, што гэта дыялектныя варыянты аднаго слова. Вёска мая, Беразякі, стаіць за 12 кілямэтраў ад Сажа. Там была прыстань, ад якой мы езьдзілі на параходах, а потым на цеплаходах у Гомель. Колькі падлеткам даводзілася стаяць над плыньню Сажа і думаць, чаму ён так завецца! І вось, на схіле год, нарэшце ведаю гэта.

    Знайду я ключ да “літва” ў гэтым слоўніку або не знайду — для мяне ўжо не мае вялікага значэньня: усё адно цікава. І я знаёмлюся з ім не ўпохапкі: чытаю і прадмову, і граматычны нарыс, што зьмешчаны ў заключэньне.

    Комі-пярмяцкая мова — з групы фіна-ўгорскіх, падгрупы пермскіх. У падгрупу, апрача яе, уваходзяць яшчэ комі-зыранская і ўдмурцкая мовы.

    Слоўнік зьмяшчае 27 тысяч словаў. Выдадзены ў 1985 годзе. Калі б мая здагадка завітала да мяне пяць гадоў назад, я не змог бы яе праверыць. Склалі слоўнік Paіca Міхайлаўна Баталава, супрацоўніца Інстытута мовазнаўства АН СССР, і Антаніна Сямёнаўна Крывашчокава-Гантман, дацэнт Пермскага пэдінстытута. Не ведаю, самі яны комі-пярмячкі або з тых адданых рускіх жанчын, што так шмат далі для станаўленьня культур малалікіх народаў Урала, Сыбіры і Далёкага Ўсходу.

    У 1979 г. комі-пермякоў налічвалася 153 тысячы чалавек (комі-зыранаў — 322 тысячы). Сёньня яны жывуць пераважна ў Комі-Пярмяцкай нацыянальнай акрузе (33 тыс. кв. км). А былі часы, калі яны займалі такую значную тэрыторыю, што яна называлася Перм’ю Вялікай. Але калі ў ХV стагодзьдзі пермякі былі далучаныя да Маскоўскай дзяржавы, арэал іх стаў хутка зьмяншацца, а сам народ — асымілявацца. Пра ўсё гэта я чытаю ў прадмове. “Постепенно значительная часть коми-пермяков смешалась с русскими, оставив на обрусевшей территории свои названия рек (Обва, Косьва, Сива, Лосьва и др.), населенных пунктов (Чердынь, Вильгорт, Камгорт, Майкар и др.)”.

    Трохі пра комі-пярмяцкую мову. Гэта, мабыць, нароўні з комі-зыранскай, найболей чыстая з ycіx фіна-ўгорскіх моў. Доўгі час пермякі жылі ізалявана. Сюды не дайшлі татары, што пакінулі моцны сьлед на мардоўскай, марыйскай мовах.

    Гукавы склад, як ні дзіўна, нагадвае беларускі. Ёсьць гук “дз”, заўсёды мяккі. Вядомы дасьледчык пермскіх моў В. І. Лыткін у артыкуле “Коми-пермяцкий язык” (зб.: “Языки народов CCCР, т. 3. М., 1966) так і піша, што гэты гук комі-пярмяцкай мовы блізкі да беларускага “дз” у слове “дзень”. Ёсьць і гук “дж”, заўсёды цьвёрды — таксама, як у нас. У сваёй іншай працы “Древнепермский язык” (М., 1952, с. 23) В. Лыткін паведамляе: “Древнепермское в, в особенности перед гласными непереднего ряда, акустически близко стояло к неслоговому у” (гэта значыць, да ў). Такая асаблівасьць захоўваецца і ў сучасных комі мовах. Афрыката “тш” у комі-пярмяцкай мове адпавядае нашаму цьвёрдаму “ч”. Такім чынам, атрымліваецца, што амаль усе гукавыя адрозьненьні беларускай мовы ад рускай узяты старажытнай пермскай мовы. Гукаў, якіх няма ў рускай і беларускай мовах, а ў комі-пярмяцкай ёсьць, практычна адзін “ö”, па гучаньні, як піша В. Лыткін, блізкі да англійскага галоснага ў слове “гёр’с”. (Гэты гук, як убачыць у далейшым чытач, вельмі мне дапамог, калі я зьвярнуў на яго належную ўвагу).

    У граматычным жа сэнсе гэтая мова адрозьніваецца ад нашай мовы вельмі значна. Тут няма катэгорыі граматычнага роду: ролю прыметнікаў звычайна адыгрываюць назоўнікі, калі іх ставяць перад іншымі назоўнікамі; пры гэтым яны не скланяюцца. Назоўнікі і займеньнікі скланяюцца, склонаў — 17. Разьвітая сыстэма дзеяслова.

    Першасныя словы (вада, зямля, дрэва, агонь і г. д., асновы галоўных дзеясловаў) — аднаскладовыя. Калі ў назоўніку два або болей склады без суфіксаў — гэта ужо складанае слова. Складанае часта дае зусім іншы сэнс. Напрыклад, “ягöд” (ад гэтага слова, мусіць, наша “ягада”) складаецца з дзьвюх частак: “яг” — “малады сасоньнік” і “öд” — “гарачыня”. Злучальныя галосныя ўжываюцца, здаецца, толькі тады, калі адбываецца цяжкі для вымаўленьня зьбег зычных. Можна сказаць, ад комі-пярмяцкай мовы так і патыхае старажытнасьцю, тым таемным часам, калі чалавек толькі вучыўся гаварыць. Як захаваліся да нашых дзён гэтыя “ва”, “му” (зямля), “пу” (дрэва), “би” (агонь)? Слава народу, што іх пранёс праз тысячагодзьдзі, каб мы маглі зразумець, з чаго пачыналася мова!

    Шмат эпох былі названы рэкі. Гэта словы яшчэ больш архаічнага стану фіна-ўгорскіх моў, чым той, у якім знаходзіцца комі-пярмяцкая мова сёньня. Што нам дае разуменьне гэтага практычна? Што ў гэтых назвах кожны склад, нават такія, як “ю”, “у”, “я”, “е”, “і”, “о” ўяўляюць з сябе асобнае слова. Тым у першую чаргу і адрозьніваюцца фіна-ўгорскія назвы ад славянскіх ды балцкіх.

    І вось я спрабую адгадаць першы склад у назвах майго сьпіса, дзе другі (“ва”) мне ўжо вядомы.

    Дзіва. “Дзиб” — глухой, густой лес”. Такім чынам, можна дапусьціць, што першапачаткова было “Дзібва”, “б” і “в” — блізкія гукі, таму непазьбежна павінны былі зьліцца, тым болей што “дзібва” — незразумела, а “дзіва” — зразумелае цалкам.

    Прорва. “Прорва — топкое место”. У такім значэньні, што болей адпавядае невялікай рэчцы (12 км), наша “прорва” не ўжываецца. Падобна, што наша “прорва” — запазычаньне а фіна-ўгорскіх моў.

    Мытва. “Мыт — понос”.

    Ізва. “Из — камень”.

    Нарва. “Нар — нары”. Гэта, можа, і не пераканаўча, але назва безумоўна фіна-ўгорская. Ёсьць рака Нарва на мяжы РСФСР з Эстонскай ССР.

    Езва. “Езь — язь”.

    Лахва. Думаецца, раней называлася “Логва”, дзе “лог” азначала лог (слова, відавочна, намі запазычанае, у комі-пярмяцкай мове яно ёсьць).

    Лонва. “Лонь — тихий”.

    Наква. “Нок — сметана”.

    Тонва. “Тон-тон — обледеневший, мерзлый”.

    Пульва. “Пуль-паль (изобраз.): пуль-паль керны — плескаться водой” (літаральна “рабіць пуль-паль”).

    Вось і ўсе пакуль што посьпехі ў разгадваньні назваў з “ва” тых рэк, што цякуць па Беларусі.

    Мала?

    Я думаю, дастаткова, каб пераканацца, што з дапамогай комі-пярмяцкай мовы яны разгадваюцца, і што, значыць, аніякія яны не балцкія, а самыя сапраўдныя фіна-ўгорскія, не проста фіна-ўгорскія, а менавіта пермскія. Мова літвы была з той жа падгрупы, што і сучасная комі-пярмяцкая мова.

    “Але чаму мова літвы”? — спытае прыдзірлівы чытач. — Ну добра, ты давёў, што назвы з “ва” (прынамсі, частка іх) — фіна-ўгорскія. Але хто сказаў, што гэтыя назвы былі дадзены літвой? Чаму ты так вырашыў? Толькі таму, што і назва “літва” канчаецца на “ва”?

    Не толькі і не столькі таму. Калі б я меў толькі такі доказ, то, можа, і не пачынаў бы гаворкі.

    Калі я скажу, што спачатку высьвятляў этымалёгію гідронімаў, а за назву “літва” ўзяўся толькі пасьля іх, чытач, вядома ж, мне не паверыць. І будзе мець рацыю, бо які нармальны чалавек на маім месцы стаў бы скрупулёзна дасьледаваць другараднае, бачачы, што ён на правільным шляху да галоўнага? Слова “літ” я пайшоў шукаць адразу, як толькі прачытаў старонку з “ва”. І на пачатку “літ” я не знайшоў.

    Расчараваны, я пачаў гартаць слоўнік, шукаючы патрэбныя словы: сонца, зямля, агонь, чалавек. Знайшоў: чалавек – “морт”. А я думаў, што “літва” – “людзі вады”. Выходзіць, не. Чалавек — “морт”, людзі — “йоз”. Цікава, чаму гэта ў розных мовах людзі — нешта іншае, чым “чалавекі”? Вось і ў якуцкай мове чалавек — “кігі”, людзі — “джон”.

    “Людзі вады” — гэта было б “йозва”, чалавек вады — “мортва”. Чакай... “Морт-ва” — гэта ж мардва!

    “Морт” уваходзіць і ва “ўдмурт”. То што ж, “чалавек” у назьве народа — абавязковае?

    І раптам я згадваю, што ў прадмове штосьці сказана наконт “л” у комі-пярмяцкай мове, быццам бы “л” з чымсьці чаргуецца... Так і ёсьць! “В коми-пермяцком языке два наречия: северное и южное. (...) Продолжает оставаться главное отличие — употребление фонем «л» и «в». Южные говоры... утратили фонему «л». Вместо нее а середине слова перед гласными и согласными, а также в конце слова появляется «в»”.

    Значыць, “літ” усё адно, што “віт”? Праверым, ці ёсьць “віт”!

    Ёсьць. “Вит” азначае “пяць”. Лік “пяць”, толькі і ўсяго.

    Сяджу зьбянтэжаны, думаю. Што ж гэта такое ў мяне атрымоўваецца? “Літва” — “пяць водаў”. Як гэта – “пяць водаў”?

    Хвіліначку... “Ва” — не толькі “вада”. Гэта яшчэ і “рака”. “Пяць рэк” — гэта куды лепш! Племя пяці рэк! Якіх? Вядома, самых вялікіх: Дняпро, Прыпяць, Дзьвіна, Нёман. Пятая - Бярэзіна. Ва ўсе гэтыя рэкі упадаюць мае “ва”. “Ва” ў Беларусі няма толькі на ўсход ад Дняпра, таму з “пяці рэк” выключаецца Сож.

    І яшчэ, як спалох маланкі: “віт” — Вітаўт азначае пяты.

    Што “пяты”? Гэта трэба знайсьці. Але ж называлі ў славян “Пятком” пятае дзіця ў сям’і. З таго ж шэрагу імёны Траццяк, Чацьвяртак, Шостак. Можа, “Вітаўт” — пяты + дзіця, пяты + сын? Гляджу “овт” — у летапісах жа “Витовт”. “Овт” не знаходжу. Нічога, не ўсё адразу... Віцень, “Витень” — таксама “пяты” “віт”. Што такое “ень”? Шукаю. Няма! Ёсьць “ен” — “бог”. “Пяты бог”? Чаму? Імкнуся зразумець лёгіку старажытных...

    Заўважаю, што маю ключ яшчэ да двух імёнаў: “морт” – “чалавек”. Жыгімонт — Жыгі + монт, Скірмунт — Скір + мунт. І “монт”, і “мунт” — тое сама, што “морт”. Тым болей, што па-ўдмурцку чалавек — “мурд”. “Чалавек” як частка імя падыходзіць цалкам. Застаецца даведацца, што такое “жыгі” і “скір”.

    “Жыга” па-комі-пярмяцку “страх”, “страшны”. Жыгімонт — Страшны Чалавек!

    “Скöр” па-комі-пярмяцку “злы, сярдзіты”. Скірмунт — Злы Чалавек або Сярдзіты Чалавек!

    Сам сабе не магу паверыць, што так лёгка гэта разблытваецца. Зрэшты, не ўсё...

    Некалькі дзён трачу на Міндоўга. “Довгыны - ударить, двинуть”. “Довг” — корань гэтага дзеяслова і яго загадная форма. Калі паставіць “ударыць, сунуць” у шэраг “Страшны Чалавек, Злы Чалавек”, то яно нібыта і не выбіваецца. А вось “мін” не магу знайсьці. Потым згадваю, што імя Міндоўг вядома ў двух варыянтах, другі варыянт — Мендоўг. Слова “мен” таксама няма. Але ёсьць “ме” — “я”, і аказваецца, адной са склонавых формаў, менавіта формай вінавальнага склону зьяўляецца “мен”. Значыць, Мендоўг – “мяне ўдарыў”, “той, хто мне сунуў”. Ну што ж, відаць, такія імёны хлопчыкам з роду вояў даваліся невыпадкова — каб ворагі баяліся. Так разважаю я...

    Без намаганьняў перакладаю Радзівіла, толькі пераклад не магу зразумець. “Радз 1 (мат, плетенка), подстилка в санях из прутьев, дранок; радз 2 (деревянный крест, деревянная рама под сито для процеживания кваса)”. “Виль новый”. Такім чынам, атрымліваецца нейкая “Новая Пляцёнка” ці “Новая Рама”, “Новы Крыж для Сіта”. Або, калі ўлічыць, што першае слова стаіць у пазыцыі прыметніка — “Плеценая Навіна”, “Рамная Навіна”, “Крыжовая Навіна”. Можа, апошняе — самае дакладнае, у сэнсе новахрышчоны? Ці нейкая мянушка? Дарэчы, здаецца, Радзівіл — не імя, дадзенае пры нараджэньні, яго нібыта дарослага ашчасьлівілі такім імем.

    Неяк увечары, гартаючы БелСЭ, знаходжу яшчэ адно старажытнае літоўскае імя — Вігунт. Гэта мяне бянтэжыць. Я ўжо прывык, што Вітаўт і Віцень — “пятыя”, і раптам узьнікае імя, якое пачынаецца з “Ві”, але за гэтым “Ві” не ідзе “т”. Здагадваюся, што зрабіў памылку, і на самой справе гэтыя імёны трэба дзяліць на часткі не Вит + овт і Вит + ень, а аддзяляючы толькі “Bі”: Ви + товт, Ви + тень, Ви + гунт. Трэба тэрмінова гэта праверыць, а “пушкінка” ўжо зачынена!

    Раптам мне здаецца, што “Витень” мне штосьці нагадвае. Нібыта ў рускай мове ёсьць слова “витютень”, якое азначае штосьці жывое: ці то зьвярка, ці то птушку (аказалася — голуб). Бяру слоўнік Даля: можа, побач з “витютень” агледжу і “витень”? І вось чытаю ў гнязьдзе “вить”: “витень влгд. арх. плеть, кнут, бич, арапник, ременница, погонялка, пуга”. Ну што ж, па сэнсе для княскага імя, імя воя — падыходзіць, але ўжо занадта яўная сувязь паміж гэтым бізуном і словам “вить”, гэты “витень” яўна утвораны ад рускага слова. Я ўжо гатовы паставіць Даля на паліцу, аж заўважаю далей, больш драбным шрыфтам яшчэ раз “витень”! “Витель сиб. нож на ремне и на ратовище, которым бьют на лыжах сохатого, лося”. Вось гэта ўдача! Тут аніяк не скажаш, што гэты “витень” ад рускага “вить”! Нож на рамяні! Што ж тут нож, што рэмень? Улічваючы, што “ви” ўваходзіць у тры імені, мабыць, “ві – нож”, бо з якой нагоды такая павага аддавалася б рэменю? Гэта нібыта пацьвярджае зноў Даль: “гантай нвг. гантан ряз. гайтан шнурок, особ, на крест”. Ві + гунт – “Нож На Шнурку”. “Товт” у Даля знайсьці не магу, Вітаўт застаўся нявытлумачаным, але і Віценя з Вігунтам дастаткова, каб палепшыць настрой.

    Назаўтра іду ў бібліятэку і разгортваю слоўнік ва ўпэўненасьці, што “ві” — па-комі-пярмяцку “нож”. Аказалася... “масла”. Ледзь не пакрыўджаны, шукаю “тень”. Знаходжу “тöн”: “учора”. Bи + тень — учорашняе масла. Нішто сабе княскае імя...

    І тут мяне працінае здагадка, што я да гэтага часу не ўсё разумеў у мэханізьме наданьня імёнаў. Калі чалавеку даецца імя? Пры нараджэньні. Што ў ім фіксуецца? Тое ўражаньне, якое зрабіў на прысутных нованароджаны. “Учорашняе Масла” — значыць, ён колерам скуры падобны да такога масла. Колер учорашняга масла, дарэчы, прыемны, яно пасьпявае крыху пажаўцець; тым самым дзіця пахвалілі. “Мендоўг” – “Той, Хто Мне Сунуў”: дзіця сунула ножкай, магчыма, у твар таму, хто над ім нахіліўся. “Страшны Чалавек”, “Сярдзіты Чалавек” - гэта таксама магло быць сказана над нованароджаным.

    Адшыфраваў нанова Віценя, затое павіс Bігунт. Можа, і праўда — Нож На Шнурку? Наўрад. Знаходжу “Гöнтöм” — голый, без шерсти, без перьев”. Відаць, нарадзіўся без валасоў на галаве. А можа, і гöнтöм тут ні пры чым... З Bітаўтам такая гісторыя. Сьлізгануў позіркам ніжэй ад “ви” (масла) праз “вит” (пяць) і раптам... “витöт”! Вітаўт значыць проста “пяты”. Але ёсць яшчэ і “öвт” — мах, взмах”. “Пяты Узмах”? Што гэта азначае, хай ламае галаву той, у каго яна большая.

    У Л. Дайнекі, калі не памыляюся, ёсьць разважаньне, што імя Войшалк ідзе ад старажытнага беларускага слова “вой” (воін) і “шал”. Комі-пярмяцкі слоўнік дае такія значэньні: “Вöй дикий, неприрученный”. “Шорк (изобраз.) быстро, с шумом входить”. Такім чынам, у гэтым імені таксама апісваецца першае ўражаньне ад нованароджанага: ён “увайшоў” “хутка, з шумам” і не даючыся ў рукі (“дзікі, не прыручаны”).

    Мы цяпер пішам Альгерд, а ў летапісах ён Ольгерд. “Оль согра “березово-еловый лес на заболоченных кочковатых низинах”. “Гöрд красный”. Відавочна, адлюстраванае зноў-такі ўражаньне ад скуры нованароджанага (колеру восеньскага лесу). Дарэчы, з “оль” (“ол”) маем гідронімы: воз. Олтуш (Брэсцкая вобл.), рр. Ольніца і Ольса (Магілёўская вобл., тыя ж рэкі цякуць і ў Мінскай вобласьці). Але калі ўлічыць, што ў пермскіх мовах, няма і не было мяжы паміж “л” і “в”, то “Ольгерд” можна прачытаць як “Овгерд”, а гэта ўжо крыху іншае: “ов” па-комі-пярмяцку — корань слова “овны” (жыць), і “Овгерд” расшыфроўваецца як “жывая чырвань”, што здаецца больш верагодным.

    Кейстут мною да канца не зразуметы. Першая частка імя (кыйс) — корань дзеяслова “паляваць”, над другою часткай трэба яшчэ гарбець.

    Мільганула думка праверыць само слова “кунігас”. Разумею, што гэта ад нямецкага “кёніг”, але раптам? І вось што выявілася. “Куніга” я, зразумела, у комі-пярмяцкім слоўніку не знайшоў (тут каралёў спрадвеку не было), але затое “ас”, якое здавалася балта-літоўскім канчаткам (Альгірдас, Гедымінас — так вось пішуцца сёньня у Літве Альгерд і Гедымін), аказалася комі-пярмяцкім словам. Азначае яно “свой”. “Кунігас” — “свой кёніг”. Здаецца, лягічна.

    Імя Ягайла складаецца з трох частак. “Ла” — як памятаем, варыянт, “ва”, “ай” — “бацька”, “яг” — “малады сасоньнік” (памятаеце ягöд?). Такім чынам, перакласьці можна так: “Малады сасоньнік, бацькоўская вада”.

    Скіргайла. “Скір” — як у “Скірмунт” (“злы, сярдзіты”), “айла” — “бацькоўская вада”. Праўда, тут аказваецца лішняе “г”, але, можа, першапачаткова імя гучала як “Скірягайла”? Тады замест “г” зьяўляецца паўнаважна “яг” — малады сасоньнік.

    Свідрыгайла. Гэтае імя дзеліцца на чатыры часткі: Сві + дрыг + ай + ла. “Сві” здаецца коранем дзеяслова “свигнытны быстро перепрыгнуть, сигануть”. Ужываньне “свіг” можна растлумачыць тым, што дзіця нарадзілася неяк нязвычна хутка. “Дрыг”, бадай што, — фанэтычны варыянт комі-пярмяцкага “дрöг (изобр) взрогнуть”. Можа, хто-небудзь скажа, што гэта падобна да запазычаньня з рускай мовы, але чаму не магло быць такога запазычаньня і ў літоўска-пермскай? Нагадаю, што ў нашай мове ёсьць слова “дрыгва” — з тым жа самым коранем, але ў літоўска-пермскім афармленьні (дрыг + ва). Зрэшты, я не філёляг (а тут і філёлягам быць мала, трэба быць глыбокім мовазнаўцам), катэгарычна сьцьвярджаць не буду.

    Што такое “бацькоўская вада”? Перш-наперш прыходзіць да галавы выраз “як дзьве кроплі вады”, г. зн. “падобны да бацькі”. Але, здаецца, такая выснова была б занадта прымітыўнай.

    Ці была для старажытных вада проста вадой, як для нас сёньня? “Ва” па-комі-пярмяцку не толькі “вада” нават і цяпер. Гэта і “сок” і “рака”. Але ж адначасова ў гэтай мове ёсьць і слова “ю”, што таксама “рака”. Прычым гэтыя словы не замяняюць адно другое ў назвах рэк, а спалучаюцца Юва, Юла (дыялектныя варыянты той самай назвы — Ува, Ула, Уса, Уша, Оша, Ока, Яна і інш.). Юва з сучаснай комі-пярмяцкай мовы перакладаецца “рачная вада”. Але навошта было старажытным людзям вось такім чынам называць шматлікія рэкі? Нелягічнасьць назвы прыводзіць да думкі, што мы тут у чымсьці памыляемся. У чым жа? Ды, відавочна, у перакладзе “ва”. Незразумела? Я хачу сказаць, што першабытныя ўгра-фіна ўкладвалі ў “ва” іншы сэнс, чым сёньняшнія комі-пермякі.

    Чым была вада для старажытных? Не толькі вадкасьцю, якой можна напіцца ды памыць твар. У старажытнай натур-філязофіі вада — адзін з асноўных элемэнтаў прыроды, адно з яе першарэчываў. Што было гэтымі першарэчывамі ва ўяўленьні старажытных? У кітайцаў — вада, агонь, зямля, дрэва, мэталь; у грэкаў — зямля, вада, паветра, агонь. І ў той, і ў другой сыстэме першаэлемэнтаў вада несумненна сымбалізуе сабой не вадкасьць, а жыцьцё, якое без вады немагчыма. Так успрымалі сьвет не толькі старажытныя кітайцы і грэкі. Коранем комі-пярмяцкага слова “овны” (жыць) зьяўляецца “ов” — назва ракі Об. “Жыве!” — прашаптаў аднойчы дзікун, ступіўшы на бераг вялізнай, як мора, ракі... А як прамінуць тое, што ёсьць яшчэ і назва Обва? Як яе перакласьці: жывая вада? Не! Я думаю, у назвах рэкаў “ва” перакладаць не трэба. Обва — “жывая ва”, Юва — “рачная ва”, Зэльва — “дажджавая ва”, дзе ва — першасная стыхія, аснова жыцьця. Тады нам стане больш зразумелай і былая назва хантаў ды мансі югра, дзе “юг — блеск, сияние; юг”, a “рa” — фанэтычны варыянт усе таго ж “ва” (нагадаю, што першая вядомая назва Волгі — Ра). Не “бліскучая вада”, або “паўднёвая вада”, а “паўднёвая ва” — так трэба перакладаць гэтае найменьне, дзе “ва” — субстанцыя чалавечага істненьня.

    І вяртаючыся да слова “мардва”, павінен прызнаць, што пераклад “людзі вады” — недакладны, бо, па-першае, “морт” — не “людзі”, а “чалавек”, , каб было “людзі”, дык было б “йозва”; па-другое, назоўнік, стаўшы перад назоўнікам, ператвараецца ў прыметнік, і такім чынам, літаральны пераклад слова “мардва” будзе не “людзі вады”, а “чалавечая ва”, што знаходзіцца ў адным шэрагу слоў “рачная ва”, “дажджавая ва”, “жывая ва”. У гэтым шэрагу і “бацькоўская ва” — субстанцыя жыцьця, што перадаецца ад бацькі да дзіцяці.

    Што “ва” было азначэньнем такой субстанцыі, сьведчыць і адсутнасьць для азначэньня жыцьця такога ж кароткага, першаснага слова, як “ва”, “пу”, “бі”, “ві”, у комі-пярмяцкай мове. Цяпер “жыцьцё” па-комі-пярмяцку “олöм”: як сказана у слоўніку, гэтае слова ўтворанае ад “овны” (жыць).

    Вернемся да “літва”. Як жа груба я падышоў да гэтага слова, пераклаўшы яго “пяць рэк”! “Пяць ва”. Што ж тут значыць “ва”? “Пяць жыцьцяў”? Ды не. Думаецца, прасьцей: “пяць родаў”. Пяць вялікіх разгалінаваных сем’яў — вось што, відаць, уяўляла сабой літва.

    Дзе ж яна жыла? М. Ермаловіч вызначае яе арэалам верхняе Панямоньне. Гэта пацьвярджаецца і рэкамі. Менавіта на гэтыя мясьціны прыпадае нібы згушчэньне рэк з “ва”. Калі ўсяго ў Беларусі такіх рэк 33, то 11 з іх цячэ па Гродзенскай вобласьці. Пры гэтым у Лідзкім раёне іх тры, Навагрудзкім — тры, Ашмянскім — тры, Воранаўскім — дзьве, Зэльвенскім — дзьве; ёсьць у Дзятлаўскім, Стаўбцоўскім, што мяжуе з Гродзеншчынай (некалькі рэк цякуць па двух ды болей раёнах, таму сумарная колькасьць выглядае больш фактычнай). Я думаю, гэта таксама можна браць пад увагу.

    Але не магу пагадзіцца, што землі літвы з усіх бакоў былі аточаны землямі нашых продкаў. Арэал літвы, па-мойму, заходзіў і на тэрыторыю сучаснай Літвы, дзе літва межавала з аўкштайтамі, а мясьцінамі, магчыма, і са жмудзьдзю.

