ЎЎЎ 7. Уршуля Джакуская. Адам Рыгор Каменскі Длужык у працах розных аўтараў. Ч. 7. 1997-1997. Койданава. "Кальвіна". 2014.

    Адам-Григорий  Каменский-Длужик

                                                     СИБИРСКАЯ  РЕЛЯЦИЯ

                                                             ОТ ПЕРЕВОДЧИКА.

    Настоящие воспоминания впервые были найдены и изданы ксендзом Александром-Матеем Марианским¹ в 1874 г. Текст написан латинским шрифтом на белорусском языке XVII в. (причем, встречается много слов «сибирского» происхождения). При жизни автора «Диариуш»² нигде не публиковался, да он и не был предназначен для печати. Публикация, осуществленная ксендзом Марианским в сборнике «Варта»³, является единственной копией «Диариуша» Адама Григория Каменского Длужика, так как рукописная «Silva Rerum»⁴, в которой Марианский отыскал его, в настоящее время не известна.

    К сожалению, попавшая в руки Марианского копия рукописи плохо сохранилась (а, возможно, и была изменена переписчиками). Поэтому при подготовке текста к изданию Марианскому приходилось отталкиваться от отдельных и неполных данных, что вызвало множество неточностей, а подчас и искажений в изображении реальных исторических фактов. Именно этим и вызван столь обстоятельный подход к материалу, отраженный в комментариях к данному переводу.

    А. Барковский

                                            ДИАРИУШ  МОСКОВСКОГО  ПЛЕНА,

                                                     ГОРОДОВ  И  МЕСТНОСТЕЙ

                                                         АДАМА  КАМЕНСКОГО

    Находясь несколько лет назад в Гембицах у кс. [ендза] Петра Кушинского, весьма заслуженного в деле восстановления гембицкого костела, одного из самых давних и красивейших строений в Великой Польше⁵, нашел в его библиотеке толстую Silva Rerum, которую составлял для себя в правление Августа ІІІ⁶ некий великопольский шляхтич, придворный или слуга копаницкого старосты Понинского. Среди прочих интересных материалов, которые находились в этой книге, оказался также и данный диариуш Адама Каменского, который, безусловно, будет самой старейшей реляцией о пребывании поляков в Сибири, потому что исходит он из половины XVII столетия, тогда как самые первые изданные сибирские мемуары Кароля Любича Хоецкого⁷, Беневского⁸ и генерала Копотя⁹, относятся лишь ко второй половине XVIII века. Кс. Героним Кайсевич¹⁰ в своем житии бл. [аженного] Андрея Боболи¹¹, рассказывая о Московском нашествии на Литву¹² при Алексее Михайловиче в 1654 и 1655 годах¹³, упоминает иезуита Кавечинского¹⁴, который из Новогрудка был угнан в Сибирь. Ссылается кс. Кайсевич на иезуита Станислава Ростовского, который написал историю своего ордена в Литовской провинции, и прибавляет о Кавечинском следующее: «То, что он там выстрадал, как назад оттуда вернулся в Литву, про то сам в собственноручных мемуарах подробно описал». Нам эти мемуары неизвестны, мы даже не знаем, где и были ли они изданы. В «Вibljotece» иезуита Брауна¹⁵ фамилии Кавечинского нет. Следовательно, диариуш Каменского будет самым давним упоминанием польских невзгод в Сибири. Жаль только, что копия, с которой воспроизводится нынешнее издание, полна ошибок и искажений, так что порою она трудна для понимания. И все ж таки я не сомневаюсь, что это сочинение, даже такое, какое есть, заимеет читателя.

   Вильда, 12 апреля 1874 г.  Кс. А. Марианский

    Взят я был в 1657 году¹⁶ 20 дня октября в сражении, когда с князем Юрием Долгоруким¹⁷ на Басе¹⁸ между Углами¹⁹ была битва, и, прикованный к пушке, от среды я сидел аж до воскресенья на холоде и большом голоде, пока войско Е. К. Мосьти²⁰ не отступило за Басю до Череи²¹. Потом нас раздали стрелецким головам²²: сколько-то товарищества пана Станислава Чижа и других дали Коковинскому, панов Ждановичей, пана Выдавского, Водзенихта и других. Меня отдали Андрею Онуфриевичу и со мною пятеро челяди из дорожных хоругвей. Там мы сидели 9 недель в крайней нужде и голоде, но, однако, к нам имели респект²⁴ мещане могилевцы и нас кормили, ибо мы иначе бы умершие были.

    В январе повезли нас в Москву, 400 человек и 200 пушек. При подъезде к Москве навстречу нам вышло несколько стрелецких приказов²⁵ и рейтаров²⁶ несколько полков. Встретили нас в Дорогомиловом слободе²⁷ и дали нам по две стопки водки и пива по кружке, а потом, после приветствия и после этого угощения, приказали нас разобрать между стрельцами: стрельцов двое, а наш третий, фитилями связанный, шел между стрельцами. Провели нас мимо царских дворцов по приказу²⁸, и те пушки, и три хоругви, и семь корнетов²⁹. Там нас представили в приказе и каждого по имени записали. Препроводили нас на двор Грузинского (?) царевича³⁰ и там из товарищества нас отобрали двенадцать: пана Чижа из-под гетманской хоругви, пана Чернецкого, пана Островского, пана Бобраницкого, пана Стрижевского, обоих п.п. Ждановичей: Яна и Михала, пана Чижа, виленского подкомория³¹; пана Лозовского, пана ротмистра³² Качановского, пана Бусмэ, пана Яхевича и меня тринадцатого. Там мы были две недели, а челядь в других зданиях посадили, и нельзя нам было с ними видеться.

    Затем 9 февраля пришли трое стрельцов и двое приставов³³ за нами троими, за мною и п.п. Ждановичами, сообщив нам хорошую новость, что Государь Царь пожаловал на обмен. Мы обрадовались и поверили, но нас здорово обманули, ибо нас, взяв в Сибирский приказ посадили, что мы и света не видели целую неделю, аж только утром 17 февраля приказали нам собираться побыстрее в дорогу в Литву. Мы обрадовались; побрав убожество довольно скудное с собой, шли мы на подводы по одному и по четыре стрельца за каждым. Сообщили, что на обмен нас везут, позакрывали нас рогожами, а потом приехали мы в Троицкий монастырь, 12 миль от Москвы. Там нас заковали, обоих п.п. Ждановичей, а меня третьего. Там были вместо радости обмена плач и стенания аж на большую нужду и неволю.

    Оттуда мы ехали на Переяславль 8 миль; из Переяславля до Ростова 20 миль; из Ростова на Ярославль 40 миль. Там мы за Волгу переезжали, которая есть в ширь двенадцать тысяч саженей в самых берегах. В том Ярославле купцов и ремесленников достаточно, людей различных. Красную юфть³⁴ лучше всего там выделывают, и недорогую, также тонких и красивых полотен и войлоков вдоволь дешевых. Хлеба имеют достаточно и всевозможного продовольствия, кроме садовых фруктов, которых нет. Рыбы, мяса хватает.

    Оттуда везли нас до Тотьмы³⁵ 20 миль рекою Чирою, которая впадает в Брад³⁶. В этой Тотьме есть замок³⁷, где воевода сидит. Тот город по обеим сторонам реки, длинный, как бы на четверть мили растянулся. Оттуда ехали мы рекой Боудэм³⁸ до Вологды³⁹ 40 миль. Тот город большой, между болотами и рекою, имеет большие торги, богатые монастыри и церкви, ибо там склад различных товаров из ангельского⁴⁰ порта, почти всей Москвы прибежище. Оттуда в Москву вина, сукно, сельдь, различные коренья, разнообразные заморские вещи везут. А московские же товары: пенька, поташ⁴¹, смальчуг⁴², ванчос⁴³, воск, кожи, сало, рогожи⁴⁴, которых этакое множество возле этого города, и всегда там живет ревизор, а по-московски — сыщик, который имеет при себе несколько сотен конных стрельцов и разбойников хватает и различно наказывает; вешает, руки, ноги отрубает, уши, носы, губы обрезает, а, однако, хватает своеволия.

    Оттуда ехали мы до царского Яма⁴⁵ днем и ночью, 40 миль пустыней. Там подводы нам переменили. Потом ехали мы рекою Сухоною 60 миль, днем и ночью. Людей мало вокруг этой реки, ибо песчаные почвы, болота и озера; за две-три мили лачугу или несколько встретишь - и то убожество; только жмыхи едят, как свиньи, чистого хлеба не увидишь, вот где большая нищета.

    Потом приехали мы в Устюг Великий. Там стояли три дня. Застали мы там казацкого полковника Крэсу, которого там хотели казнить, но пришла Царская грамота, что его освобождают от смерти. Приказал его сослать в Сибирь. Там нам дали подводы и 24 стрельца. Ехали мы до Кайгородка 20 миль. Это небольшой городишко и очень ветхий замочек, а все же воевода состоит при нем и хорошо содержится, ибо право имеет такое: хоть кто бы не ехал из Сибири: воевода ли, князь, думный⁴⁶ боярин и даже царский брат, — всегда ему можно ревизировать возы, а что есть свыше царской грамоты, то забирать все для царя и жены. Даже до рубашки разденет, но когда ему затыкают рот, то пропускает и квитанции дает. Тот Кайгородок — самый большой кнут для сибирских воевод; и немного бы имел отсюда выгоды, если бы только замок охранял. И оттуда начинается Пермия⁴⁷, а Москва зовет ее Зыряны, которой люди странного языка; имеют русскую веру; рассказывают, что их крестил св. Стефан⁴⁸. Люди находчивые, особенно в лесах, на воде, стрельцы из луков. Язык похож немного на жмудский⁴⁹. Почвы имеют каменистые, скалы и большие горы. Леса, поля мало что имеют. Люд злой, немилосердный, на ночь никогда не примет, а удивляются чужеземцам, как большому чуду, собираются поглядеть на диво и дают милостыню, кто что может, а больше всего рыбы, ибо хлеба сами мало имеют.

    Из Кайгородка ехали мы до Соли Вычегодской 69 миль, все Пермией, по-московски — Зырянами. Это город красивый и богатый, а владеет им Строганов, царский купец, и всей волостью. От давнишних царей Строгановы имеют свои привелегии. Люди богатые, ибо их сейчас трое братьев, а перед этим один их отец владел, который давал 140 тысяч рублей в царскую казну, кроме других подарков и на расходы боярам. Эта Вычегда лежит у озера и реки. Имеет 300 варниц⁵⁰ и больше, когда соль варят. Там наших множество невольников, но с ними нельзя видеться. Город деревянный; кладки мало, кроме церкви. Товары привозные, кроме рыбы палтуса, наподобие наших налимов, но очень большие: бывает, что двувоз трех рыб не увезет, а еще треска, которую у нас называют штокфишем, но там она соленая, несухая, ибо ее, сварив, едят с квасом, либо натолча ягод вместо кваса. Хлеба мало имеют, а царский воевода для судов там живет, но мало что имеет выгоды.

    Оттуда ехали мы до Соли Камской 120 миль чащами. Тот город людный, расположен у реки Камы и соленого озера. Колоды там из целого кедрового дерева либо осокори, похожей на тополь, выдолбленные в эту реку улаживают, и вода идет к котлам, а котлы такие большие, где-то на сто бадей и больше, железные; а соли пуд по 20 копеек. Варниц имеет 500, другая соль за полторы мили. Небольшое озерцо, имеет три варницы, но очень большие. Соль на царя варят наши невольники, а больше всего украинских казаков, которые большую нужду терпят.

    Оттуда везли нас до Верхотурья⁵¹ чащами и суровым камнем⁵², высокими горами 120 миль. Мы ехали день и ночь. Не бывали мы в избе, только станы⁵³, поделанные для ночлегов и еды, этакие будки, но камень очень высокий⁵⁴, кажется, под самые небеса. На одну гору мы ехали пять миль. Нанимали нас возницы, кто мог пешком идти⁵⁵, по 30 копеек на день и больше. В середине чащи мы повстречали людей вогулов⁵⁶, язычников, которые Бога не знают, ибо имеют своих шайтанов (их там так называют) в лесу, в укромных местах и там собираются, и совершают свое богослужение, и очень их убирают богато, вешают соболей, серебро, различную посуду покупают у Москвы, а потом московские люди их обирают и отсюда обогащаются. Но им редко в добро оборачивается, ибо их околдовывают, и сила от их разума отходит и пропадает. Имеют в лесу кочевье, сделанное из дерева, одно низкое окошко, огонь день и ночь горит в камине. Ни печей, ни дверей не имеют, только дыра вместо двери. Скамеек также не имеют, только на земле сидят. Зверем питаются, но и хлеб едят, ибо покупают у Москвы за оленьи и лосьи шкуры. Медведя, когда убьют, то над ним плачут, говоря: «Не мы твоей смерти причина, а лук наш». Потом его съедают, а голове его молятся, которая всегда в кочевье в углу стоит, накрытая посудиной, и платьев разных навешано возле нее. Зерновые эти люди не сеют, только лесом довольствуются: рыбы мало либо нет, ибо рек не имеют больших.

    Приехали мы в Верхотурье, этот город людный и продовольствия имеет в достатке и различных товаров. Деревни очень большие, и зерновые хорошо родятся, кроме гречки, которой нет. Река Тура течет возле него, каменистая и быстрая. Там большую пошлину берут на царя с купцов и воевод; так же трясут тех, которые идут из Сибири. Там нам дали подводы до Епанчина; 100 миль мы ехали день и ночь чащами и деревнями, но очень редкими на десятки миль, хотя хлеба имеют вдоволь. Тот Епанчин — первый сибирский город, лежит в расположении хлебном и рыбном; во всем обеспечен хорошо, только что калмыки⁵⁷ часто беспокоят и деревни вокруг него жгут.

    Оттуда мы ехали до Тюмени 127 миль. Город очень красивый, в расположении очень богатом. Хлеб, рыбу, различных птиц там имеют. Озерами река Тура пришла к Тюмени, но уже некаменистая, в равнине очень красивой. Вокруг города острог и двое ворот. Замочек деревянный. Деревень и слобод имеет вдоволь богатых. Воевода там сидит.

    Оттуда мы ехали до Тобольска и приехали в Вербное воскресенье⁵⁸. Этот город лежит на реках Иртыш и Тобол, которые очень большие и страшные, каких у нас в Польше нет. Соединяются у того Тобольска, река Тобол от Швеции⁵⁹ с левой, а Иртыш от калмыков с правой стороны. Этим Иртышом ходят 100 миль вверх за солью к одному озеру⁶⁰, которое родит ледовую соль, и там ее берут. Ходит казаков по полторы тысячи с арматою⁶¹ и пушками для калмыков, которые от них эту соль обороняют. Лодок бывает по 50 и по 60, а на лодку берут по 2000 пудов соли и больше. Эта соль идет на всю Сибирь. Из казны продается по 25 копеек пуд. Там дальше за этой солью есть город Тара. Там множество наших, но они всегда вынуждены сражаться с белыми калмыками и большую нужду терпят. Я там не был, но виделся с теми, которые приезжали в Тобольск за хлебным и денежным подкреплением; они нам рассказывали о своей нужде.

    Тобольск имеет два города: один на очень высокой горе, а второй в долине. Хлеба имеет вдоволь и недорогого; рыбы неслыханное множество, бывает по 100 язей на копейку. Татары очень богатые: имеют свои деревни с товарами ходят; верблюдов великое множество имеют. Ездят к даурам⁶² и к бухарцам⁶³. Этот город во всем напоминает Москву, только что кладки мало. Церквей больше десятка; из монастырей митрополит и архимандрит там живут. Ибо Тобольск был когда-то отдельным Кучумовским (?) царством, и владел им татарин Кучум⁶⁴ и захватил его какой-то Ермак, разбойник Волжский, который разбил царскую казну и купцов царя выгнал. Сам на то царство сел; утонул в реке Иртыш: как на него напали татары, бросился в воду. Эти татары имеют большие свободы и зерновые себе сеют, а больше всего полбы⁶⁵, пшеницы и овса; ржи мало сеют, только Москва. Есть также татары-охотники, держат птиц: кречетов, белозеров, которых рыбой кормят. Имеют и косматых борзых. Лошадей имеют очень хороших, на которых лис гоняют и арапниками бьют, а мех чернобурок в царскую казну отдают; продавать же никому нельзя. Имеют также панцири очень хорошие — шугаи (?), очень совершенные, перья фазаньи и огненные ружья имеют. На смотр каждый месяц вынуждены быть готовы, и это из-за наших бунтов. Там есть больше, чем 300, в службе и в детях боярских⁶⁶, служилых казаков⁶⁷ 1.200, рейтаров 1.000, казаков⁶⁸ 2.000, солдат 3.000.

    Там мы жили от Вербного воскресенья аж до Св. Яна⁶⁹. Потом выслали нас в сам св. Ян... в разные города пятнадцатью лодками, как то: в Сургут, в Березов, в Нарым, в Кетск, а нас 30 человек на реку Леку в Якутск.

    Уселись мы в самый русский св. Ян в лодки; попрощались мы между собой; там было вдоволь причитаний. Мы плыли Иртышом до земли Демьяновского Яма целую неделю. Там сеют яровые; рожь не родится.

    Оттуда мы плыли до Самара. Повстречали мы невиданных людей, которые зовутся остяки⁷⁰. Эти не сеют, не пашут, только рыбами живут и птицей, которой там большое множество, а именно лебедей, гусей, уток, которых тут у нас нет. Сами эти остяки ходят в рыбьих кожах и обувь из того же носят, полушубки гусьи и лебяжьи. Живут кочевьями на островах. Рыбу себе коптят на зиму различную и рыбий жир собирают в посуду, сделанную из березовой коры, по двое бадей; то его пьют теплым по кварте, что нам было в большое удивление. А сети делают из крапивы и рубашки некоторые из крапивы имеют. Едят какие-то грибы наподобие мухоморов и так упиваются, хуже, чем водкою, это у них самый лучший банкет. Хлеб также едят и на рыбу меняют, с которой там нетрудно, ибо за любую тряпицу, только белую, либо за иголку дают такого осетра, которого мужчина поднять не может; и сами нам давали как невольникам.

    Оттуда мы ехали до реки Обь очень большой, ибо берега по весне не знать, только, как море, широкая, и блудит по ней, кто дороги не знает, ибо вся в островах. Под парусом ветер занесет между островов от реки на милю, и там вынуждены сохнуть. Остяки тем временем наезжают и убивают. Эта река пошла в море к Швеции, а мы отправились к Сургуту. Тот Сургут — небольшой острожек, ничего там не родится, кроме огородных овощей; хлеб привозной из Тобольска для казаков, ибо там люд весь служилый. Церковь одна; воевода и стрелецкий голова там живут. Этот Сургут имеет очень красивых лисиц и мех чернобурок, каких нигде больше нет, но большая нужда, ибо хлеба мало.

    Оттуда мы шли до Нарыма; это небольшой городишко и замочек; люд служилый. Засевают и родятся им понемногу зерновые. Оттуда до Кетска рекою Обь, а другие пошли к Томску рекою Томью. Идя к Кетску, пришла река с левой стороны; зовут ее Вах; очень большая и широкая. Сказывали нам пристава, что обе со Швеции. Эта река впадает в Обь. Там всюду живут остяки, язычники, ибо разному верят: и в лебедей, и в уток, и в журавлей; богами их называют. А в которую птицу верят, то ее не едят, только ободрав, на дерево надевают кожу и тому молятся и поклоняются.

    Оттуда мы пошли рекой Кетью, которая очень кривая. Шли мы 10 недель. Ничего мы не видели, кроме неба и чащи. Пришла к нам вторая река Лисица, такая же большая, как и Кеть. Тут нам воды убыло, я работы прибыло, ибо еще кривей пошла. Этой рекой мы шли пять дней. Как мы пришли до того места, где едва камнем мужчина перебросит, уже не так мы работали. Потом приплыли мы Маковского через неделю после Покровов⁷². Едва мы дошли, ибо уже замерзали берега. Там мы были три дня. Отдохнув себе, мы шли потом чащею 25 милъ до Енисейска; так в большой нужде мы находились, ибо ни купить, ни на себе нести мы не могли. Придя в Енисейск, там мы зимовали. Тот город очень людный и богатый на купцов. Товаров имеют вдоволь. Деревень имеет достаточно. Зерновые обильно родятся, и недорогой там хлеб; необычайно дешево, ибо пуд ржи по две копейки, а муки по три. Рыбы огромное множество, птицы и зверя столько же.

    Оттуда мы пошли через неделю после праздников⁷³ до Стрелки⁷⁴ (так называется) и Енисеем⁷⁵ до Илима⁷⁶, которая река каменистая, быстрая, страшная. Голый камень под облака. Слышен на две мили страшный звук. Пришли мы к порогу, который зовут Шаманский⁷⁷. Повстречали мы нагих людей, лица расписаны в разные цвета, не узнать, кто мужчина, кто женщина. Зовутся тунгусами, речь пошла на тунгусском; там нам помогали переправляться

через порог. Сотник наших представил, что мы невольники, взятые на войне, и как Государь нам дал приказ вести по разным городам, и как землю взял и нашего короля⁷⁸. Очень нам удивлялись, а мы еще больше; и женщины, смотря на нас, плакали, вспоминая о своих детях, которые также у Москвы сидят в неволе⁷⁹ за соболей. Потом сотнику принесли несколько десятков соболей, рыбы, оленьего мяса. Не могли мы того съесть до самого Илима. Эти тунгусы люд легкий, из лука неслыханный стрелок, проворный. Зимой и летом волочатся от реки до реки для пропитания, а едят полусырое, из убитого зверя свежую кровь сосут. Из брюха убитой лани, вынув теленка, едят. Никакой части не пропустят, даже самой скверной. Жен по девяти имеют, а жены их так же хорошо из лука бьют, как мужчины. Оленей имеют большие стада по 1000 и больше. Имеют также обученных оленей, которые диких обманывают таким способом, что тот домашний олень уже есть обычный: тогда тому оленю накладывают на рога ременный повод около десяти локтей⁸⁰, и получается, что когда дикий олень придет, домашний олень с ним играет, и тот повод на него забрасывает и оплетает его так, что с собой борется, а потом хозяин либо пастух, который ходит за этими оленями, увидев того оленя, из лука его убивает, а тому крови с водою дает напиться. Эти тунгусы — язычники и дикие люди и ни Бога, ни веры, ни письма, ни дней не знают, как бестии⁸¹ живут. Такая оных есть утеха: станет их более десятка вокруг, а один ложится в том кругу, имея привязанный камень либо кости, а эти стоят босо и наго; и кричит лежа, по-тунгусски на тех слова: «Мультах, Мутинэ»⁸², а тою костью крутит по кругу вокруг головы так быстро, как глазом усмотреть, а эти ж подскакивают в такт, ибо кто скачет лениво, то по коленям получит, и уже его себе имеют за глупого и гнусного. Птиц в лет бьют из луков и смелые со зверем, и легкие на медведя без помощи товарища, а когда с несколькими убьет, то его за несмелого считают и не разговаривают с такими. В земле умершие не хоронятся, ибо их не принимает, только на дереве, но в надежных местах; оставляются на кедрах, когда попадается кедровым участок, и на соснах. Имеют охрану из-за зверя, однако их часто сбрасывает росомаха. Она черная, лохматая, похожая на собаку и медведя; это хищная и вонючая бестия. Эти тунгусы к холоду и голоду очень терпеливый люд, ибо зимой из-за

больших морозов трудно им с пропитанием и со зверем. Тогда, бывает, голодный так сжимается и доску к брюху привязывает, аж когда набредет на зверя, дотуда при нем сидит, доску от брюха отвязав, аж целого съедает. Эти тунгусы из того Енисейска бегают нартами наподобие санок, только что узкие, как бы на пол-локтя, мало что больше, а длиной на 12 локтей; можно на них повезти 25 камней⁸³, по четверо собак запрягают, а когда ветер, тогда бегают под парусом, собак кладут на нарты, а сам один стоит у дышла, расправив парус, на лыжах бежит, как стрела. Собак когда оставит, а ветер хороший, те едва в три дня догоняют. Что идти водою 12 либо 13 недель, то нартами в 6 недель забежит, когда ветер хороший, ибо когда ходят из Енисейска, вступив в пост, то приходят в Илимск перед вербным воскресеньем. Так же и мы шли 14 недель, ибо народ не приученный к воде, но неволя научит всякого.

    Потом мы шли к Илимску такой большой пустынею, что мы щавелем и борщевником⁸⁴ жили, которого там много; пошла река Тунгуска вправо, а мы повернули рекою Илимом, с камня в камень, с дивов на дивы и каменные пороги, для высказывания трудность неслыханная. Стояли мы на одном месте с неделю, на себе перенося всякие вещи из лодки: не жалко, кабы свои, но царские⁸⁵ и приставов. Там мы снова спознали беды и голод при работе. Потом пришли мы в слободу. Там попали на московский праздник⁸⁶, там нас взяли к себе мужики, чтобы мы с илимским воеводой поговорили. Учили нас креститься по-московски, а кто лучше умел креститься, тот был в большом почете. Ну а воевода Тихон Андреевич⁸⁷ прислал к нам поляка, некоего Березовского, который там уже давно жил, чтобы мы чувствовались во всем хорошо, хоть бы и жалоба какая была, тогда напрасно; приказал начинать согласно польского обычая. Нашим также немного нужно, сами догадались. Ударили по баранам, курам, поросятам, начали добираться и до погребков, что, увидев, хозяева бунтоваться начали, так и пришли было бы к этому, но воевода поостерегся, прислал сто казаков к нам, чтобы мы никакого не понесли от мужичья насилия. А что случилось, то прошло, что так много чрезмерного вреда причинили мужикам.

    Пришли мы в Илимск в день Успенья Пречистой Богородицы⁸⁸. Тот Илимск - городок на реке того же названия. Илимск хлеба имеет в надобность, рыбы мало и зверя, ибо чужеземцы⁸⁹ далеко живут; а из товара почти каждая вещь дорогая. Локоть полотна по два с половиной золотых либо по три, игла по 9 грошей бывает; этот город совсем бедный, а комаров и мух большое множество, аж дегтем тело натирают, даже мажут лошадей и скот. В этом же Илимске воевода принял мило и угостил нас (все три дня были у него на обеде), потом дал нам подводы, и мы шли через чашу снова 25 миль, уродливыми камнями и высокими горами, а дал нам каждому по сетке от мух, а сама воеводиха по белым платкам и по платку наподобие полотенца. Дал нам по два пуда муки и сухарей на дорогу и несколько кусков солонины. Очень к нам ставился ласково, ибо сам был пленным в Польше несколько лет у Емти⁹⁰ пана Полубинского.

     Прошли мы упомянутую чащу и прибыли к реке, которую зовут Мука⁹¹. Там мы застали готовые суда, на которые сели и так понеслись, что стрела из лука быстрей лететь не может, подобно как брошенный в колодец камень; так нам показалось, что уже с нами лодка под землю пропадет. Потом приехали мы на Куту⁹². Это веселая река, уже не такая быстрая, ибо подпирается Леной, и уже на островах сеют зерновые, и по несколько лачуг там стоит; хлеба вдоволь на той Куте. Есть озерцо⁹³ по правую руку соленое, как бы 30 саженей по кругу, глубиной на 10 саженей, а такое прозрачное, что можно иглу увидеть на дне. Там соль варят на царя, но ее дорого продают.

    Оттуда мы выплыли на реку Лену: очень большая и берега имеет очень красивые, глубокая, величавая, тихая, недаром ее Москва зовет Матушкой. Есть вокруг той реки очень красивые поля, горы, кедровые деревья и множество зверей. Казаков там много живет, которые на этой реке имеют скот, лошадей и вдоволь продовольствия. Потом к нам пришла с правой стороны река Орлинга⁹⁴, с другой, левой, стороны Илга, река очень большие, как Висла. Потом реки Улькан, с правой стороны река Киренга, также очень большая и быстрая там родится хлеб. Потом река Чечуй, тем же подобная; потом Витим, страшная река, тремя частями впадает в Лену: горы, по-видимому, почти с облаками равны. Там есть одно место, которое зовут Щеки, достойное удивления, ибо река Лена такая широкая и глубокая, как на полторы мили разливается и [дома] из фундамента выворачивает и бурит, из-за того там просят Господа Бога, чтобы Лена долго стояла, чтоб лед сдрябл на месте, ибо когда внезапно пойдет, то вынуждены, побросав все, убегать за горы. Когда случается, пашню льдом забросает и пороет так, что уже не будет чего жать, и так без хлеба того года остаются. Но в этих Щеках речка узкая и кривая, как бы 40 саженей, да всегда такая весной и осенью одинаковая, между гладкими и очень высокими камнями течет. Там редко, когда без вреда, и у нас утонул п. Павел Хмелевский, товарищ из-под хоругви Емти пана Чернецкого, русского воеводы⁹⁵; и вынуждены заводить лини⁹⁶, и так тянутся. Там огромное множество соколов, орлов и иной птицы, которые, как рыболовы, ловят рыбу и оною кормятся. Орел, стоя у берега на камне одной ногой, другой в воде, как острогою, рыбу хватает⁹⁷. Соколы же питаются мелкими птицами. Но то диво: когда сокол имеет птенцов, там птиц больше всего, ибо вокруг гнезда их не бьет, а летает по сторонам для кормления.

