ЎЎЎ 10. Уршуля Джакуская. Адам Рыгор Каменскі Длужык у працах розных аўтараў. Ч. 10. 2005-2009. Койданава. "Кальвіна". 2014.

                                                        АДАМ КАМЕНСКІ-ДЛУЖЫК.

                                                                        ДЫЯРЫУШ

    Адам Каменскі-Длужык паходзіў з аршанскай шляхты. У Маскоўскай вайне 1654-1667 гг. удзельнічаў у якасці латніка. У 1660 г. Длужык трапіў у палон і быў выпраўлены пад канвоем у расійскую сталіцу, дзе ў Сібірскім прыказе (канцылярыі, што кіравала справамі ўсходніх тэрыторый краіны) яго залічылі ў “казакі літоўскага спіса” і накіравалі на раку Лену. У Сібіры А Каменскі-Длужык вымушаны быў служыць расійскім уладам (з 1662 г.) як зборшчык ясака (даніны) з туземнага насельніцтва. З 1664 г. ён служыў турэмным наглядчыкам у Якуцкім астрозе, а з 1666 г. — галоўным наглядчыкам. Пасля заканчэння вайны Длужыка адпусцілі ў Маскву, а адтуль, дзякуючы дапамозе пасла Рэчы Паспалітай Я. Гнінскага, дазволілі ў 1669 ці ў 1670 г. вярнуцца на радзіму. Неўзабаве пасля вяртання пісьменнік памёр.

    Выказваюцца меркаванні, што менавіта па просьбе Я. Гнінскага А. Каменскі-Длужык склаў на польскай мове “Дыярыуш”, скарыстаўшы пры гэтым як свае нататкі ці ўспаміны, так і апавяданні пра падарожжы рускіх землепраходцаў В. Паяркава на Амур і М. Стадухіна на Поўнач, пра якія ён чуў у Якуцку. У выніку гэтага паслядоўнасць маршрута, якім ішоў сам Длужык, і падзей яго асабістага жыцця была парушана, у геаграфічных звестках узнікла блытаніна, што пазней тлумачылася псаваннем тэксту твора ў ходзе перапісвання. Тым не менш “Дыярыуш” — вельмі каштоўная крыніца па гісторыі Сібіры і Далёкага Усходу. Пад пяром пісьменніка этнаграфічныя нататкі набываюць характар яркага мастацкага апавядання. Добра адукаваны і дасведчаны ў многіх галінах А. Каменскі-Длужык паўстае яшчэ і вопытным апавядальнікам, якога вызначаюць вострая і тонкая назіральнасць, цвярозы погляд на жыццё, што непасрэдна адбіваецца і на характары яго аповеду — сціслага, дынамічнага, вельмі ёмістага і вобразнага, не пазбаўленага дзе трэба досціпу і самаіроніі.

    Напісаны ён быў на польскай мове, якая стракаціць русізмамі і беларусізмамі, чаго ніколі б не дапусціў у сваім творы карэнны паляк, што яшчэ раз пацвярджае беларускае паходжанне пісьменніка. Арыгінал твора не захаваўся.

    У 1874 г. “Дыярыуш” быў выдадзены на польскай мове паводле аднаго з позніх і папсаваных яго спісаў. У 1974 г. А. Коршунаў зрабіў з гэтага выдання пераклад-рэканструкцыю і тым самым увёў “Дыярыуш” у навуковы ўжытак.

    Друкуецца ў перакладзе А. Коршунава з асобнымі папраўкамі і скарачэннямі па выданні: Коршунаў А. Ф. “Дыярыуш” Адама Каменскага-Длужыка // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Вып. 2. Мн., 1974.

    Рэдпадрыхтоўка Л. В. Ляўшун.

                                              ДЫЯРЫУШ  МАСКОЎСКАГА  ПАЛОНУ

                                         З  АПІСАННЕМ  ГАРАДОЎ  I  МЯСЦОВАСЦЯЎ

    Схоплены я быў 20 кастрычніка 1657 г. у цяжкім становішчы, | калі вялі бітву супраць кн. Юрыя Даўгарукага паміж Басяю¹ і Ухламі², і прыкаваны да гарматы, прасядзеў там на холадзе ад серады да нядзелі ў вялікім голадзе, пакуль войска яго каралеўскай міласці не адступіла за Басю да Чарэі³. Потым нас раздалі стралецкім начальнікам (...). Галодныя і ў вялікай нэндзы сядзелі мы там тыдняў 9, і, калі б не літасць магілёўскіх мяшчан, якія падкармлівалі нас, мы перамерлі б.

    У студзені нас павязлі ў Маскву, 400 чалавек і 200 гармат (...). Правялі нас міма царскіх палацаў па двары прыказа, а разам з намі тыя гарматы, 3 харугвы і 7 карнетаў. У прыказе нас адрэкамендавалі і кожнага запісалі пайменна (...). Потым 9 лютага (...) паведамілі нам прыемную навіну, што гасудар пажалаваў нас на абмен. Мы вельмі ўзрадаваліся і паверылі гэтаму. Аднак радасць была заўчаснай, бо яны, узяўшы нас, перавялі ў Сібірскі прыказ і пасадзілі там, так што мы на працягу тыдня і свету не бачылі. Аж толькі раніцай 17 лютага нам было загадана як мага хутчэй падрыхтавацца ў дарогу да Літвы. Мы ўзрадаваліся і, пабраўшы свае ўбогія манаткі, пайшлі да фурманак (...). Папрыкрывалі нас рагожкамі, а потым паехалі ў Троіцкі манастыр, які знаходзіцца міль за 12 ад Масквы. Там нас закавалі ў кайданы (...). Замест радасці і абмену там было шмат слёз і наракання на вялікую нэндзу і няволю (...).

    Далей Длужык апавядае пра шлях у Сібір, коратка апісваючы гарады і мясціны, праз якія яны праязджалі: Пераяслаў, Растоў, Яраслаўль.

    У Яраслаўлі пераяжджалі Волгу, якая там у шырыню ад берага да берага будзе 12000 сажаняў⁴. У тым Яраслаўлі шмат самых розных купцоў і рамеснікаў. Там вырабляюць самую найлепшую і недарагую чырвоную юхту⁵, а таксама мноства прыгожых і тонкіх палотнаў і лямцу, якія досыць танна каштуюць. Там многа хлеба, рыбы, мяса і наогул усякага харчавання, апрача садавіны, якой няма (...).

    Далейшы шлях ляжаў праз Тоцьму (горад ў Валагодскай вобласці), Волагду.

    У Волагдзе пастаянна жыве рэвізор, а па-маскоўску сышчык, пры якім знаходзіцца некалькі сотняў конных стральцоў; ён ловіць там разбойнікаў і па рознаму карае іх: адных вешае, а другім адсякае рукі і ногі, або адразае нос, вушы. губы, аднак там яшчэ досыць многа свавольства (...).

    Далей праз Вялікі Усцюг палонныя даехалі да Кайгарадка (у рэспубліцы Комі).

    Гэта невялікае мястэчка і маленькі лядашчы замак. Аднак там знаходзіцца ваявода і няблага сябе адчувае, бо мае такое права: хто б сюды ні прыяжджаў з Сібіры — хай сабе ваявода, князь, баярын, думны саветнік, ці нават сам царскі брат — кожнага яму дазволена трэсці і рэвізаваць вазы. А ўсё, што знойдзе зверх царскай граматы, тое забірае на імя цара і царыцы. Абшукае кожнага да самай кашулі. Але, калі яму заткнуць губы, то прапусціць без рэвізіі і выдасць квіткі (...).

    Адтуль пачынаецца Пермія, а Масква яе называе Зыраны, людзі якой карыстаюцца дзівоснай моваю. Вера ў іх руская [тут у сэнсе: праваслаўная]. Кажуць, што іх хрысціў святы Стафан⁶. Народ спрытны, менавіта ў лясах і на вадзе; да таго ж — выдатныя стралкі з лука. Мова іх крыху падобная на жмудзьскую⁷. Зямля камяністая, скалы ды горы высокія. Адны лясы, чыстага поля мала. Люд злы, бязлітасны, пераначаваць ніколі не пусціць, а на іншаземцаў дзівяцца як на вялікае цуда. Калі збіраюцца на падзіўленне, то даюць міласціну, хто што можа, а больш за ўсё рыбы, бо хлеба самі мала маюць (...).

    Ад Кайгарадка палонных павезлі да Солі Вычагорскай (Архангельская вобласць), потым — да Солі Камскай (Салікамск у Пермскай вобласці), Верхняй Туры (Свярдлоўская вобласць).

    Міль 120 ехалі днём і ноччу. У хатах не бывалі. Спыняліся толькі ў станах, спецыяльна пабудаваных для начлегу і харчавання — так будкі якіясьці. А скалы там такія высокія, што, здаецца, пад самыя нябёсы. Па адной гары ехалі міль 5. Вазніцы там наймалі нас, хто мог ісці пешкам, таму плацілі за дзень 30 кап. і больш.

    У сярэдзіне пушчы напаткалі людзей, якіх называюць вагуламі⁸. Гэта язычнікі, яны Бога не ведаюць, бо ў патаемных месцах у лесе пакланяюцца сваім шайтанам (...). Тых шайтанаў яны багата аздабляюць, вешаюць на іх сабалёў, срэбра і ўсялякі посуд, які купляюць у маскоўскіх людзей. А потым тыя людзі абдзіраюць іх шайтанаў і з таго багацеюць. Але ім гэтая здабыча рэдка калі прыносіць карысць, бо вагулы наводзяць на іх такія чары, ад якіх яны вар]яцеюць і гінуць (...). Жывуць (вагулы) з палявання, але харчуюцца і хлебам, які купляюць у маскоўскіх людзей за аленевыя і ласіныя шкуры.

    Калі вагулы ўпалююць мядзведзя, то плачуць над ім і прыгаворваюць, што не мы тваёй смерці прычына, а наш лук. Потым яго з’ядаюць і моляцца галаве мядзведзя, якая заўсёды стаіць у куце іх качэўя, накрытая пасудзінай, а вакол яе навешана розная вопратка (...).

    З Верхняй Туры палонных павезлі праз Апоцін, Цюмень да Табольска.

    У Табольску мы знаходзіліся ад Вербнай нядзелі⁹ аж да св. Івана¹⁰. Потым на св. Івана нас разаслалі на 15 лодках да розных месц: у Сургут, Бярозава, Нарым і Кецк. А нас чалавек 30 на р. Лену ў Якуцію. Селі мы ў лодкі (...), развіталіся паміж сабою, і было там шмат наракання. Плылі па Іртышы да зямлі Яўскага яму¹¹ цэлы тыдзень (...).

    Там спаткаліся з дзіўнымі людзьмі, якія называюць сябе асцякамі¹². Гэтыя ні аруць, ні сеюць, харчуюцца толькі рыбаю ды птушкамі, якіх там надзвычай многа, асабліва лебядзяў, гусей, качак, а ў нас тут няма.

    Самі тыя асцякі ходзяць у рыб’іх скурах і абутак з яе носяць, а кажухі на гусіным і лебядзіным пуху. Жывуць яны па астравах. На зіму яны вэндзяць розную рыбу, а тлушч з яе збіраюць у посуд з бярозавай кары. Нарыхтоўваюць яго цэбры па два. П’юць яны гэты тлушч толькі цёплым і па цэлай кварце, што для. нас было вялікім дзівам. Рыбалоўныя сеткі асцякі плятуць з крапівы, а некаторыя з іх нават і кашулі вырабляюць з яе. Ядуць яны якіясьці ядавітыя грыбы бэдлікі, накшталт нашых мухамораў, і так упіваюцца імі, горш чым гарэлкай. Гэта ў іх самы найлепшы банкет. Харчуюцца хлебам. Яго яны абменьваюць на рыбу, якой там надзвычай багата, бо за любую, але толькі белую анучку альбо за іголку даюць такога асятра, якога селянін панесці не зможа. І самі нам давалі рыбы як нявольнікам (...).

    Далей шлях пралягаў па Абі да Сургута, потым Нарыма і Кецка, адкуль накіраваліся ў Томск, пасля прыплылі ў Енісейск, дзе і засталіся на зімоўку.

    Горад той мнагалюдны і багата купцоў. Тавараў у ім шмат. Вёскі жывуць у дастатку. На збожжа там ураджаі вялікія і хлеб не дорага каштуе, нават надзвычай танна, бо за пуд жыта плацяць па 2 кап., а за пуд мукі — па 3 кап. (...).

    Праз тыдзень пасля Вялікадня (1659 г.) палонныя рушылі далей — па Енісеі, потым па р. Ілім.

    Вось тут мы спаткаліся з голымі людзьмі, твары якіх былі так расфарбаваныя ў розныя колеры, што немагчыма было адрозніць мужчын ад жанчын. Называюць яны сябе тунгусамі¹³ (...). Тунгусы — народ лёгкі, спрытны, стралкі з лука нечуваныя. Зімою і летам вандруюць ад ракі да ракі шукаючы ежы, а ядуць яе напалову сырую. З забітага звера смокчуць цёплую кроў. У забітай лані яны выпатрошваюць цялё і паядаюць яго, — нічога, нават самага дробнага не пакідаюць. Жонак тунгусы маюць па 9, а страляюць яны з лука не горш за мужчын (...). Птушак тунгусы страляюць з лука на ляту. Яны смела ідуць на звера і асабліва лёгка на — мядзведзя, не патрабуючы дапамогі. Тых жа, хто заб’е мядзведзя не адзін, а ў кампаніі з іншымі, яны лічаць баязліўцамі і з імі не размаўляюць.

    Памерлых тунгусы не закопваюць у зямлю, бо яна, па іх уяўленнях, іх не прымае, а ставяць на дрэвах, і толькі па пэўных месцах (...).

    З Енісейска тунгусы ездзяць па рэчцы на нартах (...) у запрэжцы 4 сабак. А калі вецер, нарты бягуць пад ветразем (...). На лыжнях нарты ляцяць, як страла. Калі ж сабакі адстануць, а вецер добры, то дагоняць свайго гаспадара толькі праз тры дні (...).

    У Ілім мы прыйшлі на Ўзнясенне Маткі Боскай¹⁴. Гэтае мястэчка стаіць над аднайменнаю ракой. Хлеба ў Іліме хапае, а рыбы і звера малавата (...), за локаць¹⁵ палатна плоцяць ад 2,5 да 3 злотых, а за іголку па 9 грошаў. Увогуле месца беднае, а камароў і машкары там процьма, таму цела шмаруюць дзёгцем, нават коней мажуць і быдла. У тым Іліме надзвычайна хораша прыняў і частаваў сам ваявода. Тры дні мы хадзілі да яго на абеды, а потым ён даў нам фурманку, і мы зноў ішлі пушчаю міль 26 па агідных каменных скалах і высокіх гарах. Яшчэ ваявода даў кожнаму з нас па сетцы ад машкары, а яго жонка — па белай хустачцы і па шалі накшталт ручніка. Даў нам на дарогу па 2 пуды мукі і сухароў і некалькі кускоў сала. Вельмі ўжо ласкава паставіўся да нас ваявода, бо сам быў палонным некалькі год у Польшчы (...).

    Далей палонныя плылі па сібірскіх рэках да Якуцка, куды патрапілі напярэдадні Пакрова ў 1659 г.