    На гэта, па-першае, паказвае тапаніміка. На памежжы з Літвой нямала фіна-ўгорскіх назваў, у тым ліку назваў населеных пунктаў, што шматзначна. Назва “Ашмяны” ідзе ад “ош”, што па-комі-пярмяцку “мядзьведзь” (“ошма” — “мядзьведжая ва”. Рака з такой назвай маецца ў Горкаўскай вобласьці). Горад быў названы людзьмі, якія ведалі літоўска-пермскую мову, на што паказвае герб Ашмянаў — мядзьведзь, што стаў на дыбкі. Назва “Іўе” расшыфроўваецца як “выток ракі”. У тым жа Іўеўскім раёне ёсьць г. п. Юрацішкі, назва якога, магчыма, ідзе ад “Ю рa” — таго сама, што і “ю ва”. У Астравецкім раёне маюцца Трокенікі; назва ідзе ад “трок” — што азначае “трок”, скажу крыху пазьней. У Смаргонскім раёне фіна-ўгорскія назвы населеных пунктаў: Крэва (+ ва); Сырмеж (сыр — II бахрома, меж І дуга на бороне, ІІ баран); Жодзішкі (жодза йов кислое молоко; йов молоко); Войстам (характэрны канчатак “-там” — “без”; “лыстом — без хвоі”); Кушляны (куш голый, лысый); Ардашы (ар гольян” (рыба). “Да”, згодна з назіраньнямі, тое сама, што “ва”. На тэрыторыі Літвы таксама ёсьць фіна-ўгорскія назвы. На жаль, не маю ні падрабязнай карты Віленшчыны, ні сьпісу тапонімаў (шмат якіх, дарэчы, скажоны сучаснай “летувізацыяй”). Але магу сказаць, што фіна-ўгорскімі зьяўляюцца назвы сталіц Вялікага княства Літоўскага - Трокаў і Вільні. “Трок” па-комі-пярмяцку выяўнае: “трок изобразит, скок, прыг-скок” — такая назва вельмі стасуецца да невялікай гарэзьлівай рачулкі (ад гэтага “трок” і Трокенікі). “Вільня” — ад ракі Вільня, што ўпадае ў Bілію. “Вільня” азначае “новая ва” (я ўжо гаварыў, што “віль” — новы). “Вілія” — “новая я”, дзе “я” — тое самае, што “ю” — “рака”. І каб ўжо не было ніякіх сумненьняў, прашу параўнаць назву “Вільня” з комі-пярмяцкай назвай Вільгорт, што ў перакладзе азначае “новы дом”, БелСЭ піша: «На думку некаторых гісторыкаў, Вільнюс да 12 ст. называўся Крывым горадам”. Думаю, што «Крывым горадам» да 12 ст. Вільня называцца не магла, відавочна, гэта скажэньне назвы “Крэва”.

    Па-другое. Справа не толькі ў назвах — у прыватнасьці, тых жа Трокаў і Вільні. Тое, што менавіта на Віленшчыне былі ўладжаны дзьве сталіцы Вялікага княства Літоўскага, гаворыць за тое, што гэтая зямля  была для літвы сваёй. Бо навошта было ставіць сталіцу пасярод чужога племя? Родавым жа гняздом літоўскіх князёў, лічу, было Крэва. Іначай навошта б тут будаваўся замак, на пэўны час пераносілася сталіца, чаму нарэшце, менавіта ў Крэве заключалася першая унія паміж Літвой і Польшчай?

    Думаецца, што пасьля сказанага ўся гісторыя Вялікага княства Літоўскага асьвятляецца новым сьвятлом, незразумелае робіцца зразумелым.

    Калі сьцьвярджаецца на падставе летапісных крыніц, што Міндоўг спачатку вылучыўся сярод літоўскіх князёў і падпарадкаваў іх сабе, то мы павінны разумець, што тут гаворка ідзе пра князёў угра-фінаў, да якіх сучасныя літоўцы не маюць ніякіх адносін.

    Калі натыкаемся на сьведчаньне, што “літоўцы Ягайлу, які ведаў іх мову, больш ахвотна слухалі, чым каталіцкіх прапаведнікаў” “Абецадарскі Л. “У святле неабвержных фактаў”), дык мы павінны разумець, што тут гаворка ідзе не пра сучасную літву (балцкую), а пра літоўска-пермскую мову.

    Калі чытаем, што Гедымін тытулаваў сябе “вялікім князем літоўцаў і рускіх”, то мы павінны разумець, што вялікім князем аўкштайтаў і жмудзі — продкаў сучасных літоўцаў - ён сябе не тытулаваў.

    Такім чынам, выходзіць, што продкі сучасных літоўцаў аўкштайты і жмудзь выконвалі ў Вялікім княстве Літоўскім, названым па імю зусім іншага племя, падпарадкаваную ролю.

    Пераважную большасьць дзяржаўных пасад займалі літоўскія (галоўным чынам з вялікакняскай сям’і) і русінскія (беларускія) фэадалы, а аўкштоты і жмудзь на іх амаль не дапускаліся.

    Дзяржаўнай мовай у Вялікім княстве была старабеларуская, а балта-літоўская нават не мела пісьменнасьці — аж, здаецца, да ХVI стагодзьдзя.

    Балцкія землі знаходзіліся ў Вялікім княстве ў становішчы каляніяльнай ускраіны, якая, можна сказаць, не мела права голасу. Свой лёс аўкштайты і асабліва жмудзь не прымалі без пярэчаньняў. Вялікім князям даводзілася змагацца з аўкштайцкімі і жмудзкімі фэадаламі, душыць народныя паўстаньні (1418 — жмудзь, 1536-1537 — жмудзь, 1545 — усходняя Аўкштайтыя).

    Ну, а якія былі адносіны паміж літвой і русінамі (беларусамі)? Літва была малалікім племем. Таму заваяваць Беларусь яна не магла. Калі б нават літве і ўдалося заваяваць нейкае асобнае княства, то праз пэўны час на дапамогу такому княству прыйшлі б іншыя і скінулі літоўскае панаваньне, а магчыма, і зьнішчылі саму літву. Тым часам мы ведаем, што шэраг княстваў увайшоў у Вялікае княства добраахвотна, гэта зафіксавана ў летапісах.

    У чым справа? На пачатку XIII стагодзьдзя Беларусь, як і ўся Старажытная Русь, уяўляла з сябе суму мала зьвязаных між забой палітычна фэадальных уладаньняў. Так цягнулася б, мабыць, яшчэ доўга, але адразу дзьве хмары насунуліся на небасхіл нашых продкаў: з усходу і захаду, з Галіцка-Валынскага княства — татары, з паўночнага захаду — немцы. Абставіны прымушалі аб’яднацца, але князі Рурыкавічы не маглі дамовіцца перад тварам небясьпекі, як не дамовіліся і на тэрыторыя сучаснай Расіі, захопленай татара-манголамі. Патрэбная была нейкая нейтральная сіла, вакол якой можна было згуртавацца. Такой сілай і аказаліся літоўскія князі — магутныя воі, умелыя палкаводцы ды неблагія дыпляматы. Першым з іх быў Міндоўг, які, дзякуючы сваім асабістым якасьцям, быў запрошаны ў Наваградак, дзе і абвясьціў сябе каралём. Пасьля гэтага з дапамогай Чорнай Русі яму было ямчэй падпарадкаваць сабе землі літвы. Стварылася ядро Вялікага княства, да якога з цягам часу далучыліся ўсе землі Беларусі. Такою ўяўляецца схема першапачатковых падзей.

    Такім чынам, можна правесьці паралель паміж Міндоўгам і Рурыкам, які таксама, не будучы з усходніх славянаў, сеў на Кіеўскім стале і заснаваў дынастыю вялікіх князёў, што правіла ў Старажытнай Pycі, а потым у Маскве да канца XVI стагодзьдзя. Як Рурык, так і Міндоўг быў князем запрошаным, пасаджаным. Седзячы на стале славянскай дзяржавы, літоўскія князі не маглі не славянізавацца, тым болей, што бралі жонак з Полацка, Цверы і г. д. Характэрна, што літоўскія князі нават і не спрабавалі ўводзіць літоўскую мову ў якасьці дзяржаўнай, надаць ёй пісьменнасьць. Літоўска-пермская мова так і загінула бясьпісьменнай, не пакінуўшы аніводнага помніка, хаця літоўская дынастыя правіла ў Беларусі, а затым і ў Польшчы, аж да XVI стагодзьдзя.

    Але. у адрозьненьне ад Рурыкавічаў, літоўскія князі жылі ў атачэньні свайго нешматлікага этнасу, які растварыўся ў іншамоўным насельніцтве далёка не адразу. Мы ж ведаем. што Ягайла яшчэ гаварыў са сваімі воямі па-літоўску. Таму адчуць сябе русінамі-беларусамі на сто працэнтаў літоўскія князі не маглі. У іх сем’ях захоўваліся, мусіць, паганскія вераваньні і звычаі, не ўсе яны нават былі хрышчонымі, пра што гавораць іх імены.

    Такім чынам, не ўсе літоўскія князі адчувалі этнічную еднасьць з народам, які ўзначальвалі. У сувязі з гэтым бацькі дзяржавы нярэдка дамагаліся не нацыянальных, а дынастычных мэтаў. Характэрным для іх палітычнай дзейнасьці робіцца кампраміс. З незвычайнай лёгкасьцю асобныя з іх мяняюць веру, заключаюць палітычныя пагадненьні. Такім “кампрамісчыкам”, у прыватнасьці, быў Ягайла, які за польскую карону заплаціў хрышчэньнем у каталіцтва літвы. (Мабыць, хрышчоная ў каталіцтва літва і дала пераважную большасьць беларусаў-каталікаў). Фэадальны кляс Польшчы ўмела скарыстоўваў схільнасьць Гедымінавічаў да палітычнага і рэлігійнага кампрамісаў. цішком прыбіраючы “да рук” Вялікае княства. Але зьяўленьне ў Польшчы дынастыі Ягелонаў ўрэшце прынесла ёй не толькі карысьць, але і вялікую шкоду. Трымаючыся за польскі трон, Ягелоны рабілі адну за адной уступкі шляхце, што вяло да фактычнага раздрабленьня Польшчы і шляхецкай анархіі. І гэта ў той час, калі ў непасрэднай блізкасьці ад “абодвух пародаў” (Польшчы і Княства) мацаваліся магутныя абсалютысцкія манархі — Расія і Прусія. Да чаго гэта прывяло — чытачу вядома

    Беларускаму народу літоўскія князі прынесьлі і вялікі ўздым у ХІV-XVI стагоддзях. І вялікі ўрон, калі з-за прапольскай арыентацыі апошніх з іх палянізуецца магнацтва, а потым і ўся беларуская шляхта. Зразумела, у палянізацыі гэтай былі і іншыя прычыны, але і ролю Гедымінавічаў-Ягелонаў нельга адмаўляць. І таму асабліва прывабнай здаецца фігура Вітаўта, пры якім Вялікае княства дасягнула найбольшай магутнасьці, гаспадара патрыёта, што ясна бачыў адрозьненьне сваёй дзяржавы як ад Польшчы, так і ад Масковіі, што, нягледзячы на асобныя няўдачы, так шмат зрабіў для тагачаснага ўзвышэньня нашага краю.

    Ну, а які быў лёс племя, што дало наяву і князёў Вялікаму княству Літоўскаму?

    Яно асымілявалася. Беларускім народам. На ўсёй сваёй тэрыторыі, уключаючы Вільню і Трокі. Тут і сёньня жыве шмат беларусаў і “палякаў”, што гавораць па-беларуску. Гэта — нашчадкі фіна-ўгорскай літвы, зьмешанай з беларускім насельніцтвам.

    Калі зьнікла літва? Сказаць цяжка. Жыгімонт II нарадзіўся ў 1520 годзе, і яму дадзена літоўскае, нехрысьціянскае імя Але, можа, то была сямейная традыцыя? Прынамсі, у XVI ст., здаецца, назва “літва” пачынае пераходзіць на аўкштайтаў — продкаў сучасных літоўцаў.

    Чаму? На гэта, думаецца, можна даць такі адказ.

    Племя літва зьнікла, дзяржава ж па-ранейшаму называлася княствам Літоўскім. Мова літвы зьнікла, але захавалася згадка, што гэтая мова была рэзка непадобная як да беларускай, так і да польскай, украінскай моў. І шукаючы ў Княстве народ, чыім імем названа дзяржава, славянскія грамадзяне Княства — беларусы, палякі, украінцы — міжволі зьвярталі ўвагу на аўкштайтаў і жмудзь. Толькі тыя размаўлялі на незразумелай мове, толькі іх і можна было лічыць “літвой”. Да таго ж, сталіца Княства стаяла зусім блізка да земляў аўкштайтаў. Так за аўкштайтамі і замацавалася назва “літва”. А жмудзь аж да паўстаньня 1863 года сябе яшчэ называла жмудзьдзю.

    Літва, літва... “Племя пяці родаў”... Як павінны мы ставіцца да літвы?

    Як да сваіх продкаў.

    Можа, і ў маіх жылах цячэ струменьчык фіна-ўгорскай крыві. Нездарма ж такая цікавасьць да ўсходу: Тамерлан і Якуція, цяпер вось Комі.

    Усіх гэтых Міндоўга, Гедыміна, Вітаўта мы павінны лічыць сваімі, як лічаць сваім баўгары хана Аспаруха.

    Цюрскае племя баўгараў зьлілося са славянамі і, хоць само зьнікла, дало яму сваю назву, застаўшыся, такім чынам, у памяці нашчадкаў.

    Літва, літва... Табе не было дадзена і гэтага.

    Тваё імя маглі б насіць мы, беларусы. А называецца ім народ, які не мае да цябе адносін і нават не падазрае аб тваім колішнім існаваньні.

    Што ад цябе засталося, літва, апрача гучных дзеяў і гучных імёнаў?

    Адказаць на гэта — цяпер справа нашага гонару.

    Мы павінны вылучыць сьляды аднаго з нашых продкаў — літвы — у нашай мове, геаграфічных назвах, звычаях, казках, песьнях,  загадках, прымаўках, легендах. Перад беларускімі дасьледчыкамі ўстае неадкладная задача па вывучэньні фіна-ўгорскіх, у першую чаргу пермскіх, моў, фальклёру ўгра-фінскіх народаў, каб мэтадам параўнаньня знайсьці тыя сьляды. Гэтая задача вялікая і высакародная.

    Сьляды ёсьць — маю на ўвазе не толькі тапаніміку: я не раз, здаецца, іх адзначаў, гартаючы комі-пярмяцкі слоўнік. Я ўжо казаў пра слова “дрыгва”. Фіна-ўгорскім, мусіць, зьяўляецца і “багна”: “баг” па-комі-пярмяцку “плесьня”, “на” — варыянт “ва”. “Этымалагічны слоўнік беларускай мовы” (т. 2, с. 265) піша: “Этымалёгія (слова “багна”) застаецца адкрытай”. “Вежа” па-комі-пярмяцку “сьвяты”, “сьвяшчэнны”. Фіна-ўгорскімі, падазраю, зьяўляюцца “твань”, “жарства”, “дойлід” (“лыд” па-комі-пярмяцку — “лік”, “лічба”). Далейшыя пошукі — дай божа, не толькі мае — пакажуць, ці маю рацыю ў гэтым...

    Быў — і зьнік народ, што ў пэўнай меры стаяў на чале вялізнай дзяржавы, даў дынастыю, што правіла, фэадальныя вярхі. Чаму? Яго ж ніхто не вынішчаў, не прыгнятаў як этнас.

    Ён зьнік таму, што адцураўся свае мовы.

    Думаючы аб лёсе літвы, я не магу не думаць і аб лёсе беларускага народа.

    Няўжо і мы адцураемся свае мовы, і год праз дзьвесьце забудзецца і яна, і ўсё тое, чым мы жылі стагодзьдзі, і назва наша пяройдзе на каго іншага, і не знойдзецца нават нейкага Ласкова, які, дзякуючы шчасьліваму выпадку, адкрые, што беларусамі зваўся калісьці зусім не той народ, што сёньня? (Маю на ўвазе не наша — будучае сёньня). Няўжо так і правалімся ў дрыгву стагоддзяў, няўжо зацягне нас багна забыцьця?

    г. Якуцк.

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. 18 жніўня 1989. С. 12-15./

                                                  РЭХА  НАШЫХ  ПУБЛІКАЦЫЙ

                                                         “ПЛЕМЯ  ПЯЦІ  РОДАЎ”

                                                         “ЛіМ”. 18 жніўня 1989 г.)

    Бадай, няма патрэбы нагадваць чытачам гэтую ўжо даўнаватую нашу публікацыю. Сярод матэрыялаў, што пабачылі сьвет на старонках штотыднёвіка апошнім часам, артыкул Івана Ласкова “Племя пяці родаў” выклікаў ці не самы большы розгалас сярод чытачоў. Ён быў надрукаваны ў “ЛіМе” пад рубрыкай “Пошукі, знаходкі. гіпотэзы”. Аддаючы яго на разгляд чытачоў, газэта разумела, што іх рэакцыя на артыкул будзе, вядома ж, не адназначная. Не сумняваліся мы толькі ў адным: публікацыя не застанецца незаўважанай Так яно і сталася Водгукаў на артыкул нашага вядомага пісьменьніка і публіцыста прыйшло нямала і — розных. Згадаем толькі некаторыя з іх.

    Я. ЗАЯЦАЎ з Полацка піша: “З велізарнай цікавасьцю азнаёміўся з гіпотэзай І. Ласкова. Зьдзіўляе размах і сьвежасьць думкі аўтара, які нечакана для ўсіх адшукаў раней невядомую каляіну вырашэньня складанага пытаньня. І. Ласкоў прыводзіць шмат важкіх доказаў у пацьверджаньне сваёй ідэі. Мяркую, што, нягледзячы на пэўны суб’ектывізм, артыкул варты ўвагі нашых навукоўцаў”.

    “Дапытлівы розум пісьменьніка заўважыў тое, чаго іншыя не хацелі або наўмысна не заўважалі, — чытаем у лісьце П. ПАЛЯКОВА з Магілёва. — Сапраўды, тая ўпартасьць, з якой нашы прашчуры ўзьнёсла гаварылі аб сваёй гуманнай дзяржаве, націскаючы на “Вялікае княства Літоўскае”, міжволі павінна была насьцярожыць. Бо сапраўдная Літва такой назвы не мела: была Жамойція, Аўкштайція... І ці магло быць дзьве Літвы? Нарэшце, дасьледчыкаў павінна была насьцярожыць тая акалічнасьць, што жыхары поўдня Беларусі і поўначы Ўкраіны называлі жыхароў Заходняй і Паўночнай Беларусі літвінамі (ліцьвінамі)”.

    Далей аўтар ліста дзеліцца сваімі здагадкамі-меркаваньнямі пра ятвягаў — другое угра-фінскае племя на захадзе старажытнай Беларусі, “якіх гісторыкі сьпісалі з лёгкай рукі, а яны між тым не загінулі і далі ўсплёск магутнай дзяржаве”; гаворыць пра нарманскія паселішчы ў Беларусі ўздоўж славутага шляху “з вараг у грэкі”, тлумачыць “нарманскае” паходжаньне назваў Капыся, Шклова, Магілёва...

    А вось ліст С. ПРОХАРАВАЙ з Мінска:

    “Пішу, каб выказаць вам падзяку за тое, што на старонках вашай газэты прачытала сапраўды наватарскую навуковую працу аб племені ЛІТВА. На жаль, у рэспубліцы на старонках нават навуковых выданьняў рэдка сустрэнеш такія сьмелыя, але так неабходныя для прагрэсу навукі працы...”

    Надзвычай цікавы ліст даслаў у “ЛіМ” С. ЯНОВІЧ з Беластока.

    “Сэнсацыйная публікацыя Івана Ласкова “Племя пяці родаў”, — піша вядомы беларуска-польскі пісьменьнік, — несумненна адыграе ролю таго шчупака, якога выпусьцілі ў сажалку з соннымі ды пораатлусьцелымі карпамі. Навука нязьменна канае, калі выжываюць з яе альтэрнатыўнасьць і разнадум’е Абсалютная рацыя, як даўно ўжо вядома, гэта штучная канструкцыя. Кожнае адкрыцьцё ёсьць адкрыцьцём нейкае частковасьці ўсяго, аб чым дасканала ведаюць фізыкі. Такую ж частковую праўду паднёс нам І. Ласкоў. Прытым з сумнай рэфлексіяй пра стан беларускай гістарычнай навукі, якую зьнявечыла прапаганднасьць, паслуговасьць...”

    Разам з тым С. Яновіч зьвяртае ўвагу лімаўскіх чытачоў і на шэраг “неаакладнасьцяў або і памылак”, якія дапусьціў І. Ласкоў.

    “На маю думку, — гаворыць наш беластоцкі карэспандэнт, — ён адкрыў не больш як ТРЭЦІ кампанэнт этнагенэзу беларусаў, менавіта угра-фінскі. Вельмі істотны ў гістарычным сэнсе, перш за ўсё ў палітычнай гісторыі Беларусі, але — даволі маргінальны ў супастаўленьні з балцкім, без скрыжоўваньня з якім працэс фарміраваньня беларускай зьявы на гэтым славянскім арэале скончыўся б, магчыма. на ўзроўні дыялектна-рэгіянальных асаблівасьцяў... Прабацькамі беларускай фізіяноміі зьяўляюцца — славяне, балты, угра-фіны. Трохадзінасьць, як, скажам, і ў выпадку з французамі (кельцкі, раманскі, германскі элемэнты)”.

    І далей: “Высновы Ласкова выклікалі ў мяне ўспамін пра Яна Чаканоўснага ды ягоную кніжку “Чалавек у часе і прасторы”, які толькі на антрапалягічным матэрыяле выявіў — паводле расавых адметнасьцяў — працяглае існаваньне ў Жмудзі (Жамайція) значнага угра-фінскага анкляву. Падобныя анклявы Чаканоўскі знаходзіў на ўсей лясной тэрыторыі ўсходняй Славяншчыны, зьвяртаючы адначасна ўвагу на выразную расавую ідэнтычнасьць беларусаў з сучаснымі літоўцамі і латышамі (нардычны тып)”.

    Урэшце С. Яновіч не пагаджаецца з тым, як і. Ласкоў высноўвае, рэканструюе і дэшыфруе назву “Літва” — “Племя пяці родаў”: маўляў, правільней і слушней было б проста сказаць “Пяцірэчча”.

    І яшчэ адзін водгук на гэтую публікацыю, які даслала з вёскі Лугавая Слабада Мінскага раёна Р. АЎЧЫНЬНІКАВА — “тапаніміст, паэт, заадно інжынэр Белгідрамэта” (гэтак яна падпісала свой ліст). Яе водгук — цалкам крытычны (“штучная надуманасьць”, “прыцягненьне за вушы рознаўзроставых і рознакрынічных тапонімаў”, “несур’ёзныя, дылетанцкія вышукі” і г. д.). Праўда, свой крытычны патас аўтарка ліста спрабуе досыць пераканаўча абгрунтаваць. Яна, скажам, бярэ згаданы І. Ласковым гідронім “Лахва” і ўсебакова, з прыцягненьнем надзвычай багатага матэрыялу высноўвае яго паходжаньне. І яе папрок, што аўтар “выхапіў адзін толькі тапонім з нейкага тапанімічнага пласта, не дасьледаваў навакольны тапанімічны ляндшафт, не выбудаваў рад аналягаў, не правеў лінгвістычнага аналізу асновы і фарманта, не прымяніў неабходныя лінгвагеаграфічныя, фонастатыстычныя, матэматычныя, картаграфічныя і г. д. мэтады”, — нібыта цалкам слушныя. Ды толькі справа ў тым, што І. Ласкоў, відаць, і не прэтэндаваў на гэта, ён не хаваў таго, што, магчыма, яго развагі і высновы шмат у чым наіўныя і дылетанцкія, — для яго важна было выказаць, сфармуляваць саму ідэю, даць спажыву, зачэпку для далейшых пошукаў, прыцягнуць да гэтай не надта дасьледаванай праблемы ўвагу навукоўцаў.

    Зрэшты, можна зразумець і Раісу Ільінічну: у яе лісьце гучыць шчыры, разважны, удумлівы клопат аб зьберажэньні нашай тапанімікі. Яна горача падтрымлівае думку Л. Лыча, выказаную ў артыкуле “Назвы бацькаўшчыны. Вярнуць страчанае” (“ЛіМ” за 4 жніўня г. г.), наконт тапанімічнай камісіі пры Беларускім фондзе культуры, турбуецца, ці працуе яна, згадвае свой уласны ўдзел у комплекснай экалягічнай экспэдыцыі разам з латыскімі тапанімістамі па вывучэньні Заходняй Дзьвіны, якую наладзіў і правёў Латыскі фонд культуры. І ў сувязі з усім гэтым яна ўрэшце выказвае І. Ласкову падзяку за тое, што ён падняў пытаньне аб сувязях фіна-ўгорскай гідраніміі з нашай беларускай тапанімікай.

    А завяршае свой ліст Р. Аўчыньнікава так:

    “Зараз разам з Віцебскім гістарычным музэем мы праводзім збор назваў рэк і азёр басэйна Заходняй Дзьвіны з мэтай правядзеньня іх перапісу і сыстэматызацыі. Таму ў мяне вялікая просьба да ўсіх чытачоў “ЛіМа”. Калі ласка, запішыце і дашліце назвы вядомых вам ручаёў, рэк і азёр, нават калі ўжо асушаны ці зьніклі. У зьвестках укажыце. паблізу якога населенага пункта знаходзіцца водны аб’ект, назавіце сельсавет і раён. Назву падавайце так, як вымаўляюць яе мясцовыя жыхары з усімі варыянтамі і абавязкова і націскам. Калі ведаеце этымалёгію назвы, прывядзіце.

    Матэрыялы дасылайце на адрас музэя ў Віцебску альбо на мой хатні адрас: 223063, Мінскі раён, в. Лугавая Слабада, 120, Р. І. Аўчыньнікавай”.

    Добра будзе, калі нашы чытачы адгукнуцца на гэтую просьбу. Ужо адным гэтым будзе апраўдана зьяўленьне на старонках штотыднёвіка артыкула І. Ласкова “Племя пяці родаў” — шмат у чым спрэчнай і суб’ектыўнай, як мы пераканаліся, але ўсё ж цікавай публікацыі.

    Аддзел пісьмаў і грамадзкай думкі.

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. 20 кастрычніка 1989. С. 16./

 

    “Бадай, адным з найбольш трывалых фактаў, які дайшоў да нашых дзён як існасьць, што замацавалася ў навуковых працах і падручніках па гісторыі БССР, было перакананьне аб утварэньні Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове 13-га стагодзьдзя ў выніку заваяваньня беларускіх зямель, — піша ў нумары 38-м “Літаратуры і мастацтва” ў рэцэнзіі на кнігу Міколы Ярмаловіча “Па сьлядох аднаго міта” — Аляксандр Рагалёў”.

    “Нарэшце,— піша далей Рагалёў, у навуцы зьявілася альтэрнатыўная канцэпцыя, згодна зь якой, не заваяваньне літоўцамі Беларусі, а, наадварот, эканамічнае, палітычнае і культурна-этнічнае збліжэньне беларускіх зямель з цэнтрам у Верхнім Панёманьні, у Наваградку, і далучэньне да гэтай тэрыторыі балцка-літоўскіх зямель сілай наваградзкіх князёў, якое адбылося ў інтарэсах беларускіх, а не літоўскіх фэадалаў “зьявілася галоўнай прычынай утварэньня Вялікага Княства Літоўскага”.

    “Цікавыя вывады аб паходжаньні Літвы зрабіў дасьледчык гісторыі славян — Павал Шафарык, піша Юры Весялкоўскі ў артыкуле «Нарысы па гісторыі Беларусі» (Часапіс “Голас часу” № 2, 1989 г., Лондан). Згодна яго тэорыі, назоў Літва паходзіць ад магутнага славянскага племя лютычаў, лютаў, якія жылі з незапамятных часоў на тэрыторыі Віленшчыны, Гарадзеншчыны і ўсходняй Ковеншчыны”.

    “Аб паходжаньні назову “Літва” выказаў падобную думку другі чэскі дасьледчык славян, — чытаем у артыкуле Весялкоўскага, — прафэсар Любамір Нідэрле, які адмеціў, што пры транскрыпцыі славянскага слова “Літва” трэба разумець лютычаў — славян, якімі яны былі ў сапраўднасьці, а не літоўцаў у сёньняшнім сэнсе”.

    А, вось, Іван Ласкоў у артыкуле “Племя пяці родаў”, надрукаваным у газэце “Літаратура і мастацтва» (№ 33-3495 1989 г.) мяркуе, што слова “Літва” не славянскае, а комі-пярмяцкае.

    Дарэчы, і польскі гісторык Віктар Ярмаловіч у сваім артыкуле “Усходнія славяне, Крывія, Русь” піша: “Найважнейшыя археалягічныя досьледы паказваюць, што на беларускай зямлі жылі калісь угра-фінскія пляменьні, якія з часам адышлі на паўночны ўсход”.