    Затем река Патом, очень большая, и другая, Олекма, также страшная. Там все тунгусы живут; от Олекмы начинаются якуты, которые имеют языческую веру и сами собакам подобны. Лошадей очень большие табуны содержат, а больше всего белых. Скота также имеют вдоволь. Быков очень больших содержат, а носы им пронизаны, как у медведя, также у коров. Все ездят на них, а лошадей едят, как собаки; ничем не брезгуются, никогда не умываются, ногти не обрезают, ходят наго с луками, на голове шапки с журавлиными перьями, как у пугала, греха ни в чем не знают. Ни Бога, ни веры, тут во всем подобны зверям. Эти люди обжили эту Лену и ее берега. Там ни одна вещь не уродится, ибо земля не тает более, чем на локоть. Там зверя и птиц неслыханное множество, но язычники не умеют их употреблять; как собаки их едят.

    Что большие перья общипав, у кого есть котел, то варит, у кого же нет, то камнями парит в квашнях либо корытах, без соли. Наряд одинаковый летом и зимою. В шутках стыда никакого не имеют, что есть грех, не знают. На лошадях женщины ездят, а имеют большие серьги в ушах, как серебряные талеры⁹⁸, на лбу носят круги, а на шее серебряные и медные обручи. Так и мужчины ходят в оленьих и коровьих шкурах, шерстью к телу, а другая навыворот. Луки имеют длинные, выше человека, а тетивы ременные. Железо собирают по Ленским берегам кучами, и такое хорошее, как сталь, но трудности с ремесленниками, и с ним паршиво справляются.

   Потом приплыли мы за день перед Покровами в Якутский острожек⁹⁹. Лежит этот городишко у самой Лены на очень красивом и веселом месте, но на голодном, ибо там ни одна вещь не урожается, кроме капусты, и то без головок, и репа редко удается. Там всегда 700 служивых людей, реестровых¹⁰⁰ казаков, которых рассылают по лесам, рекам и по разным урочищам¹⁰¹.

    Эти, отнимая у тех¹⁰² людей, собирают на царя соболей, которых оттуда каждый год несколько тысяч посылают царю, 9000 красных лисиц, кроме чернобурых (тех немного), горностаев, белок, рысей; но там не слышно про бобров, выдры и той глухо, но и этого огромное множество.

    Якутский воевода¹⁰³ также имеет доходы, какие трудно описать, но от них мало пользы: либо умрет, либо сойдет с ума; там из тех посылают, которые без носа¹⁰⁴, никого хорошего, гибнут душой и телом. Там всякая вещь дорогая кроме меха, но трудно вывозить. Женщины ходят в тонких оленьих кожах, вместо рубашек, в шапках собольих и атласных платьях, соболями подшитых, но без рубашки, разве что на торжественный праздник рубашка надевается; также и хлеб только на торжество едят, а мясо едят, как хлеб, и рыбу с ягодами; употребляют птиц, которых там большое множество. Кобылье молоко пьют. В тех местах начиная с мая и до сентября, мало что ночи, ибо всегда видно, как днем, не узнать, когда светает, когда меркнет. Дальше же в Жиганах [из Якутска] к морю плыть 4 недели, миновав реку Алдан¹⁰⁵, которая очень большая; с правой стороны вышла вторая, Тана, третья, Мая — очень реки могучие, каких у нас Польша не имеет. Снова Учур с левой стороны, очень могучая и большая река, там ловят рыбу, которую зовут калужкой. В длину она 16 саженей, и больше ближе к морю, но выше Учура не ходит. Насаливают из нее бочек 50 либо 60. Как до калужки подойдет другая рыба и ударится о нее, то уходит раненая. Там, в тех Жиганах, солнце никогда не заходит, но стоит, как самая большая кадь, а от него лучи не светят; через несколько часов начинает подниматься вверх, и лучи от него начинают светить, а это только от половины мая аж до половины октября. Потом солнца ни днем, ни ночью не видать, всегда пасмурно; кроме месяца, который же в ночи светит более, чем солнце. Там у моря есть большие горы и дикие люди; очень собак любят, которых имеют по несколько десятков и по несколько сотен. Тот самый большой господин, который имеет больше всего собак. На собаках едят, в собачьих шкурах ходят и с дочерьми приданное дают собаками, и уборы собачьи имеют, дороже себя их ценят, чем соболей, либо иных красивых зверьков. Люд простой; ничего иного не имеет, кроме собак. Язычники, идолопоклонники, большие колдуны; с дьяволами из уст в уста говорят. Явно и видимо им показываются в образах разных зверей: птиц, змей, воронов, как во что кто верит; так колдуны людям показывают, а о Боге не знают. Эти люди¹⁰⁶ живут на реке Ламе¹⁰⁷, которая впадает в море, как бы в конец Студеного Моря¹⁰⁸. А острог¹⁰⁹ стоит от моря на три четверти мили. Зверя большое множество имеют, и рыба из моря находит, а больше всего той рыбы ботки¹¹⁰, которая вверх на 5 миль дальше не идет, которой на целую зиму набирают; есть такая большая, как с локоть, но очень жирная. Когда та рыба поживет в той реке месяц, то худеет, и зубы ее вырастают, как пальцы; бьется по камням, аж ее жабры видать, и так сдыхает. Ею питаются белые лисицы¹¹¹, птицы, медведи, которых там большое множество, а все медведи белые¹¹².

    В эту реку Ламу прибывает двенадцать часов море, а убывает также 12 часов. Так что сразу посушит все, и разлив с островов спадает, но не все с собой забирает. Остаются воды в долинах, по рытвинам и большое множество морских рыб и удивительно больших раков; довольно на одного человека 6 либо 7 раков для еды. Варили и мы их и пекли. На этих раков белые¹¹³ медведи быстрее всего нападают и забавляются около них, а в это время их бьют, но то удивительно, что этот белый медведь, когда голодный, то ищет пропитания, что море выбросит, то он жрет, а, наевшись, плывет по морю, как пиявка, свившись в клубок, а когда у него какая нужда, выплывает на лед, это ему морская вода рану разъедает, и там его умерщвляют, чем кто может.

    С Ламы пошли мы на Индигирку морем, кочами¹¹⁴, которые там делают наподобие кораблей, только без железа, вицями¹¹⁵ зашивают, а деревянными гвоздями прибивают, железа и за грош там нет. Это происходило в 1659 году¹¹⁶.

    Пошли мы там на ту Индигирку, служили нам ветры три недели, но потом ударил морской ветер, который нагнал льду, что мы чуть не погибли между льдами. Было у нас пять кочей; в двух бока выломали льдины, а три коча наверх льда высадили. Там мы сидели тринадцать дней, ожидая смерти, аж потом дал Г. Бог ветер, воды прибыло. Снова нас нес ветер по морю, а оные два коча исправили и встретили мы людей, которых зовут гиляки. Ездят на медведях и так ими управляют, как у нас лошадьми, но им обрезают когти и выбивают зубы, а кормят их в конюшне, как волов, и также их едят. Этот народ также дикий, женщины очень красивые и высокие, имеют кольца в нижней губе, а мужчины - бронзовые и серебряные в носу. Там хлеба не имеют, кроме зверя и рыбы, однако дань дают царю очень большую.

    Оттуда пошли мы на реку Амур, которая большая, и край богатый, ибо мы встретили несколько судов с тростниковыми¹¹⁷ мачтами, такими толстыми, как самая толстая ступица. Сказывали нам, что на больших судах бывает такая толстая, как можно обхватиться руками. Мы такой не видели, ибо мы едва оттуда сами убежали. Люди там зовутся чукчи¹¹⁸, высокие, бородатые, ходят как бы бернардинцы¹¹⁹ в капюшонах, у каждого четки в руке, имеют на боку саблю наподобие старых кордов¹²⁰, мало чем длинней за локоть, но народ очень воинственный. Край там очень красивый, теплый и богатый, но там нам долго не дали побыть. Погибло там наших 35 людей¹²¹, разных и значительнейших, как то: пан Горошко, пан Томаш Столковский, пан Крыштоф Солтан, пан Маневский etc.¹²² и крещеный Татарин из-под хоругви п. Чернецкого; и так нам не дали распространиться, ибо мы вынуждены, побросав все, убегать через горы пешком с большою нуждою, голодом и усталостью, только мы с душой и с телом вернулись на Ламу¹²³. Было этой беды три с половиной года¹²⁴, что мы по чашам, по рекам, морю таскались, мало что употребляя хлеба, кроме зверя и рыбы, а белых платков¹²⁵ мы и не знали, кроме оленьих шкур; кроме неба и земли, ничего мы не видели.

    Потом мы приехали собаками в Жиган¹²⁶, там пришло от воеводы известие, чтобы мы готовили кочи и морем шли на реку Амур весною, и людей несколько сотен к нам прислали с продовольствием, и мне царскую грамоту, должность сотника и жалованье, пану Хотимскому — должность атамана¹²⁷, что нам не очень было на руку, но неволя более может, а так мы вынуждены мило принять наполовину с плачем. Однако добрый Господь Бог нашу печаль обратил в радость, ибо через 4 недели пришла к нам царская грамота, что нам наконец приказали в Москву, за что мы, Господа Бога поблагодарив, вернулись в Якутск, где нас воевода мило принял и взял от нас реляцию за нашими руками и информацию, что там происходило, какие края и люди. Благодарил нас за службу и писал обо всем царю, и приказал нам руку прикладывать к этому письму¹²⁸. Потом нас отпустил¹²⁹, и так до Тобольска мы приехали, где сидел воевода Петр Иванович Годунов, тот нас задержал и пускать не хотел никакой мерою. Жили мы 6 недель в Тобольске. Что большая беда и голод донимали, вынуждены иные оставаться на царское имя и креститься, ибо это имел в большую заслугу воевода царю, когда кого окрестит, либо на царскую службу приневолит. И так иные к нему подались на службу, а я хоть в нужде, однако решил ждать счастливейшей оказии на Москву и дождался, и прибыл в Москву¹³⁰.

    Когда счастливо прибыли в столицу великие послы к Царю; Емти Ясный Вельможный Емть пан Гнинский¹³¹, воевода Хелминский, староста¹³² Ковалевский, Гродецкий, Радзинский, Емть пан Циприан-Павел Бжостовский, референдарий¹³³ и писарь В. К. Литовского, староста Мядзельский, Давговский, администратор Сокольской экономии¹³⁴; Вельможный Емть ксендз Александр Котович, Виленский схоластик, регент¹³⁵ великой канцелярии В. К. Литовского, в то же время я был рекуперован¹³⁶ из Москвы и до вожделенного отечества перепровожден, а больше всего старанием Я. В. Е. М. пана Хелминского воеводы, которому пусть Господь Бог стократную даст награду.

    Этот мой диариуш, написанный мною, ничего не имеет фальшивого, но что я видел своими глазами, то я изобразил, на что рукою своею подписываюсь.

    Адам КАМЕНСКИЙ-ДЛУЖИК.

                                                               КОМЕНТАРИИ

    1. Александр-Матей Марианский - священник, публицист и историк.

    2. Диариуш - (лат. Diarium - дневник) произведение мемуарной литературы. По всей видимости, название реляции Адама-Григория Каменского-Длужика дал кс. А. Марианский.

    3. «Варта» - сборник, который в 1874 г. издал в Познани уроженец Галиции Людвиг-Владислав Рэнецкий (1832-1894) в честь 50-летней священнической деятельности своего друга и советчика, и известного политического деятеля и издателя кс. Франтишка Божинского (1801-1876).

    4. Silva Rerum - (лат. «лес записок») название домашних рукописных книг, куда записывали различные рецепты, анекдоты, литературные произведения, застольные тосты и т.д.

    5. Великая или Старая Польша - историческая область расселения полян (Познаньское воеводство), в отличие от Малой Польши - области расселения вислян.

    6. Август III (1696-1763) - с 1733 г. саксонский кюрфюст Фридрих-Август II из династии Виттенов, а позже и Король Речи Посполитой под именем Августа III.

    7 Кароль Любич Хоецкий (1740-1791) - краковский шляхтич, конфедерат, который при обороне Кракова от русских войск попал в плен и в 1769 г. сослан в Сибирь. Служил в Омске в драгунах, участвовал в подавлении восстания Е. Пугачева. Во время Азовской компании русских войск убежал в Речь Посполитую, где издал свои мемуары.

    8. Мавриций-Август Беневский (1746-1785)- шляхтич словацко-венгерского происхождения. За участие в войне с Россией на стороне конфедератов был сослан в Казань, откуда убежал в Петербург, чтобы уплыть за границу, но был арестован. В 1769 г. он высылается на Камчатку, куда его везли через Якутск. В Большерецке Беневский подымает восстание и на захваченном корабле покидает Россию.

    9. Юзеф Копоть (Корес) (1762-1827) - пинский шляхтич, участник восстания под руководством Тадеуша Костюшки, за что был сослан на Камчатку. На родину он вернулся в 1796 г., где и вышли его воспоминания.

    10. Гераним Кайсевич (1812-1873) - шляхтич из Мариямпольского уезда, после поражения восстания 1831 года эмигрировавший во Францию, где стал заниматься писательским трудом.

    11. Андрей Боболя (1591-1657) - иезуит, убитый 16 мая 1657 г. казаками полковника Антона Здановича в Янове (теперь Брестская область). Был канонизирован.

    12. Польско-русская (Московская) война 1654-1667 гг. В то время Великое княжество Литовское (В.К.Л.) совместно с Польшей объединились в двуединое государство - Речь Посполитую.

    13. В 1654 и 1655 гт. царь Алексей Михайлович Романов самолично возглавлял русские войска во время наступления на столицу В.К.Л. Вильню (Вильнюс).

    14. Андрей Кавечинский, иезуит, происходящий из шляхтичей Минщины, был взят в московский плен 6 августа 1655г. в Новогрудке и пробыл в Сибири 10 лет. После возвращения из Сибири Кавечинский написал воспоминания, которые сейчас неизвестны.

    15. Юзеф Браун (1801-1879), сын английскою лекаря, учился в Полоцке. Составил библиографию иезуитских писателей.

    16. 1657 год, по всей видимости, был поставлен кс. Марианским, т.к. в конце «Дияриуша» Адама-Григория Каменского-Длужика было написано: «Эхо происходило в 1659 году» с припискою «было этой беды три с половиною года». Из-за этого посчитали, что А. Каменский пробыл в Сибири только три с половиною года

    В 1657-1659 гг. коронный гетман Стефан Чернецкий, под хоругвью которого служил Адам-Григорий Каменский-Длужик, громил шведов в Дании и в Польском Поморье.

    17. Юрий Алексеевич Долгорукий (1600-1682) московский боярин и воевода.

    18. Бася - правый приток реки Прони, впадающей в Сож.

    19. Деревня Углы, которая тогда находилась в двух милях от Могилева.

    20. ... Его Королевской Милости. Королем Польши а то был Ян-ІІ - Казимир (1648-1668) из шведской династии Ваза.

    21. Черея - деревня в Чашницком районе Витебской области.

    22. Голова - военоначальник в стрелецком войске.

    23. Хоругвь - боевое знамя военного подразделения в В.К.Л. и Польше, также подразделение, которое имеет хоругвь. Хоругвь выдавалась каждому хорунжему перед военными действиями.

    24. Респект (фр. геsресt) – уважение.

    25. Приказ - военная единица стрелецкого войска.

    26. Рейтары - кавалерия из наемников.

    27. Слободами называли поселения с вольным населением Дорогомилова ямская слобода находилась на левом берегу р Москва, напротив Арбатских ворот по Смоленской дороге.

    28. Приказы-органы государственного управления а Московском государстве, которые при Петре I были заменены на коллегии. Приказами также называли органы дворцового управления

    29. Корнет - квадратное знамя в отрядах легкой кавалерии. Появилось во Франции в XVI в. В Речи Посполитой обозначало легкую кавалерию из иностранных наемников.

    30. На двор Грузинского царевича Ираклия, сына кахетинского царя Теймураза I, который с 1653 по 1660 г. жил в Москве и имел свой двор.

    31. Подкоморий - служебное лицо в В.К.Л. Придворный подкоморий отвечал за порядок и обстановку в покоях Великою князя. Уездный подкоморий рассматривал земельные споры между шляхтой в подкоморном суде.

    32. Ротмистр - офицерский чин в кавалерии.

    33. Пристав - служебное лицо в Московском государстве, которое приставлялось для наблюдения.

    34. Юфть - сорт кожи из специально обработанных лошадиных, коровьих и свиных шкур.

    35. Тотьма - город на реке Сухона (приток Северной Двины).

    36. Пока неизвестно, какие реки имеются в виду.

    37. Воеводская канцелярия (воеводская изба).

    38. Неизвестно, про какую реку тут идет речь. Скорее всего, имеется в виду Чира, Брад, Боудэм относятся к отрезку пути после Вычегды, изобилующему многочисленными реками и волоками.

    39. Неизвестно, почему А. Каменского повезли из Тотьмы в Вологду; по всей вероятности это описка последующих переписчиков «Диариуша». Скорее наоборот, сначала А. Каменский попал в Вологду, а отгула в Тотьму.

    40. Точно неизвестно, какой порт имеется в виду: английский или архангельский.

    41. Поташ - (голланд. Роtаsсh - горшковый пепел) щелочная соль, полученная из растительного пепла. Использовался для изготовления стекла, мыла, в кондитерской промышленности и т.д.

    42. Смальчуг - название одного из худших сортов поташа.

    43. Ванчос - дубовый брус для кораблестроения.

    44. Рогожа - грубая плетеная ткань из липовых лубяных полосок.

    45. Ям - почтовая станция, поселение, крестьяне которого исполняли ямскую гоньбу и перевозку путешественников.

    46. Думные чины - чины служебных лиц, которые принимали участие в заседаниях боярской думы.

    47. Пермь Вычегодская - сейчас республика Коми.

    48. Стефан Пермский (1345-1396) - русский церковный деятель, который проводил колонизационную политику Московского государства на землях коми-зырян. Составил для них особый алфавит, перевел на коми-зырянский язык церковные книги, открыл школу для полготовки православного духовенства из числа коми-зырян.

    49 Литовский.

    50. Варница - солеварня.

    51. Верхотурье - город на р. Тура, который был основан в 1598 г.

    52. Камень - скала, утес, гора.

    53. Стан - таверна, заезжий дом, станция.

    54. Уральские горы.

    55. Видимо, тут надо «кто мог пешком нести».

    56. Вогулы - манси, народ фино-угорской языковой группы.

    57. Калмыками в Сибири XVII в. называли алтайские племена. Южных алтайцев называли белыми калмыками или телеутами, а северных - черными калмыками.

    58. Последняя неделя Большого поста перед Пасхой.

    59. Швеция, местоположение которой было известно А. Каменскому, служила географическим ориентиром.

    60. Ямыш-озеро, теперь озеро Маралды недалеко от Павлодара.

    61. Армата - большая пушка.

    62. Даурия - историческая область в Забайкалье, которую населяли дауры (дагуры, дахуры) - обмонголенные тунгусы и кидани, которых в 1654 голу переселили в Китай, чтобы они не попали под Московскую зависимость. Даурией также называли и восточную Монголию.

    63. Бухара (Бухарское ханство) - основана в XVІ в. ханом Мухамедом Шейбани. Вела торговлю с Сибирским ханством. Часть бухарцев даже переселилась в Сибирское ханство, где их стали называть сибирские бухарцы. Со временем они слились с сибирскими татарами.

    64. Тобольск был заложен недалеко от столицы Сибирского ханства и сделайся главным городом Сибири. Поэтому А. Каменский вместо старого названия Сибирь употребляет название Тобольск, а Сибирское ханство он называет Кучумовским царством по имени хана Кучума.

    65. Полба - голосеменной ячмень.

    66. Дети боярские - высшая категория служилых казаков в Сибири.

    67. Здесь, видимо, имеются в виду конные казаки - средняя категория среди служилых казаков Сибири.

    68. Здесь, по-видимому, пешие казаки - нижняя категория служилых казаков Сибири.

    69. В ночь с 6/24 на 7/25 июля - Купалье (Купала, Ян, Иван), церковный праздник Рождество Иоанна Крестителя.

    70. Остяки - ханты, народ фино-угорской языковой группы.

    71. Томь, Вах, Кеть, Лисица - притоки Оби.

    72. Покров - праздник, выпадающий на 14 (1) октября.

    73. По-видимому, имеется в виду праздник Пасхи.

    74. 1-й Тунгусский или Стрелочный порог - один из четырех самых опасных порогов на Верхней Тунгуске.

    75. Тут нужно - Тунгуской (р. Ангара).

    76. Шаманский порог, который в те времена называли Шеманский, в длину 5460 м., расположен не на реке Илим, а на реке Ангара.

    77. Тунгусами называли современных эвенков и эвенов.

    78. Наступление московских войск на территории В.К.Л. было «стремительным и всепобеждающим», так что царь Алексей Михайлович поспешил принять титул «всея Великия, Малыя и Белыя Руси самодержца», а также «Великого князя Литовского». Поэтому сотник в далекой Сибири был уверен, что в плен был взят король Речи Посполитой ЯН II - Казимир.

    79. Завоеватели Сибири казаки практиковали брать детей у предводителей местного населения в заложники, чтобы те добросовестно платили дань.

    80. Локоть - единица измерения длины, в В.К.Л. равнялась 64,96 км., а в Сибири - от 370 мм. до 555 мм.

    81. Бестия - зверь, животное, скотина.

    82. «Мультах, мутинэ» — по-видимому, это выражение означаю «олени наши» или «мы олени». Следовательно, в этой игре ее участники изображали ловко прыгающих оленей.

    83. Камень - единица измерения веса в В.К.Л., которая равнялась 14,993 кг.

    84. Боршевник Сибирский - молодые ростки и листья его употреблялись в пишу.

    85. Государственные.

    86. По всей видимости, праздник Троицы - воскресение, которым завершается седьмая неделя после Пасхи.

    87. Тихон Андреевич Вындомский, был Илимским воеводой с 1659 по 1664 г.

    88. Церковный праздник, выпадавший на 28 (15) августа.

    89. Сибирские казаки так называли местные сибирские народы.

    90. Емти - Его милости.

    91. Мука - приток реки Куты.

    92. Кута - левый приток р. Лены.

    93. Озеро Усолье.

    94. Далее перечисляются притоки р. Лены.

    95. «Червонная Русь» после вхождения в состав Польского королевства (1569 г.) получила название «Русское воеводство».

    96. Канаты.

    97. Весьма сомнительное описание.

    98. Талер - серебряная монета массою 28-32 грамма.

    99. С этого момента начинаются серьезные расхождения в тексте. Далее описываются путешествия, совершенные, скорее всего, не самим А. Г. Каменским-Длужиком, как это преподносится в тексте, а другими лицами, о которых, вероятно, поляк просто рассказывает. О судьбе же его самого мы знаем следующее: 16 августа 1662 г. Каменский-Длужик прибыл в Якутский острог, о чем свидетельствуют документы, В то время в Якутске снаряжались отряды на «двуегодную службу». Вероятно, и Каменский-Длужик был отправлен на подобную «службу». Уже с конца 1664 г. до своего отъезда из Восточной Сибири в 1668 г. он жил безвыездно в Якутске, где исполнял обязанности тюремного «дворского» (надзирателя), о чем в сочинении умалчивается.

    100. Внесенных в реестр (список) и получающих оклад.

    101. Урочише - околица, уезд.

    102. Местных жителей.

    103. Якутским воеводой с 1660 г. по 1666 г. был Иван Федорович Голенищев-Кутузов.

    104. Разбойникам в Московском государстве резали носы и уши.

    105. Алдан - правый приток реки Лены. Тут Адам Каменский подает отрезок времени, за который можно доплыть по р Лене из Якутского острога до моря. Кс. Марианский, который не был знаком с географией Якутии, восстанавливая некачественную копию «Диариуша», после названия р. Алдан подал текст из описания плавания В. Пояркова вверх по Алдану. Упоминающиеся далее реки Тана (Татта), Мая, Учур - притоки Алдана.

    106. Существует две версии, по одной из которых это описание принадлежит нивхам-гилякам, по другой, это эвены (ламуты).

    107. Лама - так раньше называли р. Охоту, которая впадает в Охотское (Ламское) морс.

    108. «Студеным морем» называли в XVII в. Ледовитый океан, и это выражение относится к Индигирке.

    109. В 1647 г. на р. Ламе (Охоте) было построено зимовье, а в 1649 г. острожек, который получил название Охотского.

    110. Возможно, слово «botki» - искаженное «горбатки» (горбуша).

    111. Песцы.

    112. Тут, скорее, бурые медведи. Видимо, это также ошибка переписчика.

    113. Бурые.

    114. Коч (коца) - слово новгородского происхождения, которое поначалу обозначало крепкий ледовый пояс по борту судна, а потом и все судно, предназначенное для полярных плаваний. Борта коча были с наклоном, и при сдавливании льдом судно вылавливалось наверх.

    115. Вица - ивовый корень.

    116. В 1659 г. Адам-Григорий Каменский-Длужик, как уже упоминалось выше, воевал под хоругвью Ст. Чернецкого со шведами в Дании и Польском Поморье.

    117. Тростником в Сибири XVII в. называли бамбук.

    118. Чукчи живут на севере Чукотского полуострова, а также в Нижнеколымском улусе Республики Саха. Тут вместо чукчей должно быть написано — гиляки.

    119. Служители монашеского ордена св. Бернарда. Адам-Григорий Каменский-Длужик головной убор якутов также называет «каптур» (капюшон); возможно, в связи с этим на гравюрах Н. Витсена якут нарисован в капюшоне монаха-бернардинца (см. рисунок на стр.).

    120. Корд - уменьшенный меч, переходный вариант от меча к сабле.

    121. Этот фрагмент текста скорее всего относится ко времени отъезда пленных из Якутска в Москву, и Адам Каменский показывает количество погибших соотечественников в Якутии за чужие интересы, а поименно перечисляет воинов из-под хоругви гетмана Чернецкого.

    122. Еtс - (лат. еt сatеrа) и так далее.

    123. По-видимому, здесь идет речь о странствиях отряда Василия Пояркова. В таком случае, скорее, имеется в виду р. Лена или р. Улья.

    124. Поход Василия Пояркова продолжался 3 года - с 15.07.1643 г. по 12.06.1646 г.

    125. Простыни.

    126. В Якутск.

    127. Явная ошибка. В первоисточнике речь могла идти либо о Семене Дежневе, которого в 1659 г. произвели в атаманы, либо о Михаиле Стадухине, получившем такое же звание в это же время.

    128. Видимо, здесь имеются в виду походы В. Пояркова или М. Стадухина.

    129. С 1666 г. по 1668 г. воеводой в Якутском остроге был Иван Петрович Баратянский. После подписания Андрусовского перемирия между Речью Посполитой и Московским государством начался обмен пленными. Осенью 1667 г. в Якутск поступила грамота, по которой польских военнопленных было приказано отправить в Москву. Большинство поляков решило дожидаться весны. Сам Каменский-Длужик первоначально пожелал немедленно выехать из Якутска, но после передумал. Покинул Якутск он в 1668 г.

    130. В Москву Каменский-Длужик прибыл лишь в 1669 г. 25 сентября 1669 г. в Нащекине начались переговоры русских дипломатов с польским комиссаром, хелминским воеводой Яном Гнинским относительно практического осуществления Андрусовского русско-польского мирного переговора. Лишь в начале 1671 года было достигнуто соглашение о возвращении в Польшу военнопленных. Видимо, тогда Адам Каменский-Длужик и смог вернуться к себе на родину.