    Ляжыць гэты горад над самаю Ленаю ў вельмі вясёлым, але галодным месцы, бо там нічога не родзіць, апрача капусты, і тая без галовак, а рэпа рэдка калі ўдаецца (...). Ваявода якуцкі таксама мае даходы (...), але яны не прыносяць яму карысці: або памрэ, або звар’яцее, (бо) на ваяводства туды пасылаюць тых, у каго ўжо няма носа¹⁶. Нічога добрага — гінуць і душой і целам (...).

    Далей шлях вандроўнікаў ляжаў па Лене праз Жыганск — умацаваны пункт на левым беразе Лены за Палярным кругам, заснаваны ў 1632 г. рускімі землепраходцамі.

    Там над морам вялікія горы і дзікія людзі, якія надзвычай любяць сабак і трымаюць іх па некалькі дзесяткаў і сотняў. У іх той самы вялікі пан, у каго найбольш сабак. На сабаках яны ездзяць, сабак ядуць, у сабачых шкурах ходзяць і сабак у пасаг дачкам даруюць (..), і сабак яны цэняць даражэй за собаляў або іншых цудоўных звяркоў. Народ бедны, нічога іншага не мае, апрача сабак (...).

    Зайшоўшы ў Астрожак (пазнейшы Ахоцк), што на беразе Ахоцкага мора ля вусця р. Ламы, палонныя накіраваліся па моры да р. Індзігіркі, а адтуль праз пасяленні ніўхаў — на р. Амур.

    Край той надзвачый багаты, прыгожы і цёплы, але нам там не далі доўга пажывіцца (...), мусілі мы ўсё пакідаць і пехатою ўцякаць цераз горы ў цяжкім становішчы, галодныя і занепакоеныя. Толькі душою і целам мы вярнуліся на Ламу.

    Было той бяды тры гады с палавінаю, пакуль мы валачыліся па пушчах, па рэчках і моры, мала калі паспытаючы хлеба, харчуючыся толькі зверыною ды рыбаю. А бялізны і знаку не мелі на сабе, апрача аленевых шкур. Апрача неба ды зямлі, нічога не бачылі (...).

    Потым вандроўнікі зноў вярнуліся ў Жыганск, адкуль ім было прыказана па вясне ісці морам на р. Амур.

    Аднак літасцівы Бог ператварыў наш смутак у радасць, бо праз тыдні 4 да нас прыйшла новая царская грамата, паводле якой нам, нарэшце, было загадана вярнуцца ў Маскву (...).

    Палонныя дабраліся да Якуцка, адтуль — да Табольска.

    Там быў ваявода Пётр Іванавіч Гадуноў. Гэты нас затрымаў і ні ў якім выпадку не хацеў адпускаць у Маскву. У Табольску мы пражылі тыдняў 6. З прычыны вялікага гора і голаду мусілі тут некаторыя іншыя застацца на царскае імя і перахрысціцца, бо там прынята лічыць за вялікую паслугу цару, калі ваявода перахрысціць каго ў сваю веру, або прыняволіць застацца на царскай службе (...). А я, хоць і быў у цяжкім становішчы, вырашыў аднак не паддавацца на спакусу і чакаць больш шчаслівай аказіі, каб вырвацца ў Маскву. І дачакаўся (...).

    Гэты мой “Дыярыуш” напісаны непасрэдна мною самім, і нічога фальшывага ў ім няма, бо я пісаў толькі тое, што бачыў сваімі вачыма. Пад якім і падпісваюся ўласнаю рукою: Адам Каменскі-Длужык.

-----------------------------------------------------------------------

    ¹ Бася — правы прыток ракі Проні; працякае па тэрыторыі Горацкага, Шклоўскага і Чавускага раёнаў Магілёўскай вобласці.

    ² Рака ці населены пункт, незразумсла.

    ³ Населены пункт у Чашніцкім раёне Віцебскай вобласці.

    ⁴ Сажань — старажытная мера даўжыні, роўная 2,134 м. Такім чынам, шырыня Волгі каля Яраслаўля, па свсдчанні Длужыка, — больш за 5 км.

    ⁵ Юхта — спецыяльна апрацаваная скура для абутку і рымарскіх вырабаў.

    ⁶ Гаворка ідзе пра Стафана Пермскага, хрысціцеля комі-зыранаў, чыё жыціе напісаў у XIV ст. знакаміты Епіфан Прамудры.

    ⁷ Так называецца адзін з літоўскіх дыялектаў.

    ⁸ Маюцца на ўвазе продкі сучасных мансі.

    ⁹ Апошняя нядзеля перад Вялікаднем. Па кантэксце твора зразумела, што Длужык быў католікам (ці уніятам) па сваім всравызнанні, але маскоўская адміністрацыя і насельніцтва сібірскіх гарадоў трымаліся праваслаўнага абраду. Таму пісьменнік прыводзіць даты царкоўных свят (як і самыя святы, шмат з якіх католікі не адзначаюць) адпаведна мясцовай традыцыі.

    ¹⁰ Святкуецца 7 ліпеня.

    ¹¹ Цюменская вобласць, тэрыторыя Ханты-Мансійскай акругі.

    ¹² Продкі сучасных хантаў.

    ¹³ Продкі сучасных эвенкаў.

    ¹⁴ Адзначаецца 14 мая.

    ¹⁵ Мера даўжыні, хісталася ад 370 да 555 мм (сібірскі локаць).

    ¹⁶ Г. зн. з вельмі запушчанай формай сіфіліса.

    [Анталогія даўняй беларускай літаратуры ХІ - першая палова ХVIII стагоддзя. /2-е выд., выпр./ Мінск. 2005. С. 808-813, 996.]

    АДАМ КАМЕНСКИЙ-ДЛУЖИК, шляхтич из Несвижа, (1635 — умер после 1672 года), попав в русский плен во время битвы на реке Бася в октябре 1660 года, был отправлен из Москвы в Сибирь для принудительной службы в Сибирском войске в Якутске, Беспокойная служба в казацких отрядах дала ему возможность посетить бассейн Амура, долину Индигирки, побережья Северного Ледовитого океана и Охотского моря. В начале 1672 года он вернулся в Оршу (по обмену пленными в результате Андрусовского перемирия между Москвой и Речью Посполитой), где составил «Сибирский дневник», который впервые был опубликован в Польше лишь спустя 200 лет, в 1874 году, еще через 100 лет был частично переведен на белорусский язык; на русском языке не издавался.

    «Дневник» Каменского-Длужика содержит интересные этнографические сведения о сибирских народах — вогулах (манси), остяках (ханты), тунгусах (эвенках) и главным образом — о якутах. Он описывает их внешний облик и одежду, устройство и убранство жилищ, верования и ритуалы. Более подробно, чем Сеницкий, рассказывает о жизни тунгусов Приангарской тайги — про охоту и оленеводство, народные игры, передвижение на нартах, запряженных собаками: «На Ангаре при благоприятном ветре они устанавливают парус и быстро катятся по гладкому льду». Эти люди, по сведениям автора, очень любят собак, имея их по нескольку десятков и сотен — «на собаках ездят, собак едят, в собачьих шкурах ходят».

    Каменский-Длужик подробно описывает неизвестное для многих явление прилива и отлива на берегу Охотского моря: «В ту реку Ламу прибывает часов двенадцать море, а убывает также двенадцать часов. Остаются воды в долинах, во рвах, и большое количество морских рыб и раков, удивительно больших; достаточно на одного человека 6 или 7 раков, чтобы наесться. Мы их варили и пекли». Впервые описывает он и такую особенность Заполярья, как вечная мерзлота: «Там ни одна вещь не уродит, потому что земля оттаивает не больше, чем на локоть». И впервые дает своеобразное описание полярной ночи: «Солнца и в день и в ночь не видать, всегда темно, только месяц есть, который ночью светит сильнее солнца». Описывая постройки в сибирских и уральских городах (крепости, церкви, солеварни, жилые дома), Каменский приводит важные сведения, отсутствующие в русских источниках. Так, до недавнего времени первые кирпичи в Тобольске датировались рубежом XVII-XVIII веков; Каменский же утверждает, что он видел в Тобольске «каменные постройки», а это уже 1660-е годы. Из подобных сведений следует, что по книге Каменского можно сделать полезные выводы для современной истории Сибири.

    «Сибирский дневник» Адама Каменского-Длужика имеет особую ценность, поскольку составлен на начальном этапе освоения Сибири славянами. Позднейшие исследования подтверждают достоверность этнографического описания сибирских народов, данного его автором.

    Однако автором самого первого «Дневника» белорусов — первопроходцев Сибири — является Андрей Ковачинский (? - 1667), который был прислан из Москвы в Тобольск как военнопленный. В 1660 году его отправили в Нарымский острог, откуда после трех лет заключения он вернулся на родину. Оставил после себя воспоминания, которые были написаны, безусловно, раньше, чем Каменским-Длужиком, ибо скончался он в Несвиже (1667), когда Каменский-Длужик был еще на Дальнем Востоке. Следующим по времени был «Дневник» Иосифа Копотя (1762-1827), который дополняет и уточняет ряд аспектов культурно-исторического наследия сибирских народов. Андрей Ковачинский, Адам Каменский-Длужик, Людвик Сеницкий и Иосиф Копоть были Первыми, и в этом их непреходящее значение в изучении истории и этнографии народов сибирского Севера.

    И самым первым историком Сибири был белорус — шляхтич из города Борисова Степан Станкевич, попавший в русский плен и перешедший на государеву службу. В 1659 году он был отправлен в Тобольск, где служил ротмистром. Станкевич — автор знаменитого «Летописца Тобольского», составленного задолго до летописи известного русского историка Семёна Ремезова, которого ошибочно считают первым историком Сибири. Летопись Станкевича составлена во времена Бориса Годунова, Василия Шуйского и царя Михаила, не позже 1645 года, а Ремезова — лишь 50 лет спустя. Историк, географ, этнограф, государственный деятель Василий Никитич Татищев (1686-1750) белорус по национальности, уделял большое внимание истории Сибири. Он основал город Екатеринбург на Урале (1723), названный в честь супруги Петра Великого Екатерины I, Российской императрицы (1725-1727) (в девичестве — Скавронской Марты (1684-1727), родом из белорусских крестьян Минского воеводства — крепостных, принадлежавших князьям Сапегам). Татищев во время своего первого пребывания в Сибири (1720-1723) обнаружил рукопись «Летописца Тобольского» в Далматском монастыре и снял с него копию. Он ставил Станкевича выше Ремезова: «Летописец Тобольский, сочиненный ротмистром Станкевичем, имею в нем нечто полнее или иначе нахожу». Оригинал «Летописца» до нас не дошел — Долматский монастырь (на реке Истре между Курганом и Екатеринбургом) со временем был разорен, а копия Татищева погибла во время пожара в его имении под Петербургом вместе с другими рукописями вскоре после его смерти (1750). К счастью, Татищев пересказал основное содержание «Летописца Тобольского» о первоначальном завоевании Сибири, о постройке в Сибири первых городов и острогов, о бывших в «оных» воеводах и т.д. О Станкевиче как авторе XVII века сообщается в известных словарях Новикова, Болховитинова и «Русском биографическом словаре», но, как обычно, без указания на его принадлежность к белорусскому народу.

    Историческое и этнографическое исследование Сибири начиналось, таким образом, с сообщений просвещенных ссыльных белорусов XVII-XVIII веков, опубликовавших свои всесторонние наблюдения в виде дневников.

    Итак, Андрей Ковачинский, Адам Каменский-Длужик, Людвик Сеницкий и Степан Станкевич были первыми, их труды имеют исключительно важное, первостепенное, непреходящее значение в историко-этнографическом исследовании истории и этнографии народов Сибири.

    [В. Н. Драбо. В. Ермоленко.  Арктика: по следам соотечественников. Минск. 2005. С. 222-223.]

                                                                 ЗМРОЧЛАНДЫЯ,

                              або КРЫЖОВЫ ШЛЯХ БЕЛАРУСКАГА ПІСЬМЕНСТВА

    Паэзiя i драматургiя канца XVI—XVIII стагоддзяў стане ў асноўным ананiмнай, але надзвычай багатай на таленты. Яны i закладуць тэатральныя традыцыi ў сваiм краi. У гiстарычна-мемуарнай прозе вызначацца Самуiл МАСКЕВIЧ, Афанасiй ФIЛIПОВIЧ, Альбрэхт Станiслаў РАДЗIВIЛ, Адам КАМЕНСКI-ДЛУЖЫК, Ян ЦАДРОЎСКI, Трафiм СУРТА i Юрый ТРУБНIЦКI. Зоймуць сваё пачэснае месца пiсьменнiкi, перакладчыкi i друкары Сымон БУДНЫ i Васiль ЦЯПIНСКI.

      Алесь Петрашкевіч

      драматург, гісторык

    [Народная Воля. № 50-51. Мінск. 31 сакавіка 2006. С. 7.]

    КАМЕНСКI Адам Рыгор (Каменскi-Длужык, Длужык-Каменскi; ? - 27. 1. 1667)

    Письменнiк-мемуарыст. З аршанскай шляхты. Аўтар унікальнага па змесце «Дыярыуша», апублікаванага ў 1874 А. Марыянскiм па копіі, зробленай у Гембiцах (Польшча) у прыватнай бібліятэцы ксяндза П. Кушынскага нейкім шляхціцам Панінскім. Тэкст «Дыярыуша» выяўляе ў К. добра адукаванага чалавека, здольнага апавядальніка з вострай і тонкай назіральнасцю, рамантычнай узнёсласцю і адначасова з цвярозым, гаспадарскім поглядам на жыццё. Як вiдаць з мемуараў, у час руска-польскай вайны 1654-67 у канцы 1657 К. трапіў у рускі палон. 3-пад Шклова Магілёўскага ваяв. ён адпраўлены пад канвоем у Якуцк, адтуль у Запаляр’е i Прымор’е. Быў там зборшчыкам ясака (падатку) сярод мясцовага насельніцтва. З павагай ставіўся да тамашніх народаў, асабліва да прыангарскіх тунгусаў.

    «Дыярыуш» — самы ранні з усіх вядомых пісьмовых помнікаў пра Сібір (калі не лічыць, відаць, ужо страчанага апісання гэтага рэгіёна, зробленага ў 1655 навагрудскім езуітам Кавячынскім). К. пачаў сваё вымушанае падарожжа па сібірскіх землях на 17 гадоў раней, чым перакладчык рускага пасольства ў Кітаі Н. Спафарый. «Дыярыуш» адрозніваецца ад апісання Спафарыя не толькі ў геаграфічным і этнаграфічным плане, але і большай вобразнасцю, глыбінёй асэнсавання рэчаіснасці, што надае яму характар мастацкага твора. «Дыярыуш» з поўным правам можна назваць энцыклапедыяй ведаў пра Сібір 17 ст. Аўтара цікавіла ўсё: адлегласць паміж населенымі пунктамі, навакольная фауна i флора, заняткі мясцовага насельніцтва, яго побыт і звычаі, эканамічны стан, размяшчэнне гарадоў i мястэчак, здабыча солі і яе кошт, багацці рэк і лясоў. Побач з апісаннем побыту сібірскіх абарыгенаў твор змяшчае і цікавыя звесткі пра лад жыцця рускіх пасяленцаў Заходняй і Усходняй Сібіры, цікавыя характарыстыкі многіх сібірскіх гарадоў і апорных абарончых пунктаў, так званых астрогаў. Усё гэта робіць «Дыярыуш» каштоўным помнікам мемуарнай літаратуры 2-й паловы 17 ст., у якім упершыню пытанні геаграфіі і этнаграфіі Сібіры сталі прадметам мастацкага апавядання.