    Ці ня тыя комі-пермякі, вывучаючы мову якіх, І. Ласкоў высунуў сваю гіпотэзу пра паходжаньне слова “літва”? Выглядае, што так.

    Пра комі-пярмяцкую мову Ласкоў кажа: “Гукавы склад, як ні дзіўна, нагадвае беларускі. Ёсьць гук “дз”, заўсёды мяккі. Вядомы дасьледчык пермскіх моў В. І. Лыткін у артыкуле “Коми-пермяцкий язык (зб. «Языки народов СССР», том 3. М.  1966) так і піша, што гэты гук комі-пярмяцкай мовы блізкі да беларускага “дз” у слове “дзень”. Ёсьць і гук “дж”, заўсёды цьвёрды — таксама, як у нас. У сваёй іншай працы “Древне-пермский язык” (М. 1952, ст. 23) В. І. Лыткін паведамляе: “Старажытнае “в”, асабліва перад галоснымі непасрэдняга раду акустычна блізка стаяла да нескладовага “у” (гэта значыць, да «ў» кароткага). Такая асаблівасьць захоўваецца і ў сучасных комі мовах.

    Афрыката “тш” у комі-пярмяцкай мове адпавядае нашаму цьвёрдаму “ч”. Такім чынам атрымоўваецца, што амаль усе гукавыя адрозьненьні беларускай мовы ад рускай узяты са старажытнай пермскай мовы... У граматычным жа сэнсе гэтая мова адрозьніваецца ад нашай значна...”

    Далей І. Лыткін піша:

    “Можна сказаць, ад комі-пярмяцкай мовы так і патыхае старажытнасьцю, тым таемным часам, калі чалавек толькі вучыўся гаварыць. Як захаваліся да нашага часу гэтыя: “ва” (вада), “му” (зямля), “пу” (дрэва), “бі” (агонь)? Слава народу, што іх пранёс праз тысячагодзьдзі, каб мы маглі зразумець, з чаго пачыналася мова.”

    І дабавім ад сябе: каб мог I. Ласкоў расшыфраваць словы “Літва” і іншыя словы.

    Слова “Літва” мае два склады: “літ” і “ва”. “Літ” у комі-пярмяцкай мове чаргуецца з “віт” і азначае “пяты”, а “ва” — “вада”, “рака”. Атрымліваецца: “літва” — пяць водаў, пяць рэкаў... Але Ласкова гэтыя назвы не задавальняюць, ён ідзе далей у сваіх разважаньнях і прыходзіць да выснаву, што “літва” азначае племя, племя пяці родаў, пяці разгалінаваных сем’яў. Якія гэта роды, сем’і, ня кажа. Можа, скажа пазьней. А, можа, скажуць іншыя дасьледчыкі.

    Вымоўным сьведчаньнем паходжаньня племя “літва” з фіна-уграў, а ня з балтаў, зьяўляецца вялікая колькасьць назваў з “ва” ў Беларусі. І. Ласкоў налічыў іх трыццаць тры: Зальва, Лахазва, Ластва, Літкава, Мастава. Пульва, Сваротава, Дзіва, Маргва, Прорва, Гніва, Жытва, Ражава, Валова, Восава, Дзітава, Ізва, Кернава, Клява, Нарва, Паніква, Сасва, Грава, Езва, Лахава, Лонва, Паква, Рова, Талва, Тонва. Удава і інш.

    Некаторыя словы з “ва” і. Ласкоў расшыфроўвае. Напрыклад, слова “дзіва” азначае глухі, густы лес; “прорва” — топкае мейсца; “матыва” — панос; “ізва” — камень; “нарва” — нары; “езва” — язь; “лахва” — даліна; “наква” — сьмятана; “тонва” — мёрзлы, аблядзянеўшы; і інш.

    Шмат ёсьць у Беларусі назваў рэкаў і паселішчаў, якія ня маюць “ва”, але фіна-угорскага паходжаньня, як, прыклад, “Ашмяны” — мядзьведзь; “Іўе” — выток ракі; “Жодзішкі” — кіслае малако; “Кушляны” — голы, лысы; “Ардашы” — рыба і г. д.

    “Дзе ж яна “літва” жыла? М. Ермаловіч вызначае яе арэалам верхняе Панямоньня. Гэта пацьвярджаецца і рэкамі. Менавіта на гэтыя мясьціны прыпадае нібы згушчэньне рэк з “ва”. Калі ўсяго ў Беларусі такіх рэкаў 33, то 11 зь іх цячэ па Гродзенскай вобласьці...”

    “Справа ня толькі ў назвах, — кажа І. Ласкоў, — у прыватнасьці тых жа Трокаў і Вільні. Тое, што менавіта на Віленьшчыне былі ўладжаны дзьве сталіцы Вялікага Княства Літоўскага, гаворыць за тое, што гэтая зямля была для літвы (старажытнага племя — Я. Л.) сваёй. Бо навошта было ставіць сталіцу сярод чужога племя?”.

    Князі Вялікага Княства Літоўскага таксама маюць прозьвішчы ня балцкія (жмудзкія), а фіна-угорскія. Так, Вітаўт па комі-пермяцкі азначае пяты; Жыгімонт — страшны чалавек; Скірмунт — сярдзіты чалавек; Мендоўг — чалавек, які можа стукнуць, выцяць; Віцень — учарашняе масла (значыць, пажаўцелае, адсюль Віцень — чалавек з пажаўцелым тварам); Вайшалак — дзікі, ня прыручаны; Альгерд — жывая чырвань; Ягайла — малады сасоньнік, бацькоўская вада; Скіргайла — злы, сярдзіты...

    Думаецца, што пасьля сказанага, уся гісторыя Вялікага Княства Літоўскага асьвятляецца новым сьвятлом, незразумелае робіцца зразумелым. Калі сьцьвярджаецца на падставе летапісных крыніц, што Міндоўг спачатку вылучыўся сярод літоўскіх князёў і падпарадкаваў іх сабе, то мы павінны разумець, што тут гаворка ідзе пра князёў угра-фінаў, да якіх сучасныя літоўцы ня маюць ніякіх адносінаў”.

    Тое ж самае піша Ласкоў і пра Ягайлу і Гэдыміна і заключае: “Такім чынам, выходзіць, што продкі сучасных літоўцаў аўкштайты і жмудзь выконвалі ў Вялікім Княстве Літоўскім, названым па імю зусім іншага племя, падпарадкаваную ролю.

    Пераважную большасьць дзяржаўных пасад займалі літоўскія (галоўным чынам з вялікакняскай сям’і) і русінскія (беларускія) фэадалы, а аўкштайты і жмудь на іх не дапускаліся.

    Дзяржаўнай мовай у Вялікім Княстве Літоўскім была старабеларуская, а балта-літоўскае племя нават ня мела пісьменнасьці — аж, здаецца, да 16-га стагодзьдзя.

    Балцкія землі знаходзіліся ў Вялікім Княстве ў становішчы, каляніяльнай ускраіны, якая, можна сказаць, ня мела права голасу. Свой лёс аўкштайты і асабліва жмудзь ня прымалі без пярэчаньняў. Вялікія князям даводзілася змагацца з аўкштайцкімі і жмудзкімі фэадаламі, душыць народныя паўстаньні (1418 — жмудзь, 1536 — 1537 — жмудзь, 1544 — усходняя Аўкштайтыя).

    Ну, а якія былі адносіны паміж літвой і русінамі (беларусамі)? Літва была малалікім племем. Таму заваяваць Беларусь яна не магла...

    Тым часам мы ведаем, што шэраг княстваў увайшло ў Вялікае Княства добраахвотна, і гэта зафіксавана ў летапісах”

    “У чым тут справа? — пытае Ласкоў і адказвае: — На пачатку 13 га стагодзьдзя Беларусь, як і ўся Старажытная Русь, уяўляла сабой суму мала знаных паміж сабой палітычна фэадальных уладаньняў. Так цягнулася б мабыць яшчэ доўга, але адразу дзьве хмары зьявіліся на небасхілах нашых продкаў: з усходу і з захаду, з Галіцка-Валынскага княства — татары, з паўночнага захаду — немцы. Абставіны прымушалі аб яднацца, але князі Рурыкавічы не маглі дамовіцца перад тварам небясьпекі, як не дамовіліся і на тэрыторыі сучаснай Расеі, захопленай татара-манголамі. Патрэбна была нейкая нейтральная сіла, вакол якой можна было згуртавацца. Такой сілай аказаліся літоўскія князі — магутныя воі, умелыя палкаводцы і неблагія дыпляматы. Першым зь іх быў Міндоўг, які, дзякуючы сваім асабістым якасьцям, быў запрошаны (раздрабленьне мае — Я. Л.) у Наваградак, дзе й абвясьціў сябе каралём. Пасьля гэтага, з дапамогай Чорнай Русі, яму было ямчэй падпарадкаваць сабе землі літвы. Стварылася ядро Вялікага княства, да якога з цягам часу далучыліся ўсе землі Беларусі. Такой уяўляецца схема першапачатковых падзей...

    Седзячы на стале славянскай дзяржавы, літоўскія князі не маглі не славянізавацца, тым болей, што бралі жонак з Полацку, Цьверы і г.д. Характэрна, што літоўскія князі нават і не спрабавалі ўводзіць літоўскую мову ў якасьці дзяржаўнай, надаваць ёй пісьменнасьць. Літоўска-пермская мова так і загінула бясьпісьменнай, не пакінуўшы ніводнага помніка, хаця літоўская дынастыя правіла у Беларусі аж да 16-га стагодзьдзя”.

    “Ну, а які быў лёс племя. што дало назву і князёў Вялікаму княству Літоўскаму? Яно асымілявалася. Беларускім народам. На ўсёй сваёй тэрыторыі, уключаючы Вільню і Трокі. Тут і сёньня жыве шмат беларусаў і “палякаў”, што гавораць па-беларуску. Гэта — нашчадкі фіна-угорскай літвы з беларускім насельніцтвам.

    Калі зьнікла літва? Сказаць цяжка. Жыгімонт 2-гі нарадзіўся ў 1520 годзе і яму дадзена літоўскае, не хрысьціянскае імя. Але, можа, то была сямейная традыцыя? Прынамсі, у 16-м ст., здаецца, назва “літва” пачынае пераходзіць на аўкштотаў — продкаў сучасных літоўцаў.

    Чаму? На гэта, здаецца, можна даць такі адказ.

    Племя літва зьнікла, дзяржава ж па-ранейшаму называлася княствам Літоўскім. Мова літвы зьнікла, але захавалася загадка, што гэтая мова была рэзка непадобная як да беларускай, так і да польскай, украінскай моў. І шукаючы ў княстве народ, чыім імем названа дзяржава, славянскія грамадзяне Княства — беларусы, палякі, украінцы — міжволі зьвярталі ўвагу на аўкштыйцаў і жмудзь. Толькі тыя размаўлялі на незразумелай мове, толькі іх і можна было лічыць “літвой”. Да таго ж, сталіца Княства стаяла блізка да земляў аўкштайтаў. Так за аўкштайтамі і замацаваласл назва “літва”. А жмудзь аж да паўстаньня 1863 году сябе яшчэ называла жмудзьдзю.

    Літва, Літва!.. “Племя пяці родаў”...

    Як павінны мы ставіцца да літвы?

    Як да сваіх продкаў.

    Можа, і ў маіх жылах цячэ струменьчык фіна-ўгорскай крыві? Не здарма ж такая цікавасьць да Ўсходу: Тамерлан і Якуція, цяпер вось Комі.

    Усіх гэтых: Міндоўга, Гэдыміна, Вітаўта — мы павінны лічыць сваімі, як лічаць сваім баўгары хана Аспаруха...

    Літва, Літва!..

    Тваё імя маглі б насіць мы, беларусы. А называецца ім народ, які ня мае да цябе адносін і нават не падазрае аб тваім колішнім існаваньні.

    Што ад цябе засталося, літва. апрача гучных дзеяў і гучных імёнаў?

    Адказаць на гэта — цяпер справа нашага гонару.

    Далей, І. Ласкоў заклікае шукаць сьляды фіна-ўгорскага племя “літва” ў назвах рэк, вёсак, местаў, у легендах, фальклёры, ў мове.

    На заканчэньне аўтар кажа, што племя “літва” зьнікла, таму што адцуралася свае мовы, і перасьцярагае беларусаў. каб не ўпадабляліся “літве”, не праваліліся ў багну небыцьця.

    Я. Л.

    /Беларуская думка. № 35. Нью Ёрк – Саўт Рывер. 1990. С. 2-4./

 

 

    Генадзь Сагановіч

                                                             “ЛІТВА!  МАЯ  АЙЧЫНА!..”

    ...Найноўшыя і найбольш арыгінальныя думкі наконт паходжаньня “Літвы” зусім нядаўна выказаў дасьледчык з Якуціі І. Ласкоў. Гэты аўтар паспрабаваў абгрунтаваць уласную здагадку аб тым, што продкамі Літвы маглі быць фіна-вугры.

    Чаму менавіта фіна-вугры, а не які іншы этнас? Не выпадкова. Фіна-вугорскія плямёны абсягам свайго расьсяленьня яшчэ ў дагістарычныя часы з поўначы ахоплівалі і тэрыторыю сучаснай Беларусі. У пэўным сэнсе яны дапаўнялі балцкую субстратную аснову, на якой з прыходам славян пачаўся этнагенэз беларусаў.

    І. Ласкоў зьвярнуў увагу на адну з яшчэ жывых найбольш архаічных фіна-вугорскіх моў ды адшукаў у ёй мноства гідронімаў дакладна такіх, як у Беларусі — Ула, Уса, Рутка, Тур’я... Знайшліся блізкія ці зусім аднолькавыя часткі словаў, карані асабовых імёнаў. Паводле рэканструкцыі І. Ласкова, назоў Літва азначае “Племя пяці рэк” (або пяці родаў), імя Жыгімонт — “Страшны Чалавек”, Скірмонт — “Злы Чалавек”, Зэльва — “Дажджавая Вада” і г. д.

    Што праўда, новае тлумачэньне, пры ўсёй яго прывабнасьці, вельмі слаба абгрунтаванае. З пункту гледжаньня навуковай лёгікі яно мае нямала сур’ёзных хібаў. Але сама гіпотэза пра фіна-вугорскае паходжаньне “літвы” заслугоўвае ўвагі дасьледчыкаў...

    /Наша слова. № 9. Лістапад. 1990. Мінск. С. 7./

    Алесь Кажадуб

                                                            РАКА  ВАДЫ  ЖЫВОЙ

    ...Пачнём, вядома, з Літвы. роля якой не толькі адлюстроўваецца ў найменьні вялізнай сярэднявечнай дзяржавы (ад Балтыйскага да Чорнага мораў у шаснаццатым стагодзьдзі). З чатырнаццатага да дзевятнаццатага стагодзьдзя ліцьвінамі называліся і ўласна беларусы, і ладная частка цяперашніх украінцаў, і многія з рускіх, якія этнічна належаць да заходняй галіны славянскага дрэва. Як водгульле гэтай рода-племянной еднасьці мы можам успомніць шматлікія прозьвішчы Літвін, Літвінка, Літвіновіч, Літвінаў і г. д. Зрэшты, уласна літоўцамі ў тыя часы былі жмудзіны (жамайты) і аўкштайты, дзьве вялікія этнічныя балцкія групы. А што ж літва? Мы ўжо ведаем, якое выключнае месца адводзілася гэтаму племені ў старажытнарускіх летапісах. Гісторык М. Ермаловіч лічыць, што летапісная Літва ўрэзвалася клінам паміж Полацка-Менскай, Турава-Пінскай і Новагародзкай землямі. Побач з Літвой знаходзілася Нальшчанская зямля, на тэрыторыі якой стаялі гарады Ашмяны, Крэва, Гальшаны. Далёка за Нёманам жылі аўкштайты, а на паўночны захад ад яе — жамайты (цэнтар — Коўна). Латыголы суседзілі з крывічамі ў прыдзьвінскім басэйне, але трэба ўлічваць, што старажытнай этнічнай групай самой Латгаліі былі і беларусы. Гэтыя латгальскія беларусы сфарміраваліся, па-першае, з крывічоў, якія жылі ў вярхоўях ракі Зілупе яшчэ ў канцы першага тысячагодзьдзя нашай эры разам з латгальцамі, па-другое, з тых жа крывічоў, якія перасяліліся сюды ў часы Русі Полацкай, і, па-трэцяе, з дрыгавіцкага элемэнту, самага рухомага ў Беларусі.

    Дык вось, той жа М. Ермаловіч недаўменна зазначыў, што ніводнае імя літоўскіх князёў не вытлумачвалася літоўскай мовай. Гэтая акалічнасьць не толькі зьдзіўляла, але і падштурхоўвала да пошукаў пэўных высноў. Пісьменьнік Іван Ласкоў прывёў мовазнаўчае дасьледаваньне, у выніку якога высьветлілася, што племя літва угра-фінскага паходжаньня. Як індаэўрапейскае d/h/on (старажытнаіндыйскае dānu) абазначала “вада”, “крыніца”, “паток”, так і элемэнт “ва” (літ-ва. мард-ва, Маск-ва) у старажытных угра-фінскіх назвах значыў “рака”, “вада”. На тэрыторыі Беларусі дасьледчык налічыў трыццаць шэсьць назваў рэк з элемэнтам “ва” — Зэльва, Маства. Прорва, Нарва, Кернава, Лахва і г. д. Дасьледчык пераклаў многія назвы рэк, гарадоў, імёны літоўскіх князёў. Зэльва — дажджавая вада, Сож — прыток, Вавёрка (рака) — бадзяга, Жыгімонт — страшны чалавек, Скірмунт — злы чалавек, Альгерд — жывая чырвань, Ягайла — малады сасоньнік, бацькоўская вада (малады сасоньнік над бацькоўскай вадой?), Вільня — новая рака... Назву “Літва” І. Ласкоў пераклаў як “Племя пяці родаў”.

    Канечне, гіпотэза I. Ласкова небездакорная, на што слушна ўказаў беларускі пісьменьнік з Польшчы С. Яновіч. На яго думку, назву “Літва” — “Племя пяці родаў” правільна было б перакласьці “Пяцірэчча”. А сам угра-фінскі элемэнт у этнагенэзе беларускай нацыі не першапачатковы, а толькі трэці пасьля славянскага і балцкага. Ён жа прыгадаў польскага вучонага Яна Чаканоўскяга, які на антрапалягічным матэрыяле выявіў працяглае існаваньне ў Жмудзіі (Жамайціі) значнага угра-фінскага анкляву. Гэтыя ж анклявы ён знаходзіў і на ўсходняй Славяншчыне. На яго думку, паміж беларусамі і літоўцамі і латышамі існуе выразная расавая ідэнтычнасьць (нардычны тып).

    Але пры ўсіх яе недахопах гіпотэза аб удзеле угра-фінскага этнічнага элемэнта ва ўтварэньні беларускай нацыі зьяўляецца той часткай, без якой не бывае цэлага.

    /Маладосць. № 11. Мінск. 1991. С. 130-131./

                                                         2. TEORIA  UGROFIŃSKA

    Do dziś współistnieją obok siebie koncepcje o żmudzkim, normariskim, słowiańskim pochodzeniu elity Wielkiego Księstwa. Ostatnio stała się głośna hipoteza o jej ugrofińskim rodowodzie.

    (Ugrofinowie dzielą się na dwie podstawowe gałęzie fińską i ugorską. Do pierwszej należą cztery podgrupy: bałtyccy Finowie, Lapończycy, Finowie wołżańscy, Permiacy; do drugiej dwie: Węgrzy oraz Ostiakowie i Wogułowie. Ongiś wskazywano na domniemane antropologiczne pokrewieństwo Ugrofinów z Mongołami i Turkotatarami (M. A. Castren), później uznano tę koncepcję za raczej wątpliwą. Wskazywano też na pewne zbieżności języków indogermańskich (romańskich, słowiańskich, germańskich i bałtyckich) z ugrofińskimi. Dziś Ugrofinowie, zajmujący ongiś ogromne tereny od Bałtyku i Niemna na zachodzie i poza Wołgą na wschodzie, ulegli asymilacji, przede wszystkim przez Rosjan, a i sami wchłonęli niemało domieszki skandynawskiej, słowiańskiej, germańskiej, tak, że nie reprezentują dziś wyraźnego typu antropologicznego (Por. U. T. Sirelius „Die Herkunft der Finnen”, s. 14-23, Helsinki 1924).

                                                                                 * * *

    Trzeba przyznać, że Wielkie Księstwo Litewskie należy do szeregu co młodszych państw europejskich, to jednak w przeszłości jego niemało jeszcze kryje się tajemnic. Naukowcy spierają się nawet o jego pochodzeniu i nazwie. W ostatnim czasie coraz szerzej upowszechnia się hipoteza o tym, że twórcami i pierwotnymi gospodarzami Wielkiego Księstwa Litwy byli Słowianie i slawinizowani Ugrofinowie. Znaczenie szczególne przypisuje się w tym procesie dawnym Białorusinom, którzy pierwotnie byli Gudami (Gudzinami), potem Krywiczami i Litwinami, a dopiero od XIX wieku pod wpływem szkoły rosyjskiej zyskali nazwę, którą noszą dziś. (Polaków też nazywano rożnie: Scytami, Sarmatami, Wandalami, Wendami, Gotami; na drzwiach katedry poznańskkiej, która spłonęła w 1654 r. był napis: Hic jacet ... Chrobri... Tu possidesti Regnum Slavorum, Gothorum seu Polonorum”... — „Gockie czyli Polskie!” Królowie polscy zresztą przez to językowe nieporozumienie przez stulecia mieli w tytule „Król Gocki”, ...i Wandalski).

    „Pierwotne nazwy ludów i plemion w ich wiekowej historii nie świadczą jeszcze o ich pochodzeniu, gdyż zmieniały się dowolnie wespół z utratą języka i kultury”, pisał Julian Talko-Hryncewicz. Tak Prusy (Preussen) były w XIX w. państwem niemieckim, a nie pruskim, jakby sugerowała nazwa. Podobnież Wielkie Księstwo Litewskie było państwem bałto-słowiańskim, a nie wyłącznie litewskim, jakby można było sądzić z nazwy. Prusami lub prusakami nazywano etnicznych Niemców; Litwinami — wszystkich mieszkańców Wielkiego Księstwa; podobnie jak później (wiek XVIII — połowa XIX zaczęto nazywać Polakami wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej; a Rosjanami — obywateli Cesarstwa Rosyjskiego czy Związku Radzieckiego).

    Białoruski literat emigracyjny pisze:

                                                           „Nasza imia słowy dwa

                                                           My — Wialikaja Litwa".

                                    (Wincuk Adważny „Kniaź i łapać", Londyn 1964, s. 140).

    Słowiańskie państewka na terenie dzisiejszej Białorusi i częściowo Litwy powstały w IX-X w., następnie rozpadły się na skutek niekorzystnych wownotrznych i zewnętrznych okoliczności. Później znow się skon solidowały. Pierwszy historyk Białorusi W. Turczynowicz pisał: „Z biegiem czasu Ruś Zachodnia stworzyła nowe niezależne państwo — księstwo Litewskie” („Obozrienije irtoril Biełorussii s drewniejszich wremien”, SPb, 1857). Ostatnio naukowcy białoruscy próbują sięgnąć jeszcze głębiej do korzeni starożytnej Litwy.

    Sokrat Janowicz, białoruski pisarz patriotyczny, zamieszkały w RP, twierdzi w książce „Białoruś, Białoruś” (Warszawa 1986), że to właśnie Białorusini stanowili o obliczu Wielkiego Księstwa Litewskiego, że to właśnie Białorusinów aż po wiek XIX nazywano „Litwinami”, gdy tymczasem tych, którzy posługiwali się językiem litewskim, a więc Litwinów etnicznych, zwano Żmudzinami, a właściwy język litewski — żmudzkim.

    Filolog I historyk z Mińska Mikołaj Jermałowicz ustalił, że plemię o nazwie „Litwa” mieszkało ongiś nie na terenie dzisiejszej Litwy, lecz w górnym biegu Niemna, pośród plemion słowiańskich, Krywiczów i przybyłych z Mazowsza lechickich Radymiczów.

    Doszedł on też do wniosku, że to nie było plemię bałtyckie. W każdym bądź razie imiona pierwszych książąt „litewskich” nie znaczą nic, jeśli interpretować je jako bałtyckie. Nabierają natomiast sensu, jeśli tłumaczyć je w językach ugrofińskich. Nazwa Litwa, należy do tegoż fińskiego typu co Mordwa, Moskwa itp. Cząstka ,,-wa” oznacza rzekę, wodę, pierwiastek życia, ród...

    Białoruski lingwinista Iwan Łaskou doszedł do wniosku, że „mowa Litwy należała do tejże podgrupy co i język komipiermiacki”. W obszernym szkicu pod tytułem „Plemię pięciu rodów” opublikowanym w piśmie „Literatura i Mastactwa” (nr 33 (3495), 18 sierpnia 1989 r.) I. Łaskou interpretuje samonazwę „Litwa” właśnie jako „plemię pięciu rodów, które to plemię było ugrofińskie, a nie bałtyckie (stanowiło swego rodzaju odłam najdawniejszej ludności tych ziem i w okresie późniejszym żywiołowo zeslawizowało się (Sokrat Janowicz proponuje inne tłumaczenie nazwy Litwa: „Pięciorzecze”). W językach ugrofińskiej grupy daje się też interpretować imiona wszystkich książąt „litewskich”, np. Mendog to „ten, który mnie uderzył” (możliwe, iż noworodek tuż po urodzeniu machnął rączką, „uderzył” tego, kto go przyjmował; w dawnych czasach noworodkom często nadawano takie „przypadkowe” imiona, widząc w nich znaki szczególne, jakby przepowiadające językiem symboli los i przeznaczenie tej czy innej osoby); Olgierd — „żywa czerwień” (nowonarodzony chłopczyk mógł mieć tak zabarwioną skórę); Jagiełło — „młody sośniak” lub „siemię ojcowskie”. Nabierają „korni — permiackiego sensu” także zagadkowe imiona Skirgiełły i Swidrygiełły. Imiona Witold i Witeń miałyby mieć w rdzeniu „pięć", „piąty". Gwoli sprawiedliwości musimy jednak przyznać, że etymologia imienia Witold nie została dotąd do końca wyjaśniona.

    Wiele dawnych imion litewskich wywodzi się z przeobrażonych i zniekształconych imion Waregów — Wikingów szwedzkich, którzy osiedlili się na Litwie w XI i XII wieku.

    Imię księcia Witolda w XV-wiecznych kronikach brzmi Witowi, inni piszą Witold, a według „codex Epistolarum Jagellonensis” sam książę czasami podpisywał się Witowt. We współczesnym literackim języku litewskim brzmi ono Vytautas. Zwolennicy pochodzenia litewskiego łączą je z litewskimi słowami: wyti — „gnać” i tauta — „lud", jakoby oznaczało: ten który sprawuje władzę nad ludem.

    Natomiast językoznawca czechosłowacki F. Kopećny wywodzi Witolda z imiennictwa staroniemieckiego: pierwszy człon imienia ze st. niem. słowa vit (współcześnie weit, „daleko”), a drugi z przekształconego wald (walten, „władać, panować” i podobnie jak w imionach Osvald, Evald, Arnold). Oznaczałoby więc „daleko władający” (panujący).

    Podobnie imię Gedymina pochodzić ma prawdopodobnie od germańskiego Gedemynde lub brytyjskiego Godwin. (Według jednej z teorii warstwę przywódczą dawnej Litwy stanowiła liczna grupa rycerzy anglosaskich, którzy uciekli okrętami na wybrzeże litewskie po porażce pod Hastings (1066) doznanej od Normanów Wihelma I Zdobywcy. To spośród nich miała wyłonić się pierwsza panująca nad Litwą dynastia o niewątpliwie germańskiej nazwie Dowsprungów, która założyła to państwo, nadając mu imię jednego z lokalnych plemion)...