    131. Ян Гнинский был руководителем посольства 1671 г. в Москве. Как дипломат он интересовался внутренними делами соседней вражеской державы, и, возможно, по его просьбе Адам-Григорий Каменский-Длужик написал реляцию (название «Диариуш», по-видимому, дал кс. Марианский), где особое место уделил походам В. Пояркова. С. Дежнева и М. Стадухина, про которые уже становилось известно в Европе. Ян Гнинский был родом из Познаньщины, именно там и была обнаружена копия реляции Адама Каменского, которую как содержащую приключенческий материал о неведомых странах и народах переписал в Silva Rerum какой-то шляхтич.

    132. Староста - служебное лицо в Речи Посполитой, которое управляло административным округом (уездом) - староством. Назначался Великим князем (королем) и советом из знатных феодалов. Далее перечисляются староства в Хелминском воеводстве.

    133. Референдарий - сановник, который назначался Великим князем (королем).

    134. Экономия - феодальные земельные владения в В.К.Л. и Польше, выделенные из государственных земель, чтобы удовлетворить нужды двора Великого князя (короля) и придворной казны.

    135. Регент - секретарь канцелярии.

    136. Отослан назад.

                                                                    Литература

    1. Бабич Ю., Ольшевич Б.  Польские путешественники и исследователи Сибири // XIII Международный конгресс по истории науки СССР. М., 1971. С. 2-5.

    2. Барковский А.  Дневник Адама Каменского // Ленский водник. Як., 1 ноября 1989.

    3. Грицкевич В.  Край малой ночи: Летописцы XVII века о Якутии // Социалистическая Якутия. Як., 6 июня 1971, N 131 (15231).

    4. Ефремов К. С.  Польские ссыльные о якутах // Национальные отношения в регионах страны: История и современность. Материалы Всесоюзной научной конференции. Як., 1992, ч. ІІ. С. 11.

    5. Иванов В. Ф.  Историко-этнографическое изучение Якутии XVII-XVIII вв. М., 1974. С. 33-38.

    6. Иванов В. Ф.  Письменные источники по истории Якутии XVII века. Новосибирск, 1979. С. 10, 228-230.

    7. Кохановский Г.  Через расстояния // Полярная звезда. Як., 1987, N 3. С. 105-106.

    8. Ласков И.  Научный подвиг узников царизма // Полярная звезда. Як., 1978. С. 104.

    9. Николаев И.  Долгий путь в Якутию // Молодежь Якутии. Як., 4 октября 1990.

    10. Новгородов И.  Неизвестная книга о Якутии: Этнографическое исследование написано более трехсот лет назад // Социалистическая Якутия. Як., 13 февраля 1966, N 37 (13607).

    11. Открытия русских землепроходцев и полярных мореходов XVII века на северо-востоке Азии: Сб. документов. Сост. Н. С. Орлова. М., 1951. С. 521-522.

    12. Петров Н.  Адам Каменскай суруйуулара // Сахаада. Як., Муус устар 8 кунэ, ыам ыйын 13, 20, 27 кунэ, 1992.

    13. Плотникова Н. И.  Польские историко-этнографические исследования Сибири // Вопросы источниковедения и историографии истории досоветского периода. М., 1979. С. 146-147, 153.

    14. Полевой Б. П.  Адам Каменский-Длужик в Восточной Сибири и источники его этнографических сообщений: Итоги дальнейших архивных изысканий Гданьск, 1976 С. 140-149.

    15. Полевой Б. П.  Еще раз о Каменском-Длужике // Советская этнография. М., 1974, N 4 С. 116-120.

    16. Полевой Б. П.  Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века: О сочинении Адама Каменского-Длужика // Советская этнография. М., 1965. N 5. С. 122-129.

    17. Полевой Б. П.  Необыкновенная школа // Полярная звезда Як., 1970, N 1. С. 122-123.

    18. Полевой Б. П.  О пребывании в России Адама Каменского-Длужика, автора первого польского сочинения о Сибири: Новые документы // Польско-советский симпозиум: История русско-польских контактов в области геологии и географии. М., 1969. С. 50-53.

    19. Полевой Б. П.  Польские сочинения XVII в. о Сибири и роль поляков в истории ранних русских географически открытий в северной и восточной Азии // Русско-польские связи в области наук о земле. М , 1975. С. 10, 16.

    20. Полевой Б. П.  Поляки в истории географических открытий на востоке Сибири в XVII - начале XVIII вв.: обзор вновь выявленных архивных источников // 2-ой польско-советский симпозиум. История русско-польских контактов в области геологии и географии. Л., 1972. С. 57-58.

    21. Полевой Б. П., Таксами Ч. М.  Первые русские сведения о нивхах-гиляках // Страны и народы Востока. Вып. XVII. Страны и народы бассейна Тихого океана. Кн. 3. М., 1975. С. 150-153

    22. Рогов А. И.  Россия в Польских исторических и географических сочинениях // VII Международный съезд славистов: История, культура, этнография и фольклор славянских народов. Доклады советской делегации. М., 1973. С. 259-262. Софронов Ф. Г.  Ссылка в Восточную Сибирь в XVII веке Як.. 1967. С. 48-49, 85.

    [Полярная звезда. № 1. Якутск. 1997. С. 79-91.]

                           Z prac Ośrodka Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego

                                                Przewodniczący Rady Naukowej Ośrodka

                                                              KRYSTYN MATWIJOWSKI

    Opublikowano na pamiątkę wizyty Ojca Świętego Jana Pawia II w Ojczyźnie w roku 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego we Wrocławiu oraz konferencji naukowej „Syberia w historii i kulturze narodu polskiego” zorganizowanej przez Ośrodek Badań Wschodnich i Katedrę Etnologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wyższe Seminarium Duchowne Salwatorianów w Bagnie przy współpracy Instytutu Historycznego  Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”

    We Wrocławiu, czerwiec-lipiec 1997 roku

    Redakcja naukowa: Antoni Kuczyński

    Opracowanie redakcyjne: Stanisław Drewniak

    Opracowanie graficzne: Lucjan Piąty

    Korekta: Urszula Sagan

    © Copyright by Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik

    Wrocław 1997 ISBN 83-904957-5-9

    Skład, druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa Zam. 3223/97

                                                                      PRZEDMOWA

    Adam Kamieński Dłużyk nie był uczonym. Nie był także podróżnikiem. Do niewoli moskiewskiej dostał się na błoniu nad rzeką Basią w Mohylowskiem w 1660 r. Walczył wówczas razem z Janem Chryzostomem Paskiem, którego wydane w 1836 r. w Poznaniu Pamiętniki stały się sensacją literacką. Pasek nad Basią nie oszczędzał się. Nie oszczędzał się także Kamieński, również po walnej bitwie stoczonej z wojskami nieprzyjacielskimi pod dowództwem Dołgorukiego. Właśnie wtedy dostał się do niewoli moskiewskiej. Poznał więzienia Moskwy. Inteligentny, młody i zdrowy — jak wielu żołnierzy Rzeczypospolitej Obojga Narodów — został w lutym 1661 r. wysłany do wojsk kozackich wschodnich krańców ekspansywnego państwa. Przydzielono go do oddziałów stacjonujących w Jakucku. Stąd wyprawiano się na północno-wschodnie krańce Syberii i Daleki Wschód. Niewykluczone, że Kamieński przy tej sposobności poznał brzegi Oceanu Lodowatego i Morza Ochockiego, a także dorzecze Amuru. Z pewnością ostatnie cztery lata niewoli syberyjskiej spędził w Jakucku, w oddziale wojskowym złożonym z Rosjan, jeńców z Polski i Litwy oraz narodowości podbijanych na południu Europy i Azji przez rozrastające się państwo. Tylko niektórzy z nich na mocy traktatu andruszowskiego z 1667 r. zostali uwolnieni z zesłania. Do kraju powrócili nieliczni. Jednym z nich był Kamieński, autor prezentowanego tu Diariusza więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Symboliczny jest to tytuł wspomnień, bo diariusz dotyczy przede wszystkim więzień, a dopiero później poznanych przez Kamieńskiego miast i miejsc.

    Kopię XVIII-wieczną Pamiętnika Paska odkryto na początku XIX stulecia. Powodzenie zapisków współtowarzysza Kamieńskiego z walki z wojskami moskiewskimi ożywiło poszukiwania dawnych rękopisów w zbiorach i archiwach domowych. Jednym z nich był ks. Aleksander Maryański. W bibliotece ks. Piotra Kuszyńskiego w Gębicach koło Mogilna odnalazł on rękopiśmienne Silva rerum, a w nim XVI II-wieczną kopię diariusza Adama Kamieńskiego Dłużyka. Docenił wartość znaleziska jako najstarszej pamiątki „smutków polskich na Sybirze”. Wspomnienie to umieścił w wydanej w Poznaniu w 1874 r. książce Warta. Od tego czasu Diariusz stanowi ważny dokument, wielokrotnie cytowany w literaturze historycznej Polski, Rosji i innych krajów. Jego wartość jest tym większa, że znaczne partie wspomnień Kamieńskiego zostały poświęcone kulturze materialnej i duchowej ludów, które pamiętnikarz poznał podczas podróży, oraz uczestnicząc w walkach z tubylcami na Syberii. Jest to więc bardzo wczesne źródło tego typu, a zarazem jeden z dowodów zainteresowań etnograficznych Polaków przebywających w niewoli moskiewskiej.

    Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc Adama Kamieńskiego Dłużyka ukazał się w krytycznym wydaniu w 1996 r. w oficynie wydawniczej „Biblioteka Zesłańca”. Była to wówczas druga publikacja źródłowa dotycząca związków polsko-syberyjskich w XVII i XVIII w. Wcześniej bowiem (1995) ukazał się Dziennik Józefa Kopcia, brygadiera wojsk polskich..., zesłanego na Kamczatkę po powstaniu kościuszkowskim (1794), w opracowaniu A. Kuczyńskiego i Z. J. Wójcika.

    Obecne wydanie Diariusza więzienia moskiewskiego..., jest wersją wydzieloną z książki pt. Dwa polskie pamiętniki z Syberii XVII - XVIII w., opublikowanej we Wrocławiu w 1996 r. Ukazuje się ono z okazji I Międzynarodowej Konferencji pod nazwą „Syberia w historii i kulturze narodu polskiego”, zorganizowanej przez Ośrodek Badań Wschodnich i Katedrę Etnologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wyższe Seminarium Duchowne Salwatorianów w Bagnie k/Wrocławia przy współpracy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”.

    Archiwalia dotyczące pobytu w niewoli moskiewskiej Adama Kamieńskiego Dłużyka zachowały się w Jakucku i Petersburgu. Zainteresowały one Borysa Polewoja z Petersburga, znanego badacza dziejów eksploracji Syberii i Dalekiego Wschodu. Pokonał on wiele przeszkód, by zapoznać się z pierwodrukiem wspomnień Kamieńskiego, nauczył się języka polskiego, a wreszcie znakomicie przetłumaczył na język rosyjski cały diariusz. Jego spotkanie w 199l r. w Pietropawłowsku Kamczackim z wydawcami „Biblioteki Zesłańca” — Antonim Kuczyńskim i Zbigniewem J. Wójcikiem — zaowocowało właśnie tą edycją Diariusza Kamieńskiego, wspartą obszernym komentarzem. Komentarz ten ujawnia wiele nieznanych szczegółów z jenieckiego okresu życia autora Diariusza. Okazuje się, że przez pewien czas był on naczelnikiem więzienia w Jakucku, czego w znanej wersji Diariusza nie odnotowano. Trudno stwierdzić czy jest to świadome zatajenie tzw. prawd niewygodnych, jak to przyjmuje Polewoj. Może XVIII-wieczny kopista pominął kwestie mniej interesujące. Faktem jest, że mimo licznych pożarów w drewnianej zabudowie Jakucka i Moskwy archiwalia dotyczące Kamieńskiego i jego zesłańczych współtowarzyszy zachowały się do dziś. Młodzi historycy mają więc przed sobą interesujące perspektywy badawcze.

    Niniejsza edycja Diariusza Adama Kamieńskiego Dłużyka jest więc nie tylko wczesnym dokumentem do dziejów martylologii polskiej na Syberii, ale również ważnym źródłem historycznym. Jest także wyrazem rzeczowej współpracy historyków Rosji i Polski. Wśród historyków rosyjskich mieliśmy serdecznych przyjaciół. Jednym z nich był, zmarły w 1995 r., Władimir Djakow z Instytutu Słowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk w Moskwie, także badacz dziejów zesłań na Syberię. Borys Polewoj jest również historykiem wielkiego formatu. Dzięki jego wnikliwym studiom archiwalnym myśl opracowania monografii stosunków polsko-syberyjskich, rzucona przez Zygmunta Librowicza w XIX wieku, staje się zadaniem możliwym do zrealizowania. O tym, że jest to sprawa ważna także dla historyków rosyjskich, najlepiej świadczy fakt organizacji w 1992 r. w Kazaniu sympozjum poświęconego Polakom w uczelniach rosyjskich. Organizatorami spotkania byli historycy z Rosyjskiej Akademii Nauk i Uniwersytetu Kazańskiego. Instytucje te jesienią 1997 r. organizują kolejne spotkanie historyków Rosji i Polski poświęcone dziejom zesłań Polaków na Syberię i Daleki Wschód. Jednym z celów tego sympozjum będzie ukazanie roli zesłańców z Rzeczypospolitej Obojga Narodów w rozwoju cywilizacyjnym wschodniej części imperium rosyjskiego. Podczas jego obrad przedstawione zostaną także ustalenia prezentowane w komentarzu do niniejszej edycji Diariusza więzienia moskiewskiego, miast i miejsc Adama Kamieńskiego Dłużyka.

    Prof. dr hab. Jerzy Róziewicz

    Instytut Historii Nauki

    Polskiej Akademii Nauk

    Warszawa, czerwiec 1997 rok

                                                                     ПРЕДИСЛОВИЕ

    Адам Каменски Длужик не был учёным и не был также путешественником. В московский плен он попал у реки Бася под Могилёвом в 1660 году. Сражался вместе с Яном Хрызостомом Паскем. Его Дневник, изданный в 1836 г. в Познани, стал литературной сенсацией. Пасек над Басей не берёг себя. Не берёг себя также и Каменски после генерального сражения с неприятельскими войсками под командованием Долгорукова. Именно тогда он попал в московский плен. Познал тюрьмы Москвы. Интеллигентный, молодой и здоровый, как многие солдаты старинной Польши, Каменски был сослан в феврале 1661 г. в казацкие войска на восточные окраины экспансивного государства. Его назначили в отряды, временно расположенные в Якутске, откуда отправились в северо-восточную часть Сибири и на Дальний Восток. Не исключено, что Каменски при этом случае познал берега Ледовитого океана и Охотского моря, а также бассейн реки Амур. Последние четыре года сибирского плена он провёл в Якутске в военном отряде, в котором были русские, пленные из Польши и Литвы, а также народ, покорённый разрастающимся государством на юге Европы и Азии. Андрушевское перемирие завершило русско-польскую войну в 1667 г. Только некоторые из пленных согласно данному трактату были освобождены. Немногие вернулись на родину. Одним из них был Каменски, автор представленного здесь Диариюша московского заключения, городов и мест. Это символический заголовок воспоминаний, ибо дневник касается прежде всего тюремных заключений, а только позднее познанных Каменским городов и мест.

    Копию с XVIII в. Дневника Паска открыли в начале XIX столетия. Успехи записок сотоварища Каменского во время боёв с московскими войсками воодушевило поиски давних рукописей в фондах и домашних архивах. Этим заинтересовался ксёндз Александр Марыаньски. В библиотеке ксёндза Петра Кушинского в Гембицах возле Могильна он отыскал рукопись „Silva rerum”, а в ней копию дневника XVIII в. Адама Каменского Длужика. Он оценил значение найденных старейших воспоминаний „польской печали в Сибири”, которые поместил в изданной в Познани в 1874 г. книге „Warta”. С того времени Диариюш составляет ценный документ, многократно цитирующийся в литературе исторической Польши, России и других государств. Ценность его огромная, так как значительная часть воспоминаний Каменского была посвящена материальной и духовой культуре народа, которого автор познал во время поездки, а также участвуя в сражениях с туземцами в Сибири. Этот своевременный источник является доказательством этнографических заинтересованностей полков, находящихся в московском плену.

    Диариюш московского заключения, городов и мест Адама Каменского Длужика появился в критическом издании в 1996 г. в издательстве „Библиотека ссыльного”. В то время это была вторая основная публикация, которая касалась польско-сибирских отношений в XVII-XVIII вв., потому что немного раньше (1995 г.) в обработке Антония Кучинского и Збигнева Вуйцика появился Дневник Юзефа Копця — бригадира польских войск, сосланного на Камчатку после Польского восстания (1794 г.), которым руководил Тадеуш Костюшко.

    Настоящее издание Диариюша московского заключения, городов и мест — это выделенная версия обработки под названием Два польских дневника из Сибири XVII —XVIII вв., опубликованных в 1996 г. во Вроцлаве. Появляется диариюш по случаю 1-й Международной конференции под названием „Сибирь в истории и культуре польского народа”, инициатором которой является Центр Восточных Исследований и Кафедра Этнологии Вроцлавского университета. Высшая Духовная Семинария Сальваторианов в Багне возле Вроцлава, а также Институт Истории Вроцлавского университета и Ассоциация „Вспульнота Польска”.

    Архивные материалы, касающиеся пребывания в московском плену Адама Каменского Длужика сохранились в Якутске и Петербурге. Ими заинтересовался Борис Полевой из Петербурга — известный исследователь истории Сибири и Дальнего Востока. Ему пришлось преодолеть много препятствий, для того чтобы познакомиться с первым изданием воспоминаний Каменского. Выучив польский язык, наконец, прекрасно перевёл на русский язык полностью дневник. Итогом его встречи в 1991 г. в Петропавловске-Камчатском с издателями „Библиотеки ссыльного” Антонием Кучинским и Збигневом Вуйцикем было плодотворное издание Диариюша Каменского, поддержанное обширным комментарием. Этот комментарий выявил многие неизвестные подробности со времени военнопленной жизни автора Диариюша. Оказывается, что в течение некоторого времени он был начальником тюрьмы в Якутске, чего в известной версии Диариюша не отмечено. Тяжело подтвердить, была ли это скрыта сознательно так называемая невыгодная правда, как это утверждает Борис Полевой. Быть может переписчик XVIII века пропустил менее интересующие вопросы. Факт, что кроме многих пожаров в деревянной постройке Якутска и Москвы архивные документы, касающиеся Каменского и его ссыльных сотоварищей сохранились до сегодняшнего дня. Перед молодыми историками предстоят интересные исследовательские перспективы.

    Настоящее издание Диариюша Адама Каменского Длужика является не только современным документом истории польского мученичества в Сибири, но и важным историческим источником. Оно также является деловым проявлением совместной работы историков России и Полыни. Среди русских историков у нас были сердечные друзья. Одним из них был умерший в 1995 г. Владимир Дьяков из Института Славяноведения Российкой Академии Наук, также исследователь изучения истории ссыльных в Сибири. Борис Полевой является одновременно выдающимся историком. Благодаря его тщательным архивным исследованиям мысль о монографии польско-сибирских отношений, подсказанная Зигмунтом Либровичем в XIX в., становится возможной для осуществления. О том, что это дело является важным для русских историков, лучше всего свидетельствует факт организованного в 1992 г. в Казани симпозиума, посвященного полякам в русских учебных заведениях. Организаторами встречи были историки Российской Академии Наук и Казанского университета. Эти учреждения в 1997 г. организуют встречу историков России и Польши, посвященную истории ссыльных поляков в Сибири и на Дальнем Востоке. Одной из целей этого симпозиума будет показ роли ссыльных из старинной Польши в развитии цивилизации восточной части российской империи. Во время совещаний будут также представлены утверждения, рекомендованные в комментарии к настоящему изданию Диариюша московского заключения, городов и мест Адама Каменского Длужика.

    Профессор Ежи Рузевич

    Институт Истории Науки

    Польской Академии

    Варшава, июнь 1997 г.

                DIARIUSZ WIĘZIENIA MOSKIEWSKIEGO,

                                     MIAST I MIEJSC

                                            DIAARIUSZ  WIĘZIENIA  MOSKIEWSKIEGO

                                                                     MIAST  I  MIEJSC

                                                                     SPISANY  PRZEZ

                                                           ADAMA  KAMIEŃSKIEGO¹.

    Wzięty byłem [do niewoli] w roku 1657 [w rzeczywistości w 1660²] dnia 20 Octobra w potrzebie, kiedy z kniaziem Jurgim Dołhorukim³ pod [rzeką] Basią między Uchłami⁴ była potrzeba, i przykowany do działa, od środy siedziałem aż do niedzieli na zimnie i głodzie wielkim, póki wojsko J. K. Mości nie odstąpiło za Basię do Czereji⁵. Potem nas rozdawano hołowiem strzeleckim, kilku Towarzystwa Pana Stanisława Czyża i innych dano do Kukowińskiego, panów Zdanowiczów do Szepiela, pana Wydawskiego, Wodzienichta i innych. Mnie oddano do Andrzeja Onofrejewicza, i ze mną pięcioro czeladzi z pod różnych chorągwi. Tameśmy siedzieli niedziel 9, dość w nędzy i głodzie, ale jednak mieli na nas respekt mieszczanie mohylewscy, со nas żywili, bobyśmy inaczej pomarli byli.

    In Jannuario⁶ powieziono nas do Moskwy, 400 człowieka i dzialek 200. Przyjeżdżając do Moskwy, wyszło kilka przykazów strzeleckich przeciwko nas i rajtaryi kilka pułków. Potkali nas na Drogomiłowej Słobodzie⁷ i dali nam po dwie czarki gorzałki i piwa po kubku, a potym po przywitaniu i po tej części, kazano nas pobrać między strzelcy: strzelców dwaj a nasz trzeci, lontami powiązany, szedł między strzelcami. Prowadzono nas mimo carskie pałace po przykazu i te działka i chorągwi trzy i kornetów siedem. Tam nas prezentowano w Przykazie i każdego na imię zapisano. Poprowadzono nas na dwór carewicza Grodińskiego⁸ i tam nas odebrano towarzystwa dwanaście, pana Czyża zpod chorągwie hetmańskiej⁹, i pana Widawskiego, siostrzeńca pana Czarnieckiego, pana Ostrowskiego, pana Bobranickiego, pana Strzyżewskiego, pp. Zdanowiczów dwóch: Jana i Michała, pana Czyża, podkomorzego wileńskiego, pana Łozowskiego, pana Kaczanowskiego, rotmistrza, pana Busme, pana Jachowicza i mnie trzynastego¹⁰. Tameśmy byli dwie niedzieli, a czeladź po innych gmachach posadzono i nie wolno nam się było z nimi widzieć.

    Potym 9 Februarii przyszło trzech strzelców i dwóch przystawów po nas trzech, po mnie i pp. Zdanowiczów, powiadając nam dobrą nowinę, że zaś Hosudar Car pożałował na odmianę. Myśmy się uradowali i uwierzyli, ale nas to bardzo zdradziło, bo nas wziąwszy, do przykazu sybirskiego zasadzili, żeśmy i świata nie widzieli przez cały tydzień, aż dopiero rano 17. Februarii kazano nam się gotować jak najprędzej w drogę do Litwy. Myśmy się uradowali; pobrawszy ubóstwo dość szczupłe z sobą, szliśmy na podwody po jednemu, a po czterech strzelców za każdym. Powiedzieli, że na odmianę was wieziemy, poprzykrywali nas rozgożami, a potym przyjechaliśmy do Monastyra Trojeckiego, mil 12 od Moskwy¹¹. Tam nas pokowali, pp. Zdanowiczów dwóch, a mnie trzeciego. Tam było płaczu i narzekania miasto radości i odmiany, aż na wielką nędzę i niewolą.

    Stamtąd jechaliśmy na Przejasław, mil 8¹²; z Przejasławia do Rostowa mil 20; z Rostowa na Jarosław mil 40¹³. Tameśmy za Wolgę przejeżdżali, której jest wszerz sążni dwanaście tysięcy w samych brzegach¹⁴. W tym Jarosławiu kupca i rzemieślników dość, ludzi rozmaitych. Juchty czerwone najlepsze tam robią i niedrogie, także płócien cienkich i pięknych i wojłoków dość tanio. Chleba ma dość i wszelkiej żywności, oprócz owoców sadowych, których nie ma. Ryby, mięsiwa dość.

    Stamtąd wiedziono nas do Totmy mil 20 rzeką Czyrą, która wpada w Brad¹⁵. Tam w tej Totmie jest zamek i wojewoda siedzi. To miasto ma po obu stronach rzeki, dlugie jakby na ćierć mili się rozciągnęło. Stamtąd jechaliśmy rzeką Boudem¹⁶ do Wołogdy mil 40. To miasto jest wielkie, między błotami i rzeką, ma targi wielkie i monastyry bogate i cerkwie, bo tam skład towarów wszelkich od angielskiego portu¹⁷; prawie wszystkiej Moskwy przybieżysko. Stamtąd do Moskwy wina, różne sukna, śledzie, korzenie wszelkie, rozmaite zamorskie rzeczy prowadzą. A moskiewskie zaś towary: pieńka, potasz, szmalcuga, wańcoś, woski, skóry, łój, rogoże, których tak jest siła koło tego miasta, i zawsze tam mieszka rewizor, a po moskiewsku Zysuk¹⁸, który ma przy sobie kilkaset strzelców konnych, i tych rozbójników łapa i różnie karze, wiesza, i ręce, nogi ucina, uszy, nosy, gęby obrzyna, a jednak dość swawoli.

    Stamtąd jechaliśmy do Jamu¹⁹ carskiego, dniem i nocą mil 40 pustynią. Tam przyjechawszy do Jamu, podwody nam poprzemieniano. Potym jechaliśmy rzeką Suchoną mil 60, dniem і nocą. Ludzi mało wkoło tej rzeki, bo grunty piaszczyste, błota i jeziora; w dwóch milach albo trzech chałupkę albo kilka postrzeżesz i to ubóstwo; tylko plewy jedzą jak świnie, chleba czystego nie obaczysz, owo nędza wielka.

    Potym przyjechaliśmy do Uściuga Wielkiego²⁰. Tam staliśmy trzy dni. Zastaliśmy tam pułkownika kozackiego Kresę²¹, którego tam miano tracić, ale przyszła Carska hramota²², że go uwolnili od gardła. Kazal go zeslać w Sybir. Tam nam dano podwody i 24 strzelców. Jechaliśmy do Kajgorodka²³ mil 20. Tо miasteczko niewielkie i zameczek bardzo ladajaki, a przecie wojewoda zostaje na nim i ma się dobrze, bo prawo ma takie: choćby nie wiem kto jechał z Sybira, wojewodali, kniaź, bojarzyn, dumny²⁴, nawet i brat carski, tedy wolno jemu trząść i rewidować wozy, а со jest nad hramotę carską, to zabiera wszystko na cara i żonę. Nawet do koszuli rozbiera, ale kiedy mu zatkają gębę, to też przepuszcza i kwity daje. Ten Kajgorodek największy bicz na wojewodów sybirskich, i niewiele by miał stąd pożytku, gdyby tylko zamku pilnował. I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan²⁵. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki. Grunty mają. kamieniste, skały i góry wielkie²⁶. Lasy, pola mało со mają. Lud zły, niemiłosierny, na noc nigdy nie przyjmie, a dziwują się cudzoziemcom, jako wielkiemu dziwowisku, zbierają sią na dziw i dają jałmużny, kto со może, a najwięcej ryb, bo chleba sami mało mają.

    Z Kojgorodka jechaliśmy do Soli Wycomgockiej²⁷ mil 69, Permią wszystko, po moskiewsku Zyranami. To miasto piękne i bogatе, a trzyma je Strogan²⁸, kupiec carski, i włość wszystkę. Za dawnych carów mają swoje przywileje. Ludzie bogaci, bo ich teraz trzech braci, a przedtym jeden ojciec ich trzymał, кtóry dawał 140 tysięcy rubli do skarbu carskiego, a prócz inszych podarunków i na rozchody bojarom. Та Wycomga leży nad jeziorem i rzeką. Ma warnic 300²⁹ i więcej, kędy sól warzą. Tam naszych gwałt niewolników, ale się z nimi widzieć nie wolno. Miasto drewniane; murów mało oprócz cerkwi. Towary przewoźne, oprócz ryby pałtusta³⁰, na kształt mientusów naszych, ałe bardzo wielka; będzie ze dwu wóz, ryb trzech nie uwieźć; a znowu trzeska³¹, со u nas sztokfiszem zowią, ale tam słony, nie suchy, bo go uwarzywszy jedzą z kwasem, albo jagód stłukłszy, miasto kwasu. Chleba mało mają, a wojewoda carski dla sądów tam mieszka, ale mało со ma pożytku.