    Тв.: Бел. пер. — Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мн., 1974. Вып. 2.

    Літ.: Коршунаў А. Ф. «Дыярыуш» Адама Каменскага Длужыка // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мн., 1974. Вып. 2.

    [Асветнікі зямлі Беларускай. Х – пачатак ХХ ст. Энцыклапедычны даведнік. 2-е выд. Мінск. 2006. С. 202.]

    Каменскі-Длужык Адам (?—пасля 1672), пісьменнік-мемуарыст. Паходзіу, магчыма, з аршанскай шляхты. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-67 апынуўся на захопленай тэрыторыі і прысягнуў цару. Пасля далучыўся да войска Рэчы Паспалітай, у бітве на Басі 1660 трапіў у палон. Праз Магілеў быў перавезены ў Маскву. У Расіі вядомы пад імем Грышка. У 1661 разам з інш. «людзьмі літоўскімі, здраднікамі» накіраваны на прымусовую службу ў Сібір. Спачатку служыў «казаком» у Табольску, з 1662 у Якуцку, тут у 1664-68 наглядчык у вязніцы. Пасля заключэння Андросаўскага перамір’я 1667 выехаў у Маскву, куды прыбыў у 1669, і ў 1772 разам з пасольствам Рэчы Паспалітай выехаў на радзіму. К.-Д. пакінуў кароткі дыярыуш свайго побыту ў Расіі, дзе прыведзены звесткі аб прыродзе і эканоміцы Сібіры, яе народах (комі-зыранах, мансі, хантах, якутах, чукчах, тунгусах, эвенках), іх побыце і вераваннях. Удзел К.-Д. ў экспедыцыі, што быццам выйшла на суднах з Лены, абагнула мыс Дзяжнёва і дасягнула Амура, непраўдападобныя. Відаць, шмат якія звесткі К.-Д. узяў з расказаў мясц. жыхароў. Напісаны па-польску з шматлікімі беларусізмамі дыярыуш К.-Д. стаў першай наратыўнай крыніцай, прысвечанай апісанню Сібіры. Захаваўся ў копіі 18 ст.

    Тв.: Dyaryusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc spisany // Warta. Poznań, 1874; Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc // Dwa polskie pamiętnika z Syberii XVII i XVIII wieku. Wrocław, 1996; Бел. пер. - Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей // Бел. лігаратура і літараразнаўства. Мн 1974. Вып. 2.

    Літ.: Коршунаў А. Ф.  Нататкі з падарожжа па Сібіры ў XVII ст.: («Дыярыуш» Адама Каменскага) // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1973. № 1; Грицкевич В. П.  От Немана к берегам Тихого океана. Мн., 1986. С. 47-52; Polewoj B. P.  W poszukiwaniu nowych danych o Diariuszu Adama Kamieżskiego-Dłużyka // Lud. 1994. T. 77.

    Валерый Пазднякоў.

    [Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў двух тамах. Т.-2. Мінск. 2006. С. 25.]

    Сымон Барыс,

    Вадзім Шпетны

                                           БЕЛАРУСЫ  ВЫВУЧАЮЦЬ  ЗЯМЛЮ

                                                          (выхаваўчая гадзіна).

                                                  ДАСЛЕДЧЫКІ І ПАДАРОЖНІКІ

    Каменскі (Каменскі-Длужык) Адам (?, з Оршы – пасля 1672, Орша), аўтар “Дыяруша”, у якім апісаў сваё зняволенне ў Сібіры. Расказаў у ім аб прыродзе і жыхарах Сібіры ў ХVІІ ст.

                              ХРОНІКА ПАДАРОЖЖАЎ І ДАСЛЕДВАННЯЎ ЗЯМЛІ

                                                       ЎРАДЖЭНЦАМІ БЕЛАРУСІ

                    Гады                  Даследчык, падарожнік                           Што рабіў

              |1662-1667|      Каменскі Адам (? – пасля 1672) |    Апісаў прыроду Сібіры і

                                                                                                     побыт туземцаў Якуціі |

    [Беларускі гістарычны часопіс. № 12. Мінск. 2007. С. 50, 52.]

          Чыжык І. В.

    Гістарычны факультэт

                       МЕТАДАЛАГІЧНЫЯ ПАДЫХОДЫ ДА ДАСЛЕДВАННЯ

                                     ПЫТАННЯ ПАДАРОЖЖАЎ ЖЫХАРОЎ

                                ВКЛ І РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ У XVI-XVIII стст.

    Даследванні ў галіне мемуарыстыкі з кожным годам адкрываюць чытачам ўсе новыя і новыя імены айчынных падарожнікаў. Пры гэтым вывучэнне саміх падарожжаў праходзіць па розных накірунках. З аднаго боку, ствараюцца працы агульнатэарытычнага характару, у якіх разглядаецца цэлы комплекс дыярушаў і праводзіцца іх параўнальны аналіз. З другога боку . канкрэтызуецца праблематыка і даследчыкі дэталева асэнсоўваюць канкрэтнае падарожжа.

    Вельмі актыўна распрацоўваецца дадзеная тэматыка польскімі навукоўцамі. Прычым закранаюцца не толькі ўласна польскія дыярушы, але і творы іншаземцаў, што дазваляе праводзіць аналогіі, рабіць высновы наконт узроўня развіцця грамадскай думкі, кругагляду жыхароў Рэчы Паспалітай.

    Значная колькасць публікацый на польскай мове маюць агульную накіраванасць, у іх абмяркоўваецца шырокае кола пытанняў паўсядзеннага жыцця падарожнікаў, значэнне перыгрынацый для развіцця культуры, ментальнасці і г.д. Адной з найбольш грунтоўных публікацый на тэму дыярушаў XVI.XVII ст. з’яўляецца праца Ганны Дзехцінскай [8]. Дзеннікі цікавяць аўтара як своеасаблівыя крыніцы, якія адлюстроўваюць агульныя культурна-гістарычныя працэсы, і пры гэтым прадстаўляюць агульнаеўрапейскую каштоўнасць. Зразумець сам феномен падарожніцтва, “ахарактарызаваць тую неадназначную і складаную сукупнасць фактараў, якія паўплывалі на творчасць падарожнікаў падчас апісання краін і людзей” - асноўная мэта даследвання [8,с.6].

    Да агульнатэарытычных адносіцца і праца А. Мачака [9]. У ей разглядаюцца пытанні шляхоў зносін і маршрутаў вандровак, месцы наведвання і кошты падарожжаў, мытныя асаблівасці, гігіена, небяспечнасці ў дарозе і бацькоўскія “інструкцыі”, навукі “ва універсітэтах”, цуды, выноскі з падарожжаў і г.д.

    Некаторыя манаграфіі польскіх аўтараў умяшчаюць у адной кнізе і першакрыніцы, дыярушы, і каментарыі да іх з аналізам [7]. З часоў Рэнесансу сталі распаўсюджвацца навуковыя падарожжы ва універсітэты Германіі, Італіі, інш. Папулярнейшым тэрыторыям у гэтым ракурсе прысвечана даследванне Д. Золадж-Стрэльчык [11], якое падае сведчанні аб стасунках Рэчы Паспалітай з еўрапейскімі краінамі ў галіне навуковай.

    Вобраз Гданьска ў літаратуры падарожніцкага характару разглядаецца ў публікацыі Я. Сампа [10]. Увогуле, апошнія працы адносяцца да накірунку асобнага крыніцадаследчага характару.

    Што датычыцца якасці і вартасці айчынных і расійскіх даследванняў, то неабходна памятаць пра адносную “маладосць” тэматыкі падарожжаў. Цяжка пераацаніць, але і недаацэньваць мясцовыя дасдедванні нельга. Напэўна адным з першых аўтараў, які звярнуўся да тэматыкі падарожжаў нашых суайчыннікаў быў В. П. Грыцкевіч. Яго манаграфіям папярэднічаў шэраг артыкулаў у часопісах, якія надалей былі дапоўнены і перапрацаваны і ўвайшлі ў склад яго кніг. Ім быў ўзняты на паверхню і данесены да чытача вялізарны пласт інфармацыі, выкладзены ў захапляльнай манеры зразумелай мовай. Пры гэтым, працы В. П. Грыцкевіча маюць як агульнатэарытычны [1, 2], так і крыніца-даследчы характар [3]. Асноўная мэта аўтара кніг - пашырэнне ведаў суайчыннікаў аб невядомай гістарычнай спадчыне: “выходцы из Белоруссии совершили немало увлекательных путешествий <…> и исследование их прогрессивного наследия позволяет значительно пополнить наши знания о развитии научной мысли в Белоруссии” [1,с.3].

    Разглядаючы пытанне вандровак нашых землякоў у Сібір нельга абмінуць прысвечаныя гэтай тэме працы Б. П. Палявога [4]. Артыкулы распавядаюць аб “Дыярушы” А. Каменскага-Длужыка і даецца яго характарыстыка. Робяцца і спасылкі на даследванні іншых навукоўцаў па дадзенаму нататку.

    Сярод беларускіх даследчыкаў трэба таксама вылучыць Казакова Ю. Л., які сумесна з польскім гісторыкам Богданам Рокам распрацоўваюць падарожніцкую праблематыку ў кантэксце агульнагістарычным.

    Дарэчы вынікам іх сумесных даследванняў сталі два артыкулы (у беларускім друку) [5, 6], прысвечаныя розным па характару вандроўкам з XVIII стагоддзя.

    Такім чынам, пералічаныя даследванні дазваляюць скласці ўяўленні аб падарожжах, асобах падарожнічаючых, прычынах адпраўлення за мяжу і іх наступствах. Тэматыка папаўняецца з кожным годам усе новымі і новымі даследваннямі і есць падстава лічыць яе адной з цікавейшых галінаў гістарычнай навукі.

                                                          Літаратура

    1. Грицкевич В. П.  Путешествия наших земляков. Мн., 1968.

    2. Грицкевич В. П.  От Немана к берегам Тихого океана. Мн., 1986.

    3. Грыцкевіч В. П.  Адысея наваградскай лекаркі. Мн., 1989.

    4. Полевой Б. П.  Еще раз о Каменском-Длужике // Советская этнография. 1974 № 4.

    5. Рок Б., Казаков Ю.  Апісанне падарожжа з Мінска ў Пецярбург ананімнага

беларускага шляхціца // БГЧ. 1998, №1.

    6. Рок Б., Казаков Ю.  Тэафіла Канстанцыя Мараўская з роду Радзівілаў і яе падарожжа па Еўропе // БГЧ. 2006 № 2.

    7. Dwa polskie pamietniki z Syberii (red. A Kuczinskiego). W-Wr., 1996.

    8. Dziechcinska H.  O staropolskich dziennikach podrozy. W., 1991.

    9. Maczak A. Zycie codzienne w podrozach po Europie XVI-XVIII w. W., 1980.

    10. Samp J.  Gdansk w relacjach z podrozy: 1772.1918. Gd., 1991.

    11. Zoladz-Strzelczyk D.  Peregrinatio academica. P., 1996.

    [Сборник работ 64-й наусной конференции студентов и аспирантов Белгосуниверситета Минск, 15 - 18 мая 2007 г. В трех частях. Ч. III. Минск. 2007. С. 97-99.]

                                                                       ИСТОРИЯ

                               ЯКУТИЯ  В  СОСТАВЕ  РОССИЙСКОГО  ГОСУДАРСТВА

                                                                        ССЫЛКА

                                                 ИСТОРИЯ  ССЫЛКИ  В  ЯКУТИИ

    Появление ссылки в Якутии относится уже к XVII в. Предусматривалась ссылка «на житье на Лену» по Соборному уложению 1649 г., но фактически сюда ссылали людей еще до этого. В 1642 г. прибыли на место ссылки 93 мужчины с семьями — 188 человек. Ссыльные отправлялись на службу, пашню и в посад. Значительный процент их составляли военнопленные. Приписанные в служилые ссыльные собирали ясак, охраняли остроги и зимовья. Сосланным на пашню отводилась земля и выдавалась из казны ссуда. Их обязанностью было обеспечение пришлого населения продукцией сельского хозяйства. Ссыльных приписывали в посад, к торгово-промышленному городскому населению. Занимаясь различными ремеслами, они платили налоги, торговые пошлины, натуральные повинности. Позже стали ссылать преступников на строительство дорог и для других хозяйственных нужд, использовали их в несении почтовой службы. В структурах управления Якутского уезда постоянно был недостаток служилых людей по причине малочисленности русского населения. В 1691 г. числилось 151 «убылое место» — свободные по штату места. До 80-х гг. XVII в. в Якутск ссыльные направлялись главным образом на службу. В течение 1640-1653 гг. на службу поступили 111 чел. Однако по деловым и нравственным качествам, по отношению к порученному делу якутских воевод не устраивала работа ссыльных служилыми. Они просили направить людей «добрых, чтоб не воры, и не зернщики, и не бранники, и не ссыльные, и не тяглые, и не дворовые». В начале XVIII в. прием уголовных ссыльных на службу прекратился.

    Адам Каменский Длужик

    (1635-?)

    А. Каменский Длужик родился около 1635 г. Он происходил из польской шляхты, обосновавшейся в окрестностях Орши в восточной части Великого Княжества Литовского. 20 октября 1660 г. во время битвы польско-литовских с русскими войсками он оказался в плену. Первоначально Каменского перевезли в Могилев, откуда в январе 1661 г. вместе с другими военнопленными отправили в Москву. 17 февраля этого же года его вывезли в Сибирь, где он служил в казачьем войске. Весной 1661 г. прибыл в Тобольск, оттуда осенью перебрался в Енисейск, где перезимовал. 16 августа 1662 г. он доплыл до Якутска.

    В 1662-1668 гг., как и другие польские военнопленные, он отбывал принудительную службу в сибирском войске. Служил в казачьих отрядах, покорявших коренных жителей северо-востока Азии, побывал на берегу Северного Ледовитого океана и бассейне р. Амур. С конца 1664 г. и до весны 1668 г. служил в Якутске в качестве начальника местной тюрьмы (документы подписывал именем Григорий, Гриша).

    После заключения Андрусовского перемирия между Россией и Речью Посполитой (1667) 37 ссыльных пленников (с членами семей 54 чел.) по указу царя Алексея Михайловича были освобождены и выехали из Якутии. Каменский домой на запад отправился весной 1668 г., в Москву прибыл на следующий год, откуда выехал в начале 1672 г. благодаря помощи польского посольства под руководством Яна Гнинского. Вероятно, по его просьбе был написан Дневник (Диарюш) Каменского. После возвращения в Польшу, Каменский поселился в усадьбе Гнинского. Дальнейшая его судьба, время и место кончины не установлены. Диарюш представляет собой старинные мемуары, где описывается принудительное пребывание А. Каменского в Сибири. Автор написал о поляках, работавших в Соликамске, Таре и Нарыме. Из-за тяжелых условий жизни многие из них погибли во время стычек с аборигенами. В Диарюше описывается очаровательная природа Сибири. Огромное внимание уделяется описанию сибирских народов.