    Rozważania I. Laskowa idą w nieco innym kierunku, dochodzi on mianowicie do wniosku, że ugrofińskie plemię „litwa”, wyróżniające się wielu talentami, energią i dynamizmem, zamieszkało kilka sąsiadujących ze sobą rejonów Białorusi i Litwy: lidzki, iwjewski, nowogródzki, ostrowiecki, oszmiański, woronowski, wileński i trocki. Toponimy i hydronimy tutaj mają przede wszystkim charakter  permski (permiacki). Oszmiana pochodzi od „oszma” — niedźwiedź (od zamierzchłej przeszłości herbem tego miasta jest właśnie to czarujące zwierzę!); troki — od „trok”, co znaczy „skok, skakanie” (przez tę miejscowość płynęła ongiś wesoła rzeczułka, „skacząca” po kamykach to w lewo to w prawo); Wilnia — „nowa rzeka”, a Radziwiłł — „nowy kosz” lub „nowoochrzczony”... Ugrofińskie mają być, jak twierdzi I. Łaskou — takie miejscowe nazwy jak Krewo, Syrmierz, Żodziszki, Kuszlany, Kuraciszki, Ardasze itd. Jeszcze w czasach Jagiełły używano tu częściowo języka „litewskiego” — nie w dzisiejszym znaczeniu tego wyrazu, lecz języka, którym posługiwało się ugrofińskie „plemię pięciu rodów” — litwa.

    Warto dosłownie przytoczyć pewne fragmenty tekstu przygotowanego przez białoruskiego naukowca: „Kiedy się stwierdza na podstawie latopisanych źródeł, że Mendog początkowo się wysunął spośród książąt litewskich i podporządkował ich sobie, to powinniśmy zrozumieć, że tu mowa jest o książętach — Ugrofinach, z którymi współcześni Litwini nie mają nic wspólnego.

    Kiedy się natykamy na świadectwo, że „Litwini Jagiełłę, który znał ich mowę, słuchali bardziej chętnie niż kapłanów katolickich”, to powinniśmy rozumieć, że mówi się tu nie o współczesnym języku litewskim (bałtyckim), lecz o litewsko-permskim.

    Kiedy czytamy, że Gedymin tytułował się „wielkim księciem Litwinow i Rusów”, powinniśmy rozumieć, ze wielkim księciem Auksztotów i Żmudzinów — przodków współczesnych Litwinów — on się nie tytułował.

    W ten sposób wynika, że przodkowie dzisiejszych Litwinów, Auksztotowie i Żmudzini, pełnili w Wielkim Księstwie Litewskim, nazwanym imieniem zupełnie innego plemienia, rolę podrzędna.

    Znaczną większość posad państwowych zajmowali litewcy i rusińscy (białoruscy) feudałowie, a Auksztotowie i Żmudź do nich praktycznie przypuszczani nie byli.

    Językiem państwowym w Wielkim Księstwie był starobiałoruski, a bałto-litewski nawet nie miał pisma, aż po wiek XVI.

    Ziemie Bałtów znajdowały się w Wielkim Księstwie w charakterze Kresów kolonialnych, które, rzec można, nie pokładały prawa głosu. Swego losu Auksztotowie i Żmudzini nie przyjmowali bez protestu. Wielkim książętom trzeba było walczyć z auksztockimi i żmudzkimi feudałami, zduszać powstania ludowe (1418 — Żmudź, 1536-1537 — Żmudź, 1545 — Wschodnia Auksztota)”...

    — Gdy w 1219 roku książęta Litwy zawierają przymierze z Rusią Halicką, oprócz Litwinów Mendoga, jego brata Dowsprunka b dwóch dalszych rodów, umowę podpisują osobnie dwa rody żmudzkie, czyli że widzimy tu, podobnie jak w wielu innych przypadkach, iż Litwini są czymś innym od Żmudzinów i Auksztotów.

    O odmienności etnicznej Litwy i Żmudzi świadczy pośrednio i A. Bruckner, wyliczając w „Starożytnej Litwie”, wśród przyczyn, utrudniających utwierdzenia się chrześcijaństwa w XV wieku na Żmudzi: „brak duchowieństwa, niezrozumiałość języka, niedostępność kraju, nieufność mieszkańców”...

    Jeśli Litwa i Żmudź były różnymi szczepami, wówczas staje się zrozumiałe nieludzkie okrucieństwo litewskiego księcia Witolda, który wraz z najeźdźcami niemieckimi dosławnie zalał krwią Żmudź podczas kilku wypraw pod koniec XIV stulecia. Do współplemieńców ten polityk raczej nie odniósłby się tak nielitościwie, jak to zostało opisane w ówczesnych kronikach niemieckich, polskich i ruskich.

    Mozna jednak zadać pytanie: To cóż, wychodzi, iż przodkowie tych, którzy dziś są nazywani Litwinami, nie mieli w wiekach średnich swego państwa narodowego? Skądże znów, mieli. W składzie Rzeczypospolitej od 1411-1422 istniało autonomiczne narodowe państwo Bałto-Litwinów: Księstwo Żmudzkie (Samogitskie; w składzie Rosji (gubernia Kowieńska), które posiadało szeroki samorząd i, już w XVI wieku manifestując nieujarzmiony etnocentryzm i ksenofobię, zazdrośnie strzegło swych granic i odrębności od pozostałej, słowiańskiej, części Wielkiego Księstwa Litewskiego. Żmudzini m.in. zawsze się sprzeciwiali, jeśli królowie polscy osadzali na ich ziemiach obcoplemieńców (Polaków, Litwinów, Niemców, Włochów, Tatarów), o czym świadczą ich liczne protestacyjne listy do Warszawy i Wilna, do których to wrócimy w dalszym ciągu niniejszego tekstu. Słowiańskie „przerzuty” w Żmudzi i   żmudzko-litewskie wśród polsko-białoruskiej ludności Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny i Mińszczyzny stanowią widocznie relikty wczesnych i późniejszych migracji w obydwu kierunkach.

    I. Łaskou konstatuje, że ze Słowianami ugrofińska Litwa miała stosunki raczej harmonijne. Mendog początkowo został zaproszony do Nowogródka, gdzie został królem, a następnie na czele Czarnej Rusi złączył ją z ziemiami Litwy starożytnej (permskiej). Litewsko-fińscy książęta bardzo szybko się zeslawizowali pod względem językowym (zachowując patriotyczno-litewską samoświadomość), nie próbowali nawet narzucać swego języka słowiańskim poddanym. Widocznie, jednak ich dwór, drużyny wojskowe, elita składały się w znacznym stopniu z ugrofińskiej Litwy, która zachowywała dawne obyczaje i wiarę pogańską, o czym świadczyłyby ich imiona. Książęta ci skupiali uwagę przede wszystkim na celach dynastycznych, a nie etnicznych; skłonni byli do kompromisu, łatwo zmieniali wyznanie, by osiągnąć cele polityczne (Mendog, Witold, Jagiełło i inni). Widocznie ochrzczona Litwa i złożyła się w znacznym stopniu na późniejszych „Polaków Wielkiego Księstwa” i tzw. „Białorusinów — katolików”... Niejako na marginesie zauważmy, że znany i ceniony pisarz epoki Oświecenia niemieckiego ze Zgorzelca Karl Gottlob von Anton (1751-1818) nazywał Prusów, Wołochów, Łotyszów i Litwinów pół-Słowianami ze względu na daleko posuniętą antrtypologiczną hybrydyzację tych ludów. (Por. K. G. von Anton „Erste Linien eines Versuches Liber der alten Slawen Ursprung, Sitten, Gebrauche, Meinungen und Kenntnisse“, t. I. s. 3 Bautzen 1976).

    Historyk z Mińska Adam Maldzis, wielu innych znawców przedmiotu, twierdzą zgodnie z prawdą, iż język tzw. „ruski” (uznawany przez wielu za starobiałoruski) od XV po pierwszą połowę XIX nazywano oficjalnie „litewskim”, a ten, który dziś nazywają „litewskim”, ongiś zwano żmudzkim, o czym już napomknęliśmy. „W historii słowiańskiej terminologii gramatycznej był okres, gdy język białoruski nazywano litewskim”. (A. Niepokupnij „Bmłtijski rodiczi Słowjan”, Kijów 1979, s. 4-42).

    Oczywiście, w żadnym ze słowników, powiedzmy, z końca XVI — początku XVIII st., czyli tego czasu, do jakiego odnosi się twierdzenie, nie było sformułowania: „litewski — to to samo co białoruski”. A jednak to jednoznacznie poświadcza się słownikowymi ilustracjami tej mowy np. w kijowskim „Leksykonie” (1627) Pamwy Berindy (przykład: „pietuch”)... (Porównaj też tekst Jana Ciechanowicza „Książka o białoruskim Baroku i Oświeceniu” w „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza”, Nr XVII XVIII, 1982-1983, s. 210).

    Dotyczy to też ludności. Marek Karp, współczesny historyk polski, pisze, że pojęcie „Litwin” kiedyś nie posiadało treści etnicznej. Używano go do określenia wszyatkich obywateli W. Ks. Litwy, niezależnie do języka, jukiego używali (patrz „Znak”, nr 6, 1989). W tym — i tylko w tym! — sensie można nazywać Litwinami (co oni sami tez nieraz czynili) pisarzy polskich A. Mickiewicza, J. l. Kraszewskiego, L. Kondratowicza, poetów białoruskich J. Kupałę i J. Kołasa, barda ukraińskiego T. Szewczenkę i in. Tylko analfabeci (niech nawet z dyplomami profesorskimi) mogą mówić, powiedzmy, o Mickiewiczu, iż byl to „Mickewiczius”, a o Kościuszce jako o „Kastiuszce”... Skoro już wspomnieliśmy o naszym Adamie, to napomknijmy bez fałszywej wstydliwości i o tym, że uważał on Litwę i Żmudź za prowincje polskie, a historycznych Litwinów za część narodu polskiego, odmawiając zresztą i Żmudzinom prawa do samodzielnego, niezależnego od Polaków istnienia...

    Przez kilka wieków miano „Lithuanus” wskazywało na państwo, z którego pochodził ten czy inny działacz (np. Franciszek Skoryna podczas studiów w Krakowie), a nie na jego narodowość. (Por. A. P. Lapinskie, A. J. Maldzis „Pierazowy siabrouskich hałasou”, Mińsk 1988, s. 33).

    Lecz powróćmy jeszcze raz do „ugrofińskiej teorii”, wysuwanej przez współczesnych naukowców białoruskich.

    „Kiedy znikła Litwa”? — zapytuje Iwan Łaskou i kontynuuje: „Trudno na to odpowiedzieć... Przynajmniej, jak się zdaje, w XVI wieku nazwa „litwa” zaczyna się przemieszczać na Auksztotów, przodków dzisiejszych Litwinów.

    Dlaczego? Na to można udzielić następującej odpowiedzi.

    Plemię litwa znikło, państwo zaś nadal się nazywało Księstwem Litewskim. Język Litwy znikł, lecz zachowała się pamięć o tym, że język ten był jaskrawię niepodobny do białoruskiego, tak też polskiego... I szukając w księstwie ludu, czyim imieniem nazwano państwo, słowiańscy obywatele Księstwa — Białorusini, Polacy, Ukraińcy — mimowolnie zwrócili uwagę na Auksztotów b Żmudź. Tylko ci bowiem posługiwali się niezrozumiałym językiem, tylko ich można było uważać za „Litwinów”. Do tegoż, stolica Księstwa stała zupełnie blisko od ziem Auksztotów. Tak na Auksztotów i przeszła nazwa „litwa”. A Żmudź aż do powstania 1863 r. jeszcze nazywała siebie żmudzią”...

    I. Łaskou uważa, ż Białorusini powinni uważać starożytną Litwę za swych przodków i patetycznie woła: „twe imię mogliby nosić Białorusini. A używa go naród, który nie ma z tobą nic wspólnego i nawet nie podejrzewa o twoim ongisiejszym istnieniu. Cóż po tobie zostało, litwo, prócz gromkich dziejów i gromkich imion? (...)

    Był i znikł naród, który to w pewnej mierze stał na czele gigantycznego państwa, dał dynastię, elitę feudalną. Dlaczego? Przecież jego nikt nie uciskał i nie niszczył jako etnos? Znikł dlatego, że wyrzekł się swej mowy”...

    Zreferowane powyżej poglądy wcale nie są aż tak nowe. Już A. Bruckner wskazywał na nieco inny aspekt zagadnienia, pośrednio potwierdzający zresztą ugrofińskie pochodzenie nazwy „Litwa”. Pisał: „Litwa (to jest Bałtowie — przyp. J. C.) ...szerząc się ku północnemu zachodowi, zetknęła się ścisłej z Finami i tak się z nimi spoufaliła, że możemy niemal rozróżniać nową, litufińską dobę w jej dziejach”. („Starożytna Litwa”, s. 8, Olsztyn 1979). Podobnież Józef Otrębski podkreślał rolę Ugrofinów w kształtowaniu etnosów bałtyckich. Inni uczeni wskazywali i wskazują na ścisłe stosunki między Ugrofinami a Słowianami.

    Joachim Lelewel uważał, że nazwa Litwini jest pochodną od starolechickich Lutyków.

    Profesor Wacław Panucewicz, też absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, redaktor i wydawca ukazującego się w Chicago (USA) pisma naukowego „Litva”, w szkicu „Odrodzenie Białorusi i jej współczesne perspektywy” („Pamiętnik Wileński”, s. 315-349, Londyn 1972) pisze: „Pojęcie „Litwa” stało się nie tylko nazwą państwa na ziemiach białoruskich, ale i nazwą etniczno-narodową. I chociaż Ruś Kijowska, Ruś Halicka i Żmudź, współczesna Lietuva, należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, to mieszkańcy tych ziem nie nazywali się Litwinami. Przeciwnie, to oni nazywali wszystkich Białorusinów, jak i ich ziemie Litwinami i Litwą. Podobnie używali tych nazw i inni sąsiedzi — Polacy, Rosjanie, Finowie etc.

    Ostateczne przesunięcie nazwy „Litwini”, „Litwa” na Żmudź nastąpiło w XIX w., już po rozbiorach Polski, w wyniku ideologicznej walki Rosji o rusyfikację Litwy historycznej i wykreślenie jej z historii jako państwa narodowego. Stało się tak na skutek ogłoszenia przez rosyjską szkołę historyczną i carat „dogmatu”, że Wielkie Księstwo Litewskie nie było państwem narodowym, lecz różnoplemlennym, w którym klasy rządzące były obcego pochodzenia. One to uciskały masy „ruskie”, współplemienne z Rusią Moskiewską, do której jakoby od wieków ciążyły”. Przedstawiciele inteligencji słowiańsko-litewskiej, wileńskiej, chcąc ratować całość Litwy historycznej jako narodu, odpowiedzieli tzw. „bałtycką teorią” dowodząc, że Litwa historyczna była tworem bałtyckim, letuwisklm — żmudzkim, a więc Rosja nie ma ani prawnych, ani historycznych podstaw do wcielenia zagrabionych ziem do swego imperium.

    Teoria bałtycka została podtrzymana przez uczonych, zarówno polskich jak i zachodnio-europejskich, w wyniku czego Rosja zgodziła się na nazwę „Litwa” dla ziemi Żmudzkiej. Stało się to w połowie XIX w. Odtąd Wielkie Księstwo Litewskie zostało przemianowane przez szkołę rosyjską na „Litowsko-Russkoje Gosudarstwo” tzn., że nigdy nie było rzekomo jednolitego państwa litewskiego, istniało tylko jakieś skojarzenie dwu narodów — „litewskiego” (żmudzkiego) i ruskiego, który nazwano „białoruskim”.

    „W ten sposób ciągłość Litwy jako państwa i narodu została przerwana. Demokraci Litwy poszli na współpracę z rewolucjonistami rosyjskimi, wierząc, że rewolucja w Rosji umożliwi im odbudowanie własnej państwowości. Współpraca ta zmusiła ich do wyrzeczenia się nazwy Litwy, tak znienawidzonej w Rosji przez wszystkie stany. Nowa nazwa — Białoruś — nie była tak straszną.

    Wykorzystała to Żmudź, przyswajając sobie nazwę Litwa. Rosja zgodziła się uznać teorię Żmudzi jako twórcy Litwy, wychodząc z założenia, że miniaturowa Żmudź nie przedstawia dla Rosji żadnego niebezpieczeństwa.

    Również Polacy chętnie podtrzymali teorię bałtycką. Spodziewali się, że w walce z Rosją zdołają przynajmniej uzyskać historyczną Żmudź, w zamian straty Litwy historycznej”. Wiara ta zawiodła Polaków już w drugiej połowie XIX w. kiedy historyczna Żmudź, pod nazwą Litwy, wyszła spod ich wpływów. Od tej chwili do dnia dzisiejszego Polacy daremnie pukają we drzwi „litewskich”, ofiarowując wszelką możliwą współpracę. Prawdziwa Litwa historyczna została przez Polaków wzgardzona... Białoruś była dla nich zespołem chłopskim, niedojrzałym do niepodległości...”

    Lansowana dziś przez białoruskich uczonych koncepcja znajduje też niejako pośrednie potwierdzenie w niektórych faktach politycznych XIX wieku. Tak W. Panucewicz pisze: „W czasie pochodu Napoleona na Moskwę naród litewski i jego przywódcy wierzyli, że W. Ks. Litewskie zostanie odnowione. Rzeczywiście Napoleon, na przekór staraniom Polaków w Sejmie Warszawskim o wcielenie ziem Litwy do Księstwa Warszawskiego, w dniu 1 lipca 1812 r., wydał rozkaz w sprawie utworzenia Wielkiego Księstwa Litewskiego, jako samodzielnego państwa. Księstwo Żmudzkie włączono do Księstwa Kurlandii. Napoleon opierał swą decyzję na zasadach etnicznych; ponieważ (bałtycka) Żmudź etnicznie różni si od (słowiańskiej) Litwy, zdecydował połączyć ją z Kurlandią, dzisiejszą Łotwą. Odtworzone W. Ks. Litewski obejmowało tylko trzy poprzednie carskie gubernie — Grodzieńską, Wileńską i Mińską”.

    W świetle wszystkiego, co powiedzieliśmy, wydaj się więc najbardziej prawdopodobne, że twórcami Wielkiego Księstwa Litewskiego była wspólnota ugrofińskiego plemienia Litwinów z lechickimi Radymiczami i Krywiczarni, którzy później na ziemiach Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny. i Mińszczyzny — stali się przodkami tamtejszych mieszkańców, deklarujących się dziś jako Polaćy lub Białorusini i mający przeważnie nazwiska, kończące się na -,,icz”.

    O tych nazwiskach odojcowskich pisze Jan St. Bystroń, że — mimo iż ongiś w Koronie rozpowszechnione — zostały bardzo wcześnie przez szlachtę polską porzucone narzecza nazwisk odmiejscowych — mimo rdzennie polskiego ich pochodzenia, (tworzone były pierwotnie za pomocą sufiksu — „ic”: np. wojewodzic, księżyc (syn księcia) itp. Uczony nazywa te nazwiska „ruskie” i pisze& „Były to na ziemiach etnicznie polskich nazwiska mieszczańskie; szlachta wcześnie zarzuciła patronimikę biorąc nazwiska od włości lub też ustalając nazwy przezwiskowe. Natomiast na ziemiach wschodnich powszechne były nazwy odojcowskie (...) Z chwilą gdy ta szlachta litewsko-ruska wchodzi po unii w skład szlacheckiego społeczeństwa polskiego, zwycięża w niedługim czasie końcówka -wicz (-owicz, ewicz); odtąd też i mieszczanie polscy zaczęli kończyć swe nazwiska na -cz, i tak ustaliła się ta końcówka w postaci ruskiej (oddziaływać tu mogły też przekonania, że dawna forma polska (-ic) jest wulgarną, mazurzącą; w ten sposób także i niektóre appellative zmieniały końcowe -c, jak królewicz itd.)".

    Nie ulega wątpliwości, że nazwiska na -„icz", -„ic" są wyłącznie słowiańskie i mają w mniejszym lub większym stopniu zagęszczenia charakter ogólnosłowianski. Ta „odojcowska” czy „synowska” końcówka ma swe odpowiedniki także w innych językach: w skandynawskich — „son”, w niemieckim — „sohn”, w gruzińskim — „szwili”, litewskim — „tis” itd. Na pograniczu polsko-ruskim zaistniała w pewnym momencie sytuacja specyficzna, związana z wzajemnymi wpływami kulturalnymi bliskich sobie narodowości: polskiej i starobiałoruskiej.

    Bardzo wyraziście ujął ten przedmiot wybitny polski historyk Włodzimierz Dworzaczek („Skąd się wzięły nasze nazwiska”, w: „Horyzonty” (Stevens Point, USA) nr 14, 1989, s. 12): „Językowi Polskiemu właściwa była końcówka patronimiczna ma „ic”. Głośny w XIV w. wojewoda poznański Maciej syn Borka, to Maćko Borkowic. Końcówka „icz” to patronimium (otczestwo) cechujące ziemie ruskie dawnego W. Ks. Litewskiego. Tam syn Tyszki był Tyszkiewiczem, Chodki — Chodkiewiczem, Sieńka — Sienkiewiczem, Mitka — Mickiewiczem etc. W XVI w., zwłaszcza po unii lubelskiej, forma ruska zaczęła przenikać do Korony i wreszcie wyparła całkowicie dawną polską”.

    /Jan Ciechanowicz.  Na Wschód od Bugu. Wilno – Chicago. 1991. S. 13-25./

    Паўла Урбан

                                ДА  ПЫТАНЬНЯ  ЭТНІЧНАЙ  ПРЫНАЛЕЖНАСЬЦІ 

                                               СТАРАЖЫТНЫХ  ЛІЦЬВІНАЎ

    ...Літаратар Іван Ласкоў, напрыклад, захапіўся тэорыяй гэтак званага “ўгра-фінскага паходжаньня Літвы” або. прынамсі, угра фінскага паходжаньня імёнаў ліцьвіноў і “літоўскіх князеў”. У яго атрымліваецца. быццам імёны накшталт Сьвякленій, Лясота, Любарт, Жыгімонт, Монтвіл, Нарымонт. Радзівіл і гэтак далей тлумачацца запазычаньнямі з комі пярмяцкай мовы¹⁰². Бясспрэчна, ня ўсе могуць мець доступ да старых заходнеэўрапейскіх хронікаў ды й іншых крыніцаў.Тым ня менш, маючы зацікаўленасьць да праблемы паходжаньня імёнаў ліцьвінаў, варта было б зьвярнуцца хоць бы да хронікаў Адама Брэменскага, Тытмара Марзэбургскага, Гяльмольда з Бузава або польскага храніста Гала Ананіма і чэшскага Козьмы Пражскага. Ёсьць яшчэ асабліва каштоўная крыніца — публікацыя архіўных дакумэнтаў XII-ХІV стст.. датычных пасоўваньня нямецкай калянізацыі паміж рэкамі Лабай (Эльбай) і Одрай (Одэр), у Сілезіі, Польшчы і ў Чэхіі, а таксама на паўдні пазьнейшай Аўстрыі.¹⁰³

    Найперш спынемся на імёнах Альгерд і Любарт. Кожны з нас ведае, што гэта былі слаўныя сыны вялікага князя Гедыміна. Але паведамляючы пра падзеі 1391 г., калі ў міжусобным змаганьні зь Ягайлам і ягоным братам Скіргайлам, князь Вітаўт меў падтрымку ад крыжакоў, прускі храніст Віганд Магбурскі пісаў, што ў адной з крывавых сутычак пад Вількамірам ці Трокамі быў загінуў герцаг Альгерд з Гогенштайну.¹⁰⁴ Герцагства Гогенштайн знаходзілася ў Заходняй Саксоніі (цяпер: Ніжняя Саксонія).

    Пра аднаго з каралёў Англіі на імя Альгерд (Альгард) VIII ст. таксама пісаў аўтар хронікі Ўсходняй Фрызіі. Аўтар гэтай хронікі пад 1422 г. прыгадаў нобіля з Шмаленбургу, які зваўся Любартам.¹⁰⁶ Любарта, які належаў да патрыцыяў г. Мюнстэр, аднолькава прыгадаў іншы храністапіс, апісваючы падзеі 1417 г.¹⁰⁵ Дарэчы, у Нідэрляндах у г. Утрэхт знаходзіўся адзін зь філіялаў Тэўтонскага ордэну крыжакоў. Вось жа, і ў тым крыжацкім філіяле дзесьці пасьля 1328 г. дзейнічаў магістар Любарт Бол.¹⁰⁷

    Гэтыя прыклады пацьвярджаюць, што гэтакія імёны як Альгерд, Любарт або той жа Жыгімонт, мелі лучнасьць зь імёнамі англа-саксонска-фрызскага, германскага паходжаньня. Гэта аднак абсалютна не азначае, што паміж носьбітамі гэтых імёнаў мелася нейкая этнічная лучнасьць. Да імёнаў германскага паходжаньня можна залічыць імёны Вітаўт (Вітольд). Уладзімір (Вальдэмар), Рагвалод (Рэгінальд), Рагнеда (Райнільда), Валамір, Гунцэлін і гэтак далей.

    Зь імем Любарт пераклікаюцца імёны Любамір, Люб і Любка. Князі на імя Любамір былі ў абадрыдаў і ў чэхаў. Любам называўся князь вільцаў-люцічаў. Ён быў сынам Драгавіта, таксама князя ваяўнічых вільцаў, і загінуў недзе перад 923 г. у змаганьні з абадрыдамі, якіх зналі яшчэ бодрычамі. Той князь Люб меў двух сыноў Мілагаста і Чаладрага.¹⁰⁷ Любкам называўся сын Полацкага князя Войны, а гэты Война ў сваю чаргу быў братам вялікіх князёў Віценя і Гедыміна. Князь Любка загінуў пад Псковам у 1342 г., калі, адлучыўшыся ад войска князёў Альгерда, Кейстута й Андрэя Полацкага, быў наткнуўся з сваімі воямі на старажавы полк рыцараў Лівонскага ордэну.¹⁰⁸

    Можна меркаваць. што імёны Любарт, Люб, Любка і Любамір паходзілі ад аднаго найменнага караля.

    Імя Война сустракалася сярод польскіх імёнаў. Пра чэшкага князя Войну пісаў гаксама Козьма Пражскі¹⁰⁹ і, здаецца, гэтае імя высноўвалася ад поўнага славянскага імя Войслаў. Напрыклад, Войслаў Дабрыніч згадваўся пад 1220 г. сярод уплывовых баяраў Вялікага Ноўгараду. Войслаў з Всерадзіцы выступаў таксама ў дакумэньце 1343 г. бургамістра Прагі. Дарэчы, чэшскі храніст Козьма Пражскі пісаў пра Гасьцівіта. бацьку князя Баржывоя, згадаў таксама вяльможу Грдоня, сына Янека.¹¹⁰ Імя Грдонь супадае зь імем князя Гердзеня. Нальшчанскі князь Гердзень дзесьці ад 1264 г. княжыў у Полацку, і загінуў у 1267 г., маючы збройны канфлікт з Ноўгарадам і Псковам.

    Але вернемся яшчэ да імя Альгерд. Германскімі паралелямі для гэтага імя маглі быць імёны: Адальгард, Альбэрт, Вільбэрт, Дальбэрт, а зь імёнаў ліцьвіноў — Даўгард. Вынікае, што адпаведнікам для імя Альгерд было чэшскае: Ольдржых.

    Для высьвятленьня паходжаньня імя Вітаўт ёсьць канкрэтныя крыніцы. Гэта юрыдычныя акты караля Чэхіі Пшэмысла Атакара I і ягонага сына маркграфа Маравіі Ўладыслава. У гэтых актах, якія былі датаваныя 1213, 1223 і 1234 гг., згадваліся гэткія ўласныя імёны тагачасных чэшка-мараўскіх вяльможаў: Вітка, сын Віткі, Вітаслаў, Зазема й ягоны брат Вітка, Генрых сын Вікты і Вікта, малодшы брат гэтага Генрыка Пра князя на імя Вітаслаў у Мараўскай дзяржаве пісаў пад 872 г. аўтар Фульданскіх аналаў.¹¹¹

    Імя Вікта магло адпавядаць Віктару, а імёны Вітка і Вітаслаў поўнасьцю супадаюць зь імем Вітаўт, бо яшчэ і цяпер Вітаўтаў называюць Віткамі. Дарэчы, у дароўнай грамаце князя Міхала, сына вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча, якая была датаваная 9 ліпенем 1437 г., была гаворка пра сьведкаў на імя Віта Радчынскі і Мікалай Вітанскі.