    Stamtąd jechaliśmy do Soli Kamskiej mil 120 puszczami. To miasto ludne siedzi nad rzeką Kamką jeziora słonego³². Kłody tam z całego drzewa cedrowego³³, albo osokaru³⁴, podobne topoli, wyrobione do tej rzeki wkładają, i woda idzie do kotłów, a kotły są tak wielkie, jakby w cedrów sto i więcej, żelazne; a soli pud po 20 kopiejek. Warnic ma 500, druga sól za mil półtory. Jeziorko niwielkie, ma warnic trzy, ale bardzo wielkie. Sól na cara robią nasi niewolnicy, a najwięcej Kozaków ukraińskich i nędzę wielką cierpią.

    Stamtąd wieziono nas do Wierzchotura³⁶ puszczami i kamieniem srogim, wysokimi górami mil 120³⁷. Dzień i noc jechaliśmy. Nie bywaliśmy w izbie, tylko stany³⁸ porobione dla noclegów i pokarmów, tak budki jakie, ale kamień bardzo wysoki, zda się pod same niebiosa. Na jednę górę jechaliśmy mil pięć. Najmowali nas podwodnicy, kto mógl pieszo iść, po 30 kopiejek na dzień i więcej. W pół puszczy nadjechaliśmy ludzi Wogulców³⁹, pogan, którzy Boga nie znają, bo mają swoje szatany w lesie, bo ich tam tak zowią, w miejscach skrytych, i tam się zbierają i odprawują swoje nabożeństwo, i bardzo ich ubierają bogato, wieszają sobole, srebro, naczynia wszelkie kupują u Moskwy, a potym moskiewscy ludzie ich obierają i stąd się bogacą. Ale im się rzadko w dobre obraca, bo ich czarują i sila ich od rozumu odchodzi i przepadają. Mają w lesie koczowiska, zrobione z drzewa; niskie okienko jedno, ogień dzień i noc gore w kominie. Pieców nie mają, ani drzwi, tylko dziura miasto drzwi. Ław także nie mają, tylko na ziemi siedzą. Zwierzem żyją, ale i chleb jedzą, bo kupują u Moskwy za skóry jelenie i łosie. Niedźwiedzia gdy zabiją, to nad nim płaczą, powiadając: że nie my tobie śmierci przyczyną, ale łuk nasz. Potym go zjedzą a głowie się jego modlą, która zawsze w koczowisku w kącie stoi, statkiem nakryta, i różnych sukien nawieszano koło niej⁴⁰. Zboża ci ludzie nie sieją, tylko się lasem bawią; ryb mało albo nic, bo rzek nie mają wielkich.

    Przyjechaliśmy do Wierzchotura; to miasto ludne i żywności ma dostatek i towarów różnych. Wsi bardzo wiele, i zboża bardzo się rodzą oprócz gryki, téj nie masz. Rzéka Tura idzie pod nim, kamienista i bystra. Tam myto wielkie biorą na cara z kupców i wojewodów także trzęsą, którzy idą z Sybiru. Tam nam dano podwody do Oponcina [Jahjnczina]⁴¹; 100 mil jechaliśmy dzień i noc, puszczami i wioskami, ale bardzo rzadkiemi w mil dziesiątku, chleba nie mają dość. Ten Oponcin pierwsze miasto syberyjskie leży w połozeniu chlebnym i rybnym; we wszystkim mają się dobrze; tylko że Kałmuki często dokazują i wsie koło niego palą.

    Stamtąd jechaliśmy do Tumieni mil 127⁴². Miasto bardzo piękne, w położeniu bardzo bogatym. Chleba, ryby, ptastwo rozmaite tam mają. Jeziorami rzeka Tatra przyszła pod nię, ale już nie kamienista, w równinie bardzo pięknej. Ostróg dokoła miasta i bram dwie. Zameczek drewniany. Wsi i słobód ma dość bogatych. Wojewoda tam siedzi.

    Stamtąd jechaliśmy do Tobolska i przyjechaliśmy w kwietnią niedzielę⁴³. To miasto leży nad rzeką Irtyszczem i nad Tobolskiem⁴⁴, które rzeki bardzo wielkie i straszne, których u nas w Polsce nie masz. Łączą się pod tym Tobolskiem rzeka Tombolsk od Szwecyi z lewego, a Irtyszcz od Kałmuk z prawego boku⁴⁵. Tym Irtyszczem chodzą mil 100 w wierzch po sól do jednego jeziora, które sól rodzi lodowatą i tam ją biorą⁴⁶. Chodzi Kozaków po półtora tysiąca z armatą i działami dla Kałmuków, którzy im tej soli bronią. Łodzi bywa po 50 i po 60, a na łódz biorą po 2000 pudów soli i więcej. Та sól idzie na wszystki Sybir. Z kazny⁴⁷ przedaje się po 25 kopiejk pud. Tam dalej za tą solą jest miasto Таrа⁴⁸. Tam naszych jest gwałt, ale się zawsze bić muszą z Kałmukami białymi i wielką biedę cierpią. Jam tam nie był, ale widywalem się z naszymi, którzy przyjeżdżali do Tobolska dla poratowania chlebnego i pieniężnegonego; to nam powiadali о swojej nędzy.

    Tobolsk ma miast dwa: jedno na górze bardzo wysokiej, a drugie na dole. Chleba dosyć ma i niedrogo; ryb niesłychaną wielkość, bywa po 100 jaziów⁴⁹ na kopiejkę. Tatarowie bardzo bogaci; mają swoje wsi. Towarami idą; wielbłądów moc wielką mają. Jeżdżą do Daur i Buchar⁵⁰. Owo zgoła miasto podobne we wszyskim Moskwie, tylko że murów mało. Cerkwi więcej dziesiątka; z monastyrów metropolita i archimandryt tam mieszka⁵¹. Bo Tombolsk [!] było niegdyś osobne carstwo Casimowskie (?) i trzymał je Casimior⁵² Tatarzyn, a wziął je niejaki Jermak, zbójca Wolski, który rozbijał kaznę carską i kupców cara wygnał⁵³. Sam to carstwo posiadł; utonął w rzece Irtyszczu; jak na niego napadli Tatarowie, rzucił się w wodę⁵⁴. Ci tatarowie mają wielkie wolności i zboża sobie sieją, a najwięcej orkiszu i pszenicy i owsa; żyta mało sieją, tylko Moskwa. Są też Tatarowie myśliwi, chowają ptaki: krzeczoty⁵⁵, białozory, których rybami karmią. Mają i charty kosmate. Konie mają bardzo dobre, na których lisy gonią i charapnikami biją, a marmurki czarne⁵⁶ do kazny carskiej oddawać; przedawać zaś nikomu nie wolno. Mają też pancerze bardzo dobre szygami⁵⁷ bardzo foremne pióra bażancie i ogniste strzelby mają. Na popis со miesiąc muszą być gotowi, a to dla buntow naszych. Tam jest więcej niż 300 w siużbie i dzieciach bojarskich, kozaków służałych 1200, rajtaryji 1000, kozaków 2000, żołdaków 3000.

    Tameśmy mieszkali od kwietnej niedzieli aż do ś [w.]. Jana⁵⁸. Potem wysłano nas na sam św. Jan do różnych miast łodzi piętnaście, jako do Surguta, do Brzozowa⁵⁹, do Naryma, do Kiecka, a nas człeka 30 na rzékę Lenę, do Jakut. Wsiedliśmy na sam św. Jan ruski⁶⁰ w łodzi; żegnaliśmy się z sobą; tam było narzekania dosyć. Płynęliśmy do ziemi Jawskiego Jamu⁶¹ tydzień cały. Tam sieją jarzynę; żyta się nie rodzą.

    Stamtąd płyneliśmy do Samosowek⁶². Nadjechaliśmy ludzi niewydanych, które zowią się Ościaki⁶³. Ci nie sieją, ani orzą, tylko rybami żуją a ptastwem, którego tam moc wielka mianowicie łabędzie, gęsi, kaczek, których tu u nas nie masz. Sami ci Ościaki chodzqą w rybich skórach, i obuwie z tego noszą, kożuchy gęsie i łabędzie. Mieszkają koczowiskami po ostrowach. Ryby sobie wędzą na zimę rozmaite i tłustość rybią zbierają w naczynie z brzozowej skóry wyrobione, po cebrów dwa; to ją piją ciepłe po kwaterce, со nam było w podziwieniu wielkim. A sieci robią z pokrzyw i koszule niektórzy z pokrzyw mają. Jadają jakie bedłki na kształt muchomorów⁶⁴, to się tak popiją gorzej niż gorzałką; to u nich bankiet najlepszy⁶⁵. Chleb także jedzą i na ryby zmieniają, о które tam nietrudno, bo za lada onuczkę tylko białą, albo za igiełkę, to jesiotra, którego chłop unieśń nie moze; i sami nam dawali jako niewolnikom.

    Stamtąm jechaliśmy do Opp⁶⁶, rzeki bardzo wielkiej, bo bzegu na wiosnę nie znać, tylko jak morze szerokie, i błądzi po niej, kto drogi nie świadom, bo bardzo ostrowista. Pod żaglem wiatr zaniesie między ostrowy od rzeki na milę, i tam musi schnąć. Ościaki tymczasem nadejdą i pobiją. Та rzeka poszła w morze ku Szwecyi a my do Surguta⁶⁷ udaliśmy się. Тen Surgut niewielki ostrożek, nic się tam nie rodzi oprócz ogrodnych jarzyn; chleb przywoźny z Tombolska [Tobolska] na Kozaków , bo tam lud wszystko służały. Cerkiew jedna; wojewoda i hołowa strzelecki tam mieszka. Ten Surgut ma lisy bardzo piękne i marmurki czarne, jakich gdzie indziej nie masz, ale nędza wielka, bo chleba malo.

    Stamtąd szliśmy do Narymu⁶⁸; to miasteczko niewielkie i zameczek; lud służały. Zasiewają i rodzi im się po trosze zboże. Stamtąd do Kiecka Opp rzeką⁶⁹, a inni poszli do Tomska, Тоmą rzeka⁷⁰. Idąc do Kiecka, przyszła rzeka z lewego bok; zowią ją Wach⁷¹; bardzo wielka i szeroka. Powiadali nam przystawowie, że obie ze Szwecyi. Та rzeka wpada w Opp. Tam wszystko mieszkają Ościaki, poganie, bo różnk wierzą i w labędzie, i w kaczki, i w żurawie; bogami ich nazywają. A w którego ptaka wierzą, to go nie jedzą, tylko obłupiwszy, na drzewo obloką skórę i tam się modlą i kłaniają.

    Stamtąd poszliśmy Kiecią rzeką, która bardzo krzywa. Szliśmy niedziel 10. Nic nie widzieliśmy oprócz nieba i puszczy. Przyszla nam dróga rzeka Lisica⁷², także wielka jako i Kieć. To nam wody ubyło a roboty przybyło, bo jeszcze krzywiej poszła. Тą rzeką szliśmy dni pięć. Jakeśmy przyszli do tego miejsca, gdzie ledwie kamieniem chłop przeciśnie, już nie tak pracowaliśmy. Potym przypłynęliśmy do Makowskiego po Pokrowach⁷³ w tydzień. Ledwośmy doszli, bo juś zamarzały brzegi. Tameśmy byli trzy dni. Odpocząwszy sobie szliśmy potym puszczą mil 25 do Jenisiejska⁷⁴; tak w nędzy wielkiej trwaliśmy, bo ani kupić, ani na sobie nieść nie mogliśmy. Przyszedłszy do Jenisiejska, tameśmy zimowali. To miasto ludne bardzo i bogate w kupca. Towarów ma dość. Wsi ma dostatek. Zboża się obficie rodzą i nie drogi tam chléb; nadzwyczaj tanio, bo pud po dwie kopiejki żyta, a mąki po trzy. Ryb sroga moc; ptastwa i zwierza omal.

    Stamtqąd poszliśmy po świętach [Wielkanocy] w tydzień do Strzałki (tak się nazywa)⁷⁵ i Jenisiejem do Ittimu⁷⁶, która rzeka kamienista, bystra, straszna. Kamień goły pod obłoki⁷⁷. Słychać na mil dwie huk straszny. Przyszliśmy do progu, który zowią Szamański⁷⁸. Naleźliśmy ludzi nagich, twarzy popisane w kwiaty różne, nie znać со mężczyzna, со białogłowa. Zowią się Tungusam⁷⁹, mowa poszła na francuską: tam się nam pomagali przeprawić przez Próg. Setnik naszych prezentował, żeśmy niewolnicy, pobrani na wojnie i tak Osudar nam wieść dał po różnych miastach, i jako ziemię wziął, i króla naszego. Bardzo nam się dziwowali, a my jeszcze bardziej; i białogłowy patrąc na nas płakały, wspominając na swoje dzieci, które także w Moskwie siedzą w niewoli za sobole. Potym setnikowwi prznieśli soboli kilkadziesiąt, ryb, mięsa jeleniego. Nie mogliśvy tcgo zjadać do samego Ittimu [Ilimu]. Ci Tungusi lud lekki, z łuku strzelec niesłychany, chyży.

    Zimie i lecie włóczą się od rzeki do rzeki dla pożywienia, jedzą pół surowo, z zabitego zwierza krew’ swieżą ssią. Z zabitéj łani brzucha wyjąwszy cielęta, jedzą. Każdej rzeczy nie przepuszczą, lub najbrzydszéj. Żon po dziewięciu mają, a żony ich tak dorze z łuku biją, jak mężczyzna. Jeleni mają stada wielkie po 1000 i więcej. Mają także jelenie ćwiczone, że dzikie oszukiwają takim sposobem, że ten jeleń domowy jest już zwyczajny: tedy temu jeleniowi nałożą na rogi rzemienny powróz blisko dziesięciu łokci, i trafia się, że kiedy dziki jeleń podejdzie, tedy ów jeleń domowy z nim igra, i tak ów powróz na niego zarzuci i upląta go tak, że się ze sobą biedzą, a potym gospodarz, albo pastuch, który chodzil za tymi jeleniami, obaczywszy tego jelenia, z łuku go zabija, a temu krwi z wodą da się napić. Ci Tungusi są poganie i dzicy ludzie, i ni Boga, ni wiary, ni pisma, ni dnia nie znają, jak bestyje żyją. Taka onych jst uciecha: stanie ich kilkanaście do koła, a jeden się położy w tym kole, mając przywiązany kamień albo kości, a ci stoją boso i nago; i woła, leżąc, po tungusku na te słowa: Multach, Mutine, а tą kością kręci dokoła koło głowy tak prędko, jako okiem dojrzeć, a ci zaś podskakują w takt, bo kto skacze leniwo, to po koleniach oberwie, i już go sobie mają za głupiego i gnuśnego. Ptaki w lot biją z łuków i śmiali są do zwierza i lekkie na niedźwiedzia nie potrzebuje towarzysza, a gdy kilku zabiją, to go za nieśmiałego mają i nie konwersują z takimi.

    W ziemi się umarli nie chowają, bo ich nie przyjmujt tylko na drzewie po miejscach pewnych stawiają się na cedrach, kiedy się wyda ostrów cedrowy, i na sosnach. Mają straż dla zwierza, jednak ich często zrzuca rosomak. Jest czarny kudłaty, podobny do psa i niedzwiedzia; jest drapieżna bestyja i smrodliwa. Ci Tungusi do zimna bardzo trwały lud i głodów bo zimie dla wielkich mrozów trudno im о pożywienie i о zwierza. Tedy bedąc głodny tak się ściska i deskę dobrzucha przywiązuje, aż gdy nadejdzie zwierzę, póty przy nim siedzi, deskę od brzucha odwiązawszy, aż całe zje. Ci Tangusi z tego Jeniejsiejska biegają nartami na kształt sani, tylko że wąskie, jakby na pół łokcia, mało со wiącej, a długie na łokci 12; może na nich powieźć kamieni 25⁸⁰, po czworo psów zaprzągłszy, a kiedy wiatr, tedy biegną pod żaglem, psy pokładną na narty, a sam jeden stoi u dyszła rozpiąwszy żagiel, na łyżach bieży jak strzała. Psy kiedy zostaną, a wiatr dobry, ledwie w trzy dni dogonią. Co iść wodą 12 albo 13 niedziel, to nartami 6 niedziel ubieży, kiedy wiatry dobre, bo gdy chodzą z Jeniejsiejska, wstąpiwszy w post, że przychodzą do Ittimu [Ilimu] przed kwietnią niedzielą. Takośmy i my szli niedziel 14, bo lud niezwyczajny do wody, ale niewola nauczy wszystkiego.

    Potym szliśmy do Ittimu [Ilimu] tak wielką pustynią, żeśmy szczawiem a barzecem⁸¹ żyli, którego tak wiele rzeka Tunguska w prawo, a myśmy powrócili rzeką Ittimem [Ilimem], z kamienia w kamień, z dziwów na dziwy i progi kamienne, do wypowiedzenia trudność niesłychana. Staliśmy na jednym miejscu z tydzień, na sobie przynosząc rzeczy wszystkie z łodzi, nie żalby, gdyby swoje, ale carskie i przystawów, Tameśmy znowu zażywali biedy i głodu przy robocie. Potym przyszliśmy do słobody⁸². Tameśmy trafili na święto moskiewskie. Tam nas, pobrali do siebie chłopi, abyśmy z wojewodą ittimskim [ilimskim], rozmawiali. Uczyli nas się żegnać po moskiewsku, a kto się lepiej umiał żegnać, ten był w większym poszanowaniu. Ale zaś wojewoda Tichow Andrejewicz⁸³ przysłał do nas Polaka, niejakiego Brzozowskiego, który tam już dawno mieszkał, żebyśmy się mieli we wszystkim dobrze, chocćby i skarga jaka była, tedy darmo, kazał poczynać według polskiego zwyczaju. Naszym też niewiele potrzeba, sami się domyślą. Uderzyli po baranach, kurach, prosiętach, poczęli się przybierać do piwnic, со widząc gospodarze, buntować się poczęli, jako i przyszło by było do tego, ale że wojewoda postrzegł się, przysłał sto kozaków do nas, abyśmy żadnej nie ponosili od chłopstwa opresyi. A cj się stało, to przepadło, со tak wiele szkód zbytnich poczynili chłopom.

    Przyszliśmy do Ittimu [Ilimu]  w dzień Wniebowzięcia Panny Najświętszej⁸⁴. Ten Ittim [Ilim] miasteczko nad rzeką tego imienia. Ten Ittim [Ilim] chleba ma w potrzebę, ryb mało i zwierza, bo cudzoziemcy daleko mieszkają; z towaru onal każda rzecz droga. Łokieć płótna po złotych połtrzecia albo po trzy, igła po groszy 9 bywa, owo zgoła miasto nędzne, a komarów i muchów wielka moc⁸⁵, aż dziegciem ciało smarują, nawet konie mażą i bydło. W tym Ittimie [Ilimie]  zaś wojewoda przyjął mile i poczęstował nas; przez trzy dni byliśmy u niegona obiedzie, potem dał nam podwody i szliśmy przez puszczyę znowu mil 26, kamieńmi szkaradnemi i wysokimi górami, i dał nam każdemu po siatce dla muchów, a sama wojewodzina po białych chustach i po chustce na kształt ręcznika. Dał nam po dwa pudy mąki i sucharów na drogę i kilka połci słonin. Birdzo się nam stawił łaskawie, bo sam był więźniem w Polsce lat kilka u Imci Pana Połubińskiego⁸⁶.

    Przeszliśmy pomienioną puszczę i przybyliśmy do rzeki, którą zowią Мaка⁸⁷. Tameśmy zastali gotowe statki, na któreśmy wsiedli i tak prędko, jak strzała z łuku prędzej lecieć nie może, właśnie jak w studnią kamień rzucony, tak się nam zdało, że już z nami łódź pod ziemię przepadnie. Potem przyjechaliśmy na Kutę88. Та rzeka wesoła, już nie tak bystra, bo się wspiera Lena. I już po ostorowach sieją zboża i po kilka chałuрек tam stoi; chleba dosyć nad tą Kutą. Jest jeziorko po рrawej ręce słone, jakby sążni 30 do koła, glębokie na sążni 10, a tak przezroczyste, że można iglę obaczyć na dnie. Tam sól warzą na cara, ale ją drogą przedają.

    Stamtąd wypłynęliśmy na Lenę rzekę, bardzo wielka i brzegi ma bardzo piękne, głęboka, wspaniała, cicha, nie darmo ją Moskwa Matką zowie. Są koło tej rzeki ostrowy bardzo piękne, góry, i drzewa cedrowе і zwierza gwałt. Kozaków tam siła mieczka którzy nad tą rzeką mają bydła, koni i żywndści dostatek. Potym nam przyszła z boku prawego rzeka Orsinga⁸⁹ [Orlinga], z drugiego boku lewego Igla, rzeki bardzo wielkie jakoby Wisła. Potym rzeka Wulkan⁹⁰ [Ulkan], z prawej strony rzeka Kirenga, także okrutnie wielka i bystra, tam się chleb rodzi. Potym rzeка Czuczny⁹¹, tymże podobna; potym Wicim⁹² [Ilimu], rzeka straszna, trzema częściami wpada w Lenę; góry widać prawie z obłokami równe. Tam jest jedno miejsce, które zowią Scoki⁹³ [Szczoki], do podziwienia godne, bo rzeka Lena jest tak szeroka i glęboka, jak na mil półtora, przewyższa i z fundamentu wywraca i rujnuje, dla tego tam proszą Pana Boga, żeby Lena dług stała, żeby lód struchlał na miejscu, bo kiedy z nagła puszcza, to muszą porzuciwszy wszystko, za góry uciekać. Kiedy stanie, role lodem zarzuca i poryje tak, że już nie będzic co żąć, i tak bez chleba tego roku zostają. Ale w tych Scokach [Szczokach] jest tak wąska rzeczka, jakby sążni 40, lecz zawsze tak na wiosnę, jak na jesień jednakowa, która między kamieńmi gładkimi i nader wysokimi idzie. Tam rzadko kiedy bez sukody, i nam utonął P. Paweł Chmielewski⁹⁴, towarzysz spod chorągwi imci pana Czarnieckiego⁹⁵, wojewody ruskiego, i muszą zawodzić liny i tak się ciągną. Tam moc wielka sokołów, orłów i innego ptastwa, które jak rybitwowie łowią rybę i оną się karmią. Orzeł stojąc nad brzegiem na kamieniu jedną nogą, ma drugą w wodzie, jak ością ryby chwyta. Sokoły zaś żywią się drobniejszym ptastwem. Ale to dziw: kędy sokół ma dzieci, tam ptastwa najwięcej, bo koło gniazda ich nie bije, ale lata po stronach dla żywności.

    Rzeka potym Putoma⁹⁶ [Patom], bardzo wielka, i druga Ołokma⁹⁷ [Olekma], także straszna. Tam wszystko Tangusy mieszkają; od Ołokmy poczynają się Jakuty, którzy mają wiarę pogańską i sami psom podobni⁹⁸. Koni stada bardzo wielkie chowają, a białych najwięcej. Bydła także mają dość. Byki bardzo wielkie chowają, a nosy im przewleczone, jak u niedźwiedzia, także i krów. Wszystko jeżdżą na nich, a konie jedzą, jako psi; niczym się nie brzydzą, nigdy się nie umywają, paznokci nie obrzynają, chodzą nago z łukami, na głowie kaptury z piórami żórawimi jak straszydła, grzechu w niczym nie znają. Ni Boga, ni wiary, owo zgoła bestyom podobni. Ci ludzie posiedli tę Lenę i brzegi jej. Tam się zadna rzecz nie narodzi, bo ziemia nie taje więcej jak na łokieć. Tam jest zwierza i ptastwa niesłychana moc, ale poganie nie umieją ich zużywać; tak jako psy je jedzą. Co większa, pióra oskubłszy, u kogo jest kocieł, to warzą, u kogo zaś nie masz, to kamieńmi parzą w dzieżkach albo korytkach, bez soli. Strój nagi w lecie i zimie. W żartach wstydu żadnego nie mają, ani со grzech jest, nie wiedzą. Na koniach białogłowy jeżdżą, a mają siergi wielkie w uszach, jak talerze srebrne, na czole noszą krągi, a na szyji srébrne i miedziane obręcze. Так i mężczyzny chodzą w skórach jelenich i wołowych, sierścią do ciała, a drugą na wywrot. Luki mają długie, wyżej człowieka, a cięciwy rzemienne. Żelaza zbierają po brzegu leńskim grudami, i tak dobre jak stal, ale że trudno о rzemieślnika, to się z nim ladajako sprawują.

    Potym przepłynęliśmy do Jakut, przed Pokrowami we wilią⁹⁹, do ostrożku. Leży to miasteczko nad samą Leną na pięknym bardzo miejscu i wesołym, ale na głodnym, bo się tam żadna rzecz nie urodzi, oprócz kapusty, i to bez główek, a rzepa rzadko się uda. Tam ludzi zawsze siużałych 700, regestrowych Кozaków¹⁰⁰, których rozsyłają po lasach, rzekach i po różnych uroczyszczach¹⁰¹. Ci zbierają na cara sobole, odejmując od tych ludzi, których stamtąd со roku kilka tysięcy posyłają carowi, lisy, czerwonych 9000, oprócz marmurków, tych nie wiele, gronostajów, popielic, rysi, to tam za nie głucho bobry, wydry i te głucho, ale tego moc wielka¹⁰².

    Wojewoda Jakucki ma także dochody, jakich trudno wypowiedzieć, ale się im nie nadają: albo umrze, albo w głowę zajdzie¹⁰³; z tych tam posyłają, którzy bez nosa, nic dobrego, giną z duszą i cialem. Tam wszystko rzecz droga, oprócz futer, ale trudno wywozić. Białogłowy chodzą w skórach jelenich cienkich, miasto koszul, w kapturach sobolich i sukienkach atłasowych, sobolami podszytych, ale bez koszuli, chyba na święta uroczyste na się wdzieje; także i chleb tylko na uroczystość jadają, a mięso jedzą jak chleb, i rybę z jagodami, ptastwo żyjące, których tam noc wielka. Mleko kobyle piją. W tych Jakutach od maja począwszy do Septembra, mało со nocy, bo zawsze widno jak w dzień, nie znać kiedy świta, kiedy mierzcha. Zaś dalej w Zyganach¹⁰⁴ [Żygany] ku morzu płynąc 4 niedziel, minąwszy Aldan, rzeke, która jest bardzo wielka, z prawego boku wyszła druga Tana¹⁰⁵ [Tatta], trzecia Maja, rzeki bardzo potężne, jakich u nas Polska nie ma. Znowu Ucur¹⁰⁶ [Ucziur] z lewego boku, bardzo potężna i wielka rzeka, tam łowią rybę którą zowią kałuską [kaługą]; jest jej wzdłuż sążni 16, i większe bywają bliżej morza, ale wyżej Ucuru [Ucziuru] nie chodzą. Nasolą z niej beczek po 60 albo 50. Jak do kałuski [kaługi] przyjdzie inna ryba, a obije się о nię, to uchodzi ranna.

    Tam w tych Zyganach [Żyganach] słońce nigdy nie zachodzi, ale stoi jak największa kadź czerwona, a od niego promienie nie świecą; po kilku godzinach pocznie się podbijać w górę i promienie od niego poczną świecić, a to się tylko dzieje od pelni maja aż do pelni Octobra. Potym słońca i we dnie i w nocy nie widać, zawsze pochmurno, oprócz miesiąca, który zaś w nocy świeci więcej niż słońce. Tam nad morzem są góry wielkie i ludzie dzikie; bardzo się w psach kochają, których mają po kilkudziesiąt i po kilkuset. To największy pan, który ma psów najwięcej. Na psach jeżdżą, psy jedzą, w psich skórach chodzą i z córkami posag dają psy i ubiory psie mają, drożej sobie ich szacują niż sobole, albo inne piękne zwierzęta. Lud prosty; nic innego nie mają oprócz psów. Poganie, bałwochwalcy, czarownicy wielcy; z djabłami z ust w usta mówią; jawnie i widomie im się pokazują w postaciach różnych bestyj, ptaków, żmiów, kruków, jako w со kto wierzy, takie czarownicy ludziom pokazują, а о Bogu nie wiedzą.