    Копию дневника отыскал и опубликовал в Познани в 1874 г. ксендз Александр Марыански в книге Варта. Найденные Борисом Полевым из Петербурга архивные документы полностью подтвердили пребывание Каменского в Якутске в 1662-1668 гг.

    Адам Каменский Длужик составил первое этнографическе описание якутов. Не будучи научным описанием, оно представляло собой начальную систематизацию материала и его осмысления. Его воспоминания оказались включенными в рукописную книгу «Silva rerum», скрепленную во время правления польского короля и саксонского курфюста Августа III (1733-63). Он впервые в XVII в. ознакомил европейскую общественность с народами Сибири, в том числе якутами.

                                  ЯКУТСК – СТОЛИЦА  СЕВЕРНОЙ  РЕСПУБЛИКИ

                                                       УЛУСЫ  РЕСПУБЛИКИ

    ...Представители многих народов (русские, украинцы, поляки, шведы, евреи, немцы, татары, башкиры и др.) невольные путешественники, побывали здесь, в скорбной для них земле.

    Наиболее известные из них прибывшие в XVII-XVIII вв. польские шляхтичи А. Каменский-Длужик, И. Козыревский...

                                                    ИМЕННОЙ  УКАЗАТЕЛЬ

    Каменский-Длужник А.                                                             278, 780.

    [Историко-культурный атлас Якутия. Природа. История. Этнография. Современность. Москва. 2007 /Отпечатано в Венгрии/. С. 278, 780, 865.]

                                           ЦЯПЛО  ПАЎНОЧНАГА  ЗЗЯННЯ

                                                    Адам  Каменски- Длужык

                                                                     Нібы збавення, ён шукаў дамоў дарогу,

                                                                      І ўсё часцей ён бачыў родны кут.

                                                                                                                   Віктар ШНІП

    Ва ўсю шырыню неба, наколькі прастору яго ахоплівала вока, шугала яркае, дзіўнае вогнішча. Уражанне было такое, быццам недзе ў недасягальнай вышыні нехта расклаў вялікі агонь, несупынна падкладвае ў касцёр дровы. Рупна стараецца, вязанку за вязанкай носіць. Завіхаецца, каб полымя не толькі не згасла, а больш таго — жадлівымі языкамі шугала ўгору, выхопліваючы з цемры мігценне далёкіх зорак, што адсюль, з зямлі, здаюцца надзіва загадкавымі і недасягальнымі. Сам жа гэты чараўнік схаваўся, нябачны ён, а святло ад распаленага кастра працэджваецца скрозь начную цемру, як бы разломваецца на танюткія промні, кожны з каторых афарбаваны ў свой колер. Разам узятыя, яны ў нечым нагадваюць вясёлку. Ды не тую, якую колісь, цяпер даўно ўжо, даводзілася бачыць Адаму на радзіме. Пасля цёплага і спорнага летняга дажджу яна з’яўлялася на небе, ахопліваючы яго паўкругам, і надламаны яе абруч адным канцом кранаўся люстраной роўнядзі Дняпра, быццам п’ючы з яго ваду.

    Хлапчуком-падлеткам, у кампаніі гэткіх сяброў-гарэзаў, ён любіў пастаяць на беразе, адчуваючы ад вады прахалоду, свежасць, а яшчэ... У гэтым жаданні Адам нікому не прызнаваўся. Нават і сам як бы саромеўся яго. Ды і хіба каму скажаш пра гэта! Хацелася ж узняцца ў нябёсы птушкай хуткакрылай. Высока-высока ўзляцець. Над Дняпром паўнаводным, над квяцістымі лугамі, над лясамі, якія ахоплівалі іх з усіх бакоў моцнымі абдымкамі...

    Узляцець і апусціцца на... другі канец вясёлкі. Той, што губляецца ў промнях сонца.

    Вельмі ж цікава было б паглядзець, як усе гэтыя сем колераў знікаюць, раствараюцца пад зіхатлівымі, пякучымі промнямі. А што раствараюцца, Адамка не сумняваўся. Да аднаго ён не даходзіў, аніяк растлумачыць не мог. Колькі ні сіліўся, а адгадкі так і не знаходзіў. І сапраўды — паспрабуй разбярыся! Дзіўна ўсё, нічога не скажаш. П’е вясёлка ваду з ракі, а дзе тая затым знікае, цяжка сказаць. Знікае, і ўсё. Быццам і не было яе. Няйначай, думаў Адамка, па гэтых палосках-колерах вадкасць бяжыць да аблокаў. Усё вышэй і вышэй узнімаецца. Каб жа ўгледзець толькі куды знікае яна!

    ...Далёка, за тысячы вёрстаў адсюль, засталіся мары і тайны маленства. І каб хто яшчэ некалькі гадоў сказаў Адаму Каменскаму, што ёсць на свеце цуды, падобныя гэтаму, што даводзіцца бачыць тут, на самай Поўначы, у краі снягоў і марозаў, ні за што не паверыў бы. Запярэчыў бы, калі б сказалі, што і лёс ягоны перайначыцца, такога “кругаля” дасць — самай шчодрай фантазіяй не прадкажаш.

    Але тое, што наканавана табе Богам, абавязкова здзейсніцца. Хочаш таго ці не хочаш, а нікуды не дзенешся. Таму і ён, Адам Каменскі, у рэшце рэшт апынуўся на зямлі, дзе бывае такое дзіўнае ззянне, калі, здаецца, адначасова на небе з’яўляецца не адзін дзесятак вясёлак. І ўсе яны перасякаюцца, перакрыжоўваюцца, асобныя колеры пры гэтым знікаюць і застаюцца толькі найбольш яркія, тыя, якія расфарбоўваюць неба ў суцэльную, мігатлівую паласу.

    Глядзіш на гэтыя чароўныя зарніцы і неяк цяплее на душы. Асабліва ў людзей прышлых, хто, часам зусім не па сваёй волі, апынуўся ці не на самым краі свету. Нават і сіберны мароз падаецца не такім і страшным. Як не наровіцца залезці пад апратку, не вельмі яму гэта ўдаецца. Хапае сваімі кіпцюрамі за нос, твар са злосці апякае, сіліцца да вушэй дабрацца... А сэрца ганяе і ганяе кроў, сагравае яе.

    Аднак усё адно доўга на паветры не прастаіш. Палюбаваўся крыху паўночным ззяннем і хутчэй за тоўстыя сцены астрога. Туды, дзе заўсёды печ напалена, пасланы мядзведжыя і аленевыя шкуры, а агеньчык свечкі не толькі дазваляе ў цяпле і цішы пасядзець ці не да самай поўначы, а і з думкамі сабрацца. Гэтую патрэбу Каменскі за сабой пачаў заўважаць не першы месяц. Разважыўшы, дык можна і больш пэўна сказаць, калі яна ўзнікла. Якраз з таго моманту, калі яму прапанавалі выконваць абавязкі дворскага.

    Дворскі... Гучыць, ці не праўда? Чалавек пры двары... Адным словам, пры справе. Як быццам, толькі радавацца застаецца, што нарэшце знайшоў пэўны занятак і ніхто цябе не можа папракнуць кавалкам хлеба. Не проста палонны ўжо, не проста ссыльны, а дворскі...

    Хто-небудзь магчыма і радаваўся б гэтаму, але не ён, Адам Каменскі. Прывык жа жыць сумленна і з адкрытай душой людзям у вочы глядзець. А будучы дворскім ці паглядзіш? Хоць бы тым, хто бачыць у табе ці не самага першага свайго ворага! І не хавае гэтага, пры першай жа магчымасці гатовы папракнуць крыўдным словам, зняважыць.

    А зрабіць жа гэта не так і складана, бо працуе Адам усяго надзіральнікам мясцовай турмы. Тут жа, у Якуцку. Дворскі і надзіральнік — адно і тое ж. Хочаш, каб не турбавалі згрызоты сумлення, называй сябе дворскім. Так сказаць, для супакаення душы, як бы для ўнутранай раўнавагі. А няма жадання разбірацца ў самім сабе, не хавай, што надзіральнік. І гэтую ж работу павінен нехта выконваць... Ды ўся справа ў тым, што далёка не кожны ахвочы за яе ўзяцца. Хіба толькі той, каму не надта даводзіцца выбіраць. Яму акурат і не выпадала.

    У Якуцк Адам Каменскі трапіў 16 жніўня 1662 года. Што рана ці позна, але абавязкова “апынецца тут, даведаўся яшчэ ў Енісейску. Цэлую зіму правялі ў ім гэткія гаротнікі, падобныя яму. Зіму, калі карыстацца мясцовымі часавымі меркамі. А так можна сказаць, што і вясну, бо сын мясцовага баярына Кальчугіна Васіль, якому было даручана весці іхнюю групу ссыльных далей, вырашыў выбірацца ў дарогу толькі 30 мая. Сама, як пацяплела. Енісей, праўда, ужо ад лёду ачысціўся, але начамі трымаліся яшчэ замаразкі. Днём жа, калі падыдзеш да вады, як кажуць, зуб на зуб не пападаў. Нават у тых, хто даўно тут жыве, а што казаць пра іх, хто ніяк не хацеў яшчэ развітвацца з уяўленнем аб цёплай вясне і гарачым леце...

    Хаця, як неўзабаве аказалася, нягледзячы на запозненую і вельмі халодную вясну, лета, пачынаючы з канца чэрвеня, у тутэйшых мясцінах мала чым розніцца ад таго, што на Беларусі. Усю шчодрасць яго Каменскі адчуў, калі дабраліся да Ілімскага астрога. Прыпынак у ім запомніўся яшчэ і таму, што ваяводай гэтага астрога аказаўся чалавек добразычлівы, сардэчны — Вындомскі. А можа, таму і праявіў ён да ссыльных увагу, а часам і звычайную прыязнь, што сустрэў па сутнасці сваіх землякоў. У групе аказаліся тыя, хто з-пад Магілёва, хто з-пад Оршы родам. Сам жа Вындомскі пры знаёмстве назваўся палякам. Каменскі ўбачыў у ім чалавека, які гатовы зразумець цябе, а пры неабходнасці і паспачуваць.

    Інакш, як Ціхан Андрэевіч, Вындомскага і не называлі. Балазе, пры першай жа сустрэчы ён менавіта так і прадставіўся. Пры тым агаварыўся, калі ўзнікне якая патрэба, каб не саромеліся, звярталіся. Канечне, ніхто не збіраўся даверам злоўжываць, але і не трымаўся на адлегласці ад гасціннага паляка. Калі давялося ў далейшую дарогу збірацца, развітваліся шчыра, быццам даўнія і добрыя знаёмыя.

    Наперадзе было яшчэ больш месяца воднага шляху, час ляцеў хутка, неяк незаўважна. Палярнае лета сама ўвабралася ў свае правы. Стаялі, можна сказаць, спякотныя дні... Плылі ссыльныя па рацэ хутка, хоць не адмаўляліся і ад кароткачасовых прыпынкаў. Найперш тады, калі, адчуўшы, што рыба надакучыла — а яе лавілі шмат і самую розную, — прыпыняліся дзе-небудзь ля палогага берага. Займаліся паляваннем, дзічыны таксама хапала.

    Нарэшце паказаўся Якуцк. Узрадаваліся, лічылі — падарожжа на гэтым і скончыцца, спыняцца тут калі не назаўсёды, дык надоўга. Але гэтыя спадзяванні аказаліся марнымі. Відаць, у тых, хто адпраўляў ссыльных на Поўнач, былі свае планы. Іх яны не збіраліся адразу раскрываць да канца, таму, прабыўшы ў гэтым невялікім гарадку колькі дзён, падарожнікі падаліся далей, мераючы вёрсты зусім не абжытых яшчэ еўрапейцамі прастораў.

    Вярнуліся назад у Якуцк, цяпер, як здавалася, ужо надоўга, у канцы 1664 года. Пацягнуліся доўгія — спачатку зімовыя, а пасля вясновыя, летнія — месяцы. Аднастайнасць іх, падобнасць адзін на другі заўважылася не адразу. Яно і зразумела. Новае месца — гэта новыя ўражанні. А Каменскі быў чалавекам назіральным, акрамя таго адчуваў заўсёднае жаданне зблізіцца з людзьмі, з якімі дагэтуль не сустракаўся. Можна сказаць, і з якутамі знайшоў агульную мову. Хоць, зразумела, далёка не ўсё прымаў у іх паводзінах і побыце. У першую чаргу, як чалавек веруючы, католік, вельмі здзіўляўся, што тыя ні ў чым не бачаць грэху. Неяк у роспачы прамовіў услых сабе: “Ды ў іх жа ні Бога, ні веры...”

    Праўда, адчуваў і іншае — якуты былі яшчэ па сутнасці дзецьмі прыроды. У многім залежалі ад яе і ў той жа час не навучыліся з выгодай для сябе карыстацца яе багаццем. Хоць сярод мясцовага насельніцтва было і нямала вопытных паляўнічых. Пільнае вока мелі яны, а ў якасці зброі карысталіся лукамі. Ды такімі — пашукаць трэба! Вялізнымі, часам вышэй чалавека. Цеціву ж з рамянёў рабілі, выкарыстоўваючы для гэтага апрацаваную скуру кароў ці коней. Разводзілі іх шмат. Шкава аднак, што ездзілі зусім не на конях, а на каровах. Коней жа часцей выкарыстоўвалі на ежу. Што засмучала Адама, дык гэта няўменне тубыльцаў належным чынам падрыхтаваць сабе страву. Забітую птушку, дык тую ўвогуле толькі крыху абшчыпвалі і адразу кідалі ў кацёл з варам. Але ў большасці з іх і катла не мелі, дык тушкі парылі нагрэтымі камянямі ці ў вялізных карытах.

    Праходзілі дні, уражанняў большала. Вядома, найбольш запалі ў душу першыя. Яны то радавалі, то ў нечым засмучалі. Але нязменна прыносілі аднолькавае задавальненне сваёй пазнавальнасцю. Пашыралі шмат у чым кругагляд, уяўленне аб людзях, зямлі, на якой наканавана было лёсам апынуцца. І ўжо Якуцк, пра які нядаўна Каменскі нічога і не чуў, станавіўся для яго сваім, а значыць і блізкім. Адразу, па прыездзе, адзначыў для сябе, што гарадок ляжыць на вельмі прыгожым, вясёлым, але... галодным месцы.

    Што самае цікавае, гэтыя эпітэты неяк адразу зрокава-выразна заселі ў памяці. Прыгожае месца, дык ад маляўнічасці краявідаў. Вясёлае — таксама ад уражання светласці пейзажаў. Асабліва летніх, калі адчуванне такое, што быццам нанава з’яўляюцца на свет і людзі, і звяры, і птушкі, скідваючы з сябе стому доўгіх зімовых месяцаў. А галоднае... Тубыльцы самі ніяк не маглі дайсці да таго, каб што-небудзь вырошчваць. Агародніцтвам паспрабавалі заняцца перасяленцы. Ды толькі старанні іх аказаліся марнымі. Прыжыліся рэпа і капуста. Капуста, праўда, слаба расла, ніяк не хацелі завязвацца качаны.