    Для ўласнага імя Вітаўт германскімі адпаведнікамі маглі быць імёны Віта і Вітас (Вітус). Напрыклад, у Фульданскіх аналах пад 878 г. была гаворка пра нейкага Лантбэрта, сына Вітаса, які браў удзел у захопе Рыму, і ў паланеньні Папы Яны VIII„ а пад 883 г. згадваўся яшчэ Віта, граф Тасканіі.¹¹³

    У князя Вітаўта былі яшчэ браты на імя Бутаўт і Войдат. Зыходзячы з таго факту, што імя Вітаўт паходзіла ад імя Вітаслаў, можна меркаваць, што адпаведнікам для Войдата было імя Войслаў або Вайдзіла, а для Бутаўта — імя Будзівой, Буйвід, Будзьвід або Бутумер. Дарэчы, у князя абадрыда ў Готшалка (параўнайце з Войшалкам, бо гэтым імем зваўся сын вялікага князя Міндоўга), быў сын на імя Бутуй,¹¹⁴ якое бліжэй супадае зь імем Бутаўт. Можна адзначыць, што ўласныя імёны з кампанэнтам “т” сустракаліся ў славянскіх плямёнаў, якія ў VІ ст. пачалі трывожыць Бізантыйскую імпэрыю на Балканах: Барут, Даўрыт, Ардагасг, Парагаст.

    Увогуле, імёны з кампанэнтамі вой, від або віт, мер або мір належалі да імёнаў славянскага паходжаньня. Мы ўжо згадвалі першага, занатаванага ў хроніках, князя вільцаў-люцічаў на імя Драгавіт. У старых заходнеэўрапейскіх хроніках была таксама гаворка пра князя балканскіх славенцаў на імя Людавіт. Якраз гэты князь славенцаў Людавіт у 819-823 гг. ставіў супраціў пасоўваньню заваёваў Франкскай імпэрыі ў Заходняй Паноніі. У мазураў таксама былі князі на імя Земавіт. Аднолькава зь першых князёў у Ноўгарадзе, апрача Гастамысла (Гастамыслам зваўся таксама адзін зь першых князёў абадрыдаў; загінуў ён у 844 г.). у летапісах называўся князь Барывой. У тым Вялікім Ноўгарадзе ў XII ст. пасады тысяцкіх і пасаднікаў займалі баяры на імя Судзіла (Судзівой) і Завід: Дзьмітры завідзіц, Завід Дзьмітравіц і Заві д Неравеніц.

                                                                    Бібліяграфія

    ¹⁰² Іван Ласкоў, Нашчадкі таямнічае Літвы, «Полымя». № 8. 1991, с. 204 228.

    Яго-ж. Племя пяці родаў. “Літаратура і мастацтва”, 18. 8. 1989.

    ¹⁰³ Urkunden und Erzahlende Quellen zur deutschen Ostsiedlung im Mittelalter. In: Quellen (des Mittelalters), Bd 26a-26b, Darmstadt. 1968. 1970

    ¹⁰⁴ Die Chronik Wigands von Marburg, p 645

    ¹⁰⁵ Eggeriks Bentnga Historie van Ostfrleslant. In Antonii Matthaei Veteris Aevi Analecta. Editio secunda, T IV. Hagae-Comitum, 1738, pp 67, 214

    ¹⁰⁶ Arnoldi de Bevergerne civis Monasteriensis Chronicon Monesteriense. In Antonii Matthaei Veteris Aevi Analecta. Editio secunda, T. V, Hagae-Comitum, 1738, pp 75-76, 97

    ¹⁰⁷ Ibidem p 872 (Praefecttu Itrajectini).

    ¹⁰⁸ Annales regni Francorum, In: Quellen (des Mittelalters) Bd V, Darmstadt, 1962, pp 130-133, Anonymi vita Hludowici Imperatoris. Ibidem, pp. 316-317.

    ¹⁰⁹ Патриаршая или Никоновская летопись. ПСРЛ, Т. 10, М. 1965, с. 214.

    ¹¹⁰ Козьма Пражский, Чешская хроника. Москва, 1962, с. 47.

    ¹¹¹ Там-жа, с. 47-48, 148.

    ¹¹² Urkunden und Erzahlende Quellen zur deutschen Ostsiedlung im Mittelalter. Bd XXUIb, Nr 101, 103, 104, s. 384-389, 390-399. Іn Annales Fulldenses In Quellen (des Mittelalters). BD. VII. Darmastadt, 1964. pp 84-85. Codex Ecclesloe Vllnensls, Nr 151, pp 168-169.

    ¹¹³ Annales Fuldenses, pp 106-109, 136-137

    ¹¹⁴ Adami Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae Pontificum, In: Quellen (des Mittelalters), Bd XI, darmstadt, 1961, pp 392-393

    /Полацак. № 6. Cleveland. 1992. 29-31./

 

                                ІВАН  ЛАСКОЎ  КРОЧЫЦЬ  У  ПРАВІЛЬНЫМ  КІРУНКУ

    Хаця сэнсацыйны артыкул Івана Ласкова “Племя пяці родаў” /“ЛіМ”, № 33, 18 жніўня 1989 г./ быў апублікаваны параўнальна даўно, у беларускіх гісторыкаў і лінгвістаў было даволі часу спраўдзіць і пераканацца, што аўтар досьледу крочыць у правільным кірунку, а менавіта ў тым, што назоў Літва, якім доўгія стагодзьдзі звалася заходняя частка нашае дзяржавы, а часам нават і ўся Беларусь, мае фіна-ўгорскае паходжаньне, — аднак, на жаль, ніхто як быццам усур’ёз гэта не ўспрыняў, маўляў: прымаем да ведама і не больш! У шматлікіх публікацыях апошніх гадоў па гісторыі Беларусі ўсё адстойваецца тая састарэлая тэза, што назоў Літва мае менавіта балцкае /жамойцкае/ паходжаньне. Гэта, прынамсі, бачна і па цяперашніх публікацыях у “Звяздзе” і “Народнай газеце” ў сэрыяле “100 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі”.

    Мяне таксама захапіла гэтая тэма “племя пяці родаў”. Яшчэ жывучы ў Латвіі, я зліставаўся з аўтарам, які жыве ў Якуцку. Плёнам ліставаньня і абмену думкамі стаў мой матэрыял “Аб чым гавораць геаграфічныя назвы”, які надрукавала газэта “Веснік Глыбоччыны”. Іван Ласкоў шмат дапамог мне для зьбіраньня матэрыялаў па гэтай тэме, а менавіта тапаніміцы Глыбоччыны, дзе я прадоўжыў тэму “племя пяці родаў” у стасунках да свайго краю.

    Тут я мушу падзяліцца ўласна сваімі меркаваньнямі і знаходкамі.

    Неяк, разглядаючы карту Эстоніі, я знайшоў цікавыя рэчы. А менавіта. На ўсходзе гэтай краіны ёсьць паселішча Праага. Сталіца Чэхіі, як мы ведаем, таксама носіць назоў /праўда, без падвойнага “-аа”/ Прага /Рrаhа/. Што агульнага паміж эстонскай і чэскай Прагай? І тая і другая стаяць ля вады, эстонская — ля берага Чудскага возера, чэская — на берагах Влтавы. Не вытрымліваю ад спакусы — разгадаць сэнс назвы іду ў бібліятэку Вентспілса /тады я жыў у Латвіі/. Эстонска-расейскага слоўніка не было, затое быў эстонска-латыскі. Знаходжу: Рrааqа — брага, слота /расейск. — слякоть/. Калі ўлічыць, што ў Эстоніі і ў Чэхіі абедзьве Прагі сфарміраваліся на берагах вадаёмаў, дзе маглі быць у мінулым забалочаныя мясцовасьці /слота/, то гэта з пэўнай доляй верагоднасьці падмацоўвае маё меркаваньне. Адметна тут і тое, што наш палескі беларускі горад Брагін таксама ляжыць на беразе ракі Брагінкі, якая ў мінулым, магчыма, мела іншы назоў, а ўжо сёньняшні, пэўна ж, атрымала ад імя горада. Цікава і тое, што ў беларускай мове ёсьць таксама слова “прага”, дакладней, “пражыць”, напрыклад, у варыянце — “пражаны гарох”. Так у нас, у Глыбокім, завуць адну страву, — бяруць гарох і пражаць, гэта значыць, намочваюць, а затым смажаць на патэльні...

    На гербе беларускага горада Сянно намаляваны дзьве касы, і назву гэтага горада выводзяць ад слова “сена”. Недалёка ад гэтага горада ёсьць возера Сара, якое, як лічаць дасьледчыкі, сваёй назвай мае балцкае паходжаньне /В. А. Жучкевіч. “Чаму так названа”. Мінск, 1969 г./. А вось у Эстоніі ёсьць паселішча Сянна, недалёка другое паселішча Сару, ёсьць і Саарэ, ёсьць Ваалма, а ў Беларусі — Волма; Лохква, а ў нас — Лахва; Пярну, а ля Глыбокага — Прыпярна /Прыпернае/; ёсьць Вільяндзі, а ў Беларусі — Вільня, каля Таліна працякае рака Ягала, а літоўскі князь зваўся Ягайла. Мяне даўно цікавіла гэтае таямнічае слова — “сара”, яно ўкаранілася ў шмат якіх геаграфічных назвах, раскіданых па ўсёй Эўропе: Сараева, Сарапул, Саратаў, Саарэ. Наколькі шырока гэтае слова сустракаецца ў геаграфічных назвах, настолькі шырока яно адлюстравана ў слоўніку: sarа — кусок зямлі, sarі — чарада /руск. вереница/; sarа — сіта, sarrа — азярод, säär — вялікі, лытка; saar — ясень; sааrе — востраў. Не бяруся таму рабіць высновы, які сэнс закладзены ў назьве беларускага возера Сара, бо расейская транслітарацыя на картах не заўсёды адпавядае аўтэнтычнаму маўленьню. Але пэўна іншае. Так, варыянтам слова sаri ёсць sаrjа /чарада/, а на Верхнядзьвіншчыне ёсьць мястэчка Сар’я  на рэчцы Сар’янка і таму назоў Сар’я ніякі не балцкі, як гэта цьвердзяць латышы, якія нават лічаць, што і назоў Полацк /ад р. Палата/ мае латыскае паходжаньне і пры стварэньні, пасьля Кастрычніцкай рэвалюцыі, незалежнае дзяржавы плянавалі ўключыць у свой склад землі з беларускімі гарадамі: Браслаў, Асьвея, Дрыса /Верхнядзьвінск/, Дзісна і Полацк, але гэтаму пашкодзіла польская акупацыя Заходняй Беларусі...

    Пад Віцебскам ёсьць мястэчка і рэчка з аднайменнай назвай Ула, а па-эстонску “Ulа” — “жыць па сваёй волі /па сваім разуменьні/”, якое, як мне здаецца, адпавядае беларускай тапаніміцы тыпу: Слабада, Слабодка. Іван Ласкоў згадвае ў сваёй апошняй публікацыі раку Віт у басэйне Дуная і рэчкі Віць на Беларусі. Тут мне адразу прыйшло ў галаву, што назоў нашага Віцебска паходзіць ад ракі Віцьба, а можа, нават першапачатковая форма назвы якой была Віцьва /Віць+Ва/.

    У свой час /з 1973—75 гг./ я служыў у войску на тэрыторыі Чэха-Славакіі. Ужо тады я заўважыў цікавую акалічнасьць: Топольчаны, Градчаны, Альшаны, Тураны, Сучаны, Чэрчаны, Бошаны, Сольчаны, Ліпаны і т.п. ва ўсіх гэтых назвах прысутнічае суфікс — -аны, -яны, а ў Беларусі: Ружаны, Пружаны, Дварчаны, Гараўляны, Літвяны, Ашмяны, Варняны, Гальшаны і г.д.

    У размове з адным саслужыўцам /з Украіны/ я выказаў гэтае цікавае назіраньне. І ў якасьці прыкладу чамусьці з беларускіх гарадоў назваў Сьвянцяны. Цяпер я задаю сабе пытаньне: чаму, калі літоўцы /жамойцы/ лічаць назвы тыпу Ашмяны сваімі, то чаму яны іх на Віленшчыне перайначылі на свой лад? — Сьвянцяны — Швенчоніс, Турмонт — Турмантас, Меднікі — Медынінкай... .

    Дарэчы, у Беларусі таксама ёсьць геаграфічныя назвы, дзе коранем слова зьяўляецца “тур”: Тураў, Туроўля, Турыца і г.д. Пад Рыгай есьць горад Сігулда, і ў горадзе ёсьць некалькі замкаў: тры сярэдневяковыя, астатнія пабудаваныя недзе ў XIX ст. Адзін з замкаў носіць назоў Турайда, ад найменьня вакольнай мясцовасьці. Турайда /Тур + Айда/ — на мове ліваў /народ фіна-ўгорскай групы, блізкі па мове да эстонцаў/ мае сэнс Боскі Сад /аб гэтым чытаў у кнізе “Sigulda”/. Паводле І. Ласкова /”Племя пяці родаў”/, “монт” — чалавек /Жыгі-монт/. Тады Турмонт /Тур + монт/ — Боскі чалавек. Вядома, што шмат якія назвы населеных пунктаў утварыліся ад мянушкі ці прозьвішча першага пасяленца ці заснавальніка паселішча. Цікава, што Тураўка знаходзіццаў маляўнічай даліне ракі Гаўя. Сапраўды — Боскі сад! Ёсьць і ў Беларусі, на Гарадзеншчыне рэчкі з падобнай назвай — Гаўя, хаця не бяруся сьцьвярджаць, балцкае ці фіна-ўгорскае паходжанне назвы, але Гарадзеншчына — месца летапіснай Літвы.

    Не бяруся таксама сьцьвярджаць, што назвы паселішчаў з суфіксам –“аны” маюць фіна-ўгорскае паходжаньне, але іх распаўсюджваньне ёсьць толькі на тэрыторыі Чэхаславакіі, Беласточчыне /Мастаўляны/ і ў Беларусі, а ў астатніх краінах іх няма, мо за выключэньнем Varak"lanі /Варакляны/ ў Латвіі і Жуляны пад Кіевам і ўжываюцца яны ў назвах як славянскага паходжаньня /Дварчаны — Пастаўскі р-н, Гараўляны — Глыбоцкі р-н/, так і фіна-ўгорскага /Ашмяны, Літвяны, Жупраны/, але, як мне падаецца, гэты суфікс прынесены на Беларусь з басэйна Дуная. Да таго ж зьдзіўляе падабенства назваў Чэхіі і Славакіі з Беларусьсю: Zbraslav, Zbraslalice — Браслаў, паселішчы з назвамі тыпу Літва ў Босніі, у Беларусі і Чэхіі.

    Мне падаецца, што Іван Ласкоў стаіць у сваіх пошуках на правільным шляху і яго высновы адкрываюць новыя невядомыя старонкі нашае старажытнае гісторыі, якія, між іншым, могуць прымусіць перагледзець усю існуючую канцэпцыю і эўрапейскай гісторыі. Важным момантам, як мне падаецца, у адкрыцьці І. Ласкова зьяўляецца тое, што фіна-ўгорскае племя літва “ўдзельнічае” ў этнагенэзе беларускай нацыі, даўшы нашай старажытнай краіне назоў Літва, і сёньняшняя Рэспубліка Беларусь зьяўляецца яе спадчыньніцай.

* * *

    Лічу, што нам, беларусам, не трэба “спаць у шапку”, а неабходна ехаць у Гаагу ў міжнародны арбітраж і аспрэчваць сваё выключнае гістарычнае права на назву Літва і яе сталіцу Вільню. Як гэта, дарэчы, зрабілі самі жамойцы ў 1921 годзе, калі адсудзілі ў Латвіі горад Палангу і атрымалі выйсьце да мора. /З адной тэлеперадачы я даведаўся, што Грэцыя не прызнае назоў Македонія і патрабуе ад Сэрбіі, каб гэты назоў зьмянілі, бо ён мае грэцкае паходжаньне/. Мы не маем права перад будучымі пакаленьнямі беларусаў згубіць жамчужыну славянскай культуры — Вільню, але гэтае права мы павінны адстойваць не сілай зброі, а цывілізавана — праз міжнародны суд. Мы не былі агрэсарамі як у Першую, так і Другую сусьветныя войны, мы не ваявалі з Савецкім Саюзам на баку Германіі, Італіі, Румыніі, Баўгарыі і Японіі. Тыя краіны, якія распачалі Другую сусьветную вайну, панесьлі ў якасьці кантрыбуцыі тэрытарыяльныя страты: Германія згубіла тэрыторыі па Одэры і Нэйсе, Прусію, Румынія — Бесарабію. Дык за якія правіннасьці Беларусь пазбавілі яе спрадвечных зямель: Беласточчыны, часткі Віцебшчыны /Дзьвінск, Себеж, Невель/, Смаленшчыны, Браншчыны і Віленшчыны?

    Уладзімір Скрабатун,

    г. Глыбокае

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. 20 жніўня 1993. С. 14-15./

                                                     100 артыкулаў з гісторыі Беларусі

                                                  ТАЯМНІЦЫ  ЗЬНІКЛЫХ  НАРОДАЎ

    ...Навукоўцы даўно зьвярнулі ўвагу на тое, што на тэрыторыі Беларусі вельмі многія гідронімы гучаць загадкава для мясцовага насельніцтва: Зельва, Іпуць, Сож, Ясельда, - гэты пералік можна працягваць доўга. Гэта значыць, што славяне не былі першымі насельнікамі азначанай тэрыторыі. Назвы рэк і азёр яны запазычылі ў сваіх папярэднікаў, на мовах якіх яны мелі больш празрысты сэнс.

    Хто ж былі гэтыя папярэднікі славян на беларускай зямлі? Мовазнаўцы пачалі параўноўваць беларускія гідронімы са словамі іншых моў. Адразу ж кінулася ў вочы, што вельмі часта яны знаходзяць адпаведнасьць у балцкіх і фіна-угорскіх мовах. Назвы Іпуць, Упа перагукаюцца з латышскім словам “упа” (рака), Опса адпавядае балцкаму слову са значэньнем “узьбярэжжа”, Сьвіда - таксама балцкаму “блішчэць”, Нёман - фінскаму “нээм”, "нем” (мыс ці поплаў ля ракі), Сож, Шоша - угорскім словам са значэньнем “лясны ці балотны ручай”. Канчатак (фармант) -та ў назвах многіх азёр (Усвята, Цёста, Дрывята і іншыя) на фіна-угорскіх мовах якраз і значыць “возера”, фарманты -ва, -да (Зельва, Ясельда) маюць адпаведнасьці і ў балцкіх, і ў фінскіх мовах.

    Аднак такіх поўных супадзеньняў з сэнсам іншых моў у агульнай колькасьці беларускіх гідронімаў параўнальна нямнога. Яны могуць быць і выпадковымі, як, напрыклад, іспанская назва ракі Каларада (“каляровая”), што амаль дакладна суадносіцца з адпаведным беларускім словам. Але для іспанскай мовы аснова “колар” арганічная, успрынятая з продкавай лацінскай мовы, у беларускай жа яна зьяўляецца запазычаньнем, бо трапіла ў яе з той жа латыні праз нямецкае і польскае пасрэдніцтва.

    Праўда, лінгвісты прыводзяць значна больш гідронімаў, якія могуць быць растлумачаны з дапамогай балцкіх моў. У кнізе У. Топарава і А. Трубачова “Лінгвістычны аналіз гідронімаў Верхняга Падняпроўя”, што выйшла ў Маскве ў 1962 годзе, прыводзяцца літаральна сотні такіх тлумачэньняў. Гэтыя тлумачэньні ляглі ў падмурак тэорыі аб тым, што папярэднікамі славян на ўсёй Беларусі былі балты. Нават этнагенэз беларусаў многія, усьлед за маскоўскім археолягам В. Сядовым, тлумачаць балцкай падасновай (субстратам), якая і выклікала адасабленьне беларусаў ад астатняга славянства.

    Сапраўды, на першы погляд, такія высновы гучаць пераканаўча. Гідронім Обаль можна параўнаць з балцкім обаліс (“яблыка”), Рэста - рэксціс (“арэх”), Клева - клевас (“явар”), Гаўя - гаўя (“статак, натоўп”) і г. д. Але задумаемся: чаму старажытным балтам уздумалася называць раку яблыняй? Ці не нагадвае гэта такое ж перайначваньне незразумелай назвы, як у выпадку з Барысфэнам - Бярэзінай? А значыць, казаць можна толькі пра балцкае пасрэдніцтва ва ўспрыняцьці гэтых назваў славянамі, але не пра балцкае іх паходжаньне.

    Дарэчы, можна падабраць шмат падобных тлумачэньняў і з фіна-угорскіх моў, як гэта нядаўна зрабіў І. Ласкоў з дапамогай комі-пярмяцкага слоўніка: Зэльва - дзель (“ягня”), Вілія - віль (“новы”) і г.д. Тым больш, што такія, ці вельмі блізкія назвы, і сапраўды маюцца ў арэале рассяленьня комі-пермякоў.

    На нашу думку, беспэрспэктыўнай зьяўляецца спроба цалкам растлумачыць беларускія гідронімы на падставе параўнаньня са словамі сучасных моўных груп. Пры гэтым ігнаруецца той факт, што да нашых дзён дайшла параўнальна невялікая колькасьць моў і нават моўных груп, якія існавалі ў мінулым....

    Вячаслаў Насевіч,

    кандыдат гістарычных навук

    /Чырвоная змена. Мінск 23 лістапада 1993. С. 3./

    ЛІТВА, 1) назва племяннога саюзу, пазьней гісторыка геаграфічнай і этнаграфічнай вобласьці на ПнЗ сучаснай тэр. Беларусі і ПдУ сучаснай Літвы. Упершыню згадваецца ў Кведлінбургскіх аналах пад 1009, ва ўсх.-слав. летапісах — пад 1040. У “Аповесьці мінулых гадоў” Л. пералічваецца сярод тых плямён і народаў, якія плацілі даніну Русі. Этымалёгія тэрміна канчаткова не высьветлена.

    У позьніх бел.-літ. летапісах даецца міталягічна-легендарнае тлумачэньне паходжаньня тэрміна ад лацінскіх слоў “літус туба” (літус — бераг, туба —труба), якімі нібыта называлі панёманскія землі рымляне, якія паводле легенды перасяліліся сюды з Італіі. Польскія храністы 15-18 ст. выводзілі тэрмін Л. ад трансфармацыі слоў Італія — Літалія — Літуанія — Літуа — Літва (Я. Длугаш, Мацей з Мехава) ці ад імя аднаго з правадыроў рымлян — Літаона (М. Бельскі). Сучасныя дасьледчыкі зьвязваюць назву Л. з балцкімі ці слав. каранямі lіеtā, lіеtі (ліць, цячы), з назвай рачулкі Ліетаўка альбо Ліетава (прыток Віліі), з кельцкім словам Litawiа (прыбярэжная краіна), з бел. дыялектным лютвін (люты) і інш. У апошні час пісьменьнікам I. Ласковым зроблена спроба растлумачыць назву і мову насельніцтва летапіснай Л., зыходзячы з лексыкі комі-пярмяцкай мовы. Першапачатковая лякалізацыя тапоніма Л. не вызначана. Многія археолягі і гісторыкі (Р. К. Валкайтэ-Кулікаўскене, В. В. Сядоў, У. Ц. Пашута, Г. Лаўмянскі і інш.) зьвязваюць Л. 11 ст. з археал. культурай усх.-літ. курганоў, арэал якой ахоплівае тэр. ад сярэдняга цячэньня р. Нёман і р. Швянтоі да Сьвіры і Маладзечна. Паводле летапісных даных 12-13 ст. і пазьнейшай тапаніміі М. I. Ермаловіч лякалізуе летапісную Л. каля Мінска на У, Навагрудка на З, Маладзечна на Пн і Ляхавіч на Пд. Магчыма, што балцкае насельніцтва летапіснай Л., захаваўшы язычніцтва, у 13—-14 ст. падлягала асыміляцыі ўсх. славянамі. Так, у “Жыціі трох віленскіх (літоўскіх) пакутнікаў”, нібыта замучаных у 1347 за пераход у праваслаўе, даюцца першапачатковыя язычніцкія імёны гэтых “ліцьвінаў”, славянскія па характары — Кумец, Круглец і Няжыла. Таму ўсх. мяжа Л. як гіст. вобласці не абавязкова павінна супадаць з этнічнай мяжой балтаў (з літ. этнічнай мяжой у сучасным разуменьні). Пасьля ўтварэньня ВКЛ арэал назвы Л. зьмяніўся. Паводле пісьмовых крыніц 15-17 ст., у якіх згадваюцца землі ВКЛ (Л., Белая Русь, Панізоўе, Палесьсе, Падляшша, Жмудзь), можна прасачыць межы Л. Мяжа Л. са Жмудзьдзю праходзіла па р. Нявежы, мяжа Л. з Белай Русьсю — паміж Браславам і Дзіснай, на Пд, магчыма, ішла па ўсх. беразе воз. Шо, далей па р. Бярэзіна, ніжэй Барысава паварочвала на ПдЗ (тут да “Русі” ці “Беларускай Русі” адносілі паўд.-зах. частку сучасных Барысаўскага і левабярэжную частку Бярэзінскага р-наў), пасьля ішла на Пд ад Слуцка і Капыля. Мяжа з Палесьсем праходзіла каля сучасных Ляхавіч, Баранавіч, Косава, Бярозы (паміж Ружанамі і Пружанамі). У некаторых дакумэнтах літоўскімі называюцца гарады Камянец і Бярэсьце (магчыма, на ўвазе маецца дзярж. прыналежнасьць). У крыніцах 16-18 ст. вызначаюцца таксама паняцьці “Л. Павілейская” (ад Віліі да Нёмана) і “Л. Завілейская” (паміж Віліяй і Зах. Дзвіной). У ранейшыя часы ў межах арэала Л. ці па суседзтву вылучаліся Аўкштайтыя, Дзяволтва, Нальшчаны, Булевічы і Рушкавічы. Пасьля Люблінскай уніі 1569 Л., ці літоўскімі землямі, называлі тэр. Віленскага, Трокскага, Новагародзкага, Берасцейскага і часткова Менскага ваяводзтваў (гэтыя землі часта называлі літоўскімі ваяводзтвамі і Палесьсем), з канца 18 ст. — Віленскую, Ковенскую, Гродзенскую і часткова Мінскую губ. У 19-20 ст. у сувязі з фарміраваньнем нацый і ростам нац. самасьвядомасьці беларусаў і літоўцаў, назва Л. замацавалася выключна за тэр. сучаснай Літоўскай Рэспублікі, а на астатнюю тэр. гістарычнай Л. пашыралася назва Беларусь.

    2) Скарочаная назва ВКЛ (поўная афіцыйная назва — Вялікае княства Літоўскае, Жамойцкае, Новагародзкае і Рускае; з 15 ст. Вялікае княства Літоўскае, Рускае, Жамойцкае).

    Літ.: 363, 365, 821, 1248, 1472. , Э. М. Зайкоўскі.

    /Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск. 1993. С. 373./

                                               АДКРЫЦЬ  “ЗАЧАРАВАНУЮ  КРАІНУ”

    Упеершыню Мінск наведаў дырэктар Інстытута Расіі і ўсходнеэўрапейскіх краін Вальдэмар Меланка, які сустрэўся з дырэктарам Нацыянальнага навукова-асьветнага цэнтра імя Ф. Скарыны А. Мальдзісам, дырэктарам Беларускага інстытута праблем культуры У. Скараходавым, а таксама дырэктарам Нацыянальнай бібліятэкі Г. Алейнік. Пры гэтай апошняй сустрэчы прысутнічала і галоўны рэдактар газэты Вольга Іпатава, якой Вальдэмар Меланка і даў гэтае інтэрв’ю.

    В.І. Спадар Вальдэмар, Вы пажартавалі, што, прыехаўшы ў Беларусь у гэтым стагодзьдзі, другі раз прыедзеце, як Воланд, толькі ў наступным. Чым растлумачыць такія рэдкія візыты дырэктара інстытута, які займаецца вывучэньнем, сярод іншых, і нашай краіны? Ці для Вас яна была нечым накшталт правінцыі Расіі?