    Ci ludzie mieszkają nad rzeką Lamą, która wpada w morze, jakby w koniec Zimnego Morza. A ostróg stoi od morza na trzy ćwierci mili. Zwierza moc wielką mają, i ryby z morza nachodzą, a najwięcej tej ryby botki¹⁰⁷, która w wierzсh na mil pięć nie idzie dalej, której na całą zimę nabierają; jest tak wielka, jko na łokieć, ale tlusta bardzo. Kiedy ta ryba pomieszka w tej rzece miesiąc, to schudnie i ząby jej wyrastają, jako palce; bije się po kamieniach, aż jej żebra widać i tak zdycha, którą się pasą lisy biale, ptastwo, niedźwiedzie, których tam moc wielka, a wszystko białe niedźwiedzie. W tę rzekę Lamę przybywa godzin dwanaście morze, a ubywa takie 12 godzin. Tak że zaraz posuszy wszystko i pozalewa ostrowy spadając, ale wszystko z sobą zabiera. Zostają się wody w dolinach, po rywocinach, i moc wielka ryb morskich i raków dziwnie wielkich; dość na jednego człowieka 6 albo 7 raków do jedzenia. Warzyłiśmy i my ich i piekli. Na te raki niedźwiedzie biale najbardziej napadają i bawią się koło nich i wtenczas ich biją, ale to dziwy,że ten niedźwiedź biały kiedy głodny, to szuka pożywienia, со morze wyrzuci, to on żre, a najadłszy się pływa po morzu jako pijawka, zwinąwszy się w kłębek, a kiedy go tak potrzeba wypływa na ląd, to mu morska woda ranę rozjada, i tam go kona [?], czym kto może.

    Z Lamy poszliśmy na Indigirkę morzem, kocami¹⁰⁸, które tam robią na kształt okrętów, tylko bez żelaza; wiciami zeszywają, a gwoźdźmi drewnianymi przybijają, żelaza i za grosz tam nie masz¹⁰⁹. To działo się w roku 1658¹¹⁰. Poszedłszy tam na tę Indigirkę, slużyły nam wiatry trzy niedziele, ale potem uderzył wiatr morski, który nagnał lodu, żeśmy mało nie poginęli międzyiy krami. Bylo nas pięć koców; we dwóch boki wyłomały kry, a trzy косе na wierzch lodu wysadziły. Tameśmy siedzieli trzynaście dni, czekając śmierci, az potym dał P. Bóg wiatr, wody przybyło. Znowu nas niósł wiatr na morze, a one dwa косе naprawione, i nadjechaliśmy ludzie, których zowią Giliaki. Jeżdżą na niedźwiedziach i tak nimi kierują, jak u nas końmi, ale im obrzynają paznokcie i zęby wybierają, a karmią ich na stajni, jak woły, i jedzą ich także. Tez to lud dziki, białogłowy bardzo gładkie, i wysokie mają kolce w spodniej wardze, a mężczyzna w nosie mosiędzowe i srebrne¹¹¹. Tam chleba nie mają, oprócz zwierza a ryb, dają jednak dań carowi bardzo wielką.

    Stamtąd poszliśmy na rzekę Amur, która jest wielka i kraje obfite, bośmy znaleźli kilka statków z masztami trzcinianymi, tak grubymi, jak piazda¹¹² najgrubsza. Powiadali nam, że w wielkich statkach bywa tak gruba, jak się objąć rękami może¹¹³. Myśmy takiej nie widzieli, bośmy ledwo stąd tam sami uciekli. Ludzie tam się zowią Czuchczy¹¹⁴ [Czukcze]; wysocy, brodaci, chodzą jakby bernardyni w kapturach; u każdego paciorki w ręku, szablę ma przy boku na kształt starych kordów, mało со dłuższa nad lokieć, ale lud bardzo bitny. Kraje tam bardzo piękne, ciepłe i obfite, ale nam tam długo nie dali popasać. Zginęło nam naszych ludzi 35, róznych i znaczniejszych, jako to: pan Horoszko, pan Tomasz Stołkowski, pan Krzysztof Sołtan, pan Maniewski¹¹⁵ etc. i Tatarzyn ochrzczony z pod chorągwi p. Czarnieckiego i tak nam nie dali się rozpościerać, byśmy musieli, porzuciwszy wszystko, uciekać przez góry pieszo z wielką nędzą, głodem i fatygą, tylkośmy z duszą i ciałem powrócili do Lamy. Było tej biedy lat półczwarta, ześmy się po puszczach, po rzekach, morzu włóczyli, mało со zażywając chleba, oprócz zwierza a ryby, a chust bialych i znaku nie mieliżmy, oprócz skór jelenich; krom nieba i ziemi niceśmy nie widzieli.

    Potym przyjechaliśmy psami do Zygan [Żygany]. Tam przysła od wojewody wiadomość, żebyśmy gotowali кос i morzem szli na Amur rzekę wiosną. I ludzi kilkaset do nas przysłano z żywnoścą, i mnie hramotę carską, setnikostwo i żałowanie¹¹⁷, panu Chocimskiemu atamaństwo, со nam nie bardzo , było na ręnkę, ale niewola wiele może, a tak musieliśmy mile przyjąć pół z płaczem. Jednak Pan Bóg dobry nasz smutek obrócił w radość, bo w niedziel 4 przyszła do nas hramota carska, że nam koniecznie¹¹⁸ kazano do Moskwy, za cośmy Panu Bogu podziękowawszy, powrócili do Jakut [Jakucka], gdze nas wojewoda mile przyjął i wziął od nas relacyą za rękami naszymi i informacyą, со się tam działo, jakie kraje i ludzie. Dziękował nam za służbę i pisał о wszystkim do Саrа i kazał nam ręnce przykładać do tego pisma. Potym nas odpuścił, a tak do Tobolska przyjechawszy, kędy siedział Piotr Iwanowicz Godunow¹¹⁹, wojewoda, ten nas zatrzymał, i puścić nas nie chciał żadną miarą. Mieszkaliśmy niedzieli 6 w Tobolsku. Że wielka bieda i głód dokuczał, musieli inni zostawać na carskie imię i chrzcić się, bo to ma za wielką przysługę wojewoda carowi, kiedy go ochrzci, albo na slużbę carską przyniewoli¹²⁰. I tak inni się do niego udali na slużbę, a ja choć w nędzy wolałem jednak czekać szczęśliwszej do Moskwy okazyi, i doczekałem się, i przybyłem do Moskwy.

    Gdy szczęśliwie przybyli na stolicę posłowie wielcy do Cara: Imci Jaśnie Wielmożni: Imć Pan Gniński Jan, Wojewoda Chełmiński, Kowalewski, Grodecki, radzyński starosta; Imć Pan Cypryan Paweł Brzostowski, Referendarz i Pisarz W. X. Litewskiego, Miadzielski, dawgouski starosta, ekonomii sokolskiej administrator, Wielmożny Imć ksiądz Aleksander Kotowicz, scholastyk wileński, Regent Kancelaryi wielkiéj W. X. litewskiego, natenczas jestem rekuperowany z Moskwy i do pożądacéj ojczyzny przyprowadzony, a najbardziej za staraniem JW. JWPana Wojewody Chełmińskiego, któremu niech Pan Bóg stokrotną da nagrodę.

    Ten mój diariusz napisany przezemnie nicej nie ma fałszywego, ale com widział mymi oczyma, tom wyraził, nа со się ręką moją podpisuję.

    Adam Kamieński Dłużyk.

----------------

    ¹ Tytuł jak w pierwodruku z 1874 r.

    ² Zob. komentarz Od wydawców, gdzie podano szczegółowe dane o bitwie nad rzeką Basią w październiku 1660 r.

    ³ Juryj Aleksiejewicz Dołgoruki, ówczesny dowódca wojsk moskiewskich.

    ⁴ Uchły, miasteczko położone około 60 km na północny wschód od Mo-hylowa.

    ⁵ Czereja, miasteczko w Mohylowskiem, między Mohylowem a Połockiem.

    ⁶ Tzn. w styczniu 1661 r.

    ⁷ Dorogomiłowska Słoboda znajdowała się wówczas przy drodze od Siwcewa-Wrażeka do Możajskiej Szosy; dziś w zachodniej części Moskwy.

    ⁸ Najprawdopodobniej Kamieński myślą! o pałacu carewicza gruzińskiego. Nie możemy wykluczyć, że kopista tak właśnie zapisał horodniczego Moskwy.

    ⁹ Do niewoli dostało się co najmniej dwóch Czyżów: Stanisław oraz Hilary lub Krzysztof.

    ¹⁰ O losach niektórych z nich wspomina autor na łamach swego diariusza.

    ¹¹ Chodzi tu o Troicko-Siergiejewski Monastyr.

    ¹² Pieresławl.

    ¹³ Jarosławl.

    ¹⁴ Szerokość doliny Wołgi pod Jarosławiem została przesadzona. W rzeczywistości w tym miejscu szerokość rzeki wynosi mniej niż kilometr. Według danych Knigi Bólszomu czerteżu (1627; wydanie z 1950 r., s. 166) od Troicko-Siergiejewskoj Ławry do Pieresławla było 60 wiorst, od Pieresławla do Rostowa — 60 wiorst, od Rostowa do Jarosławia — 60 wiorst. W tekście Kamieńskiego odległości zostały na ogół zawyżone.

    ¹⁵ Rzek Czyry i Bradu (lub Broudu) nie ma. Zapewne „Bradem” została nazwana Suchona, a „Czyra" to prawdopodobnie zniekształcona nazwa „Szir”. W rzeczywistości Kamieński na początku był w Wołogdzie, a potem dotarł do miasta Totma, jednego z najstarszych miast rosyjskich nad Suchoną. Charakterystyka Wołogdy została przedstawiona poprawnie.

    ¹⁶ Tzn. Suchoną.

    ¹⁷ Port Archangielsk.

    ¹⁸ Zysuk — zniekształcone słowo rosyjskie: „syszczik” (сыщик), tj. tajniak, wywiadowca, szpicel. (W pierwodruku po tym słowie znak zapytania w nawiasach, który opuszczono, dalej A. M.).

    ¹⁹ Jam — przeprząg, stacja pocztowa (objaśnienie A. M.).

    ²⁰ Ustjug-Wielikij, miasto, początkowo założone przy ujściu rzeki Jug, później przeniesione na wysoki brzeg o 4 km powyżej ujścia Jugu do Suchony. Z tego miasta pochodziło wielu znanych zdobywców Syberii.

    ²¹ Prawdopodobnie Kozak Kresi.

    ²² Gramota — dawniej zwykle hramota — rozkaz na piśmie, rozporządzenie (przypis A. M.).

    ²³ Kajgorodok — posiołek na brzegu Kamy, w którym dawniej znajdowała się komora celna.

    ²⁴ Poseł do dumy — radny miejski.

    ²⁵ Zyrianie  — naród Korni, których w końcu XIV w. chrzcił Stefan Permski. Zob. G. S. Łytkin, Zyrianskij kraj pri episkopie Permskom, Sankt Petersburg 1896.

    ²⁶ W rzeczywistości były to wyżyny. Określenie „góry” zdaje się wskazywać, że Kamieński po raz pierwszy zobaczył tego typu deniwelacje morfologii terenu.

    ²⁷ Solwyczegodzk, miasto położone na prawym brzegu Wyczegdy w pobliżu ujścia Wyczegdy do północnej Dwiny. W 1517 r. Inokij Stroganow uruchomił tu warzelnię soli. Miasto wielokrotnie niszczyły pożary.

    ²⁸ Stroganowowie — rodzina kupców i przemysłowców z Solwyczegodzka. Pełniej zob. w nocie Od wydawców.

    ²⁹ Kotły do warzenia soli.

    ³⁰ Paltus палтусъ, turbot, Butte (przypis A. M.).

    ³¹ Treska треска — merluche, morue; Stockfisch (przypis A. M.).

    ³² Solikamsk, miasteczko położone na dwóch brzegach rzeki Usołki, 6 km od rzeki Kamy. W tekście Kamieńskiego Kamką została nazwana rzeka Usołka.

    ³³ Tzw. cedr syberyjski. Chodzi tutaj o limbę syberyjską (Pinus sibirica L.). Cedry nie występują na Syberii.

    ³⁴ Osokar ocoкорь, penplicer noir; schwarze Pappel. Rheinweide (przypis A. M.). W konsultacji z botanikami ustalono, że chodzi tutaj o topolę czarną (Populus nigra L.)

    ³⁵ Pud równy 40 funtom rosyjskim (przypis A. M.).

    ³⁶ Wierchoturie, miasto celne, powstałe w 1598 r. w górnej części doliny rzeki Tury.

    ³⁷ Góry Ural (przypis A. M.). Pod względem wysokości porównywalne z Górami Świętokrzyskimi i Sudetami.

    ³⁸ Przydrożne schroniska dla podróżnych.

    ³⁹ Naród Mansi, zwano też ich Wogółami, w wieku XVII i XVIII mieszkali w rejonach środkowego Uralu. Dokładniej zob.: W. Pawłowskij, Wogóły, Kazań 1907.

    ⁴⁰ Zob. monografia Narody Sibiri, pod red. M. G. Lewina i L. P. Popowa, Moskwa — Leningrad 1956, s. 593-594.

    ⁴¹ Japonczino — dziś miasto Turinsk. Japonczin, Tatarzyn, który zdecydowanie przeciwstawił się legendarnemu Jermakowi. W XVII w. miasto niejednokrotnie padało ofiarą najazdów Tatarów i Kałmyków.

    ⁴² Tiumeń - miasto założone przez Rosjan w 1586 r. w miejscu tatarskiej osady Czimgi-Tyra. Podczas przejazdu Kamieńskiego Tiumeń na rzeką Turą był jednym z ważniejszych miast przemysłowych Zachodniej Syberii (stolica okręgu).

    ⁴³ Tobolsk (w pierwodruku także niekiedy: Tombolsk). W XVII w. był stolicą całej Syberii. Niedziela kwietna — niedziela palmowa.

    ⁴⁴ Irtyszcz — to Irtysz, a rzeka Tobolsk — to Toboł.

    ⁴⁵ Jest to interesujące słone jezioro zwane Jamysz. Uczestnik poselstwa rosyjskiego do Chin w 1675 r., w swoim opisie podróży przez Syberię, odnotował: „[...] każdego roku udają się z Tobolska i z Tomskiego oraz innych miast syberyjskich po 30 do 40 łodzi drewnianych po sól, i sól krystalizującą w wodzie jeziora zabierają na łodzie drewniane, dostarczając ją do posterunku Uśpienia Bogorodzicy. To właśnie jezioro Jamysz znajduje się o 5 km od rzeki Irtysz, a jest i dopływ z Irtyszu do jeziora. A w tym czasie, gdy Rosjanie zbierają sól z jeziora, odbywa się jarmark. Przychodzi wtedy wiele tysięcy ludzi z kraju Kałmyków i Bu-chary i Tatarii i handlują z Rosjanami. Sprzedają oni wtedy konie i jasyr, i także towary chińskie. Ten jarmark trwa po 2 i po 3 tygodnie i Rosjanie, wziąwszy sól i zakupy, wracają do Tobolska, a Kałmucy i inni — do swoich usułów i to miejsce pozostaje ponownie puste [...]” (Zapiski Irnpieratorskogo Rosskogo gieograficzeskogo obszczestwa po otdieleniu etnografii, t. X, wyp. 1. SPb. 1882, s. 43).

    ⁴⁶ Sól lodowata — przezroczysta sól krystaliczna.

    ⁴⁷ Kazna — komora [przypis A. M.).

    ⁴⁸ Miasto Tara założone zostało w 1594 r. przy ujściu rzeki Tary, dopływu Irtyszu. Niejednokrotnie niszczone poczas najazdów południowych sąsiadów. Po katastrofalnej powodzi w 1669 r. zostało przeniesione na nowe miejsce, położone przy ujściu rzeki Archa

    ⁴⁹ Jaź (язь) — rotengie; Plötze, Rothfeder; Cyrpinus rutilus (przypis A. M.). Jaź (Leuciscus idus), gatunek ryby z rodzaju jelców. Podane przez A. Maryariskiego w przypisie nazwy niemieckie odnoszą się do płoci lub wzdregi.

    ⁵⁰ Krótką informację o związkach Tobolska z Bucharą — zob. w książce Ch. Zijaiewa, Sredniaja Azja i Sibir. XVI-XIX ww., Taszkent 1960. Duarią Kamieński nazywa obszary położone w dorzeczu Amuru (tzw. Priamurie), dokąd już w czasach A. F. Chabarowa i A. F. Paszkowa niejednokrotnie wysyłano mieszkańców z Tobolska.

    ⁵¹ W podstawie nieścisłość. W Tobołsku miał swą siedzibę tylko archi-mandryta, gdyż metropolity nie było.

    ⁵² Zlatynizowana forma zapisu imienia władcy zdaje się wskazywać, iż Kamieński korzystał przy pisaniu z dostępnej literatury przedmiotu.

    ⁵³ W podstawie omyłka: Kasimowskie (dokładniej: Kasimow był nad Wołgą). Tu natomiast chodzi o syberyjskie carstwo Kuczuma, które podbił legendarny ataman Jermak. Zob. dokładniej: P. G. Skrinnikow, Sibirskaja ekspedicja Jermaka, Nowósibirsk 1986. „Kasimirom” (Casimior) Kamieńskiego to ówczesny władca Kuczum (w podstawie słowa: Casimowskie i Casimior A. Maryański opatrzył znakami zapytania w nawiasach, które opuszczono).

    ⁵⁴ Zob. „Pierwoprochodcy”, Moskwa 1983, s. 13-18.

    ⁵⁵ Krzeczoty (кречотъ) - gerfautl, Geierfalke (przypis A. M.). Sokół białozór, zwany też kreczotem (Faico rusticołus L.).

    ⁵⁶ Tu w znaczeniu „skórki czarne”, tj. podatek tzw. jasak płacony przez tubylców na rzecz władz rosyjskich.

    ⁵⁷ Szugaj (шугай) — rodzaj gorsetu (przypis A. M.).

    ⁵⁸ Tzn. od niedzieli palmowej do 24 czerwca 1662 r.

    ⁵⁹ Bierezow, miejsce zsyłki licznych Polaków.

    ⁶⁰ 24 czerwca (narodziny św. Jana według kalendarza juliańskiego).

    ⁶¹ Zapewne Domianowski Jam.

    ⁶² Samarowski Jam.

    ⁶³ Ostiacy obecnie znani są pod nazwą Chantów. Lud pochodzenia ugrofińskiego. Główne zajęcia: myślistwo i rybołówstwo oraz hodowla reniferów przejęta gdzieś od IV w. od plemion samojedzkich. Są domniemania, że nazwa „Ostiak” jest pochodzenia tatarskiego i powstała w czasach, kiedy Tatarzy opanowali ziemie zamieszkane przez ten lud, który pogardliwie nazywali „barbarzyńcami”. W języku tatarskim słowo to miało brzmieć „usztiak”, co z kolei Rosjanie przekształcili na określenie „Ostiak”. Obecnie Chantowie liczą 21 tysięcy osób, z czego 75 % mówi własnym językiem, zachowali bogaty folklor i sztukę ludową.

    ⁶⁴ Są to rzeczywiście syberyjskie muchomory o własnościach halucynogennych.

    ⁶⁵ O podobnych muchomorach na Kamczatce pisał Józef Kopeć w Dzienniku podróży (zob. edycja wrocławska z 1995 r.).

    ⁶⁶ Rzeka Ob. W pierwodruku nazwa konsekwentnie zniekształcona.

    ⁶⁷ Surgut — miasteczko przy rzece Ob, założone w 1595 r.

    ⁶⁸ Narym — miasteczko przy rzece Ob, założone w 1596 r.

    ⁶⁹ Kietsk (Kieck), ostróg nad rzeką Kietą. Stąd zaczynało się przejście z doliny rzeki Ob do doliny rzeki Jenisieju, z wyjściem do Makowskiego Ostrożka. Oba ostrożki zostały założone na początku XVII w.

    ⁷⁰ Droga do Tomska z doliny rzeki Ob prowadziła przez górną cześć doliny rzeki Tom, prawym dopływem Obu.

    ⁷¹ Wach, prawy dopływ Obu. Płynie on ze wschodu, a nie od strony Szwecji. (Szwecją nazywano wówczas krainę w Zachodniej Syberii).

    ⁷² Lisica - prawy dopływ Keti.

    ⁷³ Makowskij Ostróg został wybudowany w 1618 r. na trasie między dolinami rzek: Obu i Jenisieju.

    ⁷⁴ Jenisiejsk — stolica Wschodniej Syberii w XVII w. Założony w 1618 r.

    ⁷⁵ Strzałka — Strełka, miejsce ujścia do Jeniseju Angary zwanej także Wierchnią Tunguską.

    ⁷⁶ W podstawie konsekwentnie — i błędnie — Ittim; powinno być Ilim.

    ⁷⁷ Dolina rzeki Ilim przegrodzona jest licznymi progami skalnymi. Płynie wśród stromych zboczy. W tym miejscu w XX w. wybudowano Ilimską Hydroelektrownię.

    ⁷⁸ Szamański Próg w dolinie rzeki Angary uchodził za najbardziej niebezpieczny w Syberii. Szum spadającej wody słyszało się w promieniu kilku kilometrów. Próg ten znalazł się na dnie powstałego w latach 50. XX w. Morza Brackiego. Dawniej w sąsiedztwie Progu znajdowały się siedliska Ewenków.

    ⁷⁹ Tunguzi — obecnie zwani Ewenkami. Tunguzami określano także nieraz w wieku XVII ludy tungusko-mandżurskiej grupy językowej — tj. Oroczonów, Nanajów, Ewenów, Ulczów, Oroków, Udegejczyków. W relacji Kamieńskiego chodzi o tzw. Ewenków, którzy wówczas mieszkali na olbrzymich obszarach Syberii od Jeniseju aż po wybrzeża Oceanu Spokojnego, w niewielkich skupiskach, ciągle koczując. Dokładniej o tym zob.: B. O. Dołgich, Rodowoj i plemiennoj sostow narodów Sibiri w XVII weke, Moskwa 1960.

    ⁸⁰ Kamień — miara wagi stosowana w XVII w. i później; 1 kamień około 13 kg.

    ⁸¹ Borec (борець) — Wasserbahnenfuss (przypis A. M.). Nazwa w języku niemieckim podana przez A. Maryariskiego, trudna do identyfikacji we współczesnym nazewnictwie botanicznym. Najprawdopodobniej jednak zestawienie w tekście „szczawiu” z owym „barzecem” odnosi się do rośliny zwanej potocznie „barszczem”, z której dawniej lud polski robił kwaśną polewkę zwaną barszczem. Jest to roślina z rodziny baldaszkowatych, obejmująca około 70 gatunków, rosnąca na obszarach o klimacie umiarkowanym, najczęściej na podmokłych łąkach i w zaroślach. Jej występowanie potwierdzone również jest dla niektórych obszarów Syberii.

    ⁸² Jest to przystań przy Ilimskim Ostrogu.

    ⁸³ Wojewoda Tichon Andrejewicz Wyndomski zarządzał Ilimskim Ostrogiem od 27 września 1660 do 1662 r. (zob. W. N. Szerstobojew, Ilimskaja pasznia, Irkutsk. t. 1, s. 127). Na Angarze w XVII w. jego imieniem nazwano jedną ze skał „Bykiem Wyndomskim”. W opisie poselstwa N. G. Spafariego objaśniono: „w tym miejscu zepsuła się drewniana łódź, która przewróciła się. Utonęło wiele ludzi prowadzonych przez szlachcica moskiewskiego Wyndomskiego, zmierzającego do objęcia urzędu wojewody w Ilimskim Ostrogu” (por. Zapiski Imperatorskogo Russkogo geograficzeskogo obszczestwa po otdieleni etnografii, t. X, wyp. 1, SPb., 1882, s. 93).

    ⁸⁴ Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny — 15 sierpnia.

    ⁸⁵ Największa plaga letnia Syberii, opisywana przez wielu podróżników.

    ⁸⁶ Aleksander Hilary Połubiński, wówczas pisarz litewski, pułkownik i regimentarz wojsk litewskich prawego skrzydła (zm. 3 XI 1675 r.).

    ⁸⁷ Właściwa nazwa: Muka.

    ⁸⁸ Rzecz dotyczy posiołka Ust'-Kut, założonego w 1631 r.; obok znajdowała się warzelnia soli, zarządzana przez Chabarowa i później zabrana od niego na komorę.

    ⁸⁹ Właściwa nazwa: Orlinga.

    ⁹⁰ Właściwa nazwa: Ulkan; z ukraińska zapewne: Wulkan, (w podstawie A. M. po tym słowie zapisał: sic, które opuszczono).

    ⁹¹ Właściwa nazwa: Czeczuj.

    ⁹² Właściwa nazwa: Witim.

    ⁹³ Scoki — Szczioki (Щёки) — wąski kanion Leny, jedno z najpiękniejszych miejsc w dolinie rzeki, wzbudzające zachwyt turystów. Pisarz I. A. Gonczarów w znakomitej książce Fregata Pallada odnotował: „Tc ogromnej wielkości bloki skalne, jakich niewiele widziałem nawet nad morskimi brzegami” (zob. dokładniej w przewodniku A. N. Kolesowa i S. Je. Mostachowa pt. Po rekie Lenie, Jakutsk 1985, s. 41-43).

    94 Rzeczywiście w Szcziokach Leny często ginęli ludzie. Mimo to przekaz Kamieńskiego jest nieścisły: Paweł Chmielowski — znany polski awanturnik, działał na Syberii, ale zmarł w drodze do Tomska. O nim zob. dokładniej w artykule S. W. Buchruszina, Paweł Chmielowski] (część I trzeciego tomu prac naukowych Bachruszina, Moskwa 1955, s. 163-174). Z Kamieńskim oraz Zdanowiczami (w rosyjskich archiwach: Żdanowiczami) płynął Paweł Chmielitickij (zapis nazwiska zapewne zniekształcony). Nie dysponujemy o nim bliższymi danymi.

    ⁹⁵ Tzn. Stefana Czarnieckiego.

    ⁹⁶ Rzeka Bolszoj Paton. W jej dorzeczu znajdują się miejsca polowań na drogocenne sobole barguzińskie.

    ⁹⁷ Olekma, duży prawy dopływ Leny. Jej doliną przechodzili do dorzecza Amuru uczestnicy wypraw zbrojnych Jarofieja Chabarowa w latach 1645-1653.

    ⁹⁸ Por. na ten temat: W. Armon, Polacy badacze kultury Jakutów, „Monografie z Dziejów Nauki i Techniki", t. 112, Wrocław 1977, s. 21, a także publikacje Antoniego Kuczyńskiego i innych, zamieszczone w spisie publikacji w komentarzu Od wydawców.

    ⁹⁹ Adam (w dokumentach archiwalnych w Rosji: Grisza) Kamieński dotarł do Jakucka 16 sierpnia 1662 r.

    ¹⁰⁰ Rzeczywiście, w księgach poborów Jakucka wymieniono 600 do 700 osób znajdujących się w służbie.

    ¹⁰¹ Tu w znaczeniu: oddalone osady.

    ¹⁰² W latach 40-50. z Jakucka wywożono znacznie więcej różnego rodzaju futer. W okresie pobytu Kamieńskiego zaczęła się zmniejszać liczba dzikich zwierząt.

    ¹⁰³ Wśród wojewodów jakuckich przedwcześnie zmarli: W. N. Puszkin (1649 r.) i D. A. Fransbekof (1651 r.). Zachorowali psychicznie: P. P. Gołowin i I. G. Bolszoj Goleniszczew Kutuzow (zmarły w 1666 r.).

    104 Właściwa nazwa: Żigany — osada założona w 1632 r. przez oddział Aleksieja Archipowa i Lukę Jakowlewa, oddalona o 770 km od Jakucka. Pobyr w tym mieście Kamieńskiego prawdopodobny. Wydaje sic jednak, że przebywał on nad Ałdanem, a potem nad Lamą, tj. Ochotę. Dotychczas nie odnaleziono dokumentów na potwierdzenie tego. (W pierwodruku A. M. postawił w nawiasach znak zapytania, który opuszczono).

    ¹⁰⁵ Właściwa nazwa: Tatta.