    Каменскі доўга не мог зразумець, чаму ж так атрымліваецца, што агародныя культуры ніяк не хочуць тут расці. Здавалася б, умовы — лепшых не прыдумаеш! Лета, хоць і не вельмі доўгае, але спякотнае. Трох, двух з паловай месяцаў, што прырода адводзіць яму, упаўне дастаткова, каб вырасла, скажам, тая ж капуста. А яна чамусьці не хоча ісці ў рост, усё кволіцца. Вытлумачэнне з’явілася нечакана. Яно аказалася такім простым, што Адаму спачатку ў гэтую прастату не хацелася верыць. Ускопваў аднойчы пад агарод зямлю, яна лёгка паддавалася. І вывернутыя глыбы былі не вельмі халодныя. Да ўсяго лёгка падсыхалі на сонцы, ператвараючыся ў тлусты чарназём. Але капануў глыбей і адразу адчуў унізе суцэльны цвёрды наст. Нагнуўся, разгроб рукамі рыхлую глебу, пашырыў ямку, прыкінуў вокам — зямля растала ўсяго на нейкі локаць. Далей жа — мерзлата, што і летам не растае. Вечная яна, таму і не хоча нішто расці, бо, як бы ні пякло сонца зверху, знізу раслінам у самыя карэнні дыхае люты холад.

    Пагаварыў з сябрамі, падзяліўся сваімі згадкамі. Хто разваг гэтых усур’ёз не ўспрыняў, а хто пажартаваў:

    — Нічога не скажаш, адкрывальнік ты, Адаме! А яно і праўда, уся справа ў гэтай самай вечнай мерзлаце!

    Знайшліся ахвотнікі, як гэта часта бывае, развіць гэтую думку далей:

    — У мерзлаце, кажаце, справа? А хіба яна толькі ў зямлі? Пастаянная мерзлата і ў душах нашых! Чужыя мы пад тамашнім небам. Як бы ні старалася летам саграваць нас сонца, не ўдаецца яму гэта, бо і неба над галавой для нас чужое.

    Запалі гэтыя развагі ў Адамава сэрца, не забыліся. Асабліва нагадвалі яны аб сабе доўгімі зімовымі вечарамі, што пераходзілі ў гэткія ж доўгія, бяссонныя ночы. Ды і паспрабуй разбярыся, калі якая часіна. Яно і ведама — палярная ноч. Падчас гэтых тужліва-роздумных гадзін, калі, здаецца, ад сумоты і бязвыхаднасці становішча воўкам выць хочацца, і з’явілася ў Каменскага жаданне занатаваць, запісаць пражытае і перажытае. Хто яго ведае, як далей лёс павернецца. Магчыма, усё ж удасца яму неяк вырвацца ў родныя мясціны. Тады людзям добрым не лішнім будзе даведацца, колькі на яго шляху выпала пакут. А не, дык, можа, пасля смерці яго хто-небудзь знойдзе напісанае, забярэ яго з сабой, павязе туды, дзе дарагі Адамаву сэрцу Дняпро, загубілася ў прырэчных лугах басаногае маленства і дзе засталося агнявое юнацтва.

    Так і пачала нараджацца споведзь Адама Каменскага. У думках перагортваў пражытае, каб пры спрыяльнай нагодзе запісаць яго. Быццам перад Богам і людзьмі ачышчаў сваю душу. Ды і перад уласным сумленнем таксама. Што яно ў яго чыстае, праўда, не сумняваўся. Імкнуўся ж жыць годна, не хібячы ні перад тым жа Богам, ні перад людзьмі. А надзіральнікам стаў па неабходнасці. Лепей, безумоўна, было б, каб не ўскладваў на плечы такі цяжар. Аднак нічога не зробіш ужо. Упрогся ў воз, дык трэба яго везці і далей. Не адмаўляцца ж ад заробку, харчы казённыя таксама не лішнія. Добрая дабаўка да таго, што казна выплачвае ссыльным.

    А наконт дзённіка-споведзі, дык пры напісанні ўсё будзе залежаць ад самога. Ён адзіны суддзя сабе. I ці абавязкова пра ўсё расказваць, запыняючы ўвагу на дробязях?! Уражанняў за доўгія гады столькі набралася, паспявай іх занатоўваць. Такіх выпадкаў набралася, сведкам якіх даводзіцца стаць далёка не кожнаму. А тут — нейкая праца надзіральнікам. Пра яе можна і не гаварыць, а пра астатняе трэба расказаць, як мага больш аб’ектыўней і падрабязней. Каб усе ведалі пра яго жыццё — жыццё Адама Каменскага.

    ...Дзённік Адама Каменскага прыйшоў да чытача толькі ў 1874 годзе пад назвай «Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасці». Прозвішча аўтара пазначана як А. Каменскі-Длужык. Длужык — клічка Каменскага. З’явіўся ж гэты ўнікальны дакумент, які стаў помнікам беларускай мемуарнай літаратуры XVII стагоддзя, на свет у Познані, дзякуючы польскаму ксяндзу А. Марыанскаму. Ён, у сваю чаргу, у прадмове да публікацыі паведаміў, што гэты тэкст знайшоў у Гембіцы ў бібліятэцы ксяндза П. Кушынскага. Больш таго, аказваецца, успаміны А. Каменскага захоўваліся ў рукапіснай кнізе пад назвай “Silva”. Яе склаў нейкі невядомы шляхціч яшчэ падчас праўлення польскага караля Аўгуста (1733-1793).

    Як бачна, гэта зусім не арыгінал твора. У рукі А. Марыанскага трапіла несумненна копія мемуарных запісаў А. Каменскага. Магчыма, і не першая. У карысць падобнага меркавання сведчыць тое, што ў тэксце месцамі сустракаюцца памылкі, ёсць папраўкі, ды такія, калі не заўсёды можна дайсці да сэнсу сказанага. Цяжка таксама сказаць, ці ёсць падставы сцвярджаць, што мемуары захаваліся цалкам. I вось чаму...

    Няўжо А. Каменскі, які, як гэта відаць з тэксту, усё ж хацеў, каб пра яго жыццё больш ведалі нашчадкі, абмежаваўся толькі ўспамінамі аб падарожжы па Сібіры і Поўначы? Хіба не было ў яго звычайнага чалавечага жадання сказаць і пра падзеі, якія папярэднічалі гэтаму? Паведаць, адкуль родам, калі нарадзіўся... Але ўсяго гэтага ў “Дыярыушы...” няма. Таму, каб больш даведацца пра аўтара, неабходна адштурхоўвацца ад яго запісаў, а таксама прыслухоўвацца да думкі тых, хто нямала зрабіў па вывучэнню іх. Найперш, ёсць патрэба згадаць гісторыка з Санкт-Пецярбурга Барыса Пятровіча Палявога, а таксама санкт-пецярбуржца, нашага земляка В. Грыцкевіча. Пісаў пра “Дыярыуш” А. Каменскага і беларускі гісторык літаратуры А. Коршунаў.

    Пра год нараджэння А. Каменскага наўрад ці можна будзе калі даведацца, хоць, хто яго ведае, магчыма, з цягам часу архівы прыадкрыюць і гэтую тайну. Пра месца нараджэння таксама нічога пэўнага сказаць нельга. Хутчэй за ўсё — гэта Магілёўшчына, ці Аршаншчына.

    А. Каменскі з’яўляўся ўдзельнікам вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй, якая, як вядома, пачалася ў 1654 годзе і працягвалася трынаццаць гадоў. 20 кастрычніка 1657 года маскоўскі военачальнік Юрый Далгарукі атрымаў перамогу ў бітве на рацэ Басе, паміж Магілёвам і Шкловам. У час гэтай бітвы, як сведчыць А. Каменскі ў сваім дзённіку, ён і трапіў у палон. Безумоўна, маглі яго прызваць у дзеючае войска і з іншых мясцін, але хутчэй за ўсё ён быў тутэйшы — з той жа, па цяперашняму адміністрацыйнаму падзелу, Магілёўшчыны, ці недалёкай ад Шклова Оршы, куды вярнуўся пасля доўгачасовага — безумоўна, не па ўласнай волі — падарожжа. Значыць, ва ўсякім разе, радзіма А. Каменскага — заходнія землі Беларусі.

    У студзені 1658 года А. Каменскага разам з іншымі 400 палоннымі, а таксама з двухстамі гарматамі накіравалі ў Маскву. Там над далейшым лёсам нявольнікаў доўга не думалі. Шлях для іх быў даўно апрабаваны. Пачынаўся ён звычайна з Троіцка-Сергіеўскага манастыра і вёў далей — на Пераяслаўль-Залескі, Растоў, Яраслаўль, Волагду, Салікамск, а затым — на Цюмень, Сургут, Енісейск і на Якуцк.

    А што палонных адправілі ў дарогу якраз у пачатку 1658 года, пацверджана архіўнымі матэрыяламі. У прыватнасці, Б. Палявой, уважліва пазнаёміўшыся з фондам Сібірскага прыказу за 1658 год, які захоўваецца ў архіве старадаўніх актаў у Маскве, знайшоў такі дакумент: “Генваря в 25 по памяти из Розряду за приписью дьяка Василия Брехова посланы в Сибирь литовские люди ызменники шляхта Гришка Каменской, Янко и Мишка Ждановичи, которые взяты у Могилёва и посланы ис полку боярина и воеводы князя Юрия Алексеевича Долгорукова и товарищи и по государству службу в какую годятся и поверстать их государевым жалованьем, деньгами и хлебом и солью по разсмотрению против иных таких же кому они в версту”.

    Звяртаць увагу на тое, што імя ўжыта не Адам, а Грышка, не трэба. Гэта звычайная апіска. А магчыма, і сам Каменскі па нейкай прычыне так назваўся. А што ў згаданай групе быў менавіта ён, а не хтосьці іншы, нават яго аднафамілец, сумнявацца не даводзіцца. Справа ў тым, што ў “Дыярыушы...” таксама згадваюцца “Янка і Мішка Ждановічы”. Праўда, называюцца яны, як Ян і Міхаіл Ждановічы.

    Як далей жа разгортваліся падзеі, можна даведацца, уважліва чытаючы дзённік А. Каменскага. Аўтар яго, па ўсім відаць, валодаў цудоўнай памяццю, здолеўшы пакінуць нашчадкам багаты фактычны матэрыял, што тычыцца паўсядзённага побыту, заняткаў народаў, з якімі яму давялося сустракацца. Няма сумнення: ужо ў самым пачатку падарожжа ў яго ў душы, няхай і не цалкам усвядомлена, а неяк унутрана, жыло жаданне быць не простым сузіральнікам таго, што адбываецца наўкола. Як няма і не павінна быць сумнення, што “Дыярыуш...” пісаў менавіта беларус, хоць той жа Б. Палявой А. Каменскага ў сваіх артыкулах называе ці то “польским наблюдателем”, ці то “любознательным поляком”.

    У пацвярджэнне беларускага паходжання А. Каменскага яскрава сведчаць тыя эпізоды дзённіка, дзе ён расказвае пра свае сустрэчы з зыранамі (цяперашні народ комі). Адбылося гэта на шляху да Урала, на рацэ Каме, адразу за рускай крэпасцю Кайгародак. Ці не першае ўражанне?! — “Людзі займаюцца промысламі ў лясах і наводах. Стралкі з лука. Мова падобная на жамойцкую”.

    Мовазнаўцы, безумоўна, у гэтым параўнанні адразу ўбачаць нацяжку. Як кажуць, сумяшчальнасць несумяшчальнага. Маўляў, Жамойція — гэта этнічная Літва, ці канкрэтней — яе частка. А літоўская мова не адносіцца да фіна-угорскай групы, да якой належыць мова зыранская, комі. Але ж у гэтым параўнанні відавочна іншае. І самае галоўнае. А. Каменскі ж меў на ўвазе, канечне, сваю родную мову. Ёй жа была беларуская ці, як на той час казалі, літоўская. Адарваны ад дарагога яго сэрцу роднага моўнага асяроддзя, ён адчваў сябе сярод тых, хто размаўляў па-руску ці па-польску, чужаком. Таму яму хацелася пачуць хоць адно матчына слова.

    А калі падобнае жаданне не пакідала ні на хвіліну, тады і пачынала “гучаць” у невядомай, незнаёмай заранскай гаворцы сваё - жамойцкае, а значыць беларускае. Безумоўна, ён вышукваў хоць нечым падобныя словы, паняцці. Не столькі знаходзіў іх, колькі жыў жаданнем знайсці. І лёгка ўступаў у кантакт з мясцовымі жыхарамі. Хаця здзіўляўся, што зыране, здавалася б, свойскія, таварыскія, ніколі не запрашалі да сябе начаваць. Як высветлілася, у іх не было такога звычаю. Затое яны ахвотна давалі прадукты, пераважна рыбу, а вось хлеба і самім не ставала.

    Запомніў А. Каменскі і жыццё вагулаў, сённяшніх мансі. Іх наш зямляк сустрэў за Верхатур’ем, на ўсходніх схілах Уральскага хрыбта. Вагулы аказаліся смелымі і вопытнымі паляўнічымі. Часта хадзілі на мядзведзя, але, забіўшы яго, па-свойму шкадавалі. Адразалі галаву звера і маліліся на яе. Пры гэтым паўтаралі, што, маўляў, не самі яны мядзведзя забілі, а страла, выпушчаная з лука. Па-свойму яны як бы асцерагаліся, каб сябры забітага мядзведзя не адпомсцілі ім. Увогуле, як заўважыў А. Каменскі, вагулы не ведалі нейкага аднаго Бога, а абрады пакланення духам наладжвалі ў так званых шайтанах, схаваных у лясным гушчары. Шайтаны ўпрыгожваліся сабалінымі шкуркамі, срэбрам, розным посудам. Там жа, у чашчобе, было і іхняе жытло: нізенькія драўляныя збудаванні з адным акенцам. Без печаў і дзвярэй. Толькі даволі вялікая дзірка ў адной са сцен, праз якую вагулы заходзілі і выходзілі. Пастаянна — і днём, і ноччу — падтрымліваўся ў агмені агонь. Перад ім сядзелі прама на зямлі, на аленіных і ласіных шкурах, таму што ніякіх лавачак вагулы не рабілі.

    Адам Каменскі расказаў і пра жыццё, а таксама побыт асцякоў (хантаў), аседлых табольскіх татар. У раёне Шаманскага парога — гэта ўжо на Ангары — ён упершыню ўбачыў эвенкаў. Па тадышняму паняццю яны адносіліся да тунгусаў. Сустрэча адбылася летам, нясцерпна пякло сонца і падарожнікі вельмі здзівіліся, калі перад імі з’явіліся зусім голыя людзі. Аказаліся яны міралюбівымі. А даведаўшыся, што прышлыя з далёкіх краёў, пачалі прыгадваць сваіх дзяцей, якія быццам былі забраны з тайгі і вывезены ў Маскву.