    В.М. Ну, канешне, мы ведалі пра Беларусь і тое-сёе пра яе чыталі (праз рускую літаратуру). У нас пра яе было нейкае рамантычнае ўяўленьне, як пра нешта нібыта зачараванае. Сапраўды, мы часта езьдзілі ў Кіеў, Варшаву, Маскву, Пецярбург — і неяк абміналі вашу краіну. Праўда, дазналіся мы і пра катастрофу ў Чарнобылі, зьбіралі на дапамогу грошы і прадукты харчаваньня. Тады многія зацікавіліся: Беларусь — дзе гэта? Нашыя палітолягі добра ведалі таксама пра тое, што Беларусь была членам ААН і нават адной з яе заснавальнікаў. Іншая справа — роля ў гэтым самой Беларусі, у тым, хто ўсім гэтым кіраваў, Мінск альбо Масква? Сапраўды, мяне зьдзіўляе, што ў Мінска няма пабраціма ў Фінляндыі, таму што ў нас у “той” час было каля 50 гарадоў-пабрацімаў...

    В.І. Нават у гэтым Беларусь як бы не прымалі пад увагу...

    В.М. Але гэта не ад Фінляндыі залежала. І я разумею, што вы тут былі ў сьціснутай рукавіцы...

    В.І. Вы маеце на ўвазе — у вожыкавай, альбо — “яжовай”?

    В.М. Я так не сказаў бы. Вожык — вельмі мілая істота. Хай лепей будзе менавіта так — “сьціснутая рукавіца”.

    В.І. Раскажыце трохі болей пра Ваш інстытут.

    В.М. Наш інстытут быў створаны адразу пасьля вайны, у 1946 годзе, і належаў Міністэрству асьветы. У гэтым міністэрстве — і навука, і вышэйшая адукацыя, і культура, і школа, і царкоўныя справы, і спорт. У ім два міністры, але адзін апарат. - Гэтае міністэрства мае вакол сябе цэлае “сузор’е”: у яго ўваходзяць цэнтральнае ведамства асьветы, дзяржархіў, цэнтральнае музэйнае ведамства, ёсьць камітэт па бібліятэках, цэнтральны камітэт па мастацтвах. Ёсьць і інстытуты — дзяржаўны пэдагагічны, інстытут па вывучэньні дзяржаўных моваў, таксама і наш. Ён, дарэчы, спачатку называўся інстытутам па вывучэньні Савецкага Саюза, але, паколькі СССР не падабалася, што яго вывучаюць, яго перайменавалі ў інстытут культурных сувязяў паміж Фінляндыяй і СССР. Але, на мой погляд, гэта не адлюстроўвала ўсяго спэктра нашых заняткаў, у першую чаргу навуковых. Ды каб зноў дабіцца перайменаваньня, мне прыйшлося разваліць СССР (сьмяецца), і цяпер нам дазволілі называцца інстытутам Расіі і Усходняй Эўропы. Адна з яго галоўных задач — быць пасрэднікам паміж фінскімі і рускімі (беларускімі, украінскімі) бібліятэкамі.

    Праўда, з Нацыянальнай бібліятэкай мы даўнія партнёры. Ад вас мы атрымліваем 5-7 выданьняў і пасылаем каля 15 выданьняў на абмен. Гэты безвалютны абмен яшчэ ў 60-х гадах устанавіў вялікі энтузіяст фінска-савецкіх сувязяў у бібліятэчнай справе Марці Кахва, які пазьней пайшоў ад нас у навуку. Мы мелі ў былым СССР 32 безвалютныя партнёры, і зараз імкнёмся аднавіць многія парваныя сувязі.

    В.І. Але, наколькі я ведаю, Фінляндыя таксама перажывае не лепшыя часы — вы маеце вялікія праблемы ў эканоміцы, як і ўсе краіны, некалі цесна зьвязаныя з СССР?

    В.М. Так. Каля 25 працэнтаў нашага экспарту ішло на Ўсход, і калі абрушыўся ўсходні рынак, фірмы, якія былі зьвязаныя з ім, папросту “вылецелі ў трубу”. У нас цяпер больш за 500 тысяч беспрацоўных, якія, праўда, атрымліваюць субсыдыі, але ўсё-такі для эканомікі гэта надта вялікі цяжар. Тым не меней, мы маем свае праграмы, праекты. Ну, напрыклад, адзін з іх зьвязаны з комі-пермяцкай культурай.

    У 30-я гады тут, у Савецкім Саюзе, былі ліквідаваныя іх бібліятэкі, архівы; зьведзена, што называецца, пад корань уся нацыянальная інтэлігенцыя. І цяпер, у час Адраджэньня, яны зьвярнуліся да нас, бо нашы фінскія вучоныя ў свой час сабралі каласальны матэрыял па комі-пермяцкай культуры, сотні тысяч дакумэнтаў, запісаў (тады, на жаль, магнітафонных запісаў не рабілі). Ўсё гэта знаходзіцца ў Хэльсынкі, у Доме фінскай літаратуры (дзе, дарэчы, сярод рукапісаў знаходзіцца і “Калевала”). І людзі з Ёшкар-Алы могуць прыяжджаць да нас і дасьледаваць сваё мінулае; трэба сказаць, што эстонцы і вэнгры таксама маюць свае здабыткі ў гэтай галіне.

    В.І. Бо гэта ўваходзіць у фіна-ўгрыстыку, якою таксама займаецца Ваш інстытут?

    В.М. Дзяржаўныя мовы — фінскую, шведскую, саамскую — дасьледуе спецыяльны інстытут. Канешне, у гэты інстытут уваходзіць і фіна-ўгрыстыка з яе эстонскай, вэнгерскай і маленькай комі-пермяцкай групай. У нас ёсць фіна-ўгорскае таварыства, якое працуе больш за 160 гадоў.

    Яшчэ адна праблема, якую мы дапамагаем вырашаць. У апошнія пяць гадоў да нас з Карэліі і Ленінградзкай вобласьці пераехала каля дзесяці тысяч фінаў альбо карэлаў, якія маюць у родзе фінскія карані. З імі таксама прыехалі дзеці, і на пэрыяд адаптацыі ім патрэбныя кнігі на рускай мове. Нашы бібліятэкі дапамагаюць ім у гэтым. Дарэчы, магчыма, сярод гэтых дзяцей ёсьць і беларускамоўныя, і было б пажадана атрымаць ад вас камплект беларускіх казак.

    В.І. Беларускі фальклёр, сапраўды, надзвычай багаты і арыгінальны. У сувязі з гэтым хачу запытацца ў Вас — ці знаёмыя Вы з тэорыяй нашага пісьменьніка Івана Ласкова, які імёны старажытных князёў Вялікага княства Літоўскага выводзіць з комі-пермяцкіх гаворак, што ўваходзяць у фіна-ўгрыстыку, і што Вы думаеце на гэты конт?

    В.М. Я чуў пра Ласкова і гатовы з ім пазнаёміцца. Што ж тычыць ягонай тэорыі, то магу сказаць толькі, што першапачатковыя вядомыя нам паселішчы фіна-ўгорскага племені былі ў раёне Ніжняга Ноўгарада, вакол ракі Волгі там, дзе цяпер жывуць марыйцы. Пасьля таго як на іх сталі наступаць славяне, гэтая народнасьць пачала разьдзяляцца. Частка пайшла на поўнач — гэта комі. Частка ішла на Захад, і з яе адна плынь павярнула ў Вэнгрыю, другая ў Скандынавію. Але яны прыйшлі туды не з Усходу, а праз беларускую зямлю, праз Эстонію, і вы аказаліся пасярэдзіне гэтага іх маршрута. Гэтая тэорыя даказаная яшчэ 150 гадоў таму ва ўсім фіна-ўгорскім сьвеце...

     Старажытнасьць і нашыя правы на яе ўвогуле рэч вельмі цікавая. Вось, скажам, эпас “Калевала”. Некалі Эрык Лендрут, заходні фін (лекар, які зацікавіўся рунамі), абышоў пехатой усю Карэлію і з сабраных рун сплёў гэты вялізны эпас, які, вядома, быў фінскім эпасам і напісаны на старажытнай фінскай мове (не на карэльскай). Перакладзены на рускую мову, да рэвалюцыі ён усюды называўся фінскім эпасам. Зьявілася Карэльская ССР, і там Ота Кусінен, які стаў прэзыдэнтам, аб’явіў гэты эпас карэла-фінскім, і ён нават стаў называцца адзін час толькі карэльскім. Гэта была цэлая вайна...

    Але і сучаснасьць падкідвае сюрпрызы. Вось, напрыклад, у міжнароднай асацыяцыі па вывучэньні Ўсходняй Эўропы ладзіцца цяпер новы кангрэс — у Варшаве. Але мы не можам не прымаць пад увагу, што пасьля развалу СССР цэлая плеяда саветолягаў, крамлянолягаў у адзін момант перайшла... у гісторыю, таму што ўсе іх дысэртацыі сталі мітам, не болей. Гэта тых, хто ўзяў амэрыканскую мадэль і стаў лічыць — як стаяць лідэры на Ленінскім маўзалеі, хто ў кастрычніку, хто ў маі, хто сёньня, хто заўтра...

    В.І. А як Вы, працуючы дырэктарам такога інстытута больш за 20 гадоў, пазьбеглі гэтага лёсу?

    В.М. Я займаўся толькі мовай і культурай, праз іх хацеў зразумець душу народа. Таму і сувязі, якія мы зараз аднаўляем, будуць сувязямі культур. У вас тут, напрыклад, рыхтуецца пераклад “Калевалы”, мы гатовыя дапамагчы патрэбнай літаратурай. У Фінляндыі над фінска-беларускім слоўнікам працуе ваш Юрась Лапатка. Мы далі яму стыпэндыю на паўгода і, калі трэба, працягнем гэты тэрмін.

    Адначасна мы запрашаем да нас дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі і яшчэ аднаго чалавека (каго-небудзь з Акадэмічнай, толькі не якога міністэрскага чыноўніка). Мы зможам паказаць вам нашу Хэльсынскую унівэрсытэцкую і парлямэнцкую бібліятэкі, а таксама вельмі цікавыя бібліятэкі політэхнічнай і камэрцыйнай вышэйшых навучальных установаў. Дарэчы, пры Хэльсынскім унівэрсытэце ёсьць славянская калекцыя — гэта найбуйнейшы збор рускай і славянскай кнігі за мяжой. Нашы фонды выкарыстоўваюць швэдзкія і дацкія вучоныя. Вось чаму так важна, каб у нас была літаратура і выданьні па грамадзкіх навуках, якія могуць даць уяўленьне пра тое, як жыве і спрабуе жыць сёньня незалежная Беларусь. Узамен мы гатовы прысылаць сюды тыя выданьні, якія цікавяць вас. Але... Успамінаю адзін факт. На працягу 20 гадоў мы прысылалі ў Петразаводск фінскую літаратуру, ведаючы, што там ёсьць фінскія жыхары. Але яны казалі, што нічога не атрымліваюць. А нядаўна я знайшоў гэтыя пакеты за апошнія дзесяць гадоў... у бібліятэцы Салтыкова-Шчадрына, дзе яны так і ляжалі нераспакаванымі. Ведаў бы я такое раней, можа, падклаў бы нешта... каб прыцягнуць да іх увагу (сьмяецца). Так што заказвайце тое, што будуць чытаць вашы вучоныя.

    В.І. Часы мяняюцца. Праўда, для нашых вучоных востра стаіць праблема замежных моваў. Раней іх веданьне прыраўнівалася ледзь не да гатоўнасьці шпіёніць на карысьць міжнароднага імпэрыялізму. І яшчэ адна праблема — аднаўленьне нацыянальнага мэнталітэту, адчуваньне сябе менавіта беларускімі вучонымі, якія працуюць на карысьць свайго народа — і праз гэта на ўсю сусьветную культуру.

    В.М. Вы згубілі сваю ідэнтычнасьць, яе аднаўленьне важнае не толькі для вас, але таксама для фінаў. Бо адбываецца “амэрыканізацыя” эўрапейскай культуры, яе замена на тую, у якой асноўнае патрабаваньне да асобы — быць багатым, прыгожым і маладым. Пра гэта ў той ці іншай ступені гавораць амэрыканскія фільмы, музычныя творы, нават прапаведнікі-сэктанты, якіх, на маю думку, трэба гнаць адсюль рашуча. Усё гэта, як саранча, зьядае эўрапейскую культуру. Разумную палітыку ў адносінах захаваньня сваёй уласнай культуры вядуць, як мне здаецца, французы: нават фэстываль у Канах яны выкарысталі для таго, каб падчас яго зрабіць навуковы кангрэс аб шляхах разьвіцьця сусьветнага кіно. Сапраўды — паглядзіце: у амэрыканцаў ёсьць каласальныя грошы, яны гоняць так званыя “мыльныя опэры”, і гэта зроблена на вельмі прыстойным прафэсійным узроўні. Але там, калі можна так сказаць, няма душы... Разам з тым, іх прыклад паказвае, што нельга шкадаваць грошай на культуру, асабліва на нацыянальнае адраджэньне. А на гэта пакуль не зьвяртаецца асаблівай увагі. Ну як, скажам, вылічыць карысьць, якую даюць грошы, укладзеныя, напрыклад, у выданьне кнігі? Кніга выпушчаная, яна пачынае “працаваць”, і праца яе ў кантэксьце чалавечай культуры можа працягвацца праз стагодзьдзі... Вось пра што трэба гаварыць дзеячам культуры ўсіх краін.

    В.І. Спадзяюся, што Ваш наступны візыт адбудзецца ўсё-ткі яшчэ ў гэтым стагодзьдзі, і дзякую за гутарку.

    /Культура. Мінск. 6 красавіка 1994. С. 5./

 

 

                                                              БЫЛІ,  ЁСЬЦЬ  І  БУДЗЕМ

                                                                        (замест рецензіі)

    ...А як не сказаць аб яшчэ адным з падсубстратаў беларусаў — фіна-ўгорскіх плямёнах. Дарэчы, аб гэтым калісьці пісаў бацька Максіма Багдановіча — Адам Багдановіч (чытай публікацыю часопіса “Нёман”, № 5-8 за 1994 год). Пераканаўчымі ў гэтым сьвятле бачацца шматлікія публікацыі Івана Ласкова. Названыя аўтары свае высновы робяць на аналізе шматаб’ёмнага тапанімічнага і антрапанімічнага матэрыялу. Неабходна, як нам бачыцца, сказаць колькі слоў і пра фіна-ўгорска-балцкі сынтэз — падсубстрат будучых беларусаў...

    Яўген Гучок

    /Голас Радзімы. Мінск. 29 чэрвеня – 6 ліпеня 1995. С. 7./

     *

    ЛАСКОЎ Іван Антонавіч (19. 6. 1941. г. Гомель — 2. 7. 1994), паэт, празаік перакладчык, крытык Скончыў БДУ (1964), Літ. ін-т у Маскве (1971) З 1971 у Якуціі, працаваў у газ. “Молодежь Якутии”. Якуцкім кніжным выд-ве, час. “Полярная звезда”. Першыя вершы апублікаваў у 1956 у газ. “Чырвоная змена” Пісаў на бел. і рус. мовах Літ. спадчына вызначаецца жанравай разнастайнасьцю: вершы і паэмы. апавяданьні і аповесьці, нарысы, эсэ, артыкулы, рэцэнзіі. Аўтар зб. паэзіі “Стыхія” (1966), “Белае неба” (1969), “Кружное лета” (1973), паэм “Жывыя галасы” (1964), “Трыццаць” (1973), “Храмец” (1975), “Кульга” (1985); зб апавяданьняў “Івановы” (1979), “Чароўны камень” (1983), аповесьці “Вяртаньне Адысея” (1973) Дзецям адрасавана апавяданьне “Андрэй-Эндэрэй — справядлівы чалавек, або Беларус на полюсе холаду” (1978). Яго творам уласьціва панарамнае бачаньне прастору — ад палёў і садоў Беларусі да тундры з яе вечнай мерзлатой. Выразнасьць грамадз. пазыцыі выяўляецца ў роздуме над гісторыяй і сучаснасьцю, у заклапочанасьці лёсам роднай зямлі і яе насельнікаў. У апошнія галы жыцьця напісаў шэраг артыкулаў. у якіх на аснове этымалягічнай тыпалёгіі, вылучэньня адпаведнікаў у мовах розных народаў распрацоўваў гіпотэзу пра угра-фінскія карані ўсх. славян, прыйшоў да высновы, што літва не была балцкім племем (“Племя пяці родаў”, 1989; “Нашчадкі таямнічае літвы”. 1991. “Дагістарычныя блуканьні: Літва і Жамойць”, “Жамойцкі тупік”, “З маўклівых прадоньняў”, усе 1993)

    Любоў Гарэлік

    /Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 4. Мінск. 1997. С. 335./

 

                                   ВЯРТАНЬНЕ  Ў  “СЕВЕРО – ЗАПАДНЫЙ  КРАЙ”?*

    * Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Частка 1. Ад старажытных часоў — па люты 1917 г.: Вучэб. дапам. / Пад рэд. Я. К. Новіка, Г. С. Марцуля. Мінск: Унівсрсітэцкае, 1998. 416.

    Першая частка навучальнага дапаможніка, адрасаванага перадусім студэнтам і выкладчыкам вышэйшых навучальных устаноў Беларусі, ахапляе пэрыяд ад глыбокай старажытнасьці да лютага 1917 г. Цягам сямі гадоў яе пісала група з 29 чалавек: 6 прафэсараў, 9 дацэнтаў і 14 гісторыкаў без званьняў і ступеняў. Гэта галоўным чынам гісторыкі-выкладчыкі, па навуковых публікацыях невядомыя. Выдадзеная дзесяцітысячным накладам, кніга зусім не залежвалася на паліцах кнігарняў, у чым чарговы раз выявіўся высокі попыт на гістарычную літаратуру. Яе раскупілі і, трэба думаць, чытаюць. Яшчэ на прэзэнтацыі выданьня кіраўнік калектыву праф. Яўген Новік заявіў, што новая кніга “разьвенчвае міты” ды выключна эфэктна ацаніў шматгадовую працу сваіх суаўтараў: “Мы адверглі пісаніну некаторых гісторыкаў”. Між тым, з боку спэцыялістаў сур’ёзных водгукаў на разрэкламаваны дапаможнік дасюль не было. Запоўніць гэты прабел і данесьці да чытача думку староньніх гісторыкаў цяпер спрабуе БГА. Пачнём са структуры...

    ...Балцкая канцэпцыя В. Сядова (дарэчы, Сядова завуць Валянцінам, а не Уладзімерам, як напісана ў дапаможніку) засталася фактычна не раскрытай. Зразумела, так прасьцей сьпісаць яе як “памылковую”! Больш за тое, гэтай папулярнай тэорыі адведзены такі ж абзац, як і “фінскай канцэпцыі” І. Ласкова (?!). Сам факт увядзеньня ў дапаможнік фантастычнай вэрсіі беларускага пісьменьніка з Якуціі чарговы раз сьведчыць, што аўтар параграфа не толькі не валодае прадметам, за які ўзяўся, але не ўяўляе патрабаваньняў да навучальнай літаратуры...

    Генадзь Сагановіч

    /Беларускі гістарычны агляд. Т. 5. Сш. 2. Снежань. Менск. 1998. С. 457, 487./

     *

    ЛАСКОЎ Іван Антонавіч (19. 6 1941, г. Гомель — 28. 6. 1994), бел. пісьменьнік, перакладчык, крытык. Скончыў БДУ (1964), Літ. ін-т імя Горкага ў Маскве (1971). З 1971 жыў і працаваў у Якуціі. Пісаў на рус. і бел. мовах. Дэбютаваў у 1956 вершамі. Аўтар зб-каў паэзіі “Стыхія” (1966), “Белае неба” (1969), “Кружное лета” (1973), паэм “Жывыя галасы” (1964), “Трыццаць” (1973), “Кульгавы” (1975), “Кульга” (1985), зб-каў апавяданьняў “Івановы” (1979), “Чароўны камень” (1983), аповесьці “Вяртаньне Адысея” (1973), апавяданьня для дзяцей “Андрэй-Эндэрэй — справядлівы чалавек, або Беларус на полюсе холаду” (1976). Пісаў нарысы, эсэ, артыкулы. рэцэнзіі. У яго творах роздум над гісторыяй і сучаснасьцю, заклапочанасьць лёсам роднай зямлі. Распрацоўваў гіпотэзу пра угра-фінскія карані ўсх. славян, прыйшоў да высновы, што літва не была балцкім племем (артыкулы “Племя пяці родаў”, 1989; “Нашчадкі таямнічае літвы”, 1991; “Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць”, «Жамойцкі тупік”, “З маўклівых прадоньняў”, усе 1993).

    Л. М. Гарэлік.

    /Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 9. Мінск. 1999. С. 143./

 

    Анжелика Витальевна Дубасова

    (Белорусский ГУ)

                                                        ЛЕТОПИСНАЯ  ЛИТВА

                                                     (нига-поиск Ивана Ласкова)

    Попытки  интерпретации имён литовских князей предпринимались неоднократно, однако особых успехов не имели. Имена князей возводились различными исследователями к балтийским, славянским, скандинавским языкам. На наш взгляд, определенный интерес представляет книга-поиск Ивана Ласкова «Летапісная літва: сваяцтва і лёс» («Летописная литва: родство и судьба»), в которой утверждается, что имена литовских князей можно объяснить через языки коми и удмуртский.

    Обстоятельно проанализировав и отвергнув (достаточно аргументировано) существующие интерпретации, автор обратился к словарям коми. Имена князей рассматриваются как двухкомпонентные. Отметив значительную повторяемость части -монт, -мунт, автор связывает её с морт (коми), мурт (удм.) — ‘человек’. Таким образом, Жигимонт = ‘Страшный Человек’ (жига — ‘страшный’), Скирмунт = ‘Сердитый Человек’ (скoр — ‘сердитый’), Норимонт = ‘Шумный Человек’ (нор — ‘жалоба, шум’) и т. д. При такой интерпретации интересны имена Скалмонт (скал — ‘корова’), Валимунт (вал — ‘конь’), Бальмонт (баля — ‘овца’), свидетельствующие, по мнению автора, о древности данных имени связи с тотемизмом.

    В имени Ягайло выделяются части ай ‘отец’, словообразующий суффикс ла (либо корень ла ‘вода’), протетическое г.  Польский вариант Jagiello  трактуется как искажённый.

    Радзивил раскладывается на радз ‘деревянный крест’ и виль ‘новый’ (‘Крестовая Новость’). Имя Эрдивил воспринимается автором как самостоятельное и объясняется через виль ‘новый’ и ёрд ‘клятва’ либо ёрт ‘товарищ’. Польский вариант Radziwill игнорируется.

    Через коми Иван Ласков объясняет также большое число топонимов. Автор утверждает, что язык, общий для современных коми, удмуртского, недошедший до нас, был языком летописной литвы, которая, соответственно, является фино-угорским племенем и не имеет к балтам никакого отношения. Данное заявление представляется нам маловероятным, как и многие этимологии, изложенные в книге, однако не исключено, что какая-то доля истины в книге присутствует.

/VI Тезисы. 7–11 апреля 2003 г. Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета. Отдельный оттиск. Санкт-Петербург. 2003. С. 21./

     *

    Ласкоў Іван Антонавіч (19. 6. 1941, Гомель — 2. 7. 1994), паэт, празаік, перакладчык. крытык. Скончыў БДУ (1964), Літ. ін-т у Маскве (1971). З 1971 у Якуціі, працаваў у газ. “Молодежь Якутии”, Якуцкім кніжным выдавецтве, часопісе “Полярная звезда”. Пісаў на бел. і рус. мовах. Літ. спадчына вызначаецца жанравай разнастайнасьцю: вершы і паэмы, апавяданьні і аповесьці, нарысы, эсэ, артыкулы, рэцэнзіі. Выразнасьць грамадзянскай пазыцыі выяўляецца ў роздуме над гісторыяй і сучаснасьцю, у заклапочанасьці лёсам роднай зямлі і яе насельнікаў. У апошнія гады жыцьця напісаў шэраг артыкулаў, у якіх на аснове этымалягічнай тыпалёгіі, вылучэньня адпаведнікаў у мовах розных народаў распрацоўваў гіпотэзу пра угра-фінскія карані ўсх.-славян, прыйшоў да высновы, што літва не была балцкім племем.

    Тв.: Племя пяці родаў: Летапісная літва: сваяцтва і лёс // Літаратура і мастацтва. 1989. № 33; Нашчадкі таямнічае літвы // Полымя. 1991. № 8; Да пытання аб этнагенезе беларусаў // Беларусіка=Аlbаruthenica. Мн., 1992. Кн. 2; Дагістарычныя блуканні: Літва і Жамойць // Літаратура і мастацтва. 1993. № 18; Жамойцкі тупік // Там жа. 1993. № 37.

    Любоў Гарэлік.

    /Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў 2 тамах. Т. 2. Мінск. 2006. С. 183./

                                                             СОЮЗ  РУССКИХ ЛИТВЫ

                                                                       » РАРОГ »

                                                                     От редакции

    До сих пор во многом остаётся загадочной история происхождения славян, племена которых располагались с незапамятных времён от Рейна до Волги и от Балтийского мора до – Средиземного. Естественно, они граничили с другими племенными этносами, с которыми находились во всевозможного рода контактах. Предлагаем нашим читателям эксклюзивную публикацию: «Племя пяти родов» - белорусского писателя, литературного критика, переводчика, член Союза писателей СССР Ивана Антоновича ЛАСКОВА (1941-1994). В последние годы жизни он занимался научными исследованиями в области филологии и истории, опубликовал научно-популярные статьи: «Племя пяти родов», «Имена указывают путь», «Летописная литва: происхождение и судьба» (1993) и др.

    Автор «финно-угорской концепции происхождения белорусов», которая в начале 90-х годов, будучи обнародованной, вызвала критику со стороны академической науки, тем не менее, по-нашему мнению, заслуживает на её представление здесь на русском языке. Эта далеко не бесспорная концепция раздвигает границы традиционных воззрений на народы, заселявшие некогда территорию бывшего Великого княжества Литовского. И если на основании публикуемой статьи нет возможности утверждать прямо о том, что дальние родственники современных белорусов, не некие славянские племена, скажем кривичи, а – племена финно-угорской языковой группы, всё же любопытной является попытка автора по-новому взглянуть на вопросы лингвистики, связанные с этимологией такого важного для нас понятия как «литва», имён Великих литовских князей и т.д.

    Перевёл с белорусского языка и подготовил данную статью к публикации, снабдив её комментариями – Валерий ИВАНОВ, магистр истории Варшавского университета, абсольвент докторантуры Института истории Литовской Академии наук.

    Валерий Виленский

                 Современная карта – версия расселения финно-угорских и других племён

                                                          до прихода славян.

                                                        Поиски, находки, версии.

    Иван ЛАСКОВ

                                                          ПЛЕМЯ ПЯТИ РОДОВ

                                                  Летописная литва: родство и судьба

    Историком H.Ермоловичем сделано очень важное открытие, касающееся понимания далёкого прошлого Белоруссии. Им установлено, что племя литва (существование племени под таким названием это лишь гипотеза автора – прим. Ред.), давшее династию великих литовских князей и само название: Великое княжество Литовское, - располагалось не на территории современной Литвы, а на территории верхнего Понеманья, в окружении славянских племён.

    C ходом времени, племя литва как бы растворилось в белорусском этносе. Это могло случиться лишь в том случае, если оно было совсем небольшим. Таким образом, не приходиться говорить о завоевании литвой Белой Руси (в те далёкие времена географическое понятие Белая Русь относилось к северным территориям между Венедским-Балтийским и Белым морем, ещё на английских картах 16 века Москва центр Белой Руси. – Ред.)

    (Смысл открытия Н.Ермоловича поняли не все. Об этом свидетельствует, в частности, письмо А.Катерли («Литepaтypa и Macтeцва», 19.05.1989 г.), написанное как реплика на мою статью «Посмотрим с позиции правды» («Литepaтypa и Macтeцва», 10.01.1989 г.), где автор опять повторяет версию о «литовском завоевании»)

    Однако, каким было этническое происхождение литвы, описываемой в летописях? Для Н.Ермоловича нет сомнений, что это было балтское племя. И вдруг, в его новой статье (см. Студенческая мысль», № 4, 1989 г.) читаю: «Как установлено исследователями, ни одно из имён так называемых литовских князей не переводится на литовский язык» (в основе которого язык жителей исторической Жмуди-Жямайтии – Самогитии. – Ред.).