    ¹⁰⁶ Właściwa nazwa: Uczur lub Ucziur.

    ¹⁰⁷ „Zimnym Morzem” Kamieński zapewne nazywa Ocean Lodowaty. Dalszy opis diariusza prawdopodobnie odnosi się do doliny rzeki Ochoty. Ryba zwana „botka” to — być może — „gorbatka” (gorubsza). (Po słowie „botki” w pierwodruku w nawiasach znak zapytania A. M., który opuszczono).

    ¹⁰⁸ Przepłynięcie z rzeki Ochoty do rzeki Indigirki w tym czasie nie było możliwe. Do budowy łodzi zwanych „koczami” zamiast gwoździ używano wówczas drewnianych kołków (w pierwodruku po słowie „kocami” A. Maryański postawił w nawiasach znak zapytania, który tutaj opuszczono).

    ¹⁰⁹ W tym czasie praktycznie nie zajmowano się poszukiwaniem na Syberii kruszców., Zbierano jednak rudy darniowe oraz hematyt, transportowany przez rzeki.

    ¹¹⁰ Z pewnością błąd kopisty. W tym czasie Kamieński był jeszcze w Polsce.

    ¹¹¹ Giliaki (dzisiejsza nazwa: Niwchowie) — mieszkańcy dolnej części doliny Amuru i obszarów przyległych oraz Sachalinu. W rzeczywistości niedźwiedzie trzymyli w specjalnych klatkach i zjadali je podczas „świąt niedźwiedzich”. W XVII w. Niwchowie — mężczyźni i kobiety — zdobili twarze kółkami z miedzi i srebra.

    ¹¹² Tu w znaczeniu grube jak piasta od kola wozu.

    ¹¹³ Rzeczywiście, w połowie XVII w. do ujścia Amuru dostarczano sachalińskie „grube sitowie” — bambus. Nie był on jednak aż tak gruby, jak to pisał Kamieński.

    ¹¹⁴ Prawdopodobnie chodzi o „Kygów", brodatych Ajnów, ubranych w „azjamy” - chałaty, a nie Czukczów. Tu wyraźnie widać, że Kamieński czerpał te informacje z opowieści innych.

    ¹¹⁵ Rzecz dotyczy rzeczywiście jeńców polskich: Stefana Horoszki, Tomasza Szelkowskiego, Krzysztofa Sołtana, Stefana Maniewskiego. Zginęli oni jednak w różnych miejscach i w różnym czasie. Zob. komentarz Od wydawców oraz B. P. Polewoj, O prebywanii w Rossii Adama Kamienskogo-Dhiżika, awrora pierwogo polskogo soczinienia o Sibiri, [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geologii i geografii, Wrocław 1972, s. 279-280.

    ¹¹⁶ Tzn. bielizny (przypis A. M.).

    ¹¹⁷ Tzn. poborów (przypis A. M.). Sugestia Kamieńskiego, że mia! zostać setnikiem, jest raczej zmyśleniem.

    ¹¹⁸ Gramota cesarska, uwalniająca z niewoli Polaków, dotarła do Jakucka jesienią 1667 r.

    ¹¹⁹ O wojewodzie Tobolska Godunowie zob. komentarz Od wydawców.

    ¹²⁰ Rzeczywiście, wtedy Fiodor Kozyriewski i kilku innych Polaków wyraziło zgodę na wstąpienie „na wieczną służbę w Syberii”, otrzymując tytuły synów bojarskich po przejściu na prawosławie.

                                                         OD  WYDAWCÓW

                               Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbignew J. Wójcik

                                                    Adam Kamieński Dłużyk

                                                                    i jego

                                        Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc

                                                      z około 1672 roku

                                                                               - 1 -

                                                                    Autor i jego pamiętnik

    W 1874 r. w Poznaniu w dziele zbiorowym pt. Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu, proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na jubileusz 50-letniego kapłaństwa w dniu 23 kwietnia 1874 roku od jego przyjaciół i wielbicieli, ks. Aleksander Maciej Maryański (1845-1912) zamieścił w opracowaniu własnym niewielki tekst Adama Kamieńskiego Dlużyka pt. Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Odkrywca i wydawca wspomnień Kamieńskiego nie był zawodowym historyki cm. Urodzony w Wielkopolsce, od 1866 r. uczęszczał do Seminarium Duchownego w Poznaniu, gdzie po czterech latach uzyskał święcenia kapłańskie. Podczas swej pracy duszpasterskiej zajmował się historią i publicystyką. Zrazu pracował w Poznaniu, a od 1873 r. we Lwowie. Zmarł w 1912 r. w Gnieźnie. Jego księgozbiór trafił do Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu¹.

    Ks. Maryański był zapalonym bibliofilem, z upodobaniem wertującym dawne biblioteki parafialne i archiwa domowe. Na parafii rzymskokatolickiej pw. św. Mateusza Apostoła w Gębicach (wówczas: Gembice) koło Mogilna goszcząc u ks. Piotra Kuszyńskiego², natrafił na wspomnienia Kamieńskiego i z miejsca docenił źródłową wartość rękopisu. Mimo dość słabego przygotowania warsztatowego dołożył starań by wydrukować Diariusz wraz z niezbędnym komentarzem i stosownymi przypisami. Ogłoszone przez niego wprowadzenie, poprzedzające Diariusz, ma istotne znaczenie dla poznania wartości wspomnienia zesłańca. Z tego względu przytaczamy ten tekst w całości.

    Będąc — pisał Maryański — przed kilku laty w Gembicach u ks. Piotra Kuszyńskiego, wielce zasłużonego przez odnowienie kościoła gembickiego, jednego z najdawniejszych i najpiękniejszych strukturą w Wielkiej Polsce, znalazłem w jego bibliotece grube Silva Rerum, które spisywał sobie za panowania Augusta III jakiś szlachcic wielkopolski, dworzanin czy sługa starosty kopanickiego, Ponińskiego. Między innymi ciekawymi rzeczami, mieszczącymi się w owej księdze, znalazł się także niniejszy Diariusz Adama Kamieńskiego, który będzie niezawodnie najdawniejszą relacją z pobytu Polaków na Syberii. Pochodzi bowiem z polowy XVII wieku, kiedy najpierwsze drukowane pamiętniki syberyjskie: Karola Lubicza Chojeckiego, Beniowskiego i jenerała Kopcia, odnoszą się dopiero do drugiej połowy XVIII wieku. Ks. Hieronim Kajsiewicz w swoim żywocie bł. Andrzeja Boboli (Paryż 1854) wspominając o najeździe moskiewskim na Litwie za Aleksego Mi-chajłowicza w łatach 1654 i 1655, wymienia o. Kawęczyńskiego, Towarzystwa Jezusowego, który z Nowogródka porwań był na Syberią. Powołuje się ks. Kajsiewicz na o. Stanisława Rostwoskiego TJ, który pisał historią prowincji litewskiej swego zakonu, i dodaje o o. Kawęczyńskim: „ile tam wycierpiał, jak się stamtąd napowrót do Litwy przedarł, to sam we własnoręcznych pamiętnikach obszerniej skreślił” (Dzieje bł. Boboli, s. 29). Nam te pamiętniki nieznane; nie wiemy nawet, czy i gdzie były drukowane. W bibliotece O. Browna nazwiska O. Kawęczyńskiego nie ma. Diariusz więc Kamieńskiego będzie najdawniejszą pamiątką smutków polskich na Sybirze. Szkoda, że kopia, z której niniejsze wydanie sporządzone, pełna błędów i przekręceń, tak że nieraz trudno o zrozumienie. Nie wątpim przecież, że rzecz ta, nawet tak jak jest, zajmie czytających.

    Wilda, 12 kwietnia 1874³.

    Wspomnienia zesłańcze Jędrzeja Kawęczyńskiego nie zostały dotychczas odnalezione, mimo czynionych poszukiwań⁴. Diariusz Kamieńskiego uważamy zatem za najstarszy z odnalezionych i ogłoszonych w XIX w. w Polsce źródeł dotyczących Syberii. Kopia rękopisu ze zbiorów ks. Kuszyńskiego najprawdopodobniej zaginęła. Próby odnalezienia jej w bibliotekach polskich zakończyły się niepowodzeniem. Istnieje natomiast w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu w tzw. Tekach B. Erzepki jej ręczny odpis⁵. Jak się wydaje, historyk ten w końcu XIX w. dokonał odpisu z tekstu Diariusza ogłoszonego przez ks. Maryańskiego.

    Wydrukowany w 1784 r. Diariusz Kamieńskiego został przyjęty z zainteresowaniem przez publicystów i historyków. W lwowskim „Ruchu Literackim” z 8 lipca 1876 r., tzn. przeszło dwa lata później, anonimowy autor zamieścił interesującą notatkę na ten temat. Oto jej treść:

    Pierwszym znanym w historii Polakiem, którego Moskale zaprowadzili byli do niewoli na Syberię, był ks. Jędrzej Kawęczyński, jezuita, wzięty d. 6 lipca 1654 w Nowogródku. Powrócił z niewoli i zostawił pamiętniki, które musiały zaginąć, kiedy dotąd nie zostały odkryte. Wspomina o tym Rostowski w Historii jezuitów, str. 100.

    Następnie są pamiętniki Adama Kamienieckiego [!] — wziętego do niewoli r. 1656 [!] i zaprowadzonego na Syberię. Odszukane niedawno przez ks. Aleksandra Maryańskiego i pomieszczone w piśmie zbiorowym „Warta”, wydanym w Poznaniu dla księdza Bażyńskiego. Warto byłoby je przedrukować i wydać w osobnej książce.

    Nadto z tej epoki są pamiętniki w rękopiśmie jednego wojewody Berezowskiego (Berezow), znajdujące się w zbiorach Towarzystwa Archeologicznego Irkuckiego, w których wiele jest szczegółów o zesłanych za Aleksieja Michajłowicza na Sybir Polakach, podana ich liczba i wymienione miejscowości, w których zostawali⁶.

    Autor powyższej notatki nie był uważnym czytelnikiem Diariusza, bo przekręcił zarówno nazwisko pamiętnikarza, jak i rok jego zesłania na Syberię. Podana przez niego informacja o rękopisie zachowanym w Irkucku jest interesująca, choć dotyczy raczej zbiorów zgromadzonych w Oddziale Syberyjskim Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Zbiory te podczas pożaru miasta w 1876 r. zostały strawione przez płomienie.

    Autor notatki z „Ruchu Literackiego” z 1876 r. sugerował potrzebę wydrukowania wspomnień zesłańczych Kamieńskiego w osobnej książce. Jego myśl w niniejszej edycji przybrała materialny kształt. Przy sposobności wydawcy prostują w komentarzu wiele nieścisłości w obszernej literaturze przedmiotu, wydrukowanej w Rosji i w Polsce. Niekiedy nieścisłości te są bardzo poważne. Wystarczy wspomnieć, że w tomie 5 Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN w 1965 r. podano datę i miejsce zgonu Kamieńskiego: 29 stycznia 1667 r. w Nieświeżu. Dane te dotyczą o. Jędrzeja Kawęczyńskiego. Kamieński w tym czasie był na Syberii. Do Polski z niewoli moskiewskiej powrócił na początku 1672 r. i wtedy spisał swoje wspomnienia.

                                                                             - 2-

                                                                Materiały do życiorysu

    Życiorys autora Diariusza zoięzienia moskiewskiego, miast i miejsc dotychczas został rozpoznany fragmentarycznie. Daty i miejsca jego urodzenia i zgonu nie zostały odnotowane nawet w Polskim słowniku biograficznym⁷, ani w obszernej literaturze z ostatnich lat⁸. Treść Diariusza oraz ogłoszone źródła z archiwów rosyjskich dokumentują jednak stosunkowo dokładnie jeniecki okres Kamieńskiego (lata 1660-1672)⁹. Z tego względu w niniejszym-komentarzu ograniczamy się do zestawienia obecnie dostępnych danych.

    Marian Dubiecki, doskonały znawca dziejów kresów wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w ogłoszonym w 1908 r. biogramie bohatera tego szkicu zapisał m.in.:

    Kamieński Adam, herbu Slepowron, a przydomkiem Dłużyk lub Dlużek, rodem z Białorusi, dokąd rodzina ta przeniosła się z ziemi Dobrzyńskiej [...]¹⁰.

    Dostępne herbarze opublikowane nie wymieniają interesującego nas pamiętnikarza. Sam w swoim Diariuszu podkreślił swe szlacheckie pochodzenie. Dokumenty ogłoszone w Rosji zdają się wskazywać, iż był szlachcicem z Orszy w Wielkim Księstwie Litewskim. Jeżeli tak było istotnie, to zapewne służył w wojsku litewskim, podległym hetmanowi wielkiemu litewskiemu Pawłowi Janowi Sapieże. Z treści Diariusza wynika, że znał nie tylko kresy wschodnie Rzeczypospolitej, ałe także Koronę (np. na Syberii porównywał tamtejsze rzeki z rzekami polskimi, m.in. Wisłą). Tym samym możemy się domyślać, że uczestniczył w wielu bitwach i potyczkach w czasie wojen połowy XVII w. prowadzonych ze Szwecją i Rosją.

    Jedynie hipotetycznie przyjmujemy, że urodził się na Litwie w okolicy Orszy (dziś teren Białorusi) około 1635 r. W 1660 r. miał bowiem pewne doświadczenie wojskowe, a będąc w niewoli moskiewskiej, był bardzo sprawny fizycznie. O jego kresowym pochodzeniu zdaje się świadczyć również i to, że służąc w wojsku w Jakucku posługiwał się — także w piśmie — językiem rosyjskim¹¹.

    Nie potrafimy podać powodów przybrania przydomka Dłużyk (Dłużek). Pod tym przezwiskiem musiał być znany wśród towarzyszy broni, skoro spisując swe syberyjskie wspomnienia po nazwisku podał: Dłużek. Zresztą zapisał je następująco: Adam Kamieński Dłużek. Jest to forma prawidłowa, w przeciwieństwie do stosowanych w publikacjach innych autorów: Dłużyk Kamieński Adam — Polski słownik biograficzny, czy Adam Kamieński-Dlużyk — zapis pospolity w najnowszej literaturze przedmiotu w Polsce i Rosji.

    Pierwszą znaną datą dzienną w życiorysie Kamieńskiego jest dzień dostania się do moskiewskiej niewoli podczas starć wojsk litewsko-koronnych z przeciwnikiem nad rzeką Basią (dopływ Proni, wpadającej do Soży; lewa część dorzecza górnego Dniepru) niedaleko Mohylewa białoruskiego. Do starć doszło w październiku 1660 r. w Diariuszu wymieniono: 20 października 1657 r., z oczywistą pomyłką w zapisie roku.

                                                                               *

    Tak się złożyło, że w XIX w. odkryto i opublikowano kilka pamiętników z XVII stulecia, których autorzy uczestniczyli w 1660 r. w bitwie stoczonej na błoniach rzeki Basi opodal Mohylowa. W starciu z wojskami dowodzonymi przez Juryja Aleksiejewicza Dołgorukiego uczestniczyły wówczas trzy grupy wojsk litewsko-polskich: lewym skrzydłem z dywizją żmudzką dowodził regimentarz Michał Kazimierz Pac, w centrum, czyli w tzw. korpusie, wojskami litewskimi dowodził hetman Jan Paweł Sapieha, a na prawym skrzydle wojskami koronnymi — wojewoda ruski Stefan Czarniecki. Ogłoszony w 1877 r. Pamiętnik Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego dokumentuje udział w bitwie wojsk żmudzkich. Dwa następne pisali towarzysze uczestniczący pod dowództwem Czarnieckiego w walkach z wojskami Szwecji i Rosji. W czasie bitwy nad Basią walczyli oni na prawym skrzydle. Pamiętnik Jana Chryzostoma Paska został wydany z kopii XVIII-wiecznej po raz pierwszy w całości w 1836 r. W 185S' r. Żegota Pauli ogłosił Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej Wladyslawia margrabi Myszkowskiego, wojewody krakowskiego, obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667. Czwartym, znanym dotychczas pamiętnikiem uczestnika tej bitwy jest Diariusz Kamieńskiego, uczestnika starć prawdopodobnie środkowego odcinka frontu. W zasadniczych zarysach relacje pamiętnikarskie są zgodne. Podane w nich informacje o przebiegu bitwy pokrywają się z danymi z XVII-wiecznej literatury historycznej, m.in. z Historii panowania Jana Kazimierza i klimakterów Wespazjana Kochowskiego przecz współczesnego tłumacza w kroceniu na polski język przełożona (edycja poznańska z 1850 r.) oraz Pamiętnika Mikołaja Jemiołowskiego, towarzysza lekkiej chorągwi, ziemianina województwa bełskiego, obejmujący dzieje Polski od roku 1648 do 1678 spółcześnie, porządkiem lat opowiedziane.

    Wojska dowodzone przez Czarnieckiego we wrześniu i na początku października 1660 r. bezskutecznie oblegały Mohylów. Na pole przyszłej bitwy nad Basią najwcześniej dotarła dywizja żmudzką, dowodzona przez Paca. Z relacji Poczobuta Odlamckiego wynika, ze do pierwszych potyczek z wojskami moskiewskimi doszło 30 IX, kiedy do niewoli moskiewskiej trafno sporo czeladzi żmudzkiej.

    Pamiętnikarz zapisał, że główne siły Dołgorukiego dotarły nad Basię 4 X. Dwa dni później dowódcy wojsk polskich i litewskich podjęli próbę rozmów, zakończoną podstępnym porwaniem przez Moskali Krzysztofa Czyża, towarzysza pierwszej chorągwi husarskiej wojsk litewskich. Walna bitwa — zdaniem autora tego pamiętnika — odbyła się 8 X¹². Wojska litewskie i polskie przeszły na błonie na wschód od Basi. Mimo niewątpliwych sukcesów w dywizji żmudzkiej wielu zginęło, a niektórzy dostali się do niewoli moskiewskiej. Następnego dnia zbierano ciała poległych. Później walczyły ze sobą tylko oddziały harcowmków. 24 października wojska dowodzone przez Czarnieckiego oraz dywizja żmudzka udały się pod Szkłów, pozostawiając nad Basią w obozie obwarowanego nieprzyjaciela¹³.

    Relacja Paska z prawego skrzydła, którym dowodził Czarniecki, zdaje się świadczyć, iż głównie Moskale nacierali na nich. Pamiętnikarz zresztą uczestniczył w harcach poprzedzających bitwę. Podał, że do walnego starcia doszło dwukrotnie, przy czym jednej z grup wojska koronnego udało się przebić na tyły wojsk Dołgorukiego i wpędzić cofającego się nieprzyjaciela na własne obwarowania, gdzie przeciwnicy ponieśli ogromne straty. Po walnej bitwie dochodziło do starć harcowników aż do ustąpienia wojsk polskich i litewskich znad Basi¹⁴.

    Zarówno Poczobut Odlanicki, jak i Pasek przedstawili obraz bitwy nad Basią w sposób bardzo zawężony, ograniczony niemal wyłącznie do własnych przygód bojowych. Pamiętnik Jakuba Łosia jest szerszym spojrzeniem na przebieg spotkania. Zawiera ponadto niektóre dane o wziętych do niewoli moskiewski ej jeńcach. Z tego względu pozwalamy sobie na szerszy wypis z jego relacji:

    Wojska dowodzone przez Czarnieckiego po bezskutecznym oblężeniu Mohylowa przeprawiły się przez Dniepr. Dalej pamiętnikarz pisał:

    Stawa tedy szczęśliwie przeprawiwszy się wojsko nad rzeczką nazwaną Basią o mil dwie od Mohylowa dobrych. Dołhoruki zdumiały na śmiałość wojska naszego i odwagę, za rzeką stanol, mając miejsce sposobne obozowi i fortelem wojennym tak do obrony siebie, jako i nastąpieniu na nieprzyjaciela: miał albowiem około siebie biota bagniste, w pól placu ku naszym wojskom także były biota, za którymi wzgórek podniesiony, chrustami zagęszczony, a nadto rzeczkę Basią bagnistą i zahrzcżysią, która nie wszędzie przebyć się dala. Gdy tedy tak pięć dni przeszły, wojska na sic o milę lak z tej, lako owej-strony nie mogąc się doczekać, poszedł p. wojewoda sam na podjazd pięć chorągwi wziąwszy z sobą, to jest: swoje, pancerną jego król. mci, takąż p. krajczego, p. margrabi i rajtaryją p. starosty kaniowskiego [synowca Stefana Czarnieckiego], komenderowanych posławszy pod obóz, chorągwie na tym wzgórku w chrustach zasadził. Moskwa obaczywszy naszych, naprzód urywczo, a potem chorągwiami wypadać poczęli; gdy tedy naszych ustępujących kazano chorągwi jednej posiłkować, obaczywszy chorągiew, mniemali, aby już wszystko wojsko za rzekę przeprawiło się do nich; a tak nie zaganiając się wszystko wojsko uszykowali swoje, i tak sprawą następowali za swoim harcownikiem; a gdy nasi spieszniej uwodzić ich poczęli, jakby uciekać zmyśliwszy, oni też ochotni gonić rzeźniej poczęli, mając jednak dobre za sobą posiłki chorągwiane; a wtem, gdy się przybliżać poczęli ku zasadzce naszej, kazano dwiema chorągwiom skoczyć, które dość znacznie zamieszali Moskwę tak dalece, że i chorągiew im natenczas nasi wzięli, i więźniów kilku; tak tedy drugie chorągwie na postrach tylko ukazawszy, nasi na odwód poszli. Zmacawszy dobrze pulsów Moskwie, uwiodła chęć i zazdrość sławy pp. litewskich, że też nazajutrz podobnym uczynili kosztem; i acz daleko z większą potęgą poszli, jednakże się nie tak dobrze udało, bo już ostrożniejsza Moskwa była po wczorajszym. Poczynili tedy i oni zasadzki w pobocznych chrustach, i tak litewskim chorągwiom ciasno było na basień-skiej przeprawie, do której aż nasze chorągwie biegały na posiłek. Ósmego tedy dnia po przeprawieniu się przez Dniepr, w nocy przez Basię przeprawiliśmy się, kędy szariczyki rzuciwszy, ile być mogło naprędce piechotami że nasi i oną kilką działek obsadzili, front komunnikiem zastawiwszy. Prawe skrzydło jmp. wojewoda z koronnymi, lewe jmp. Pac hetman dzisiejszy wojewoda wileński ze żmudzkim wojskiem, jmp. hetman na onczas Sapieha Paweł wojewoda wileński z p. pisarzem polnym Wielkiego Księstwa Litewskiego p. Połubińskim korpus otworzyli, wtedy zostawiwszy panną Basię, która za posiłek stała; bo się próżno było oglądać nazad; jeżeli nie Basia to Dniepr, Mohylow, Borysów, Berezyna, zatrzymaliby byli; i dla tej to duszności owe szańczyki ukopane były; strzeż Boże!, było jakiego szwanku, żeby impet zatrzymali nieprzyjacielski. Dobra to była uwaga wodzów naszych, lecz nieskończenie lepsza opatrzność i łaska boska, która i naszym na puklerz nieprzebity i bezorężnym, za nieograniczone armaty stanęła; śmiele bowiem rzekę, że w naszej dywizyjej i jednego pancerza nie było, oprócz chorągwi jego król. mci, chorągwi usarskich dwie tylko i te przez dziesiąte w zbrojach, miasto kopiej tyki bzem pofarbowane, miast grotów końce opalone mieli; acz w żmudzkiem wojsku było cztery z kopijami. Stanęli i Moskwa w szyku, na których zbudzenie jedną chorągiew posłano lekką; zastąpili on wzgórek chruściany; im było z góry do nas, nam do nich pod górę; placu nie było do potyczki nad czworo albo pięcioro stajen między wojskami. Gdy tedy naj-pierwej potkali się żmudzka czeladź luźna pod znaczkami, do których było przydano po dwóch towarzystwa, tym zaraz wzięto towarzysza p. Czyża [Hilarego] z chorągwi sapieżyńskiej, z którego Moskwa sprawiła się o onych zasłonionych szańczykach i o wojskach kędy które stało. Poczęli się tedy zamykać najbardziej na przeciwko prawemu skrzydłu Moskwa i tam największą potęgę obrobili, wiedząc, iż tam Czarniecki. Na samym tedy lewym ich przeciw prawemu, było ludzi jazdy samej (jak z języków dojść się mogło) dziesięć tysięcy piechoty, szwadronów pięć, która się nowym sposobem przeciw natarciu i rozerwaniu opatrzyła; a tym sposobem: mieli z jodłowego drzewa wyschłego drągi, jakby dobry powąz, na nogach zakowanych, a były te drągi na łokci sześć, co każde pół łokcia była dziura przewiercona, przez które przewłóczone były knybliki na rzemieniach do pik na to umyślnie zrobionych nadzwyczaj długich. Tymi tedy drągami i spisami naokoło każda batalia piechotna opasała się szeregami zwyczajnymi, wprzód postawiwszy dość wytrzymywali z ogniem natarcie naszych, bezpieczni od rozerwania. Gdy tedy jeszcze natrzeć i z miejsca się ruszyć nie śmieli albo nie chcieli, z dział konie w szyku naszym barzo posować poczęli tak dalece, żeby ich w największej potyczce nie zginęło tak wiele, jako ich wtenczas w szyku stojących zabito; co było naszym do wielkiego upokorzenia, acz prawie głosem wołali na wodzów, żeby się kazali potkać. Straszna to była okazyja i potyczka i samym pp. regimentarzom; bom ja nigdy nie wiedział przez wszystek czas, aby w okazyjach wodzowie mieli securitatem [bezpieczeństwo] osobom swoim opatrować, jako natenczas jmp. wojewoda ruski czterem chorągwiom kazał się pilnować, patrząc na eventum belli [skutek walki]. Atoli że Bóg wszechmogący dał serca i otuchy wojskom naszym, a zasłoni! oczy ich, żeby żadnego nie widzieli niebezpieczeństwa; potkali się w imię pańskie, a naprzód chorągwie dwie jmp. krajczego koronnego, jmp. bełzkiego kasztelana [margrabi Franciszka Myszkowskiego], porucznicy jako lwy krwie nieprzyjacielskiej chciwi, p. Władysław Skoruszcwski, chorąży poznański, i p. Paweł Borzęcki; idących widziałbyś natenczas, dwie chorągwie na tak wielki tłum łudzi jako na rzeź jaką, z dobrą jednak nadzieją o łasce bożej i pomocy jego świętej. Gdy jużeśmy się odsunęli od szyków, sprzysiągłszy się jeden na drugim pole; aliści poczną nas miesiącem [łukiem] otaczać moskiewska jazda i rajtaryją zbrojna; krzykną kompanije; stójcie pp. porucznicy! zlękną się owi, co by takiego być mogło; taką im dadzą radę, aby jedna chorągiew na jazdę w lewo, druga na rajtaryją w prawo skoczyła; i tak się stało, skoczyła tedy chorągiew p. bełzkiego na lewo, tak dobrze potkała się, aż się wszystkie szyki w tył wojska nieprzyjacielskiego przebiła; chorągiew nosił p. Piotr Dębiński herbu Nieczuja albo Ostrzew z krzyżem na wierzchu; a chorągiew p. krajczego na prawo z rajtaryją się potkała, której impetem i wielkością ogarniona, siedem razy na odwrót chodziła, aniżeli w posiłku usarska chorągiew jmp. wojewody przyszła: tu między dwie batalie piechot-ne trafiła, kędy dwóch towarzystwa żywcem wzięto: p. Ostojskiego i p. Stra-domskiego, postrzelono p. Ozgę, p. Zielonkę Jana, p. Kułaka [Kazimierza], rotmistrza zabito i p. Drużbicza i koni ich postrzelono; p. krajczego chorągiew tylko dwóch koni straciła. Z boku zasię p. Wojniłowicz z dziewięcią chorągwi przepadł, jmp. starosta szmeltyński teraźniejszy podlaski [Stanisław Karol Łużecki] z kilką w posiłku usarskicj, kędy p. [Tomasz] Cieciszowskiego porucznika jako wielkiego męża, kilka razy zacięto. Ledwie też nasze skrzydło powód prawego dość odważnie skoczyło na nieprzyjaciela wszystkimi siłami, że się za łaską bożą nieprzyjaciel mieszać począł, kiedy im dział kilka wzięto, a potym gdy już o resztą szło wszystkim, co sił co mocy było wywierali na się; aż tandem komunnik moskiewski sromotnie uciekać począł. Sam Dołhoruki widząc być przegraną, do piechot udał się, i tak ze dwie godziny stały piechoty same w polu z ręcznej strzelby i dział dając ognia; lecz im ten w ciasności barziej szkodził aniżeli naszym, bo w pulwer-sakach prochy zapalały, kaftany bawełną prześciełane zajmowały tak dalece, że nazajutrz widziałem sam oczyma swemi z ichmościami pp. regimentarza-mi objeżdżając pobojowisko tułubów we zbrojach więcej popalonych, aniżeli pobitych piechotnych. Gdy tedy już słońce ku zachodowi skłoniło się, ruszył się Dołhoruki ku okopom; nasi ile być mogło nacierali, rozerwać jednak żadną miarą nie mogli: wojska też nasze za komunnikiem uciekającym udało się siła. Gdy tedy tak p. Bóg dał spędzić z pola nieprzyjaciela, wojsko nasze znowu na Basię wróciło się już zmrokiem; do przyprawy tak ciżba była i w takiej konfuzjej każdy życzył się widzieć za przepawą jak najprędcej, że kiedy by strzeż, p. Boże! dziesiąta część wojska nieprzyjacielskiego obróciła się była, bodajby był i Dniepr naszych zatrzymał; taka jest szkodliwa i straszna rzecz konfuzyja wojsk i zwyciężonych.