    Да А. Каменскага жыццё эвенкаў ніхто так падрабязна не апісаў. Відаць, яны прыйшліся падарожнікам вельмі па душы. Былі смелымі, па аднаму адпраўляліся на паляванне, у тым ліку і на мядзведзя. І кемлівасць праяўлялі, калі ўзнікала патрэба. У прыватнасці, у “Дыярыушы...” падрабязна апісана, як эвенкі лавілі дзікіх аленяў. Дзеля гэтага выкарыстоўвалі іх прыручаных суродзічаў. Адбіралі самага рослага, моцнага аленя. На рогі яму накідвалі вялікі, каля дзесяці локцяў, аркан. Свойскіх аленяў пускалі на папас. Да іх паступова падыходзілі дзікія. Самец з арканам пачынаў заігрываць з імі. Падбягаў блізка, круціў галавой, пакуль аркан не чапляўся за рогі аднаго з суродзічаў. Пастух ці гаспадар, які ўважліва сачыў за такой гульнёй, выбягаў з засады, і забіваў дзікага аленя. Тут жа піў яго свежую кроў, разбаўленую з вадою.

    Назаўсёды запала А. Каменскаму ў памяць і адна з эвенскіх народных гульняў, што сведчыла аб паважным стаўленні гэтых людзей да палявання, іх любові да аленяў. Звычайна ў круг збіралася больш дзесяці чалавек. Адзін клаўся пасярэдзіне на зямлю, як правіла, з прывязанымі косткамі ці каменнямі. Пры гэтым ён раз-пораз крычаў: “Мультах, муцінэ”, што азначала прыкладна: “мы алені”, “я алень”. Астатнія суродзічы падскоквалі ў такт, хто-небудзь круціў косткай вакол галавы. Усе пры гэтым былі босыя і голыя.

    Не прамінуў згадаць аўтар “Дыярыуша...” і пра пахавальны абрад эвенкаў. Ён пісаў: “У зямлі памерлых не хаваюць, таму што мяркуюць, што яна іх не прымае. Толькі на дрэвах яны пакідаюць (іх — А. М.) у пэўных месцах — на кедрах, калі сустракаюць востраў з кедрамі, ці на хвоях. Пакідаюць, аберагаючы ад звяроў, аднак мёртвых часта скідвае расамаха”.

    Эвенкі, як, дарэчы, і іншыя народы Поўначы, зімой ездзілі на нартах, у якія запрагалі сабак. Праўда, і тут яны праяўлялі кемнасць, калі пры вялікім спадарожным ветры ўстанаўлівалі... ветразі. Тады гэтыя санкі самі ехалі па гладкім лёдзе Ангары.

    Гэта ўсё мясціны ў “Дыярыушы...”, якія не выклікаюць сумнення ў іх праўдзівасці. Інакш і быць не магло: згаданае А. Каменскі бачыў на ўласныя вочы, таму і занатаваў яго гэтак падрабязна і аб’ектыўна. Аднак у запісах сустракаецца і такое, у праўдападобнасць чаго цяжка паверыць. Напрыклад, А. Каменскі ўспамінае, як разам з таварышамі-ссыльнымі плаваў з Жыган (цяперашні горад Жыганск на Лене) да Ледавітага акіяна, а затым абагнуў мацярык з паўночна-усходняга боку і дабраўся да самага Амура.

    Наўрад ці падобнае падарожжа магло быць! Хутчэй за ўсё пра такія плаванні А. Каменскі чуў нямала расказаў ад іх непасрэдных удзельнікаў, з кім меў магчымасць сустракацца ў Якуцку. Ды і хто ведае, можа, хто з гэтых людзей за якую правіннасць і за краты трапіў?! А ў турме і пазнаёміўся з новым надзіральнікам. Знайшлі хутка агульную мову. Ці той любіў пафантазіраваць, ці то ў А. Каменскага расказанае, як кажуць, у адно вуха ўваходзіла, а з другога выходзіла. Таму і атрымалася, што калі верыць яму, дык чукчы жылі... на Амуры. А з гілякамі (продкі сучасных ніўхаў) самыя што ні ёсць дзівосы адбываліся. Па волі аўтара “Дыярыуша...” яны прыручалі мядзведзяў, абразалі ім кіпцюры, вырывалі зубы, а пасля садзілі ў спецыяльныя стойлы-клеткі. “Кормяць іх у стойлах як валоў”, — пісаў А. Каменскі і сцвярджаў, што пасля таго як звяры станавіліся зусім свойскімі, гілякі ездзілі на іх.

    ...Над “Дыярыушам...” А. Каменскі працаваў пасля вяртання на радзіму. Калі — таксама дакладна сказаць немагчыма. Даследчыкі, напрыклад Б. Палявой, прытрымліваецца меркавання, што гэта было ў пачатку 70-х гадоў XVII стагоддзя. Той жа Б. Палявой дакументальна ўстанавіў, што А. Каменскі быў знаёмы з вядомымі рускімі падарожнікамі Сямёнам Дзежневым і Міхаілам Стадухіным. А па вяртанні на радзіму на шэсць тыдняў затрымаўся ў Табольску. Меў пры гэтым неаднаразовыя сустрэчы і гутаркі з мясцовым ваяводам П. Гадуновым, чалавекам вядомым далёка за межамі Сібіры. Яму, зразумела, А. Каменскі шмат расказваў і пра ўласнае жыццё-быццё, і пра найбольш цікавыя выпадкі, што надараліся падчас падарожжа. Не прамінуў нагадаць і пра гілякоў.

    На думку Б. Палявога, А. Каменскі з’яўляецца па сутнасці адзіным віноўнікам з’яўлення фантастычнага паведамлення ў роспісу да чарцяжа Сібіры, датаванага 1673 годам, пра гілякоў, якія “ездзяць на мядзведзях”. Змог, як кажуць, абвесці вакол пальца самога П. Гадунова, які падман лёгка заўважаў і нічога на веру не прымаў. Значыць, калі не проста памяць падводзіла А. Каменскага, а хлусіў свядома, дык рабіў гэта з выдумкай, па-майстэрску. Калі ўжо П. Гадуноў прыняў усё расказанае за чыстую манету, дык як іншым было не паверыць у небыліцы! Таму, калі пачалі рабіць чарговую карту краю, у якасці ілюстрацыйнага матэрыялу і выкарысталі... жывую легенду. Вельмі ж праўдападобна яна гучала з вуснаў... бывалага падарожніка.

    Тым не менш, асноўнае ў “Дыярыушы...” усё ж фактычны матэрыял, прытым занатаваны аўтарам упершыню, задоўга да іншых падарожнікаў па Сібіры. Не віна А. Каменскага, а бяда, што яго дзённік загубіўся і так позна прыйшоў да чытача, стаў набыткам даследчыкаў. А. Каменскі ж пабываў у Сібіры за 17 гадоў да вядомага падарожніка Н. Спафарыя, які наведаўся ў тутэйшыя мясціны ў 1675-1677 годзе і пакінуў пасля сябе ўнікальныя запісы. Больш таго, наш зямляк наведаўся ў месцы, дзе нага таго ж Спафарыя не ступала. Акрамя таго, у А. Каменскага куды больш, чым у запісах іншых падарожнікаў, этнаграфічнага матэрыялу. Таму нельга не пагадзіцца з Б. Палявым: “Працу Адама Каменскага сапраўды можна лічыць самым даўнім з дайшоўшых да нас польскіх запісаў аб Сібіры”. Праўда, з некаторым, прытым істотным удакладненнем: зроблены яны аўтарам-беларусам.

    Важна і іншае. А. Каменскі, застаючыся перш за ўсё свайго роду фіксатарам пэўных падзей, з’яў, сустрэч, разам з тым валодаў і талентам празаіка, чуйнага да слова, здатнага мысліць вобразна. У “Дыярыушы...” нямала мясцін, што нагадваюць лірычную прозу. Гэта — пейзажныя замалёўкі рэк, горных перавалаў, парогаў. З пяшчотай расказвае аўтар пра пралівы і адлівы.

   Значыць, настолькі ўсё запала ў яго памяць, што праз гады, на адлегласці, хацелася зноў і зноў вяртацца туды. Няхай у думках, няхай схіліўшыся над аркушам паперы! Сагравала сібірская зямля А. Каменскага... Яшчэ як сагравала! Не забыўся ён і пра цяпло паўночнага ззяння. Таго халоднага ззяння, якое можа сагрэць, здатна абудзіць, атуліць толькі душу чуйную, уражлівую, пяшчотную. Такой яна і была ў А. Каменскага.

    Апошнія свае дні ён хутчэй за ўсё правёў у Оршы. Калі памёр, невядома. Хаця не так гэта і важна. Падобныя людзі жывуць столькі, колькі пра іх памятаюць нашчадкі.

    [Марціновіч А.  Зерне да зерня. Гісторыя ў асобах. Мінск. 2008. С. 177-188.]

    Д. С. Вирський

      Вирський Дмитро Станіславович

    д-р іст. наук, ст. наук. співроб.

    Інституту історії України НАН України.

                                  ПОЛКОВНИК МИХАЙЛО КРИСА – МАЛОЗНАНИЙ

                                     ГЕРОЙ/АНТИГЕРОЙ КОЗАЦЬКОЇ РЕВОЛЮЦІЇ

     Стаття присвячена діячеві Козацької революції середини XVII ст. – полковникові Михайлові Крисі. Зауважено, що цей старшина репрезентував тип козака-автономіста, готового в обмін на особисті/станові привілеї до послуг Речі Посполитій.

     Козацька революція середини XVII ст. досі ще відома здебільшого в «загальнонаціональному» форматі, коли «героями» її  виступають деперсоналізовані «козаки» («народ»), або їх одинокий заступник – гетьман. Навіть із біографіями сподвижників «Великого Гетьмана» в українській історіографії вже доволі сутужно. Відтак, ця невеличка розвідка про одного із чільних козацьких старшин, який встиг відзначитися на обох боках протистояння, має зацікавити вітчизняних козакознавців, а також усіх охочих до «людських» вимірів історії.

     Серед соратників Б. Хмельницького «першого призову» Михайло Криса (Крисенко, Креса, Кресенко) був вельми примітним. Він походив (чи принаймні перед 1648 р. мешкав) із Крилова ¹, із дрібношляхетського середовища ². Про це місце його першої історичної фіксації відомо, що те містечко у гирлі Тясмина було ще доволі свіжої осілості – засноване 1616 р. воєводою руським Яном Даниловичем (пом. 1628). Усю його недовгу на той час історію, Крилів контролювали споріднені магнатські доми (можна навіть казати про єдиний клан) Даниловичів, Жолкевських і Конецьпольських. Отже, гіпотетично можна передбачати/конструювати якійсь клієнтарний зв’язок козацького старшини із цими магнатами.

    Відзначився Криса під Жовтими Водами, коли разом із Максимом Кривоносом його, вбравши по першому розряду («в атлас, в кармазин, в панцир»), відправили як заручника у польський табір. Він тоді знайшов оригінальний спосіб втечі, випросивши у розгублених ляхів коня та нагай – нібито, аби розігнати недисципліновану козацьку сірому, яка підступала до польського обозу із грабіжницькими намірами. Козаків Криса ненадовго прогнав, але назад не повернувся. За ним такий самий фортель здійснив і М. Кривоніс, після чого козаки відчули себе вільними від усіляких зобов’язань і остаточно розгромили польський табір ³.

    Згодом бачимо М. Крису у Зборівському реєстрі 1649 р. у складі 1-ї сотні Чигиринського полку. Вона відкривала цілий реєстр і, власне, до неї був вписаний сам гетьман Б. Хмельницький. Із цього ж року є згадка М. Криси як «київського полковника» у «відписці» путивльських воєвод С. Прозоровського та И. Ляпунова Розрядний приказ. У ній ідеться про зустріч козака-російського інформатора з цим старшиною на дніпровському перевозі у Вереміївці 24 вересня 1649 р. ⁴

    7 березня 1650 р. полковник М.Криса в Києві підтверджував («цілував хрест») готовність козацької старшини дотримуватися умов Зборівського миру 1649 р. ⁵ Вже у березні він перебував разом із Данилом Нечаєм у Шаргороді ⁶ (гіпотетично можна припустити, що він прибув поінформувати Нечая про київські переговори). У квітні Криса з одним товаришем був відправлений із посольством до московського царя, вірогідно, для обговорення питання про перехід Війська Запорізького під царську протекцію ⁷. У вересні полковників Михайла Крису з Київським полком і Івана Шингірея (Шангірея) із Канівським Б. Хмельницький лишив охороняти спокій козацької України, коли сам гетьман з усім військом пішли в похід на Молдову 8. Зрештою, за інформацією московських послів у Чигирині, 15 (25?) жовтня 1650 р. гетьман прислав з осавулом Демком і бужинським (Бужин – сусіднє з Криловим містечко) наказним полковником Крисою їм запрошення на аудієнцію 9.

    «Революційна» козацька кар’єра М. Криси сягнула вершини під час Берестецької кампанії 1651 р. Первісно він мав вести добровольців на «литовський» фронт ¹⁰. Ось, у листі з 16 березня 1651 р. згадується, що татарська «орда стоїть напроти Києва за Дніпром із полковником якимось Крисою ¹¹, з цієї причини скрізь поза Дніпром збіжжя і стацію дають. А цей (полковник) Криса має йти з ордою під Стародуб» ¹². Та, зрештою, цей старшина був відкликаний (разом із татарами?) Б. Хмельницьким та очолив «столичний» Чигиринський полк.

    Уже наприкінці березня 1651 р. польське військове командування повідомляло про рух полковника М. Криси, разом із татарськими допоміжними підрозділами на Паволоч та під Білу Церкву ¹³. А 18 квітня російський інформатор переповідав у Путивлі звістки з Києва, що полковника М. Крису Б. Хмельницький послав із козаками та 12 тисячами татар проти поляків. Цей корпус вступив у бій під Баром, причому поляки розбили козаків, знищили 6 тисяч татар і поранили самого М. Крису ¹⁴. Здається, маємо тут дуже перебільшену відомість про бій польського під’їзду, висланого з Бару (24 березня, або невдовзі по тому) під Костянтинів (нині Старокостянтинів). Поляки захопили тут зненацька підрозділ полковника М. Криси (кілька тисяч козаків і 300 татар). Безпечних козаків жовніри розполошили, захопили «язиків» і відігнали коней, із тим і повернулися. Козацький ватажок помстився тим, що випалив околицю Костянтинова та відступив до Хмільника, де й укріпився.

    23 квітня 1651 р. полковники Михайло Криса та Мартин Пушкар стоять у Прилуках (нині с. Стара Прилука Липовецького р-ну Вінницької обл.) ¹⁵. Поляки тим часом відступили з Бару до Кам’янця-Подільського. За ними пішли й козаки. Підрозділ полковника М. Криси тоді взяв участь у травневому невдалому штурмі Кам’янця-Подільського ¹⁶.

    Під Берестечком як повстанець М. Криса зламався. Після відступу татар і з початком блокади козацького табору він, скориставшись своєю участю в делегації козацьких парламентерів, лишився у таборі М. Потоцького та консультував поляків щодо стану справ у обложених ¹⁷. За це козацький старшина отримав королівське пробачення свого «бунтівного» минулого, а на сеймі 1652 р. був навіть нобілітований (власне, напевно, ренобілітований – «на довід цноти і віри», котру королю і Речі Посполитій під час тієї «ребелії козацької засвідчив») ¹⁸.