    Вот тебе, на! Ничего себе балтское племя. Хорошо известно, что дохристианские, языческие имена у славян что-то означали: Багдэн – бог дал, Светлана – светлая и т.д. Так было и всюду на свете. Не стали бы люди выдумывать какую-то тарабарщину, чтобы называть своих детей. Дохристианские имена имеют своё значение на древних - украинском, греческом или латинском языках: Иван - богом данный, тот же самый Багдэн, Валентин – здоровый, Виктор – победитель. Значить, если литовцы не понимают имён литовских князей, - язык, на котором были сотворены эти имена, был НЕ БАЛТСКИЙ.

    (Здесь и далее, подчёркнуто в оригинале автором. Кстати, вычленение языка жителей центральной части восточного побережья Балтийского моря: прусов, жмудинов, куршей - в отдельную языковую группу под названием «балтские языки» произошло лишь в середине 19 века, и было осуществлено лингвистами из Кёнигсбергского университета, которые обслуживали геополитические интересы правителей Восточной Пруссии, когда те начали заявлять свои интересы и в отношении восточных прибалтийских территорий, находившихся в Российской Империи. – Ред.) 

 

                                    Историк Николай Иванович ЕРМОЛОВИЧ (1921-2000),

                 автор теории не «летувиского» государства Великое княжество Литовское.

    Тогда какой? Ответ напрашивается сам собой, но не буду спешить произносить его вслух. Проверяю сначала, чем доказывает Н.Ермолович балсткое происхождение летописной литвы.

    «Древняя Беларусь» - весьма фундаментальное издание. Просто поражаешься, с какой тщательностью автор анализирует прошлое. Изучен огромный объём литературы: почти 800 сносок! Какое внимательное прочтение «туманных» летописных текстов! Не преувеличивая можно сказать, что такого исследователя давно ожидала наша историческая наука.

    Но в состоянии ли охватить всё разум одного человека? Может ли быть безупречной огромная работа, опирающаяся на чужие исследования, чужие мысли? Маловероятно.

    Относительно литвы, Н. Ермолович не делает попытки выйти за рубеж раннее сказанного предшественниками. Приняв на веру балтское происхождение Литвы, он и топонимику нашу считает в значительной степени балсткой. «Типично балтским», в частности, им объявляется название реки Лохва.

    Почему? Николай Иванович не объясняет. Значит, и мне эти рассуждения надобно принимать на веру. А для меня «Лохва» ассоциируется с «Москва».

    Говорят палеонтологи могут по одной - двум косточкам восстановить весь скелет и приблизительный вид животного, которое вымерло миллионы лет назад.

    А можно ли то же самое проделать с языком, когда от него осталось всего несколько слов – имён, да и те неизвестно что означают? Да ещё, если и ты сам лингвист…

 

                                На старинной фотографии типажи коми-пермяцких женщин.

    Литва… Литва… Что мне напоминает это слово? Оно своеобразно. Оно – собирательное, тапа «дресва» (крупный песок, мелкий щебень – прим. автора). Народы обычно называются во множественном лице: поляне, кривичи, радимичи… Однако, есть нечто подобное литве: мордва!

    Литва, мордва, Лохва, Москва. Есть ли между этими словами связь? Между «Лохва» и «Москва» - вполне возможна. И то и другое – реки. О происхождении названия «Москва» время от времени пишут. Как помню, это слово финно-угорское: «Ва» означает вода, остальное лингвисты точно объяснить не могут. Значит, очень возможно, что «Лохва» - Лох + вода («ва»). Но может ли слово «вода» входить в название народа?

    Почему бы и нет? Например, «люди воды».

    Сызмальства люблю разглядывать карты. Сызмальства запоминалось, что где-то на севере находится целый куст рек, чьи названия оканчиваются на «ва»: Сосьва, Лысьва… Кажется в Мордовии? Беру «малый атлас СССР» - к сожалению большие атласы у нас не издаются. Мелкомасштабные карты считаются секретными! Засекречивать у нас умеют. Знакомый геолог рассказал, что засекречена даже геофизическая карта СССР, полученная в качестве подарка от американцев в годы войны.

    Масштаб «Малого атласа» и на самом деле такой маленький, что показаны самые большие реки. Вспоминаю, ещё имею атлас автомобильных дорог, чей формат и соответствующие масштабы в двое больше. В нём рек показано куда больше. Однако, в Мордовии с «ва» нет. Вообще, в центре России их нет. Только около полярного круга, в Коми АССР, в Пермской и Свердловской областях нахожу то, что ищу.

    Лемва, Евва, Айюва, Мойва, Нердва, Елва, Колва, Адзьва и ещё десятки подобных. Однако Лохвы между ними нет. Перед глазами совсем иные названия: Ула, Уса, Сулла, Турья, Рутка… Беру приложение к Белорусской Советской энциклопедии (БелСЭ). Не ошибаюсь! Такие названия есть и на территории Белоруссии. Названий Ула – три (река, озеро, городской посёлок), Уса – тоже три (все реки), Турья – четыре (три реки и село); есть и река Сула, и река Рутка. Ещё есть название Уша, близкое к «Уса»: их пять (три реки и два села)! Что означают эти названия, ещё не знаю, однако понятно, Усу нельзя связывать с «усами». Ушу – с «ушами». Улу рассматривать как производное – от имени Ульяна, а Сулу – выводить от русского слова «Сулить». Да и Турья вряд ли имеет отношение к «туру» (быку). Это название нашёл на севере в Западной Сибири, где о турах и не слышали.

    Однако всё это побочное. Главное для меня – названия с «ва», той частью человеческой речи, которая входит в слово «литва». Есть ли у нас в Белоруссии ещё реки, названий которых оканчивается этим же «ва»?

    Читаю списки рек по областям, в пятом томе «Энциклопедии природы Белоруссии». Есть! Выписываю их по отдельности, на каждую область. И вот что имею:

    Брестская область. Зальвянка (170 км. Выписываю потому, что её первоначальное название не вызывает сомнения. Зэльва, так называется местечко, стоящее на этой речке), Лахазва (29), Литкава (14), Маства (80), Пульва (54), Сваротва (35).

    Витебская область. Дзива (29), Маргва (36), Прорва (12).

    Гомельская область. Гнива (20), Мытва (58), Ражава (20).

    Гродненская область. Валова (39), Восава (14), Дзитва (93), Зальвянка (170), Изва (26), Кернава (19), Клява (56), Нарва (24), Паниква (16), Сосва (25), Сваротва (35).

    Могилёвская область. Грива (14), Езва (23), Клява (56), Лохва (90), Лазвица (19 км. Выписываю потому, что первоначальное название тоже самое - Лохва).

    Минская область. Клява (80), Клявица (30 км. От «Клява»), Лонва (28), Ноква (14), Рова (29), Талва (10), Тонва (13), Удава (13).

    Подсчитано общее количество – 36! Потом замечаю, что три реки проходят по списку дважды: Зальвянка течёт по Брестской и Гродненской областям, Сваротва – также. Клява – по Могилёвской и Минской. Значит всего 33 реки. Немало!

    Кое-кто из читателей наверное заметит, что зря я включил в свой список такие названия, как Дзива, Гнива, Валова, Восава, Удава. Мол они и так понятны, зачем их искать в Коми? Не спеши читатель, не спеши! Давай подумаем. Например, «Дзива». «Дзива» - в смысле «чудо», - среднего рода (оно), реки на нашем языке словами среднего рода не называли. «Валова». Неужели эта река (39 км.) течёт у вала? Или «Удава». Почему «удава» (вдова)?

    Понимание этих слов непростое. Отнять «ва» и они, в самом деле, становятся непонятными: что такое «дзи»? Что такое «уда»? Вода? Ещё одна догадка. И в тоже время есть в Бурятской республике река Уда, на которой как раз и стоит город Улан – Удэ. Уда – вода. Уда – река, - вот что такое «Удава», а не женщина, потерявшая мужа.

    Перечитав этот список рек и освоившись с ним, возвращаюсь к карте Коми АССР. Пермской, Свердловской и Архангельской областей. Как сапёр с миноискателем, двигаюсь с лупой по карте, выискивая на чужих землях знакомые мне названия из моего списка. И – не нахожу. Ни одного! Неужели и правда, мои «ва» не имеют никакого отношения к финно-угорскому «ва»?

    Есть способ проверить это: найти словарь языка, на котором вода – «ва».

    Республиканская библиотека Якутии имени А.С.Пушкина, где я пополняю свои знания, стоит как раз напротив моего дома. Даже зимой, когда мороз не падает до минус сорока, хожу сюда без пальто, - чтобы не стоять в очереди в раздевалку. Из окна отдела краеведения, где я просиживаю, видны окна моей квартиры. Однако, углубляясь в глубину столетий, я их не замечаю.

    Как республиканская, библиотека получает обязательные экземпляры всех книг, которые выходят в стране на русском языке. К сожалению, общая беда для всех наших библиотек – книги приходят каждый день, а помещение не расширяется с 1972 года. Для того, чтобы поставить новые издания, с полок снимают старые, особенно те, что не имеют прямое отношение к Якутии. Они связываются и уносятся на склад. Всё недоступнее с каждым годом для читателя становятся раннее изданные книги, минувших десятилетий. Сначала – двадцатых, затем – тридцатых, теперь очередь дошла до сороковых. Из-за тесноты, весьма не полон общий каталог. Книга может и есть в библиотеке, а в каталоге её не найдёшь, а если найдёшь, не всегда получишь. Поэтому, когда шёл в «пушкиновку», меня грызло беспокойство: смогу ли получить то, что мне нужно.

    Так и произошло. В библиотеке не оказалось ни мордовского, ни карельского, ни эстонского, ни литовского словарей. Удалось получить только марийско - русский, русско - удмуртский и коми-пермятско – русский словари.

    В марийско-русском словаре «ва» не оказалось. «Вода» на марийском языке звучит как «вюд». В русско-удмуртском словаре «вода» переводится как «вы». Как говориться: тепло, но не горячо. Моя последняя надежда – коми-пермятско – русский словарь. Если «ва» нет и в нём, то придётся дело отложить и искать финно-угорские словари. В первую очередь коми-зырянский (Коми-зыряне - основное население Коми АССР, коми-пермяки – Коми-Пермятского национального округа, что входит в состав Пермской области). А получать словари через Межбиблиотечный абонемент, это – месяцы и месяцы…

    С понятным сомнением перелистываю книгу и нахожу: «ва – 1) вода, водный, ... зэр ва – дождевая вода, ... ключ ва – ключевая вода, ... ва кора – безвкусный, как вода, ... ва- 3) река, речной».

    Взволнованный, озираюсь по сторонам. Неужели так просто и легко? Зэр ва – это же «Зельва»! Значит, «Зэльва» - дождевая вода? «Ва кора» - это ли не «Вячэра»? есть такая река в Любаньском районе. Её уже успели перекрестить в «Вячору». БелСЭ сначала даёт «Вячэра», а Вячора» - в скобках…

    На той же странице, несколько снизу. Бросается в глаза: «вавьёр» - 1) бродяга, 2) бездельник». Так вот откуда взялось у нас название реки, что течёт в Лидском районе! «вавёрка» - это «бродяга», «вавьёр»+«ка». Что означает «ка», я пока не знаю, однако, «бродяга - река» - больше нравится, чем река – «вавёрка» (белка).

    Ещё ниже. «Вож – 1) приток река». Вдруг осеняет – «вож» и «Сож» одно и то же. Это диалектические варианты одного слова. Моё село, Березовки, стоит в 12 километрах от река Сож. Там была пристань, от которой мы плыли на пароходах, а потом на теплоходах в Гомель. Сколько раз подростком приходилось стоять над течением реки Сож и думать, почему у неё такое название. Теперь, на исходе лет, наконец, знаю это.

    Всё же интересно, найду ли ключ к пониманию слова «литва» в этом словаре. Продолжаю не спеша знакомиться с его содержанием. Читаю и предисловие и грамматический очерк, который помещён в конце словаря.

    Коми-пермяцкий язык – из группы финно-угорских, подгруппы пермских. В подгруппу, кроме него, входят коми-зырянский и удмуртский языки.

    Словарь содержит 27 тысяч слов. Издан в 1985 году. Если бы мой вопрос возник пят лет тому назад, я не смог бы на него ответить. Словарь составила Раиса Михайловна Баталова, сотрудница Института языковедения АН СССР и Антонина Семёновна Кривощёкова-Гантман, доцент Пермского пединститута. Не знаю, сами ли они коми-пермячки или из тех преданных делу русских женщин, что так много дали для становления культур малых народов Урала, Сибири и Дальнего Востока.

    В 1979 году коми-пермяков насчитывалось 153 тысячи человек, коми-зырянов – 322 тысячи. Сегодня коми-пермяки в основном живут в Коми – Пермяцком национальном округе (33 тыс. кв. км.). А были времена, когда коми-пермяки занимали такую значительную территорию, что она называлась Пермью Великой. Но когда в 15 веке пермяки были включены в Московское государство, их ареал стал быстро сокращаться, а сам народ – ассимилировать. Обо всём это сказано в предисловии к словарю. «Постепенно значительная часть коми-пермяков смешалась с русскими, оставив на обрусевшей территории свои названия рек (Обва, Косьва, Сива, Лосьва и др.), населённых пунктов (Чердынь, Вильгорт, Камгорт, Майкар и др.). 

 

                  Современные типажи коми-пермяцких женщин в национальных одеждах.

    Немного о коми-пермятском языке. Он должен быть, вместе с коми-зырянским языком, наиболее чистым из всех финно-угорских языков. Долгое время пермяки жили изолировано. Сюда не дошли татары, которые оставили сильный след в мордовском и марийском языках.

    Фонетическое звучание, как ни странно, напоминает белорусский. Есть звук «дз», всегда мягкий. Известный исследователь пермского языка В.И.Лыткин в статье «Коми-пермятский язык» (см. «Языки народов СССР». Т. 3 М. 1966 г.), так пишет: «этот звук коми-пермяцкого языка близок к белорусскому «дз» в слове «дзень» (день). Есть и звук «дж», всегда твёрдый – так же, как и у нас. В своей другой работе «Древнепермяцкий язык» (М. 1952 г., с. 23), В.И Лыткин сообщает: «Древнепермское В, в особенности перед гласными не переднего ряда, акустически близко стояло к неслоговому У». Такая особенность сохраняется и в современных коми языках. Аффриката «тш» в коми-пермятском языке, соответствует нашему твёрдому «ч». Таким образом, выходит, что почти все звуковые различия белорусского языка от русского заимствованы с древнепермского языка. Звуком, которого практически нет в белорусском и русском языках, а есть в коми-пермятском, является один – «ö», по звучанию, как пишет В.И.Лыткин, близкий к английскому в слове «гёр`с». (Этот звук, как заметит читатель, очень помог мне, когда я обратил на него должное внимание).

    Грамматически этот язык значительно отличается от нашего. Здесь нет грамматической категории – род; роль прилагательных обычно играют существительные, когда их ставят перед другими существительными, при этом они не склоняются. Существительные и местоимения склоняются, склонений - 17. Развита система глаголов.

    Первичные слова (вода, земля, дерево, огонь и т.д. – основы глаголов) однослоговые. Если в существительном два или более слогов, кроме суффикса – это уже сложные слова. Сложные, часто дают иной смысл, чем тот, который даёт простое сложение слов в сложном слове. Например, «ягöд» (от этого слова, должно быть наша «ягода») складывается из двух частей: «яг» - «молодой сосняк» и «од» - «зной». Соединённые гласные уживаются, видимо, только тогда, когда приходит трудное для произношения совмещение согласных. Можно сказать, от коми-пермятского языка так и отдаёт древностью, тем таинственным временем, когда человек только что научился говорить. Так сохранились до нашего времени эти «ва», «му» (земля), «пу» (деревья), «би» (огонь). Хвала народу, который сумел пронести их через тысячелетия, чтобы мы могли понимать, с чего начинался язык!

    Много эпох назад были названы реки. Эти слова ещё из более архаичного состояния финно-угорских языков, чем тот, в каком находятся сегодня коми-пермяцкий язык. Что практически даёт нам понимание этого? То, что в этих названиях каждый слог, даже такие, как: «ю», «у», «я», «е», «и.», «о» - являют собой отдельные слова. Этим, прежде всего, и отличаются финно-угорские названия от славянских и балтских.

    Попробую отгадать первый слог в названиях – из моего списка, где второй («ва») мне уже известен.

    ДЗИВА. «Дзиб» - глухой, густой лес». Таким образом можно допустить, что первоначально было «Дзибва», где «б» и «в» - близкие звуки, поэтому неизбежно должны были слиться, тем более, что «дзибва» - непонятно, а «дзива» - полностью понятно.

    ПРОРВА. «Прорва - топкое место». В таком значении, оно подходит небольшой речушке (12 м.), а наше слово «прорва» - не подходит. Видимо, наше слово «прорва» - заимствовано из финно-угорских языков.

    МЫТВА. «Мыт – понос».

    ИЗВА. «Из – камень».

    НАРВА. «Нар – нары». Это может и не убедительно, но название безусловно финно-угорское. Есть Нарва на границе РСФСР и Эстонской ССР.

    ЕЗВА. «Езь – язь».

    ЛОХВА. Думается раннее называлась «Логва», где «лог» - означало луг (слово, видимо, заимствованное, - в коми-пермяцком оно есть).

    ЛОНВА. «Лонь – тихий».

    НОКВА. «Нок – сметана».

    ТОНВА. «Тон-тон – обледеневший, мёрзлый».

    ПУЛЬВА. «Пуль-паль – (изобраз.): пуль-паль керны – плёскаться водой» (дословно «делать пуль-паль»).

    Вот и все пока достижения в разгадывании названий с «ва» тех рек, что текут в Белоруссии.

    Мало?

    Думаю, достаточно, чтобы убедиться, что при помощи коми-пермятского языка эти слова при прочтении – понимаются, а это означает, что они ни какие не балтские, а самые настоящие финно-угорские, и не просто финно-угорские, а именно пермские. Язык литвы был той же языковой группы, что и современный коми-пермятский язык.

    «Однако почему «язык литвы»? – спросит придирчивый читатель. Допустим, название с «ва» (по крайней мере, часть их) – финно-угорские. Но где сказано, что эти названия были даны литвой? Почему даётся такое решение? Только потому, что и название «литва» оканчивается на «ва»?

    Отвечу. Не только и не столько потому. Если бы имелись лишь эти доказательства, разговор можно было и не начинать.

    Если скажу, что сначала выяснял этимологию гидронимов, а за название «литва» взялся только после этого, мне не поверят. И правильно. Какой нормальный человек, на моём месте, стал исследовать второстепенное, видя, что на правильном пути – к главному? Слово «лит» пошёл искать сразу, как только прочёл страничку с «ва». Но, сначала – «лит» я не нашёл.

    Разочарованный, начал перелистывать словарь, разыскивая нужные слова: солнце, земля, человек. Нашёл: человек – «морт». А я думал, что «литва» - «люди воды». Выходит нет. Человек – «морт», люди – «йоз». Интересно, почему это в разных языках люди – нечто иное, чем «человеки»? Вот и в якутском языке: человек – «кири», люди – «джон».

    «Люди воды» - это было бы «йозва», человек воды – «мортва». Постой… «Мортва» - это же мордва.

    «Морт» - получается и «удмурт». Так что же, «человек» в названии народа – обязательно?

    Вспоминаю, что в предисловии сказано по поводу «л» в коми-пермятском о её чередовании с другой буквой. Читаю: «В коми-пермятском языке два наречия: северное и южное. (…) Продолжает оставаться главное отличие – употребление фонем «л» и «в». Южные говоры… употребляли фонему «л». Вместо неё в середине слова, перед гласными и согласными, а также в конце слова появляется «в».

    Значит «лит» - всё равно, что «вит»? Проверяю, есть ли «вит»?

    Есть. «Вит» - означает «пять». Число пять, только и всего.

    Получается: «литва» - «пять вод». Как это – «пять вод»?

    Секунду… «Ва» - не только «вода». Это ещё и «река». «Пять рек» - это лучше. Племя пяти рек! Каких? Ясно, самых больших: Днепр, Припять, Двина, Неман, Пятая – Березина. Во все эти реки впадают мои «ва». «Ва» в Белоруссии нет только на востоке от Днепра, поэтому из «пяти рек» исключается Сож.

    Вдруг, как сполох молнии: «вит» - «Витовт» означает «пятый». Что «пятый»? Это надо определить. Называли же у славян «Пятком» пятое дитя в семье. Из всего этого ряда имена: Третьяк, Четвертак, Шостак. Может «Витовт» - «пятый»+ ребёнок, «пятый»+сын. Смотрю «овт» - в летописях ведь «Витовт». «Овт» не нахожу. Ничего, не всё сразу… Витень, «Витень – тоже пятый» («вит»). Что такое «ень»? Ищу. Нет! Есть «ен» - «бог». Пятый бог»? Почему? Пытаюсь понять логику древних…

    Замечаю, что имею ключ к ещё двум именам: «морт» - человек. ЖЫГИМОНТ – Жыги+монт, СКИРМУНТ – Скир+ мунт. И «монт», и «мунт» - «Человек», как частица имени, целиком подходит. Остаётся узнать, что такое «жыги» и «скир».

    «Жыга» - на коми-пермяцком «страх», «страшный», Жыгимонт – Страшный человек!

    «Скор» - на коми-пермяцком «злой», «сердитый». Скирмунт – Злой Человек или Сердитый Человек.

    Неужели всё так легко распутывается… Хотя не всё.

    Несколько дней уходит на – МИНДОВГА. «Довгыны – ударить, двинуть, сунут». «Довг» - корень этого глагола, его повелительная форма. Если поставить – «ударить, сунуть», в ряд со словами «Страшный человек, Злой человек», то это вроде бы в чём-то и логично. А вот «мин» не могу найти. Потом вспоминаю, что имя Миндовг известно в двух вариантах, второй вариант – Мендовг. Слов «мен» также нет. Но есть «ме» - «я», и, оказывается, в одной из форм склонения, а именно в винительном падеже, появляется «мен». Значит, Мендовг – «меня ударил», «тот, кто мне сунул», «мне удар». Что же, видимо такие имена мальчиков из рода воинов давались неслучайно – чтобы враги боялись. Я так рассуждаю…

    (В летописях есть транскрипции этого имени: «МЕНДОГ», кириллицей (со старославянского языка) и «МЕНДОЛЬФ», латинская (с немецкого языка) - автор выбрал почему-то «Миндовг». Хорошо, что не «Миндаугас», как теперь это имя пишется современными литовцами, и которого нет ни в одном древнем письменном источнике. Кстати, имя Медольф с немецкого языка переводится как “человек кинжал», Это имя могло быть прозвищем, которое этот человек-воин приобрёл уже во взрослой жизни, проявив соответствующие качества. Прозвища, нарицательные имена давались в древних племенах, в том числе - северных, и становились именами собственными. Аналогично - Гедимин, Эдимантий, как в письменном произведении 14 в. «Задонщине», или просто Эдмунд – «человек верный присяге», в переводе с немецкого. Естественно, история не знает никакого «литовского князя Гядиминаса», поскольку о таком имени нет никаких упоминаний в старинных летописях. «Гядиминаса» и другие аналогичные имена Великих литовских князей, с «асами» и «усами» на конце, придумал уже в новые времена литовский лингвист К. Буга в самом начале 20 века. – Ред.)

    Без труда перевожу РАДЗИВИЛА, только перевод не могу понять. «Радз – 1) мат. Плетёнка в санях из прутьев, дранок; 2) деревянный крест, деревянная рама под сито для процеживания кваса». «Виль – новый». Таким образом, получается некая «Новая Плетёнка» или «Новая Рама», «Новы Крест Для Сита». Или, если считать, что первые слова стоят в позиции существительного – «Плетённая новость», «Рамная Новость», «Крестная Новость». Может последнее - самое точное, в смысле новокрещённый? Или, некая кличка? Кстати, кажется Радзивил – не имя, данное при рождении, его вроде взрослым осчастливили этим именем.

    Однажды вечером, перелистывая БелСЭ, нахожу ещё одно старинное литовское имя – ВИГУНТ. Это меня обескуражило, Уже привык, что Витовт и Витень – «пятый», и вдруг возникает имя, которое начинается с «Ви», но за этим «Ви» не стоит «т». Понимаю, что совершил ошибку, и на самом деле эти имена надо делить на части не Вит+овт и Вит+ень, а отделяя только «Ви»: Ви+товт, Ви+тень, Ви+гунт. Хочу проверить, «пушкинувка» уже закрыта!

    «Витень» - мне что-то напоминает. Вроде в русском языке есть слово «витютень», означающее что-то живое: то ли зверька, то ли птичку (оказалось – голубь). Беру словарь Даля: может с «витютень» увижу и «витень»? Читаю в подразделе «вить»: «витень» - влгд. арх. плеть, кнут, бич, арапник, ременница, погонялка, пуга». Пожалуй, соответствует княжескому имени. Имя воину подходит, но уж больно явная связь между этим кнутом и словом «вить». Этот «витень» явно происходит от русского слова. Готов был поставить Даля на полку, как замечаю дальше, мелким шрифтом, ещё раз «витень». «Витень» - сиб. нож на ремне и на ратовище, которым бъют на лыжах сохатого лося». Вот это удача! Ни как не скажешь, что этот «витень» от русского «вить». Нож на ремне! Но, что здесь нож, что ремень? Подсчитываю, «ви» входит в состав трёх названий имён, должно быть, «ви – нож», так как по какому поводу такое внимание придавалось бы ремню? Это подтверждает опять Даль: «гангай – нвг. гантак, ряз. гайтан – шнурок, особ на кресте». «Ви+гунт – Нож На Шнурке. «Товт» у Даля найти не могу. Витовт остался невыясненным, но и Витеня с Вигунтом достаточно, чтобы улучшить настроение.

    На утро иду в библиотеку и раскрываю словарь, чтобы убедиться – «ви» по коми-пермятски «нож». Оказалось… «масло». Всё же упорно продолжаю искать, «тень». Нахожу «тöн»: «вчера». Ви+тöн – вчерашнее масло. Ничего себе княжеское имя…

    Осознаю, что я до сих пор не всё понимаю в механизме нарекания имени. Когда человеку давалось имя? При рождении. Что в нём фиксируется? То впечатление, которое произвёл на присутствующих новорождённый. «Вчерашнее масло» - значит, он цветом кожи похож на такое масло. Цвет вчерашнего масла, кстати, подходит. Оно успевает слегка пожелтеть: этим, как раз, похвалили дитя. «Мендовг» - «Тот, кто Мне Двинул (сунул)»: ребёнок сунул ножкой, может быть в лицо, тому кто над ним наклонился. «Страшный Человек», «Сердитый Человек» - это тоже могло быть при рождении сказано.

    Расшифровал имя Витеня, зато «провис» Вигунт. Может и в самом деле – Нож На Шнурке? Вряд ли. Нахожу: «Гонтом» - голый, без шерсти, без перьев». Видимо родился без волос на голове, а может, «гöнтöм» здесь не причём… С Витовтом такая история. Скользнув взглядом ниже, от «ви» (масло), через «вит» (пять) и вдруг… «витöт»! Витовт означает просто «пятый». Но есть ещё и «öвт» - мах, взмах». «Пятый Взмах»? Что это означает – ломай голову читатель.

    У Л. Дайнеки, если не ошибаюсь, есть рассуждение, что означает имя ВОЙШАЛК. Писатель исходит из старобеларусского слова «вой» (воин) и «шал». Словарь коми-пермяцкого языка даёт такие значения. «ВОЙ - дикий, неприручённый». «ШОРК – (изобраз.) быстро; с шумом входить». Таким образом, в этом имени также описывается первое впечатление о новорождённом: он «вошёл» «быстро, с шумом» и не даваясь в руки («дикий, неприрученный»).