    Nazajutrz, gdy nasi w obozie p. Bogu dzięki czyniąc, Tc Deum laudamus! śpiewali i z dział salwę dawali, Moskwa rozumiejąc, iż im posiłki od Kozaków z Ukrainy idą (których się codzień spodziewali), jak znowu szykiem wyszła na wczorajsze miejsce bitwy, i tam one nasze szariczyki opuszczone osadziwszy, czekali dalszej swojej fortuny; lecz gdy sypiących się do siebie obaczyli naszych, nie ufając sobie spiesznym krokiem ku okopom swoim poszli i szańcom nie ufając¹⁵.

    W Diariuszu Kamieńskiego wzmianka o bitwie z wojskami Dołgorukiego umieszczona została ledwie w jednym zdaniu:

    Wzięty bytem w roku 1657 [!] dnia 20 Octobra w potrzebie, kiedy z kniaziem Jurgim Dołhorukim¹⁶ pod Basią między Uchłami była potrzeba, i przykowany do działa, od środy siedziałem aż do niedzieli na zimnie i głodzie wielkim, póki wojsko J. K. Mości nic odstąpiło do Czereji.

    Y porównania tekstów wymienionych wyżej pamiętnikarzy wnosić można, że podana w Diariuszu data dzienna (20 X) nie została zniekształcona podczas przepisywania relacji Kamieńskiego. Wojsko polskie rzeczywiście opuściło obóz 24 X, prawdopodobnie nie podejmując nawet próby uwolnienia jeńców z niewoli moskiewskiej.

    Dokładnej daty bitwy nad Basią nie ustalono. Adam Kersten w biografii Stefana Czarnieckiego wymienił trzy dni października 1660 r.: 8 — za Poczobutem Odlanickim, 12 — za Łosiem i 18 - za Kochowskim, opowiadając się raczej za drugą z nich¹⁷. Badacz ten nie znal wspomnień Kamieńskiego, ale lektura przytoczonego wyżej zdania zdaje się świadczyć, iż przyszły sybirak trafił do niewoli po głównej bitwie. Wskazywałoby to na jego uczestnictwo w późniejszych harcach, a pośrednio także — o stosunkowo młodym wieku harcownika.

    Błędny zapis roku bitwy nad Basią w Diariuszu Kamieńskiego to oczywisia pomyłka kopisty. Aleksander Maryański błędu tego nie dostrzegł, gdyż nie znał dostępnej w XIX w. literatury przedmiotu (np. pamiętniki Łosia, Jemiołowskiego, Paska). Błąd ten powielili także inni, a w tym Zygmunt Librowicz w ogłoszonej w 1884 r. w Krakowie książce Polacy w Syberii, oraz Michał Janik w wydanej tamże w 1928 r. książce Dzieje Polaków na Syberii, a także Gabriel Korbut w swojej monografii Literatura polska od początków do wojny światowej z 1929 r. Jest to tym bardziej zadziwiające, że w 1887 r. Wiktor Czerniak w obszernym szkicu Szczęśliwy rok. Dzieje wojny mosktewsko-połskiej z r. 1660 jeden z rozdziałów swej pracy zatytułował: Od Polonki do Mohylowa. Walki nad Basią¹⁸, a Marian Dubiecki we wspomnianym już biogramie Kamieńskiego z 1908 r. w Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej podał zapis całkowicie prawidłowy.

                                                                               *

    W przytoczonym wyżej wstępie Maryańskiego do Diariusza Kamieńskiego szczególną uwagę zwraca wiadomość o istnieniu notatek Kawęczyńskiego o jego pobycie na Syberii. Bronisław Natoński, autor życiorysu tego zesłańca, umieszczonego w Polskim slotoniku biograficznym¹⁹, wskazał, że Andrzej Kawęczyński w młodości kształcił się m.in. w klasie poetyki. Od 1634 r. mieszkał w Wilnie, potem w Nieświeżu, gdzie studiował retorykę w latach 1638-1641. Następnie nauczał w rożnych miastach: Komży, Orszy i Połocku. 5 września 1655 r. w Nowogródku został — jako zakładnik — wzięty do niewoli moskiewskiej. Początkowo przebywał w Moskwie, gdzie niekiedy uczestniczył w dysputach religijnych. W końcu 1659 r. (lub na początku roku następnego) zesłano go na Syberię. Ostatnią z tych informacji udało się uściślić na podstawie zachowanych dokumentów. Okazało się, że ,,jezuita Andrejka [Andrzej, Jędrzej] Kowaczynski” był zesłany z Moskwy do Tobolska 11 X 1660 r., skąd wkrótce wysłano go do twierdzy narymskiej²⁰. Pracował tam w kamieniołomie ponad 3 lata. Do Polski wrócił w 1663 r. W ten sposób Kawęczyński, w porównaniu z Kamieńskim, mógł zobaczyć na Syberii niewiele. Ale wspomnienia Andrzeja Kawęczyńskiego musiały powstać w latach 1665-1660, tj. wcześniej niż Diariusz Adama Kamieńskiego. Ostatnia z tych dat jest bardzo prawdopodobna, zważywszy, iż jezuita-sybirak zmarł 29 I 1667 r. w Nieświeżu. Kamieński w tym czasie był jeszcze nad Leną na Syberii.

    Informacja Hieronima Kajsiewicza, zapożyczona od jezuity Stanisława Rostowskiego, pozwala mieć nadzieję, że wspomnienia Kawęczyńskiego z zesłania znajdują się w jakimś archiwum na Litwie lub Białorusi. Dopóki nie zostaną odnalezione, Diariusz Kamieńskiego należy uważać za najstarszy z pamiętników polskich o Syberii. Niestety, nic znamy ani oryginału, ani kopii ogłoszonej przez Maryańskiego. Odkrycie rękopisu wykorzystanego w dziele zbiorowym Warta — być może — pozwoliłoby sprostować niektóre nieścisłości edycji poznańskiej. Na razie zatem posługujemy się tylko tym tekstem, a jego analiza daje podstawę, aby uważać, iż jest w nim mniej błędów, niż to się wydawało samemu Maryańskicmu.

    Nie mamy pewności, czy XVIII-wieczny kopista do swego Silva Rerum przepisał treść Diariusza z oryginału. Ogłoszony tekst wydaje się zwarty, choć brakuje w nim istotnych danych o zajęciach Kamieńskiego w Jakucku. Zdaje się to świadczyć, iż zesłaniec świadomie pominął dane o swojej służbie jako „dworskiego” (nadzorcy) w jakuckim więzieniu. Borys Połewoj zastanawiając się nad tym napisał wręcz: „Był on wyraźnie przekonany, że jego dzieła w Polsce nikt nie będzie mógł sprawdzić i naturalnie w żadnym razie nie mógł oczekiwać, że ktoś kiedyś (a tym bardziej po 320 latach!) będzie mógł sprawdzić je w rosyjskich dokumentach. Jednak nadeszło nieoczekiwanie: W Rosji odnaleziono oryginalne dokumenty o jego służbie w Rosji”²¹. Zatem, czy zdania ostatnie z Diariusza: „Ten mój diariusz napisany przeze mnie nic nie ma fałszywego, ale com widział mymi oczyma, tom wyraził, na co się ręką moją podpisuję”²² — jest prawdziwe? Polewoj, uważał, że nie, gdyż ukryto tzw. niewygodne prawdy. Mimo to nie można wykluczyć, że wydrukowany został tylko ten fragment pamiętnika, w którym nie było danych o zajęciach Kamieńskiego w Jakucku. Zbyt wielu Polaków było wtedy na Syberii. Niektórzy z nich przekazywali informacje o zesłańcach znajomym, a ci przekazywali je do kraju. Nie sposób było tak ważnej informacji ukryć. Zresztą, w Polsce i na Litwie dysponowano wieloma danymi o miejscach przetrzymywania jeńców wojennych. Spisywano nazwiska wziętych do niewoli i przedstawiano je podczas rozmów pokojowych. Wiedziano więc także o Kamieńskim i jego pobycie na Syberii. Dodajmy, że należało do ówczesnej praktyki, iż jeńców wojennych wcielano do wojska²¹. Pozostając przymusowo na służbie w administracji syberyjskiej Polacy musieli wykonywać polecenia zwierzchników i Kamieński nie był wyjątkiem. Tym samym mając tylko kopię rękopisu, argumenty na rzecz zafałszowania Diariusza musimy uznać za nie w pełni uzasadnione!

                                                                                    *

    Jak uprzednio wspomniano, data dostania się do niewoli Kamieńskiego nie budzi wątpliwości: było to 20 X 1660 r. Później razem z innymi więźniami wojennymi wysłano go do Mohylowa, a następnie do Moskwy. W swych wspomnieniach nie omieszkał on podzielić się swymi pierwszymi wrażeniami z rosyjskiej stolicy. Był chyba zaskoczony, że w styczniu 1661 r., jeszcze w drodze do Moskwy, w osadzie Dorogomiłowskiej Rosjanie przygotowali uroczyste spotkanie dla jeńców Polaków i każdemu z nich przynieśli po dwie czarki „gorzałki” i po kubku piwa, a potem przeprowadzili w Moskwie przed pałacem cara Aleksieja Michajłowicza. Następnie osadzili ich na dworze carewicza grodzińskiego²⁴, a 9 II 1661 r. Kamieńskiemu i jego towarzyszom niedoli — Janowi i Michałowi Zdanowiczom wyjawiono, że ich „Hosudar Car pożałował na odmianę”. Później wyjaśniło się, że postanowiono odprowadzić ich do służby wojskowej w dalekiej twierdzy jakuckiej. Rzeczywiście, w dokumentach tzw. „Sibirskogo prikaza” znajduje się następujący zapis: ,,25 stycznia za nakazem z Księgi Rozporządzeń [Kniga Rozradu], wypisanym przez diaka Wasyla Brechowa, posłani na Sybir ludzie litewscy, zdrajcy, szlachta Griszka Kamieński, Janko i Miszka Źdanowicze, którzy byli wzięci koło Mohylowa i wysłani z pułku bojarzyna i wojewody Jurija Aleksiejewicza Dołgorukowa z towarzyszami na pańską służbę, do jakiej się nadadzą, dając im carskie zaopatrzenie, pieniądze i sól po porównaniu z innymi takimiże, którzy w drodze”²⁵.

    Nietrudno przekonać się, że tu Grigorijem Kamieńskim był nazwany Adam Kamieński Dłużyk, w jego Diariuszu zapisano bowiem, że z Moskwy został wysłany na wschód razem ze swmi rodakami: Janem i Michałem Zdanowiczami! Zdanie z pamiętnika: „Tam [tzn. w Moskwie] nas prezentowano w Przykazie i każdego na imię zapisano” — zdaje się świadczyć, iż wtedy właśnie jeńcy otrzymali rosyjskie imiona.

    Moskwę jeńcy opuścili bodaj 17 II, a już w końcu marca byli w Tobolsku. Warunki zimowe sprzyjały zatem szybkiej podróży. Zachowany i ogłoszony drukiem przez S. A. Biełokurowa w 1903 r. dokument głosi:

    26 marca za carskim nakazem przysłani z Moskwy do Tobolska z tobolskim kozackim atamanem Ondrejem Bułdakowym ludzie litewscy, szlachta orszańska: Griszka Kamieński, Janko i Miszka Źdanowicze i według rozkazu wielkiego cara zostali posłani ci zesłańcy z Tobolska nad Lenę do jakuckiej twierdzy, a carską służbę nakazano im pełnić w kozackich oddziałach, wśród których byli litewscy ludzie²⁶.

    W jakuckich aktach udało się odnaleźć interesujące pismo tobolskiego wojewody Iwana Ghiłkowa do jakuckiego wojewody I. V. Goleniszczewa Kutuzowa, w którym zawiadomiono o tym, że w Tobolsku wszystkich zesłanych, wśród których byli „rosyjscy i polscy, i litewscy ludzie, i Niemcy, i Tatarzy”, rozdzielono i zapisano „w carską służbę, kto do jakiej się nadaje”. W dokumencie tym było też stwierdzenie, że „Griszce Kamieńskiemu, jak i jego towarzyszom Samojłowi [Szymonowi?] Golubowskiemu, Chrisztopowi [Krzysztofowi?] Fiedorowowi, Janowi i Michałowi Zdanowiczom zostało wyznaczone roczne wynagrodzenie w wysokości 6 rubli, chleba po 6 części żyta, 2 części owsa i po dwa pudy soli”²⁷. Nadanie to nastąpiło już 169 r., tj. roku, który rozpoczął się po 1 X 1660, a zakończył 31 VIII 1661 r.²⁸

    Z Tobolska Kamieński został wysłany do Jenisiejska z dużą grupą zesłańców, przeznaczonych do służby państwowej (41 osób). Prowadził grupę kozak Iwan Jemieljanow i tobolski pieszy strzelec Iwan Timofiejew²⁹.

    W Jemsiejsku grupę przyjął sam wojewoda I. I. Rżewskoj i tutaj Kamieński spędził zimę 1661-1662 r. 30 V 1662 r. zesłańcy udali sic w dalszą drogę w górę Jenisieju i Angary. Grupę 35-osobową prowadził doświadczony w jenisiejskiej służbie syn bojarski Wasilij Kolczukin³⁰.

    W ten sposób udało się ściśle stwierdzić, że Kamieński mógł przejazdem znaleźć się w ilimskiej warowni w czerwcu 1602 r. W tym czasie warownią rzeczywiście, jak podano w Diariuszu, rządził „Tichow Andrejewicz”, Polak z pochodzenia. Rył to T. A. Wyndomski³¹.

    W końcu lipca 1662 r. Kamieński popłynął z Ust' Kuta w dół Leną. Do Jakucka przybył dopiero 16 VIII 1662 r.

    Wśród jakuckich dokumentów znajduje się notatka o tym wydarzeniu; „16 sierpnia pisał do jakuckiej warowni do stolnika i wojewody Iwana Fiedorowicza Bolszogo Goleniszczewa Kutuzowa z jenisiejskiej warowni wojewoda Iwan Rżewskoj i przysłał z jenisicjskim bojarskim synem Wasiliem Kolczuginem i z odprowadzającym z jenisiejskim służebnym człowiekiem z Aleksandrem Chlewnickim i trzynastoma ludźmi i 16 sierpnia w gościnnej izbie stolnikowi i wojewodzie Iwanowi Fedorowiczowi Bolszomu Goleniszezewu Kutuzowowi wręczył syn bojarski warowni jenisiejskiej Jewsiej Artiemiew dwa wielkiego cara pisma z dopisaniem diaka Timotieja Sawlukowa”.

    Po informowaniu o treści pierwszego pisma w dokumencie wskazano: „a w drugim wielkiego cara piśmie napisano: posłanych z Moskwy do Tobolska polskich i litewskich ludzi siedmiu i trzech ludzi Tatarów, a postanowiono ich z Tobolska posiać do twierdzy jakuckiej i być im w Jakucku w służbie, w jaką ich służbę po rozpatrzeniu zapiszą i wojewoda kniaź Iwan Andrejewicz Chilkow do stolnika i wojewody w twierdzy jakuckiej Iwana Fedorowicza Bolszogo Goleniszczewa Kutuzowa tych zasłanych ludzi z towarzyszami przyśle i nakazano ich przyjąć i być w służbie wielkiego cara, kto w jaką służbę będzie zapisany i wielkiego cara wynagrodzenie, pieniądze, chleb i sól nakazano dawać według zapisu bojara i wojewody kniazia Iwana Andrejewicza Chiłkowa [. ..]”³².

    Z zachowanego zapisu o wydaniu wynagrodzenia Polakom przybyłym do Tobolska udało się ustalić pięć nazwisk: Samojlo [Szymon?] Gołubowski, Chrisztof [Krzysztof] Fiedorów, Jan i Michał Żdanowiczowie [Zdanowiczowie] i, w końcu, „Griszka” Kamieński, tj. Adam Kamieński Dłużyk³³.

    Polacy przybyli do Jakucka w tym momencie, gdy wysyłano kozaków z Jakucka w różne rejony Wschodniej Syberii na „dwuletnią” i „trzyletnią” służbę w bardziej oddalone rejony, na przykład nad rzeki dalekiej północy: Indigirkę, Ałazeję, Kołymę, Anadyr, Penżynę i inne. Kamieński mógł być posłany (jeśli w ogóle został posłany?) tylko na „dwuletnią służbę”. Z dokumentów jakuckich bowiem wynika jasno, że już w końcu 1664 r. znalazł on się w Jakucku i nie wyjeżdżał do wiosny 1668 r., a od jesieni 1667 r. zaczął przygotowywać się do powrotu do Polski. Od końca 1664 r. do 1668 r. służył jako „dworski”, tj. nadzorca jakuckiego więzienia, o czym zamilczał w Diariuszu, bo — prawdopodobnie — taką służbę uważał za przynoszącą wstyd. Właśnie dlatego wolał się przedstawić jako niezwykły podróżnik-żeglarz. Zgodnie z jego twierdzeniem był początkowo wysłany Leną do Żygan, a potem do „Lamy” — wtedy w Jakucku nazywali tak „morze”, Ocean Lodowaty albo Spokojny, i także rzekę Ochotę. Dalej okazało się, że z „Lamy” poszli oni na Indigirkę i koniec końców pływanie zakończyli w pobliżu Amuru. Etnograf Zbigniew Jasiewicz już w 1966 r. na opublikowanej przez siebie mapce-szkicu przedstawił wodną drogę Kamieńskiego od rzeki Leny wokół północno-wschodniej Azji aż do Amuru³⁴. W taką marszrutę jednak trudno uwierzyć i, jak do tej pory, nie natrafiono na jej potwierdzenie w rosyjskich źródłach, mimo usilnych poszukiwań prowadzonych przez B. Polewoja.

    Możemy jednak przyjąć, że część swoich informacji geograficznych Kamieński mógł uzyskać w samym Jakucku od niektórych więźniów. Było przecież wśród nich niemało dawnych wędrowców i żeglarzy. Mógł on także stworzyć wersję o swoim niezwykłym pływaniu od Leny do rejonu Amuru jedynie na podstawie cudzych opowiadań.

    Stwierdzono, że w 1666 r. Kamieński poznał osobiście Siemiona Dieżniewa i Michała Staduchina³⁵. Dieżniew, jak wiadomo, pierwszy ustalił, że „Wielki Kamienny Przylądek” (Półwysep Czukocki) rozciąga się daleko w morzu i można go morzem opłynąć³⁶, a Staduchin pierwszy zebrał wiadomości o istnieniu drugiego przylądka między Anadyrem i Pcnżyną³⁷. W ten sposób właśnie w latach 60. XVII w. siało się po raz pierwszy wiadome, że między Leną a Amurem istnieje droga wodna, co znalazło swoje odbicie w tobolskich ogólnych mapach Syberii z lat 1667 i 1673. Kamieński w czasie swego szesciotygodniowego pobytu u wojewody tobolskiego P. I. Godunowa mógł oczywiście widzieć opracowaną przez niego ogólną mapę Syberii z 1667 r., na której była już wskazana droga wodna między Leną a Amurem³⁸. Możliwe także, że autor Diariusza mógł mieć jakieś mgliste wiadomości o niezwykłej podróży Iwana Rubca i Fiedora Laptiewa, odbytej w latach 1661-1662³⁹ od Leny do górnego biegu rzeki Kamczatki. Wersja Kamieńskiego o żeglowaniu Oceanem Lodowatym aż do Oceanu Spokojnego jest bardzo interesująca dla badaczy. Potwierdza ona raz jeszcze, że w 60. latach XVII w. rosyjscy podróżnicy wiedzieli dobrze, iż przepłynięcie morzem od ujścia Leny do ujścia Amuru, wokół północnego wschodu Azji, jest całkowicie możliwe i - co za tym idzie - iż żadne połączenie Azji z jakimś innym kontynentem tutaj nie istnieje. Tymczasem dla innych Europejczyków, także dla takich znawców, jak N. K. Witsen czy G. W. Leibnitz, to zagadnienie w ciągu wielu dziesięcioleci pozostawało jeszcze nie rozwiązane.

    Opowiadania Kamieńskiego uwiarygodnić można innym jego wyjaśnieniem. Właśnie dlatego już w 1972 r. Antoni Kuczyński odrzucił sugestie Jasiewicza⁴⁰ i podał bardziej prawdopodobny wariant wędrówki, autora Diariusza: z Żygan w górę rzeki do Ałdan, koło wzmiankowanych ujść rzek Taty, Maji i Uczuru, takąż też trasę przedstawił Kuczyński w swoim artykule⁴¹. Bardziej jest jednak prawdopodobne, że Kamieński o Uczurze słyszał od innych osób, a sam mógł być posłany na służbę z Maji do Judomy z wyjściem na rzekę Lamę (Ochotę). Mógł on być jednak wysłany także w jedno z trzech wtedy powstałych zimowisk nad rzeką Mają - Ust' Majiskoje, Średnie Majiskoje i Wierchnie Majiskoje. O rzece Maji Kamieński słusznie pisał, że jest ona bardzo silną i wielką rzeką, „jakich u nas Polska nie ma”. Mógł to napisać przede wszystkim ten, kto sam ją widział. Dlatego najbardziej jest prawdopodobne, że od końca 1662 do 1664 r. Kamieński mógł przebywać nad rzeką Mają. Ale wiadomość o rzece Uczur, w której pobliżu, w rzece Aldan, miała zamieszkiwać gigantyczna ryba kaługa, w istocie rzeczy odnosiła się do kaługi amurskiej⁴². Także i w jakuckich źródłach nie udało się dotąd odnaleźć jakiejkolwiek informacji o wyprawie w tych latach Ałdanem powyżej Uczuru.

    Jest też oczywiste, że z rzeki Lamy (Ochoty) Rosjanie w żaden sposób nie mogli udać się „na Indygirke” (tak jest w tekście). Dlatego jest możliwe, że tutaj była nazwana „Indigirką” jakaś inna rzeka, znajdująca się na północ od Ochoty, np. Lantar, do której już w 1657 r. dotarła jedna z grup kozaków jakuckich⁴³. Trzeba zaznaczyć, iż w 60. latach XVII w. przez pewien czas był urzędnikiem na rzece Ochocie bojarski syn Fiedor Puszczin, wcześniej już przebywający nad Amurem i bardzo pragnący powrócić znowu nad tę rzekę⁴⁴.

    Autor Diariusza twierdził, że w czasie pochodu Rosjan w kierunku Amuru zginęło około 35 ludzi i m.in. kilku Polaków, a w tym: „pan Horoszko, pan Tomasz Stołkowski, pan Krzysztof Sołtan, pan Maniewski etc [...]”. Bezspornie to rzeczywiście Polacy i jakuckie źródła potwierdziły, że wszyscy oni zginęli, ale w różnych miejscach i w tym czasie, kiedy Kamieński służył jako nadzorca w jakuckim więzieniu.

    W księdze wypłat twierdzy jakuckiej B. P. Polewoj, odkrył następujący zapis: „Tomas Szelkowski niegdyś w 173 roku [tj. roku, który zaczął się 1 września 1664 r. i zakończył 31 sierpnia 1665 r.] posłany przez wielkiego cara na służbę na rzekę Ochotę dla poboru jasaku i w niniejszym 174 [1665-1666] roku 21 czerwca, zgodnie z zapisem bojarskiego syna Fiedora Puszczina z rzeki Ochoty, ten Tomasz był zabity w miesiącu październiku”⁴⁵. Dosłownie słowa te powtórzono również w odniesieniu do „Chrisztofa Saitana”⁴⁶. Tak więc obaj zostali zabici nad Ochotą w październiku 1665 r., kiedy Kamieński już służył w Jakucku w charakterze „dworskiego”. Udało się odkryć i taki zapis: „Stiepan Maniewski w przeszłym, w 174 roku, posłany na służbę wielkiego cara nad Wiluj na górne zimowisko i w niniejszym 175 roku według opowiadania bojarskiego syna Piętrowa, że ten Steńka nad Wilujem zginął bez wieści dnia 20 maja”⁴⁷. Zatem było to również wówczas, gdy Kamieński już służył w Jakucku. Niejasny tylko pozostał los „Horoszki”. Zważywszy, że autor Diariusza pisał swoje imię „Griszka”, jak „Hrisko", staje się oczywiste, że panem „Horoszko” nazywał on Stefana Goroszko, znajdującego się w spisach ludzi służących w Jakucku. Dotychczas nie wiadomo, jak przebiegały dalsze losy owego Goroszki, ale jedno jest pewne, ze spotkał się on z Kamieńskim w samym Jakucku, kiedy ten ostami służył tam jako „dworski”. Wśród dokumentów jakuckiej „Prikaznoj izby” z 1665 r. zachowała się napisana ręką Goroszki kartka Kamieńskiego o otrzymaniu przez niego w 1665 r. solnej zapłaty: „Ja w warowni jakuckiej na służbie Griszka Kamieński wziąłem w całości z carskiej skarbnicy solne wynagrodzenie na 174 rok dwa pudy soli. Przyjąłem ją od Nikifora Wasiliewa, dając mu potwierdzenie. Potwierdzenie pisał „Będący w służbie jakuckiej Stieńka Goroszko, roku 1773 maja 22”⁴⁸.

    Dokument ten dowodzi, że 22 V 1665 r. Grigorij Kamieński znajdował się w Jakucku. Na odwrocie tego dokumentu znalazła się również jego własnoręczna notatka: „K siej odpisi Hrisko Kamieński. Okład wziął i ruky priłożił”⁴⁹. Widocznie początkowo Kamieński był szeregowym „dworskim”, a następnie - od początku 1666 r. - został głównym nadzorcą. Właśnie dlatego 15 I 1666 r. jemu i jego pomocnikom: Fomie Kondratiewowi, Illarionowi Merinowi i Ilii Jepifanowowi wręczono „nakaznuju gramotu”, która zobowiązywała, aby „w więzieniu pilnowali najsurowiej w dzień i w nocy siedzących tam, aby więźniowie więzienia nie podcięli [wypiłowali krat!] i by ci siedzący nigdzie nie chodzili. Jeżeli natomiast zaczną w świat chodzić lub każą wam ich wypuszczać dla jałmużny siedzących w więzieniu, nie dla wielkich spraw i tych siedzących z więzienia bez wiadomości stolnika i wojewody Iwana Fedorowicza Bolszogo Goleniszczewa Kutuzowa nie wypuszczać. Jeśli zaś wypuszczać, to w łańcuchu sku-wszy nogi razem. Nikogo w noc i w dzień tajnym obyczajem do więzienia nie dopuszczać, a [jeżeli] przyniesie kto komu do więzienia jałmużnę, lub ktoś zachce kogoś z siedzących w więzieniu nakarmić i do więzienia przyniesie [jadło] i ci ludzie pojawią się, wówczas [mogą w towarzystwie] »dworskich« i zaprzysiężonych przychodzić [...]”⁵⁰. Było w tym rozporządzeniu i takie zalecenie: „[...] patrzeć i strzec najstaranniej, aby z więzień pism żadnych nie pisali i aby u nich nikt pism nie przyjmował. Atramentu i papieru w więzieniu dlatego nie trzymać, a atrament i papier wam »dworskiemu« i zaprzysiężonemu trzymać u siebie, kiedy przyjdzie komu w jakiej sprawie napisać prośbę, aby oni te prośby pisali przy was, »dworskim« i zaprzysiężonym”⁵¹.