    Відомо ще, що восени 1654 р. М. Криса, маючи на руках королівський універсал, став набирати сотню козаків на службу Речі Посполитій, а потім ще тисячу добровольців для війни проти Московської держави ¹⁹. Напевно, також саме про нього йдеться в інформації московського агента, який відвідав Київ і повідомляв 8 грудня 1654 р., що є дані про намір 50-тисячної татарської орди (цифра, очевидно, перебільшена) іти на це місто, а веде її «запорізький козак Криса». Орда ця взяла великий полон під Корсунем і Чигирином ²⁰.

    Цього ж року М. Криса згаданий як полковник і реґіментар козаків у волості Котеленській (нині с. Стара Котельня на Житомирщині) ²¹. 15 лютого 1655 р. полковник видав у Чарторийську (містечко над Стиром, нині с. Старий Чарторийськ Волинської обл.) універсал до ротмістрів корогов свого полку про виступ у похід на Козацьку Україну, власне, на Брацлавщину ²². А 28 квітня 1655 р. великий коронний гетьман Станіслав Потоцький у Сокалі видав універсал із наказом ґродським замковим і міським урядникам переслідувати жовнірів полковника М. Криси, відомих своїми злочинами ²³.

    1660 р. (після Чуднівської кампанії) гетьман Ю. Хмельницький призначив М. Крису переяславським полковником, але невдовзі останній опинився в російському полоні ²⁴. Відомо, що український («черкаський» ²⁵) полковник М. Криса, якого царський уряд відправив на заслання до Сибіру, прибув до Єнісейська (нині райцентр Красноярського краю РФ) 13 серпня 1661 р. ²⁶ Дорога лежала через Великий Устюґ (нині Волоґодська обл. РФ), де його зустрів інший військовополонений, Адам Каменський-Длужик, який також їхав до Сибіру. У своєму добре відомому сибірознавцям щоденнику останній згадав, що, прибувши до міста, вони застали тут козацького полковника «Кресу». Його збиралися стратити, але прийшла царська грамота із помилуванням і заміною смертної кари на сибірське заслання 27.

    В Єнісейську М. Криса мав «культурний» конфлікт із воєводою В. Ґолохвостовим ²⁸. Останній, за рекомендацією уряду, хотів наново охрестити українців за «московським обрядом» (адже в Україні тоді при хрещенні лише тричі обливали водою, а не занурювали, як у Росії). Полковник М. Криса і з ним ще 38 осіб відповіли на це петицією-«скаскою», в якій заявили, що вони вже охрещені за звичаєм своєї вітчизни («Польського королівства») і наново хреститись «у сибірських городах» не бажають 29.

    З інших деталей сибірського побуту козацького старшини можна подати лише інформацію про жалування, яке йому виплачував російський уряд. Воно було скромним: 8 рублів, 7 четей жита* [* У XVII ст. четверть (четь) дорівнювала 6 пудам (=96 кг).], 6 четей вівса, 2 пуди солі ³⁰.

    Досі було відомо, що полковнику М.Крисі, судячи з усього, вдалося повернутися із Сибіру на батьківщину (після 1662 р. ³¹). Сучасний російський дослідник Іван Соколовський зміг уточнити цю дату. Він зауважив, що чолобитна із проханням «о некрещении» була подана 15 серпня 1662 р., а вже 1 вересня 1663 р. військовополонені (без зазначення імен) під конвоєм були вислані до Москви ³². Досить вірогідно, що звільнено з полону М. Крису у зв’язку з Андрусівським перемир’ям 1667 р. між Річчю Посполитою та Московським царством.

    До речі, із 1662 р. маємо звістку про, вірогідно, родича нашого полковника – Тимоша Крису 33. Він очолив групу (1204 осіб) переселенців із Правобережжя на Слобожанщину, яка заснувала того року м. Богодухів (нині райцентр Харківської обл.). Т. Криса сотникував тут принаймні до 1670 р.

    Останній раз про М.Крису згадано як про одного з керівників козацької залоги Могилева-Подільського в листі від 13 жовтня 1671 р. ³⁴ В. Липинський називає його прибічником П. Дорошенка ³⁵, утім, Могилів-Подільський тоді контролював вірний Речі Посполитій козацький гетьман Михайло Ханенко. До того ж тут згадано просто «Кресу», отже, ідентичність його з полковником М. Крисою не безспірна.

    Насамкінець, трохи дослідницьких рефлексій. Якщо вдаватися до типологізації, то М. Крисі найбільше пасують риси професійного вояки, який б’ється за платню, а не за ідею. Він людина вельми консервативного мислення, без значних «революційних» (реформаторських) зацікавлень. У Козацьку революцію М. Криса подався, бо на Чигиринщині це був вибір абсолютної більшості його оточення. Проте й людиною, яка легко міняє «фронт», він не став – після переходу на бік польського короля, свою відновлену лояльність козак-шляхтич уже не змінює, хоча для цього було чимало можливостей. З-поміж іншого, відзначимо ще добру обізнаність старшини з татарським світом, з яким він легко співпрацює. Отже, М.Криса репрезентував давній тип козака-автономіста, готового в обмін на особисті/станові привілеї до послуг великій шляхетській вітчизні – Речі Посполитій.

    Утім, за модерної доби полковника згадували переважно як соратника Б. Хмельницького (ігноруючи його кар’єру після 1651 р.). Симптоматично, що саме так його зобразив Михайло (Міхал) Чайковський, класик «української школи» польської літератури середини ХІХ ст. У нього «Креса» є героєм таких

творів, як «Гетьман України, повість історична» та «Сватання запорожця» (цикл «Козацькі повісті»).

--------------------------------

    ¹ У реєстрах першої половини XVIII ст. численних Крис-Крисенків бачимо у безпосередньо сусідніх із Криловим Городиській (Градизькій) і Власівській сотнях Миргородського полку. На межі XVII та XVIII ст. став відомим Герасим Криса – кошовий отаман на Запоріжжі (1700, 1703 рр.), суперник Костя Гордієнка (про нього див.: Яворницький Д. І.  Історія запорізьких козаків. – Т. ІІІ. – Львів, 1992. – С.71, 158, 193, 198, 202, 211, 216–219), згодом він був полковим осавулом (?–1708–1712–?) у Гадяцькому полку. У березні 1709 р. Г. Крису, з відома російських властей, посилав до бунтівного Запоріжжя гетьман І. Скоропадський (див.: Материалы для отечественной истории/ издал М. Судиенко. – Т.II. – К., 1855. – С.118). Згодом відомі також козаки Криси на території Потоцької сотні Миргородського полку (засновники Крисиних хуторів, що розташовувалися між Кохнівкою та Потоками – це околиці Кременчука).

    ² Із 8.ХІ.1666 р. маємо згадку на Волині-Поліссі, у районі Горині, «уродзоного» Андрія Крису, див.: Архив ЮЗР. – Ч.VI. – Т.1. – Приложение С.101. Додамо ще, що польський видавець щоденника С. Маскевича вважав, що згаданий при описі подій 1610-х рр. полковник Креса (Kresa) – це Кжеш (Krzesz), див.: Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII) / Opracował, wstępem i przypisami opatrzył Alojzy Sajkowski. – Wrocław, 1961. – S. 311. Останнє прізвище носило кілька шляхетських родин.

    ³ Відомість про цей епізод див.: Diariusz z pierwszego okresu buntu B. Chmielnickiego spisany przez towarzysza spod chorągwi kozackiej wziętego do niewoli pod Kniażymi Bairakami // Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bogdana Chmielnickiego okresu «Ogniem i Mieczem» (1648–1651) / Opracował M. Nagielski. – Warszawa, 1999. – S.105.

    ⁴ Трёхсотлетие воссоединения Украины с Россией. – Москва, 1954. – С.134–136 (док. №74).

    ⁵ Грушевський М.  Історія України-Руси. – Т. ІХ-1. – С. 16.

    ⁶ Липинський В.  Твори, архів, студії. – Т. 2: Участь шляхти у Великому українському повстанні під проводом гетьмана Богдана Хмельницького. – Філадельфія, 1980. – С.476 (посилання на: Zb. Rusieckich. Miscel. 1626–1654. – F. 77).

    ⁷ Грушевський М.  Історія України-Руси. – Т. ІХ-1. – С.41–42.

    ⁸ Там само. – С.88.

    ⁹ Там само. – С. 115; Мицик Ю.А. Чигирин – гетьманська столиця. – К., 2007. – С. 66. Ю. Мицик не виключає, що посли могли й переплутати, назвавши бужинського сотника полковником. А Кривошея подає М. Крису як наказного полковника київського (вересень 1650 р.), див.: Кривошея В. Українська козацька старшина. – Ч. 1. Урядники гетьманської адміністрації: Реєстр. – Видання 2-ге: доповнене, уточнене і виправлене. – К., 2005. – С. 166.

    ¹⁰ Вірогідно із цим слід пов’язати згадки М. Криси як київського полковника у квітні–липні 1651 р., див.: Кривошея В. Українська козацька старшина. – Ч. 1. – К., 2005. – С. 166.

    ¹¹ В оригіналі «Канизом» («Kanyza»), але це, напевно, помилка копіїста, адже далі мова про «Крису».

    ¹² Див. лист урядника Розражевського до шляхтича Швейковського (1651, березня 18 (?) – Мозир (?)). Оригінал: КІУС. – КМФ Ф. Сисина. – «Діяріуш...». – Без пагінації. – Копія 1651 р. – Переклад з польської. Публікація: Мицик Ю. А. Національно-визвольна війна українського народу 1648–1658 рр. на Сіверщині очима полонених повстанців // Сіверянський літопис. – 2000. – № 3. – С. 26.

    ¹³ Див.: цидулку від 25. ІІІ. 1651 р. («Про Крису є чутки, що він прийшов під Білу Церкву, не знати, чи з полком козацьким чи з татарським») та лист Ст. Потоцького від 27. ІІІ. 1651 р. («Про Крису, полковника, кажуть, що також з ордою йде до Паволочі») в: Із табірного щоденника князя Януша Радзивілла (публікація Ю. А. Мицика) // УІЖ. – 2007. № 4. – С. 195, 190.

    ¹⁴ Грушевський М. Історія України-Руси. – Т.ІХ-1. – С. 235.

    ¹⁵ Там само. – С. 236. Оригінальне джерело див.: Мицик Ю. А. Невідомі листи керівника Національно-визвольної війни українського народу 1648–1658 рр. полковника Іллі Голоти // УІЖ. – 2001. – № 1. – С. 145.

    ¹⁶ Diariusz obsdijej kamienieckiej // Borek P.  Od Piławiec do Humania. Studia staropolskie. – Kraków, 2005. – S. 314.

    ¹⁷ Diariusz wojny pod Beresteczkiem z chanem krymskim i kozakami zaporoskiemi za szczęśliwego panowania króla JM Jana Kazimierza, na którą sam osobą swą ruszeł z Warszawy in anno 1651 // Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich… – S. 254. Див. також: Oświęcim S. Dyjariusz 1643–1651 / Wydał W. Czermak. – Kraków, 1907.

    ¹⁸ Volumina Legum. – T. IV. – Peterburg, 1859. – S. 177 (документ № 59). Про те, що «пан Креса», котрий, яко вірнопідданий, заслужив, аби його, зарівно з іншими, до прерогатив і гонорів шляхетських було допущено, згадувала й інструкція на сейм від шляхти Київського воєводства від 15. ХІІ. 1651 р. (Архив ЮЗР. – Ч. ІІ. – Т. 1. – С.418). А така сама інструкція галицького сеймика від 8. І. 1652 р., вимагала не перешкоджати нобілітації Криси-козака («Krysie Kozakowi»), «tem jego życzliwość gratificabunt»/«тим його зичливість винагороджуючи» (див.: Akta grodzkie i ziemskie: z archiwum ziemskiego we Lwowie w dalszym ciągu wydawnictwa fundacyi Al. hr. Stadnickiego. – T. 24: Lauda sejmikowe halickie 1575–1695 / ogłaszane przez Towarzystwo Naukowe we Lwowie; wyd. Antoni Prochaska. – Lwów, 1931. – S. 89). До речі, нобілітований козацький старшина як «Креса» (kresa з польської – край, кордон). Цікаво, що сучасний кременчужанин Леонід Криса, переказує, що походить його прізвище не від назви всім відомого гризуна, але від старовинного слова «криси» – край села (порівняй також «крислатий капелюх»), див.: Болховецька І. «Счастье – это если что-то вовремя пришло» (Невигадана історія життя людини з прізвищем Криса) // «Програма Плюс» (Кременчук). – 4 січня 2008 р. – С. 5.

    ¹⁹ Мицик Ю.А. Чигирин – гетьманська столиця. – С. 72.

    ²⁰ Там само. – С. 74.

    ²¹ Кривошея В. Персональний склад козацької старшини армії Богдана Хмельницького (див.: http://www.patent.net.ua/intellectus/cossacks/32/ua.html). Посилання на першоджерело відсутнє.

    ²² Актові документи про Визвольну війну українського народу середини XVII століття. Каталог документів, представлений для виставок, присвячених 350-річчю від початку Визвольної війни. – К., 1998. – С. 7: № 11. 1655 р., березня 6. – Запис універсалу королівського полковника Михайла Криси від 15 лютого 1655 р. із Чорторийська до ротмістрів корогов свого полку про виступ у похід на козацьку Україну (ідеться про Брацлавщину, яку тоді було вщент розорено і спустошено) // Центральний державний історичний архів України, м. Київ (далі – ЦДІАК України). – Ф. 25. – Оп. 1. – Кн. 280. – Арк. 191 і зв. – Акт 162.

    ²³ Актові документи про Визвольну війну українського народу середини XVII століття. Каталог документів… – С. 29: № 146. 1655 р., червня 1. – Запис універсалу великого коронного гетьмана Станіслава Потоцького від 28 квітня 1655 р. із Сокаля ґродським, замковим і міським урядовцям із наказом переслідувати жовнірів полковника Михайла Криси, відомих своїми злочинами // ЦДІАК України. – Ф. 28. – Оп. 1. – Кн. 91. – Арк. 867зв. – 867а зв. – Акт 184.

    ²⁴ Кривошея В. В.  Козацька еліта Гетьманщини. – К., 2008. – С. 161 (Посилання на: ІРНБУВ. – Ф. ІІ. – Спр. 15401–15424 / Столбцы Белгородского стола: 1660, 1662, 1664, 1667 – витяги для ненаписаних тт. «Історії України-Руси» М. Грушевського. – Арк. 2). Цю інформацію також наводить стаття: Попованова О. Чигиринські полковники періоду Визвольної війни українського народу 1648–1657 рр. // Нові дослідження пам’яток козацької доби в Україні. Зб. наук. ст. – Вип.8. – К., 1999. – С. 140.

    ²⁵ Тут не у значенні – з міста Черкас. «Черкасами» московіти зазвичай називали мешканців козацької України.

    ²⁶ Соколовский И. Р.  Служилые «иноземцы» в Сибири XVII века (Томск, Енисейск, Красноярск). – Новосибирск, 2004. – C.95.