    Мы теперь пишем АЛЬГИРДАС, а в летописи он Ольгерд. «ОЛЬ согра-берёзово-еловый лес на заболоченных кочковых низинах». «ГÖРД – красный». Видимо иллюстрированное впечатление от кожи новорождённого – цвета осеннего леса. Кстати, с «оль» («ол») имеются гидронимы: оз. Олтуш (Брестская область), реки Ольница и Ольса (Могилёвская область. Эти же реки - в Минской области). Однако, если предположить, что нет и не было разницы между «л» и «в», то «Ольгерд» можно прочитать как «Овгерд», а это уже несколько иначе: «ов» по коми-пермяцки – корень слова «овны» (жить), и «Овгерд» можно прочесть – как «живая краснота», что кажется более достоверным.

    КЕЙСТУТ – до конца не понятый. Первая частица имени (кыйс) – корень глагола «поливать», над другой частью - надо ещё подумать.

    Промелькнула мысль проверить само слово «Кунигас» (князь, ксёнз). Понимаю, что это от немецкого «Кениг», но вдруг? И вот что выяснилось. «Кунига», понятно. В словаре коми-пермяцкого языка не нашёл. Здесь ни князей, ни королей испокон веков не было. Но вот «ас», которое казалось балто-литовским окончанием (Альгирдас, Гедиминас – так сегодня в Литве пишутся Ольгерд и Гедымин), это коми-пермяцкое слово. Означает оно «свой». «Кунигас» - «свой Кениг». Логично.

    (Кстати, упомянутый выше в нашей сноске литовский лингвист Казимерас Буга, добавивший все эти «ас», «ус» и т.п. к окончаниям имён исторических личностей ВКЛ и т.д., тоже был в Перми, где в 1917 - 1919 гг. работал профессором местного университета. – Ред.)

    Имя ЯГАЙЛО – складывается из трёх частей. «Ла» - как помним, вариант «ва»; «ай» - «отец»; «яг» - «молодой соснячок» (помните «ягöд). Таким образом – перевезти можно так: «Молодой соснячок, отцовская вода».

    СКИРГАЙЛА. «Скир» - как у «Скирмунт» («злой, сердитый»), «айла» - «отцовская вода». Правда, здесь оказывается лишняя «г». Но, может изначально имя звучало как «Скирягайла»? Тогда вместо «г» появляется полный «яг» - «молодой соснячок».

    СВИДРИГАЙЛА. Это имя делится на четыре частички: Сви+дрыг+ай+ла. «Сви» является корнем глагола «свигнытны – быстро перепрыгнуть, сигануть». Применение «свиг» можно объяснить тем, что ребёнок слишком необычно быстро родился. «Дрыг», похоже, - фонетичный вариант коми-пермяцкого «дрöг» - (изобр.) вздрогнуть». Наверное, кто-нибудь скажет, что это похоже на заимствование из русского языка. Однако, почему такое заимствование не могло быть и в литовско-пермском языке? Напомню, и в нашем языке есть слово «дрыгва» - с тем же самым корнем, но в литовско-пермском оформлении: драг+ва. В конце концов, я не филолог, а лингвист. Категорично утверждать не буду.

    Что такое «отцовская вода»? Прежде всего приходит на ум выражение: «как две капли воды», - т.е. «похожий на отца». Однако, думается, такой вывод был бы слишком примитивным.

    Была ли для древних вода – просто водой, как для нас сегодня? «Ва» на коми-пермяцком языке не только «вода», даже и сегодня. Это и «сок» и «река». Однако, в этом языке есть слово «ю», что также – «река». Причём, эти слова не замещают одно другое в названиях рек, а соединяются: Юва, Юла (диалектические варианты того же самого названия – Ува, Ула, Уса, Уша, Оша, Ока, Яна и др.). ЮВА с современного коми-пермяцкого языка переводится – «речная вода». Неужели древние люди таким вот способом называли многочисленные реки? Нелогичность названия наводит на мысль, что мы здесь в чём-то ошибались. В чём? Видимо в переводе «ва». Непонятно? Хочу сказать, что первобытные финно-угорские племена вкладывали в «ва» другой смысл, чем – сегодняшние коми-пермяки.

    Чем была вода для древних? Не только жидкость, которой можно было напиться и умыть лицо. В древней-натурфилософии вода была одним из основных первоэлементов природы. Какие были эти первоэлементы в глубокой древности? У китайцев – вода, огонь, земля, дерево, металл; у греков – земля, вода, воздух, огонь. И в той, и в другой системе первоэлементов, вода несомненно символизирует собой не просто жидкость, а жизнь, невозможную без воды. Корнем коми-пермяцкого слова «овны» (жизнь) является «ов» - название реки Обь. «Живёт!» - прошептал однажды дикарь, вступив на берег великой, как море, реки… А разве можно пропустить то, что есть ещё и название Обва? Как не перевести: живая вода. Нет. Думаю в названии рек «ва» переводить не надо. Обва – «живая ва», Юва – «речная ва», Зельва – «дождевая ва», где «ва» - изначальная стихия, основа жизни. Тогда нам станет более понятным прежнее название хантов и манси – ЮГРА, где «юг – блеск, сияние; юг», а «ра» - фонетический вариант всё того же «ва» (напомню, что первое название реки Волги, которое нам известно – Ра). Не «блестящая вода» или «южная вода», а «южная ва» - так надо переводить это название, где «ва» - субстанция системы в которой существует человек.

 

                               Традиционный интерьер старинного жилища коми-пермяков.

    Возвращаясь к слову «мордва», должен признать, что перевод «люди воды» - неточный, т.к. во-первых, «морт» - не «люди», а «человек», если бы было «люди», было бы – «йозва»; во-вторых, существительное стоящее перед существительным, превращается в прилагательное, и, таким образом, буквальный перевод слова «морда» будет не «люди воды», а «человеческая ва», «живая ва». В этом ряду и «отцовская ва» - субстанция жизни, что передаётся от отца к ребёнку.

    О том, что «ва» было обозначением такой субстанции, свидетельствует и отсутствие, для обозначения жизни, такого же короткого, первичного слова, как – «ва», «пу», «би», «ви», в коми-пермяцком языке. Сейчас, «жизнь» на коми-пермяцком – «олом»: как сказано в словаре, это слово образовано от «овны» (жизнь).

    Вернёмся к – «литва». Как же грубо я подошёл к этому слову, переводя его – «пять рек»! «Пять ва». Что же здесь означает «ва»? «Пять жизней»? Да нет. Думается, скорее: «пять родов». Пять больших, разветвлённых семейств – вот что, по-видимому, являла собой литва.

    Где же оно, это племя жило? Н. Ермолович называет ареалом литвы верхнее Понеманье. Это подтверждает и название рек. Именно на эти места приходится большее количество рек с «ва». Если таких рек в Белоруссии 33, то из них в Гродненской области – 11. Концентрация – несомненно наблюдается. При этом: в Лидском районе – три реки, Новогродском – три, Ошмянском – три, Вороновском – две, Зельвенском – две; есть – в Дятловском, Столбцовском, что граничит с - Гродненской. (Несколько рек текут по двум и более районам, поэтому суммарное количество выглядит несколько больше фактического). Я думаю, это также можно принять во внимание.
Не могу согласиться с тем, что земли литвы со всех сторон были охвачены землями наших предков. Ареал литвы, по-моему, заходил и на территорию современной Литвы, где литва граничила с аукштайтами, а местами, возможно, и со жмудью.

    На это, во-первых, указывает топонимика. На рубеже с литвой немало финно-угорских названий, в том числе названий населённых пунктов – это существенно. Название «Ошмяны» происходит от «Ош», что по коми-пермяцки «медведь» («ошма» - «медвежья ва». Река с таким названием течёт в Горьковской области). Город был назван людьми, которые знали литовско-пермский язык. На это указывает и герб города Ошмяны – медведь, который встал на дыбы. Название «Ивье» расшифровывается как – «исток реки». В том же Ивьевском районе есть н.п. Юратишки, название которого может быть, происходит от «Ю ра» - того самого, что и «ю ва».

    (Кстати, и первоначальное название нынешнего Вевиса, что в 40 км. на запад от Вильнюса по каунасской дороге, - Ивье. Вокруг него озёрная местность, из которой проистекает немало речушек. А вот около города Казло-Руды, что в 37 км. на запад от Каунаса, по дороге на Калининград, находим населённый пункт под названием Юра, естественно ничего общего с современным литовским словом «море» не имеющее. – Ред.)

    В Островецком районе имеются Трокеники: название происходит от «трок». О значении слова «трок» - несколько позднее. В Сморгоньском районе финно-угорские названия населённых пунктов: КРЭВА (+ва); СЫРМЕЖ (сыр – 2) бахрома; 1) дугу на бороне, 2) баран); ЖОДЗИШКИ (жодза йов – кислое молоко, йов – молоко); ВОЙСТАМ (характерное окончание – «там» - «без»; «лыстом – без хвои»); КУШЛЯНЫ (куш – голый, лысый); АРДАШЫ – «ар гольян» (рыба). «Да», согласно наблюдениям, то же самое, что и «ва». На территории Литвы также имеются финно-угорские названия. К сожалению, не имею подробной карты Виленьшчизны, ни списка её топонимов (кстати, необходимо заметить, что большое количество их искажено современной «литуанизацией»). Могу сказать, что финно-угорскими являются названия столиц Великого княжества Литовского – Трок и Вильны. «Трок» на коми-пермяцком: «трок» - (изобразит.) скок, прыг-скок – такое название весьма подходит для небольшой, быстрой речушки. От этого «трок» - и Трокеники. «Вильня» - от реки Вильня, что впадает в Вилию (Нерис. Дословный перевод на литовский язык, производный от «вилять», «извиваться» - «нерети». - Ред.). «Вильня» означает «новая ва» («виль» - новый). «Вилия» - «новая я», где «я» - то же самое, что «ю» - река. Чтобы не было сомнений, прошу сравнить название «Вильня» с коми-пермяцким названием Вильгорт, означающее – «новый дом». В БелЭС пишется: «По мнению некоторых историков, Вильнюс до 12 века назывался «Кривым городом». Думаю, это интерпретация названия «Крэва».

    С другой стороны, вопрос не только в названиях, например, тех же Трок и Вильны. То, что именно на Виленьшчизне были заложены две столицы Великого княжества Литовского, говорит о том, что ЭТА ЗЕМЛЯ БЫЛА ДЛЯ ЛИТВЫ СВОЕЙ. Зачем же надо было ставить столицу посреди чужого племени? Убеждён, что родовым гнездом литовских князей было Креве («Крэва»). Иначе, зачем же здесь строили замок? (Однажды сюда переносится столица). Почему, наконец, именно в Креве заключается первая уния между Литвой и Польшей (1385)? (Крэва – в Гродненской области. – Ред.)

    Думается, что после сказанного, вся история Великого княжества Литовского престаёт в новом свете. Непонятное становится – понятным.

    Если, на основании летописных источников, утверждается, что Миндовг изначально выделился из среды литовских князей и подчинил их себе, то мы должны понимать – здесь речь идёт о князе финно-угоров, к которым современные литовцы не имеют никакого отношения.

    Когда наталкиваемся на свидетельства, что «литовцы» более охотно слушали Ягайло, который знал их язык, чем католических проповедников (Л. Абецадарский. «В свете неотвержимых фактов»), то мы должны понимать – здесь речь идёт не о современном литовском (балтском) языке, а о литовско-пермском языке.

    Когда читаем, что Гедимин назвал себя в титуле «Великим князем литовцев и русских», то мы должны видеть и понимать, что великим князем аукштайтов и жмуди (в те времена «Самогитии», судя по тогдашним картам и письменным источникам. – Ред.), при этом, он себя не называл в титуле. Аукштайты и жмудь (жемайты) – предки современных литовцев (балтов).

    Таким образом выходит, что предки современных литовцев: аукштайты и жмудь – исполняли подчинённую роль в Великом княжестве Литовском, названным так - по имени совсем другого племени.

    Абсолютное большинство государственных должностей занимали литовские (главные чины, с самим - великокняжеским) и русские (белорусские) феодалы, а аукштайты и жемайтя – на них почти не допускались.

    (Здесь автор несколько отходить от данных, которые до нас донесли исторические источники тех времён, в которых не находим свидетельства, о подобном этно-территориальном представительстве людей на должностях при князе, осуществлявшем государеву власть в те времена – Ред.)

    Государственным языком в Великом княжестве Литовском был старобелорусский а не балто-литовский – не имел письменности, даже, до 16 века.

    (Употреблённое здесь автором определение «старобелорусский» язык, не корректно, поскольку само понятие «Белая Русь» стало применяться по отношению к части исследуемых территорий Великого княжества Литовского значительно позднее и полностью сформировалось лишь в конце 19 века. Это произошло на волне повсеместной в Европе трансформации этнически-родового самосознания местного населения, характерного при феодализме, в - национально-политическое, во время бурного развития капитализма и формирования новых национальных государств. Правильно употреблять в данном случае определение «славянский» язык, или, конкретнее, «старославянский» язык - Ред.)

    Земли балтов находилась в Великом княжестве Литовском в состоянии колонизированных окраин, которые не имели, можно сказать, права голоса. Свою судьбу аукштайты и, особенно, жемайты не принимали покорно. Великим литовским князьям приходилось бороться с аукшайтийскими и жмудскими феодалами, душит народные восстания (1418 г. – Жмудь, 1536-1537 гг. – Жмудь, 1545 г. – восточная Аукштайтия).

    Каковыми были отношения между Литвой и русичами (белорусами)? Литва была малочисленным племенем. Поэтому завоевать Беларусь (? Тогда не было никакой «Беларуси» - Ред.) она не могла. Если бы, даже, литве и удалось завоевать некоторые отдельные княжества, то через некоторое время на помощь такому княжеству пришли бы другие и сбросили бы литовское господство, а может и уничтожили бы саму литву. В тоже время, мы знаем, что целый ряд княжеств вошло в состав Великого княжества Литовского добровольно, и это зафиксировано в летописях.
    В чём здесь дело? В начале 13 века Беларусь (?- Ред.), как и вся Древняя Русь, являла собой сумму малых, связанных между собой политически, феодальных владений. Так, возможно, продолжалось бы ещё долго, однако две тучи появились на небосклоне наших предков: с востока и запада. Со стороны Галицко-волынского княжества – татары, а с северо-запада – немцы. Обстоятельства заставляли объединяться. Но князья Рюриковичи не могли договориться между собой перед лицом опасности, как не договорились и на территории тогдашней России, захваченной татаро-монголами. Необходима была какая-то нейтральная сила, вокруг которой можно было бы соединиться. Такой силой и оказались литовские князья (имеются ввиду литвины, пользовавшиеся кириллицей и старославянским языком при написании своих документов, а не предки нынешних литовцев, не имевших своей письменности почти до конца 19 века, приобретшие свой алфавит, а затем и грамматику лишь в начале 20 века. – Ред.) – могущественные воины, умелые полководцы и неплохие дипломаты. Первым из них был Миндовг, который благодаря своим особым способностям был приглашён в Новогрудок, где обвестил себя королём.

     («Королями» - «Rex» на латинском языке, от «regio» - управлять, дословно «правитель» (а не «Dux» - князь, от «duco» - водить за собой), величали себя практически все тогдашние государи, т.е. князья, имевшие право судить, как Богопомазанные, - т.е. от имени христианского Бога, - подвластных им людей на основании христианского Декалога, и на его основе писанного ими «закона», включавшего в себя и некоторые традиционные социальные права, оставшиеся в наследство от предков. – Ред.)

    После этого, с помощью Чёрной Руси, ему было удобнее подчинить себе земли литвы. Создалось ядро Великого княжества, к которому, с течением времени, присоединялись все земли Белоруссии (?- Ред.). Такой представляется схема первоначальных событий.

    Таким образом, можно провести параллель между Миндовгом и Рюриком, который так же, не будучи из восточных славян, сел на Киевский престол и основал династию великих князей (Это случилось за три с половиной века до посада Мендольфа, как православного Василия, в 1246 г. на княжение в Новогрудке, в центре тогдашней Литвы – Ред.). Эта династия правила в Древней Руси (Киевской Руси - Ред.), а затем в Москве (Московском княжестве и «всея Великия и Малыя Руси» – Ред.), до конца 16 века. Как Рюрик, так и Миндовг были князьями – посаженными. Сидя на престоле славянской державы, литовские князья (читай, «литвинские», поскольку в древних источниках употребляется лишь слово «литвин», затем «литовец». А вот балтского слова «летувис», которое служит для этнического и национального самоопределения современных литовцев, вообще нет в письменных источниках вплоть до 19 века, которое нынче переведено почему-то на русский язык как «литовец». – Ред.) не могли не славянизироваться, тем более, что брали жён: из Полоцка, Твери и т.д. Характерно, что литовские князья даже не пробовали применить литовский язык в качестве государственного, вводить для него письменность. Литовско-пермский язык так и исчез без письменности, не оставив ни одного памятника, хотя литовская династия правила в Белоруссии (? –Ред.), а затем в Польше вплоть до 16 века.

    В отличие от Рюриковичей, литовские князья жили в окружении своего этноса, который растворился в инноговорящем населении далеко не сразу. Ягайло ещё говорил со своими воинами по-литовски (о конкретном языке такого общения нет никаких исторических источников. – Ред.). Поэтом чувствовать себя полностью русичами – белорусичами литовские князья не могла (?- Ред.). В их семьях должно быть сохранились языческие верования. Не все из них были крещёнными. Об этом говорят их имена.

    Таким образом, не все литовские князья чувствовали этническое единство с народом, которому предводили. (Тогда для князей было важно не некое этническое единство (такого выражения они не знали, ибо его тогда не существовало), а именно, и только, родовое единство с теми, с кем и кому они предводили. Это родовое единство имманентно органически заключало в себе и почти все атрибуты этнического единства обуславливавшего культурную самость данного рода. Впрочем, князья могли быть и «позванными», т.е. совершенного из других родов и племён, как например, варяжские, т.е. не славянские князья у славян горожан и крестьян. – Ред.)

    В связи с этим отцы державы добивались не национальных, а династических целей (Sic. – Ред.). Характерным для их политической деятельности становился компромисс. С необычайной лёгкость некоторые из них меняют веру, заключая политические соглашения. Таким «копромиссником», в частности, был Ягайло, который за Польскую корону заплатил крещение в католичество Литвы. (Может быть, крещённая в католичество Литва и дала абсолютное большинство белорусов – католиков).

    (Это не совсем так, поскольку уже упомянутая здесь Кревская уния 1385 г. обязала лишь прямых родственников Ягайло и князей Великого княжества Литовского выйти из православия Константинопольского патриархата, которое абсолютно доминировало в тогдашней Литве и принять католичество, тем самым, стать ленниками Римского папы. Переход населения Великого княжества Литовского начался лишь после падения Константинополя в 1453 г., захваченного и разграбленного исламистами - турками-османцами. А с ещё большей силой после польско-литовской Брестской унии 1596 г., когда начались погромы православных церквей и создание – униатских. А на счёт «белорусов католиков» - так это процессы полонизации «тутэйших», после захвата поляками в 1920 году белорусских земель. Подробнее см. здесь: http://photoshare.ru/office/album.php?id=151301 – Ред.)

     Феодальный класс Польши умело использовал склонность Гедиминовичей к политическому и религиозному компромиссу, исподтишка «прибирая к рукам» Великое княжество. Однако, появление в Польше династии Ягелонов, в конце концов, принесло ей не только пользу, но и большой вред.

    (С этим утверждение трудно согласиться, поскольку объективные факты свидетельствуют о постоянном росте могущества и влияния в центре Европы во времена правления ягеллонов Польского Королевства. Апогеем правления королей из этого рода стали: победа над европейским походом крестоносцев на восточные земли под Грюнвальдом (по-литовски - Жальгирис) и Люблинская уния 1569 г., создавшая тогда в центре Европы самое мощное и большое сухопутное славянское государство. А вот смерть последнего ягелона Сигизмунда II Августа (1548–1572) и призвание на Краковский трон отпрыска французских династий Генриха Валуа (который на второй год после его избрания королём, предательски тайно бежал из страны, чтобы занять французский королевский престол), положило начало упадку Речи Посполитой (дословно аббревиатура выражения: «Вещь народов Польши и Литвы»). – Ред.)

    Держась за Польский трон, Ягелоны делали одну за одной уступки шляхте, что приводило к фактическому раздроблению Польши и шляхетской анархии.

    (Это происходило потом, при выборных королях, начиная с венгра Стефана Батория: Король Польши, Великий князь Литовский с 1575 по 1586 гг., - и заканчивая Станиславом Августом Понятовским – 1764-1795 гг. – Ред.)

    И это в то время, когда в непосредственной близости от «обеих народов» (Польши и Княжества) укреплялось могущество абсолютных монархий – России и Пруссии. К чему это привело, читателю известно.

 

                                Типажи коми-пермяцких мужчин на старинной фотографии.

    Белорусскому народу литовские князья принесли и великий подъём в 14-16 веках и великий упадок, когда из-за пропольской ориентации последних Великих князей, полонизируются магнаты, а затем и вся белорусская знать. Понятно, у этой полонизации были и другие причины, но роль Гедиминовичей - Ягелоновичей нельзя преуменьшать. Поэтому особенно привлекательной является фигура Витовта, при котором Великое княжество достигло наибольшего могущества; государя – патриота, который ясно видел самостоятельность своей державы как от Польши, так и от Московии (Хотя свою единственную дочь Софью Витовтовну, Витовт – в православном крещении Александр, он отдал под венец Великому Московскому князю из рода Рюриковичей Василию I Дмитриевичу, что позволило через сто с лишним лет уже Ивану IV Грозному воевать Ливонские войны за своё наследие в Великом княжестве Литовском… - Ред.). Об этом свидетельствует, несмотря на отдельные неудачи, его большие дела для тогдашнего возвышения нашего края.

    Какова же судьба племени, которое дало название и Великому князю и Великому княжеству Литовскому?

    Оно ассимилировалось Белорусским народом, на всей своей территории, включая и Вильну и Троки. Здесь и сегодня живёт много белорусов и «поляков», которые говорят по-белорусски. Это – потомки финно-угорской литвы, смешанные с белорусским населением.
Когда исчезла литва? Трудно сказать, Жыгимонт II (Сигизмунд II Август) родился в 1520 году, и ему дано литовское, языческое имя. Но может это была семейная традиция? По крайней мере, в 16 веке, кажется название «литва» начало переходить на аукштайтов – предков современных литовцев (? – Ред.).

    Почему? На это, видимо, можно дать такой ответ.

    Племя литва исчезло, государство же продолжало, как и раньше, называться княжеством ЛИТОВСКИМ. Язык литвы исчез, но осталось воспоминание, что этот язык был очень непохожим ни на белорусский, ни на польский и украинский. Разыскивая в княжестве народ, чьим именем названо государство, славянские граждане Княжества – белорусы, поляки, украинцы – мимо воли обращали внимание на аукштайтов и жмудь. Только эти разговаривали на непонятном языке, только их можно было посчитать «литвой». К тому же и столица Княжества стояла совсем близко к землям аукштайтов. Вот так за аукштайтами и укрепилось название «литва». А жмудь, вплоть до восстания 1863 года себя ещё называла жмудью.

    Литва, Литва… «Племя пяти родов»…

    Как должны мы относиться в литве?

    Как к своим предкам.

    Может и в моих жилах течёт ручеёчек финно-угорской крови. Неслучайно ведь такой интерес к востоку: Тамерлан и Якутия, теперь вот – Коми.

 

                                   Характерный узор коми-пермяцкой тканной ленты

    Всех их: Миндовга, Гедимина, Витовта – мы должны считать своими, как считают своим болгары хана Аспаруха.

    Тюркское племя болгар слилось со славянами, хотя само исчезло, дало ему своё название, оставшееся таким образом в памяти потомков.

    Литва, литва… Тебе не было дано и этого.

    Твоё имя могли бы носить мы, белорусы. А называется им народ, который не имеет к тебе отношения и, даже, не подозревает о твоём прежнем существовании.

    Что от тебя осталось литва, кроме громких дел и громких имён?

    Ответит на этот вопрос – дело нашей чести.

    Мы должны изучить следы одного из наших предков – литвы – в нашем языке, географических названиях, обычаях, сказках, песнях, загадках, поговорках, легендах. Перед белорусскими исследователями встаёт неотложная задача по изучению финно-угорских, и в первую очередь, пермских языков; фольклора финно-угорского народа, - чтобы методом сравнения найти эти следы. Это благородная и великая задача.

    Следы есть – имею в виду не только топонимику: я много раз их находил, перелистывая коми-пермяцкий словарь. Говорилось уже про слово «дрыгва». Финно-угорским должно быть является и словом «багна» (болото, трясина): «баг» по коми-пермяцки – «плесень», «на» - вариант «ва». «Этимологический словарь белорусского языка» (Т.2,с.265) сообщает: «этимология (слова «багна») остаётся открытой». «Вера» на коми-пермяцком – «святой, свящённый». Финно-угорскими, подозреваю, является «твань» (топь), «жарства» (дресва), «дойлид» (зодчий, «лыд» на коми-пермяцком «лик» - число). Дальнейшие поиски – дай Бог, не только мои – покажут, прав ли я в этом…

    Был – и исчез народ, который в определённой мере стоял во главе огромной державы, дал династию, что правила феодальными верхами. Почему? Его же никто не уничтожил, не угнетал как этнос.

    Он исчез потому, что отрёкся от своего языка.

    Думая о судьбе литвы, я не могу не думать о судьбе белорусского народа.

    Неужели мы отречёмся от своего языка, и лет через двести забудется и он, и всё то, чем жили мы столетиями, и название наше перейдёт на кого-то другого, и не найдётся даже некоего Ласкова, который, благодаря счастливому случаю, откроет, что белорусами назывался совсем не тот народ, который живёт сегодня (имею ввиду не наше - будущее). Неужели так и провалимся в трясину столетий, неужели затянет нас в болото беспамятства.

    г. Якутск.

    Пepeвод c бeлopyccкoгo языкa

    Белорусское издание /БCCP/ «Литepaтypa и Macтeцва»

    18 августа 1989 г.

    /РАРОГ. Vilnius. 26 апреля 2012./

    Іван Антонавіч Ласкоў нарадзіўся 19 чэрвеня 1941 года ў абласным горадзе Гомель Беларускай ССР ў сям’і рабочага. Бацька, Ласкавы Антон Іванавіч, украінец з Палтаўшчыны, які уцёк адтуль у 1933 годзе ў Гомель, ратуючыся ад галадамору, працаваў на гомельскай цукеркавай фабрыцы “Спартак”, у чэрвені 1941 году пайшоў на фронт і прапаў без зьвестак. Маці, Юлія Апанасаўна, якая нарадзілася ў былой Мінскай губэрні і да вайны працавала тэлеграфісткай у Гомелі, неўзабаве з маленькім дзіцем пераехала да сваякоў ў вёску Беразякі Краснапольскага раёну Магілёўскай вобласьці, дзе працавала у калгасе, памерла ў 1963 годзе. З Беразякоў, у якіх жыў да 1952 года, Ваня Ласкоў дасылаў свае допісы ў піянэрскія газэты, пачаў спрабаваць сябе ў паэзіі. З 1953 года Ласкоў выхоўваўся ў Магілёўскім спэцыяльным дзіцячым доме. Пасьля заканчэньня з залатым мэдалём сярэдняй школы, ён у 1958 годзе паступіў на хімічны факультэт Беларускага дзяржаўнага ўнівэрсытэта, а ў 1966 годзе на аддзяленьне перакладу ў Літаратурны інстытут імя М. Горкага ў Маскве, які скончыў у 1971 годзе з чырвоным дыплёмам. Ад 1971 года па 1978 год працаваў у аддзеле лістоў, потым загадчыкам аддзела рабочай моладзі рэдакцыі газэты “Молодежь Якутии”, старшым рэдактарам аддзела масава-палітычнай літаратуры Якуцкага кніжнага выдавецтва (1972-1977). З 1977 году ён старшы літаратурны рэдактар часопіса “Полярная звезда”; у 1993 г. загадвае аддзелам крытыкі і навукі. Узнагароджаны Ганаровай Граматай Прэзідыуму Вярхоўнага Савета ЯАССР. Сябра СП СССР з 1973 г. Памёр пры загадкавых абставінах 29 чэрвеня 1994 г. у прыгарадзе Якуцка.

    Юстына Ленская,

    Койданава