    ²⁷ Kamieński A. Diariusz więzienia moskiewkiego miast i miejsc // Dwa polskie pamiętniki z Syberii XVII i XVIII wiek / Pod red. A. Kuczyńskego. – Warszawa; Wrocław, 1996. – S. 16–17 (білоруський переклад щоденника доступний на: http://starbel.narod.ru/dluzyk.htm, за виданням: Беларуская літаратура і літаратуразнаўства: Міжв. зборнік. – Вып.2. – Мінск, 1974. – С. 183–207). У цьому повідомленні неясно одне – за хронологією оповіді зустріч у Великому Устюзі відбувається навесні 1658 р. Чи не був полон 1660 р. для М. Криси вже другою «ходкою» до Сибіру?

    ²⁸ Тут і далі «сибірський епізод» подаємо за: Соколовский И. Р. Ещё одно свидетельство подлинности дневника А. Каменского-Длужика // Сибирь в истории России (к 100-летию Зинаиды Георгиевны Карпенко): Материалы регион. науч. конф. Кемерово, 29 сент. 2006 г. – Кемерово, 2006. Текст цієї публікації люб’язно наданий мені автором.

    ²⁹ Воєвода Васілій Ґолохвостов писав, що, виконуючи вказівку уряду, він «говорил им, чтоб они крестились в [право]славную христианскую веру. И те, великий государь, польские и литовские люди полковника Михайло Криса с товарищи тридцать восмь человек подали мне, холопу твоему, в съезжей избе скаску за своими руками. А в скаске, великий государь, их написано: в прошлых де годех, по твоему, великого государя, указу присланы они в Енисейской острог, а в Польской де оне земле крещены [инозе]мским крещением, обливаны, а не в три погружения, как у них в Польском королевстве преж сего [бы]ло и ныне вера у них с тоим. А в Московск[ом] государстве и в русских, и в сибирских городех святым крещением греческаго закона в три погружения не крещены и впредь креститца не хотят». Див.: Соколовский И.Р. Служилые «иноземцы» в Сибири XVII века. – С. 72; Его же. Ещё одно свидетельство подлинности дневника А.Каменского-Длужика… Посилання на: Российский государственный архив древних актов (далі – РГАДА). – Ф. 214. – Оп.3. – Стб.577. – Л.474, 475.

    ³⁰ РГАДА. – Ф. 214. – Оп. 1. – Кн. 443. – Л. 31об. Дані з картотеки сибірського дослідника Д. Я. Резуна.

    ³¹ В. Липинський подає, що 1662 р. М. Криса разом із Іваном Нечаєм перебував у «неволі московській», див:. Липинський В. Твори. – Т. 2. – С. 476 (посилання на: Arch. Czartor. Cdx 402, f. 417). І. Нечай, до речі, 1669 р. уже також фіксується на волі та на батьківщині. Найвірогіднішим рубежем для звільнення бранців-підданих Речі Посполитої могло стати Андрусівське перемир’я 1667 р.

    ³² Цю інформацію І. Соколовський повідомив мені особисто.

    ³³ Див.: Богодухів: Зб. арх. документів і матеріалів / Державний архів Харківської області/ А. І. Епштейн (гол. ред.), Л. М. Момот (упор.). – Х., 1995. Сучасний дослідник історії Слобожанщини В. Маслійчук також люб’язно повідомив мені, що Криси зустрічаються й у переписах Харкова за 1667 і 1669 рр. Отже, гіпотетично, можна уявити ситуацію, де після полону М. Криси, «обезголовлений» рід вибирає еміграцію, причому частина осідає в «полковому» та вже обжитому Харкові, а найамбітніший його представник (брат полковника?), «за старшинство», іде на «новосілля».

    34 Grabowski A. Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnéj Polski. – Т. ІІ. – Warszawa, 1845. – S. 335.

    ³⁵ Липинський В. Твори. – Т. 2. – С.476.

    This article devoted to the eminent figure of Cossack’s revolution of the middle of XVII century – to colonel Mykhailo Krysa (Kresa). It is noticed, that this Cossack officer represented type of the Cossack-autonomist ready in exchange for personal/class privileges on services of the Polish-Lithuanian Commonwealth.

    [Український історичний журнал. № 5. Київ. 2009. С. 65-70.]

                                                                 ПРЕДИСЛОВИЕ

    От русского Поморья на западе до чукотского берега на востоке лежит Русский Север — фасад России, как его назвал Д. И. Менделеев.

    «России могущество будет прирастать Сибирью» — эти пророческие слова принадлежат М. В. Ломоносову, который в давние времена сумел предвидеть будущее и еще в 1764 году написал работу «О северном мореплавании на Восток по Сибирскому океану».

    XIX и XX века — века первооткрытий. Север привлекает внимание географов и геологов, ботаников и зоологов, этнографов, океанологов. К Северному полюсу стремились с моря, воздуха и земли русские, норвежцы, шведы, датчане, немцы, англичане, американцы, итальянцы — кто ради славы личной, кто ради славы родины. И вся Арктика отмечена крестами могил тех, кто был повержен Севером на пути к полюсу.

    Белорусы в тесной взаимосвязи с русским народом многое сделали для освоения Заполярья и Арктики. Можно даже утверждать, что исследование этих регионов России в основном осуществлено русскими и белорусскими землепроходцами и мореплавателями, выдающимися деятелями науки и культуры мирового масштаба.

    Результаты деятельности многих белорусов стали достоянием не только российской, но и мировой науки и культуры, мировой цивилизации. Казалось бы, белорусскому народу есть чем гордиться. Однако это далеко не так. Буквально все достижения белорусов до сих пор считаются достоянием... Польши. Так сложилось, что вклад белорусов в развитие мировой истории, науки и культуры во многих случаях значительно принижен вследствие того, что в литературных первоисточниках России и Польши буквально все белорусы названы поляками...

   Как могла сложиться такая вопиющая несправед­ливость по отношению к белорусскому народу? Поче­му такое стало возможным? После восстания 1831 года русский царь Николай I запретил белорусский язык в Западных губерниях и закрыл единственный в Беларуси Виленский университет. Огромную ошибку допустили Брокгауз и Ефрон, которые в «Энциклопедическом словаре» (1890-1907) всех знаменитых белорусов назвали поляками. Их «материалы» автоматически перешли в советские энциклопедии.

    Белорусы открыли Аляску (Павлуцкий) и Курильские острова (Козыревский и Евреинов). Были в числе первых отважных мореплавателей в суровых условиях Северного Ледовитого океана (Прончищев и братья Лаптевы, Зарембо). Белорусы Долгушин и Мосальский основали «златокипящую Мангазею», город Анадырь на Чукотке (Гриневецкий), построили морские порты на всем побережье Ледовитого океана (Ляхницкий, Лукашевич) и спроектировали «Беломорско-Балтийский канал» (Казарский), построили полярные станции в Арктике (Шмидт) и решили проблему строительства в условиях вечной мерзлоты (Цытович), разработали научные основы о развитии морских берегов (Добрынин, Зенкович). Белорус Нагурский был первым полярным летчиком, Сущинский и Лойко — пионерами воздушных трасс, а летчики Леваневский и Мазурук — одними из первых Героев Советского Союза. Белорусы провели первые в Арктике гидрологические и океанографические исследования (отец и сын Вилькицкие, Матусевич, Буйницкий), геолого-географические исследования в Заполярье (Черский, Чекановский, Воллосович), зоогеографические (Бялыницкий-Бируля, Книпович, Догель, Зенкевич) и историко-этнографические исследования (Станкевич, Сеницкий, Каменский-Длужик, Копоть, Фелинская, Пекарский, Иохельсон), дали первую оценку природных ресурсов (Дыбовский, Танфильев, Дунин-Горкавич, Шостакович) и первыми исследовали Тунгусский метеорит (Кулик). Открыли «золотую Колыму» (Богданович, Раковский), осуществили проходку сверхглубокой разведочной скважины на Кольском полуострове (Козловский), открыли и освоили российскую «нефтегазовую трубу» (Трофимук). Решали проблемы кораблестроения (Папкович, Шиманский, Яновский), обустроили и возглавили полигон на Новой Земле по испытаниям советского атомного оружия (Марковский), возглавили и осуществили первое групповое плавание атомных подводных лодок под льдами Арктики из Мурманска через Северный полюс в Тихий океан (Томко). И даже первыми отразили героику освоения Арктики в литературе (Черненко, Сергеев).

    И это только вершина айсберга, а сколько еще безымянных героев таит в себе его подводная часть? Были ведь белорусы и в Русской Америке, и на просторах арктического архипелага Канады, среди ледокольных атомоходов, на дрейфующих станциях «Северный полюс» и рудниках Заполярья, да мало ли еще где.

    Книга «Белорусы и Русский Север» свидетельствует о многовековом стремлении белорусов и русских к сближению друг с другом. Русско-белорусские контакты, приведенные в этой книге, взаимосвязи между родственными народами позволяют еще раз убедиться в традиционности, прочности, устойчивости этих контактов. Для нас является важным то, что наши народы совместно трудились, преодолевали огромные трудности осваивая неизмеримые просторы России.

    Автор посвятил Подготовке книги к изданию многие годы. Он надеется на читательский интерес и будет признателен читателям за любую дополнительную информацию.

                                     Глава 6. ДНЕВНИК 200-ЛЕТНЕЙ ДАВНОСТИ

    Первые достоверные исторические и этнографические сведения о народах Крайнего Севера, весьма любопытные и интересные, для науки, дали просвещенные и дерзновенные белорусы, опубликовавшие свои наблюдения в виде дневников.

    Сеницкий Людвик Павлович (1677-1757) — уроженец Могилевщины, принадлежал к шляхетскому роду герба «Бонча» с XV века. Образование получил в евангелистской школе в Вильно. В начале 1700-х занимал должности администратора Могилевской экономии и войта (губернатора) города Быхова. Во время Северной войны 1700-1721 годов в звании, полковника командовал белорусской дивизией на стороне шведов. В 1707 году возглавил оборону Быхова, попал в русский плен и после долгого прерывания в московской тюрьме был сослан в Тобольск (1709), оттуда — в Якутск, где пробыл до 1722 года...

    По возвращении на родину Сеницкий составил историко-этнографическое описание сибирских народов – якутов (весьма подробное и компетентное), коми, манси, хантов, эвенков, бурятов, юкагиров, чукчей, коряков и камчадалов (информативное по собранным сведениям). Свои мемуары он опубликовал в Вильно под названием «Документ особой милосердности божьей» (1754)...

   «Документ...» Сеницкого в Польше переиздавался неоднократно, последний раз в 1996 году. В Беларуси мало кто знает о замечательном соотечественнике — работа Сеницкого ни разу не издавалась на белорусском языке. Можно ли в связи с этим удивляться, что в Польше его считают поляком, а его эпистолярное наследие — достоянием польского народа?!

    Историческое значение эпистолярного наследия Сеницкого в том, что по хронологии это — второй документ, после «Дневника» оршанского шляхтича Адама Каменского-Длужика (1635 — после 1672), посвященного Сибири, но если записки Каменского-Длужика не публиковались целых два столетия, то воспоминания Сеницкого получили распространение еще в XVIII веке.

    Каменский-Длужик, попав в русский плен (1660), вскоре был отправлен из Москвы в Сибирь для принудительной службы в Сибирском войске и в Якутске оказался к середине августа 1662 года. Беспокойная служба в казацких отрядах дала ему возможность посетить бассейн Амура, долину Индигирки и побережье Северного Ледовитого океана, а также побережье Охотского моря. В начале 1672 года он вернулся в Оршу (по обмену пленными в результате Андрусовского перемирия между Россией и Речью Посполитой) и у себя на родине составил свой «Сибирский дневник», который впервые был опубликован в Польше лишь спустя 200 лет в книге ксендза А. Марианского «Warta» (1874), а еще через 100 лет был частично, очень кратко переведен на белорусский язык (1974); на русском языке не издавался.

    «Дневник» Каменского-Длужика содержит интересные этнографические сведения о сибирских народах — вогулах (манси); остяках (ханты), тунгусах (эвенках) и, главным образом, о якутах. Он описывает их внешний облик и одежду, устройство и убранство жилищ, верования и ритуалы. Более подробно, чем Сеницкий, он описывает жизнь тунгусов Приангарской тайги — их охоту и оленеводство, народные игры, передвижение на нартах с упряжкой собак. Эти люди, по сведениям автора, очень любят собак, имея их по нескольку десятков и сотен, — «на собаках ездят, собак едят, в собачьих шкурах ходят». В отличие от Сеницкого, Каменский-Длужик подробно описывает непривычное для него явление прилива и отлива на берегу Охотского моря. Впервые описывает и такую особенность Заполярья, как вечная мерзлота — «там ни одна вещь не уродит, потому что земля оттаивает не больше, чем на локоть». И впервые дает своеобразное описание полярной ночи — «солнца и в день и в ночь не видать, всегда темно, только месяц есть, который ночью светит сильнее солнца».

    Описывая постройки в сибирских и уральских городах (крепости, церкви, солеварни, жилые дома), Каменский-Длужик приводит важные сведения, отсутствующие в русских источниках. Так, до недавнего времени первые каменные постройки в Тобольске датировались началом XVIII века; Каменский же утверждает, что он видел в Тобольске «каменные постройки», а это уже 1660-е годы. Из подобных сведений следует, что из книги Каменского можно сделать полезные выводы для современной истории Сибири. «Сибирский дневник» Адама Каменского-Длужйка имеет особую ценность: он составлен на начальном этапе славянского освоения Сибири. Позднейшие исследования русских ученых подтверждают высокую добросовестность автора «Сибирского дневника» в Историко-этнографическом описании сибирских народов...

    [В. Ермоленко.  Белорусы и Русский Север. Минск. 2009. С. 3-6, 60, 64-66.]

    КАМЕНЬСКИЙ-ДЛУЖИК (Каменский-Длужик) Адам (Григорий), польск. военнопленный, мемуарист. Оршанский шляхтич, рыцарь панцир. кавалерии Речи Посполитой. Взят в плен 25 янв. 1661 под Могилевом; 26 марта прибыл в Тобольск, где был зачислен в состав конных людей «литовского списка». Зимой 1661/62 служил в Енисейске, затем с отрядом прошел по Енисею, Ангаре и Лене до Якутска, где в 1664–68 служил тюрем. надзирателем. В 1668 отпущен в Москву, затем по об мену пленными вернулся в Оршу (точное время возвращения неизвестно). По окончании странствий написал «Дневник», уник. источник этногр. и геогр. сведений о Сибири , хорошо изученный Б. П. Полевым. Впервые «Дневник» опубл. в 1874 в Познани.

   Соч.: Diariusz więzienia moskiewkiego miast i miejsc // Dwa polske pamiętniki z Syberii XVII i XVIII wiek / Pod red. A. Kuczyńskego. Warszawa, Wrocław, 1996.

    Лит.: Белокуров С. А. Юрий Крижанич в России (По новым документам). М., 1901; Полевой Б. П. Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII в. (О сочинении Адама Каменского-Длужика) // Сов. этнография. 1965. № 5; Он же. Еще раз о Каменском-Длужике: (Новые архивные находки) // Там же. 1974 № 4; Połewoj B .P. W poszukiwanii nowych danych o Diariuszu Adama Kamienskego-Dłużika // Lud. T. LXXVII za rok 1994. Poznań; Warszawa, Wrocław, 1995.

    И. Р. Соколовский

    [Историческая энциклопедия Сибири. К-Р. Новосибирск. 2009. C. 21.]