    Mimo to ujawniło się coś nieoczekiwanego. Okazało się, że w czasie nadzorowania więzienia przez Kamieńskiego, działała tam przez pewien czas szkoła! Rzecz w tym, że w więzieniu został osadzony także fałszerz pieniędzy, Konstanty Konjuchowski, mający uzdolnienia pedagogiczne. Dlatego wojewoda jakucki I. F. Goleniszczew Kutuzow (jeden z przodków późniejszego wodza armii rosyjskiej) polecił wykorzystać Konjuchowskiego jako nauczyciela do nauki dzieci z dworu. Wojewoda nie miał jednak prawa wypuszczać go z więzienia, dlatego dzieci zaczęły przychodzić na lekcje do więzienia. Wr celi Konjuchowskiego panował półmrok, co utrudniało czytanie i pisanie. Wojewoda polecił więc „dworskim” wyciąć w ścianie okno, co nie było zgodne z prawem. Nadzorcy wyrąbali w celi Konjuchowskiego wcięcie i wyjęli ze ściany trzy belki. Teraz dzieci mogły już czytać i pisać. Tak rozpoczęła pracę w Jakucku zupełnie niezwykła szkoła. Działała ona jednak bardzo krótko. Wrogowie wojewody wysłali donos do Moskwy. Wojewodę obwiniono więc o samowolne przekroczenie zarządzenia samego cara. Z Moskwy przyszedł do Jakucka surowy nakaz: przeprowadzić dochodzenie. Na przesłuchanie zaczęto wzywać rozmaitych więzionych „dworskich”. Jedni stwierdzili, że nic im nie wiadomo. Potwierdzili jednak, że w izbie u Konjuchowskiego później pojawiły się „[...] dwa okrągłe okienka, dwa wycięcia, a więcej i tego nie bywało”⁵², a kto kazał zrobić te okienka, oni nie wiedzą. Tylko „dworski" Grigorij Kamieński wprost wyjawił, że wszystkie te „wycięcia" w celi Konstantego Konjuchowskiego „[...] kazał zrobić Iwan Golemiszczew dlatego, że w tej więziennej celi nie było widno jego Iwanowym dzieciom ze dworu uczyć się u Konjuchowskiego w piśmie, a uczyło się jego Iwanowych dzieci czworo”⁵³.

    Rezultaty dochodzenia były smutne: wojewodę I. F. Goleniszczewa Kutuzowa obwiniono o przekroczenie uprawnień, Konstantego Konjuchowskiego osadzono w ciemnicy, a szkołę zamknięto.

    Na szczęście dla Kamieńskiego wszystko przeszło pomyślnie. Udowodnił on, że wypełniał polecenia samego wojewody Goleniszczewa Kutuzowa, a wojewoda w tym czasie już nie żył⁵⁴.

    Z innych skarg więźniów, np. wędrowca Korniła (Kiryłła?) Skworcowa wynika, że Kamieński wykonywał obowiązki nadzorcy bardzo gorliwie⁵⁵. Skworcow twierdził nawet, że wojewoda Goleniszczew Kutuzow chciał jakoby Kamieńskiego zniszczyć fizycznie. Ten ostatni, naturalnie, zdecydowanie odrzucał podobne pomówienia⁵⁶.

     Kamieński z pewnością wielokrotnie rozmawiał z różnymi więźniami, uczestnikami dalekich wypraw. Od nich otrzymał wiele, często nieścisłych, informacji geograficznych. Wykorzystał je zapewne w Diariuszu.

    Więźniowie-podróżnicy opowiadając o swoich dalekich wyprawach skupiali, co zrozumiałe, uwagę na rzeczach i sprawach niezwykłych. W ten sposób, jak sądzimy, pojawiły się w dziele Kamieńskiego opowiadania o rybie kałudze ogromnych rozmiarów („sążni 16, i większe bywają bliżej morza”), która zamieszkiwała w górnym biegu Ałdanu. W rzeczywistości ryba ta - gigant - żyła w Amurze⁵⁷. Nie było u Giliaków (dzisiejsza nazwa: Niwchowie) również niedźwiedzi, na których by oni jeździli wierzchem. Oczywiście, to także była bajka opowiadana przez siedzących w więzieniu. Gdyby Kamieński sam przebywał w „ziemi Giliaków”, wiedziałby naturalnie, że tam trzymano i karmiono niedźwiedzie wyłącznie dla celów specjalnych — rytualnych świąt niedźwiedzia. Autor Diariusza także Czukczów „przesiedlił” w dorzecze rzeki Amur.

    Przy przeglądzie różnych jakuckich dokumentów z lat 60. XVII w. stwierdzono, że wówczas nad Leną przebywało wielu jeńców z ziem polsko-litewskich. Prócz wspomnianych już Polaków służyli tam m.in.: Władysław Bierewoj, Aleksander Wałentmietła, Chrisztof [Krzysztof] Wielczicki [Wielczycki?], Stefan Wronkowski, Rafaił [Rafał] Granowski, Danił [Daniel?] Zbicki, Jan Kruczkowski, Paweł Kozłowski, Jan Kotowski, Kazimier [Kazimierz] Kryżeniewski [Krzyżanowski?], Semen Łabednoj, Jakub Nowocki, Adam Sienowski, Chrisztof [Krzysztof] Fiedorów, Jurij [Jerzy] Chocimski i inni⁵⁸. Niewątpliwie zapis niektórych imion i nazwisk został zniekształcony.

    Jesienią 1667 roku „w największy mróz” do Jakucka dotarło pismo, zgodnie z którym polskich jeńców wojennych polecono „z żonami i dziećmi” wyprawić do Moskwy⁵⁹. W ten sposób zapewne realizowano postanowienia traktatu andruszowskiego, podpisanego na początku tego roku⁶⁰. Wielu Polaków, a w tym Jan i Michał Zdanowiczowie oraz Samojło Gołubowski, postanowiło doczekać wiosny. Jedynie Kamieński chciał niezwłocznie wyjechać z Jakucka. W związku z tym otrzymał niezbędne zaopatrzenie (odnośny dokumem zachował się): „Griszce Kamieńskiemu, Paszce Łazowskiemu dano chleba na 5 miesięcy, od 16 lutego do 18 lutego, 6 pudów po 20 grzywienek żyta, po pudzie jęczmienia, po 6 pudów owsa. Wynagrodzenia pieniężnego wielkiego cara Griszce Kamieńskiemu dano na 4 miesiące”⁶¹. Analiza tego dokumentu wskazuje, że zapis był sporządzony już we wrześniu 1667 r. Mimo to Kamieński nie zdolal wybrać się w podróż powrotną w porze zimowej. Pozostał do wiosny. Jeszcze 10 IV 1668 r. uczestniczył w „Jakuckiej prikaznoj izbie” przy rozpatrywaniu sprawy Siły Diechtariewa⁶². W tym samym czasie zeznawał w sprawie Iwana Zdanowskiego (już nie Jana Zdanowicza?), zamieszanego w jakieś ,,bisurmańskie sprawy”. Sprawca uznany został winnym i był bity knuiem”⁶³.

    Z Jakucka Kamieński wyjechał razem z braćmi Zdanowiczami64. Latem 1668 r. spłynął Angara i Jenisiejem i dalej od rzeki Kety po Ob. Później, jesienią, był już w Tobolsku, ale tam został zatrzymany przez znanego tobolskiego wojewodę P. I. Godunowa, który rządził województwem od maja 1667 do 1669 r.⁶⁵ Wojewoda ten wszedł do hisiorii jako aktywny i oświecony administrator. Z jego nazwiskiem związane jest stworzenie znakomitej ogólnej mapy Syberii z 1667 r., której główna część składała się z całego atlasu planów dróg syberyjskich⁶⁶. Jak zaznaczył sam Kamieński, P. I. Godunow wszelkimi sposobami usiłował namówić Polaków do pozostania na wieczystą służbę na Syberii, obiecując im wszelkie urzędy i nagrody. Ten i ów z Polaków, np. Fiodor Kozyriewski, dziad Iwana (Jana) Kozyriewskiego, odkrywcy Wysp Kurylskich, wyrazili zgodę na „wieczną służbę”⁶⁷ w charakterze kozackiego ,,syna bojarskiego”. Kamieński postanowił jednak powrócić do Polski. Do Moskwy przybył dopiero w 1669 r.

    Kamieński zakończył swój Diariusz krótką wzmianką, że mógł on powrócić do ojczyzny dzięki przybyciu do Moskwy specjalnego polskiego poselstwa, na którego czele stał wojewoda chełmiński Jan Gniński i Litwin — Cyprian Paweł Brzostowski. W dwunastym tomie Historii Rosji od czasów najdawniejszych S. M. Sołowiewa czytamy:

    W październiku 1671 roku na dworze wielkiego cara odbyła się wielka uroczystość: przyjęcie wielkich i pełnomocnych posłów Jego Królewskiego majestatu Jana Gnińskiego i Pawła Brzostowskiego⁶⁸.

    Z treści książki wynika, że rozmowy z posłami z Polski rozpoczęły się w Naszczokinie 25 III 1669 r. Zatem Kamieński prawdopodobnie w końcu 1671 r. znalazł się przy delegacji polskiej i z nią powrócił do Polski, najwcześniej na początku roku następnego.

    Z tego, co wyżej przedstawiono, wynika, że błędy i pomyłki Diariusza dają się łatwo rozszyfrować. Dotyczy to także nazewnictwa geograficznego. Kamieński był bardzo ścisły, kiedy opisywał to, co widział własnymi oczami. Wszystkie nieścisłości w opisaniu niektórych ludów Syberii tłumaczyć można tym, że pisał on o nich na podstawie cudzych relacji. Jednak nawet te, błędne informacje są na swój sposób interesujące i wnikliwy interpretator może z nich uzyskać przydatne dla nauki wnioski. W najbogatszych archiwach Rosyjskiego Państwowego Archiwum Akt Dawnych niewątpliwie w przyszłości zostaną odkryte nowe dokumenty związane z pobytem Kamieńskiego w niewoli moskiewskiej. Szczególnie ważne z nich mieszczą się w zespole tzw. ,,Sibirskogo prikaza”.

                                                                                  *

    W tekście Diariusza Kamieńskiego wymieniono kilkanaście nazwisk Polaków, którzy razem z pamiętnikarzem przemierzali szlaki syberyjskie. Byli to jeńcy z wojsk polskich i litewskich, wzięci do niewoli moskiewskiej podczas walk na kresach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ich liczby nie sposób ustalić na podstawie zachowanych źródeł archiwalnych. Fiedot Grigoriewicz Safronow, historyk jakucki, w wydanej w 1967 r. w Jakucku książce pt. Ssylka w Wostocznuju Sibir w XVII wiekie przytacza wiele interesujących informacji, które rzucają dużo światła także na udział jeńców polskich w rosyjskiej kolonizacji tej części Azji. Odwołujemy się więc do jego ustaleń, wzbogacając je jednak przekazami ujawnionymi podczas pracy nad niniejszym szkicem.

    Na Syberię Wschodnią w połowie XVII stulecia zsyłano przede wszystkim Rosjan. Byli to głównie przestępcy pospolici, zbiegowie, buntownicy. W drodze na Syberię prowadzono ich w grupach z jeńcami cudzoziemcami: Czerkiesami, Tatarami, Kozakami, Polakami, Litwinami. Dołączano do tych grup także porwanych na kresach Rzeczypospolitej mieszczan, chłopów, a nawet Żydów. Tylko niewielka liczba jeńców docierała w głąb kolonizowanej krainy. Niektórzy umierali w drodze, inni podejmowali próby ucieczki. Safronow ustalił, że w latach 1640-1700 do Wschodniej Syberii zesłano około 1150 osób (z rodzinami około 1880 osób)⁶⁹. Źródła archiwalne są jednak niekompletne. Tym samym liczbę tę zapewne trzeba byłoby podwoić lub nawet potroić. Możemy się zatem domyślać, że w drugiej polowie XVII w. we Wschodniej Syberii było już sporo jeńców z wojsk polsko-litewskich. Do kraju powrócili nieliczni. Kamieński był jednym z nich.

    Wspominając przejazd przez Ilimsk Kamieński zapisał, że tamtejszy ,,[...] wojewoda Tichon Andrejewicz przysłał do nas Polaka, niejakiego Brzozowskiego, który tam już dawno mieszkał [..]”. Nie możemy wykluczyć, iż pamiętnikarz poznał także innego Polaka Matwieja (Macieja?) Sokołowskiego. Zdaniem Safronowa trafił on na Syberię jako przestępca polityczny. Osadzono go w więzieniu w Ketskim Ostrogu w 1642 r. Dwa lata później wysłano go do Jakucka, gdzie służył w oddziałach strzeleckich. Miał opinię konfidenta. W 1651 r. wezwano go do Moskwy. Po drodze miał zabić kozaka. Mimo to później uzyskał tytuł bojarskiego syna. Zmarł prawdopodobnie w latach osiemdziesiątych XVII w. po długoletniej służbie gosudarowi⁷⁰.

    W latach 1654+1667 do niewoli moskiewskiej trafiło wielu jeńców z wojsk polsko-litewskich. Co najmniej kilkudziesięciu z nich osadzono w twierdzy w Ilimsku. W ich grupie byli szlachcice, czeladź i mieszczanie. Wiadomo, że jeden z nich Jan Świrski nie dotarł do miejsca przeznaczenia, umierając w drodze. W Ilimsku zmarł Ales (Aleksy?) Łastowski. Po zawarciu w 1667 r. traktatu andruszowskiego Ilimsk opuściło 17 jeńców, udając się do ojczyzny. Byli to: Ochtawin (Oktawian?) Terpiato, Stefan Buchuszewicz, Chrisztop (Chrzysztof?) Pryczewski, Kazimierz Abramowicz, Aleksander Jatkowski, Janko (Jan?) Siełachowski, Andruszka (Andrzej?) Majskiejew (lub Majkiejew), Wojciech Kułpanowski i Pietruszka (Piotr) Ostrowski. W większości była to czeladź z Litwy. Nie wszyscy jednak wyrazili wolę powrotu do kraju. Niektórzy pozostali na Syberii na zawsze. Wśród nich był Wasyl Berezowski (to z pewnością Brzozowski wspomniany przez Kamieńskiego), a także Nikifor (Nicefor) Czernihowski⁷¹. Ostatni z nich dał się poznać w latach późniejszych jako kolonizator obszarów położonych nad Amurem⁷².

    Na miejscu osiedlenia (Jakuck) Kamieński zastał Polaków przysłanych na wschodnie krańce Syberii w latach wcześniejszych. W 1656 r. z Moskwy do Jakucka wysłano większą grupę jeńców z wojsk polsko-litewskich. Byli to: Samojło Starinkin, Jan Maksfiejew, Grigorij Mochnach, Timofiej Czernyszew, Jan Jabjew, Michaił (Michał) Sonatski (Senacki), Gierasim Kondratiew, Franciszek Krzanowski (Krzyżanowski), Aleksander Chlewiński i Chrisztof Te-transki. W 1660 r. siedmiu z nich przybyło do Jakucka. Trzech ostatnich do 1662 r. nie dotarło do miejsca przeznaczenia7\ Domyślać się możemy, że niektóre odcinki trasy zasłańczej pokonywali oni razem z Kamieńskim.

    W 1660 r. do Jakucka przybył ksiądz Reinald Tyszkiejew, zapewne unita. Z uprzednio przedstawionych danych wynika, że 16 VIII 1662 r. do miasta tego dotarła większa grupa, w której był także Kamieński. Natomiast w roku następnym przyprowadzono tam 35 cudzoziemców: Rosjan, Polaków, Litwinów, Czerkiesów i Tatarów.

    W 1666 r. do Jakucka dotarł Jan Krzyżanowski. Wzięty do niewoli w Borysowie w 1055 r. siedem lat później został zesłany do Jakucka, ale po drodze ozemł się w Jenisiejsku i tarn przebywał kilka lat. Na miejscu zesłania był jego brat Wojciech.

    Postanowienia zawartego w 1667 r. traktatu andruszowskiego, dotyczące jeńców z wojsk polsko-litewskich oraz innych obywateli Rzeczypospolitej, obejmowały zwolnienia przebywających nawet w najdalszych zakątkach państwa moskiewskiego. Z tego względu pozwolimy sobie przytoczyć w tłumaczeniu ustalenia Salronowa na ten temat:

    Po zawarciu traktatu andruszowskiego w 1068 r. 37 jeńców (54 osoby z członkami rodzin) na podstawie ukazu wielkiego gosudara zostało zwolnionych do Moskwy. Prowadzili ich „gońcy służby dworskiej” pięćdziesiętnik kozacki Kuźma Suzdalec z towarzystwami. Zwolnieni do Moskwy zostali: ksiądz Reinalt Tyszkiejew (z żoną i dwojgiem dzieci), pułkownik Dmitrij [Dymitr?] Czerniawski; szlachcice: Michaił (Michał] Sonacki, Samojła [Szymon?] Stariński, Jan Makswiejew, Grigorij Mochnicz (z zoną i dwojgiem dzieci), Jan Cybicjew, Aleksander Chlewiński (z żoną i dwojgiem dzieci), Jurij Chotiriski, Miszka [Michał] Zdanowicz (z żoną), Janko [Jan] Zdanowicz, Griszka [Adam] Kamieński, Sarzin Krupetski [Krupecki] (z żoną), Ondruszka [Andrzej ?] Pawłowski, Fiedka [Fiodor] Kozyrewski (z żoną i córką); czeladź: Janka [Jan] Kłoczkowski, Adam Tusakowski, Rafał Granowski, Danii Zbicki, Jan Kotowski, Stieńka Utrata, Ondriuszka Koczenowski (z żoną), Chrisztof Wielczyski, Iwaszka Siemienow, Jakuńka Cowicki (z żoną i synem), Dawydka Aleksandrów, Paszko Kozłowski (z żoną), Paszko Chmiccki, Karpurika Rykunenok, Pawilk Lozowski, Iwaszko Żuków (z żoną), Władysław i Jarka Pawlow. W roku następnym (1669) odesłano Mucharejkę Musanowa, który z opóźnieniem przybył do Jakucka z Ochocka⁷⁴.

    Jednakże niektórzy jeńcy z wojsk polsko-litewskich odmówili powrotu do ojczyzny i — „pamiętając całowanie krzyża oraz łaskawość wielkiego gosudara — bili czołem wielkiemu gosudarowi na wieczne podaństwo w służbie w Jakucki”. Tym samym zdecydowali się pozostać jako stali mieszkańcy tego miasta. W ich liczbie był Jan Krzyżanowski, który od 1668 r. został zaliczony do dzieci bojarskich, a dwa lata później sprowadził z Jenisiejska rodzinę. W księdze poborów figuruje jeszcze w 1701 r. Z tytułami dzieci bojarskich pozostali w Jakucku ponadto: wspomniany już Krzyżanowski (służył do początku lal 80-tych XVII w.), Gordiej Kotkowski (służył do początku lat 90-tych XVII w.), Piotr Dynbicki (służył do drugiej połowy lat 80-tych XVII w.). Do 80-tych lat XVII w. włącznie atamanem kozackim był Artemoj Piotrowski. Bardzo długo, bo do początku XVIII w., jako poddiaczyk kancelarii pracował Fiedot Kolmakowski, prawdopodobnie także jeniec. Szeregowymi kozakami byli: Karpusza Starłowski (do drugiej połowy lat 80-tych XVII w.), Kondraszko Polański (do początku XVIII w.). Powrócili do Jakucka i służyli jako dzieci bojarskie Sarzin Krupecki (służył do końca XVII w.), Grigorij Mochnaczewski (w 1693 r. ,,zgodnie z gramotą wielkich gosudarów zwolniony ze służby i na polecenie zesłany w Krasnyj Jar do służby kozackiej”), Fiodor Kozyrewski (służył do początku 90-tych lat XVII w.) i Aleksander Ghlewiński (wrócił w 1673 r., służył do 1701 r.). Ostatni został w 1668 r. wysłany do Moskwy. Nie wiemy skąd i kiedy wrócił on do Jakucka.

    Przekaz o Chlewińskim możemy już uściślić na podstawie zresztą odnotowanego przez Safronowa (za Polewojem) Diariusza Kamieńskiego⁷⁵. Pamiętnikarz wracając pamięcią do zdarzeń w drodze powrotnej odnotował, że w Tobolsku głodowali i dlatego ,,[...| musieli inni zostawać na carskie imię i ochrzcić się, bo to wielką przysługę wojewoda carowi czyni, kiedy go ochrzci i na służbę carską przyniewoli”. Informacja ta zresztą została potwierdzona także przez Polewoja⁷⁰. Nas interesuje ona jeszcze z innego względu. Świadczy bowiem o wiarygodności relacji autora Diariusza.

    Z przedstawionych danych wynika, że Kamieński od pierwszych dni niewoli aż do powrotu do kraju stale pozostawał w kontakcie z jeńcami polskimi. Niewątpliwie myślał o powrocie, gdyż unikał wszelkich prób stabilizacji rodzinnej na Syberii. Może dlatego w Tobolsku nie dał się skusić na warunki służby, jakie oferował im wojewoda Godunow. Wydaje się, że z grupy, która na wiosnę 1668 r. z Jakucka wyruszyła do Moskwy, większość jeńców i ich rodzin dotarła do celu.

                                                                                     *

    Ostatni fragment Diariusza Kamieński ujął następująco:

    Gdy szczęśliwie przybyli na stolicę [Moskwę] posłowie wielcy do Cara: Imci Jaśnie Wielmożni: Imc Pan Gniński Jan, wojewoda Chełmiński, Kowalewski, Gródecki, radzyński starosta; Imc Pan Cyprian Paweł Brzostowski, Referendarz i pisarz W. X. Litewskiego, Miadzielski, dawgouski starosta, ekonomii sokolskiej administrator; Wielmożny Inie ksiądz Aleksander Kotowicz, scholastyk wileński, Regent Kancelaryi Wielkiej W. X. Litewskiego, natenczas jestem rekuperowany z Moskwy i do pożądanej ojczyzny przeprowadzony, a najbardziej za staraniem JW. Pana Wojewody Chełmińskiego, któremu niech Pan Bóg stokrotną da nagrodę.

    Zapewne Kamieński ostatecznie został uwolniony z niewoli już w październiku 1671 r. Domyślamy się, że do Polski powrócił razem z poselstwem kierowanym przez Jana Gnińskiego. Tenże sprawozdanie ze swojej misji składał przed sejmem 15 IV 1672 r., przyjęte jako porażka, gdyż me pozyskano Rosji do sojuszu przeciw Turcji⁷⁷.

    Dodajmy, że Gniński wojewodą chełmińskim był w latach 1668-1670. W pewnym sensie zawęża to zatem lata spisania przez Kamieńskiego relacji syberyjskiej do okresu 1671 1679. Wydaje się jednak, że poseł zainteresowany był wszelkimi informacjami o losie zesłańca. Zapewne więc na jego prośbę powstał Diariusz około 1672 r. i — być może — był prezentowany podczas wspomnianego posiedzenia sejmu w czerwcu 1672 r.

    Z taktu zachowania Diariusza w Wielkopolsce wnosić możemy, że jego oryginał Kamieński przeznaczył dla Gnińskiego, wojewody chełmińskiego. Nie możemy wykluczyć, że po powrocie z niewoli pozostał on na służbie u aktywnego politycznie magnata. Po doświadczeniach syberyjskich z pewnością trzymał się z dala od wschodnich rubieży Rzeczypospolitej, choć rodzinna Orsza znajdowała się nadal w granicach państwa litewsko-polskiego.

                                                                                    - 3 -

                                                             Sprawa wiarygodności relacji

    Wspomniano poprzednio, że pierwsze rozważania na temat wiarygodności relacji Kamieńskiego podjęli Z. Jasiewicz, S. Kałużyński, A. Kuczyński i B. Polewoj⁷⁸, podkreślający zwłaszcza swoisty fenomen źródłowy Diariusza. Zawarte w nim opisy poddane zostały szczegółowej analizie pozwalającej zaliczyć go do tej kategorii źródeł historycznych dotyczących Syberii, które w szerokiej — jak na owe czasy — projekcji wymiaru własnych losów zesłańczych ujawniły także przebogaty zespół realiów kulturowych, na tyle oryginalnych, że uczyniły zeń ważny dokument w dziejach związków polsko-syberyjskich. Dodajmy tutaj, że dziejopis nasz realnemu wymiarowi syberyjskiej przestrzeni nadał cechy swoistej bezpośredniości, pozbawionej apokaliptycznej wizji tych ziem, które w latach późniejszych stały się „domem niewoli” dla kolejnych pokoleń Polaków. Rozważania o tym mają już obszerną literaturę, przeto pozostawiamy je na uboczu naszych dociekań. Syberia na kartach Diariusza jawi się nam wprawdzie jako kraina wygnania, ale więcej w nim ważnych realiów o tym fragmencie przestrzeni i czasu, który obfitował w osobliwe zjawiska, bardzo różne od dotychczasowych doświadczeń autora. W istocie otrzymaliśmy obraz o dużym stanie tematycznego zróżnicowania, mieszczącego się w kategorii ,,kraj i ludzie”. Jego autor rejestrował i przedstawiał czytelnikowi świat bezpośrednio widziany, z dużym stopniem wierności przejawiającym się w nazwach konkretnych miejscowości i kulturowych zjawisk, ewokujących nieprzypadkowo silne doznania, ot jak chociażby takie, że są tam góry wielkie, jakich u nas nie ma, rzeki szerokie i przestrzenie rozległe. Można oczywiście zaobserwować w Diariuszu wiele takich zadziwień dotyczących pewnej grupy zjawisk, epatujących swoistą egzotyką. Odpowiadając zatem na pytanie, czy Kamieński dał nam prawdziwy obraz miejsc, które widział, ludów, które obserwował, należy stwierdzić, że doznania te umiejętnie spożytkował wprowadzając je na karty swego ,,silva rerum”. W stwierdzeniu tym kryje się ostateczna odpowiedź na pytanie o wiarygodność relacji, ich źródłowej wartości i budzącej zdziwienie atrakcyjności opisów. Ustosunkowując się do tego faktu zauważyć też trzeba, że tworząc treściowy zapis Diariusza nadał mu autor charakter układu narracyjnego oplecionego wokół trasy zesłańczego szlaku, ujawniającego różne aspekty tubylczej kultury, cechy krajobrazu i warunków życia.

    Tak więc spojrzenie na ów zapis pamięci, jako dokumentu tyczącego się czasu niewoli autora i właściwych mu zdarzeń, kieruje uwagę na kilka zagadnień. Podkreślenia wymaga, iż relacja Kamieńskiego jest zapisem pewnych historycznie usytuowanych faktów z okresu, gdy Syberia stawała się terenem zainteresowania państwa moskiewskiego. Jest to też pierwszy znany nam polski opis tego obszaru. Jego część dotyczy zdarzeń związanych z bitwą nad rzeką Basią, „kiedy z kniaziem Jurgim Dołhorukim [...] była potrzeba”. Do wiarygodności tego wątku narracyjnego nawiązywano już poprzednio. Potem mamy liczne wzmianki odnoszące się do pierwszego okresu niewoli zaznaczonego pobytem w Moskwie, skąd wyruszył autor na swój syberyjski szlak. Poczyniona przezeń uwaga o Jarosławiu nad Wołgą, aczkolwiek niezmiernie krótka, odpowiada znanej nam gospodarczej funkcji tego miasta, które stanowiło naonczas ważny punkt na trasie wiodącej ku zauralskim przestrzeniom, a ponadto należało do ważnych ośrodków rzemiosła i handlu nad Wołgą. W tym miejscu wyjaśnić należy, że u początków XVII stulecia, gdy wzmogło się zainteresowanie rosyjskie ziemiami leżącymi za Uralem, rola tego miasta potężniała w latach następnych, stanowiąc na mapie „moskiewskich prowincji" istotny punkt, przez który przechodziły wszystkie towary w górę i w dół Wołgi, co przyczyniło się do jego faktycznego rozwoju. Tędy też wiódł syberyjski trakt, skąd po przeprawieniu się przez Wołgę prowadził on do Wołogdy, Totmy i dalej rzeką Suchoną do Wielkiego Ustjuga, Kajgorodka, Solikamska w kierunku na Ural. W Diariuszu odnajdujemy pobieżny opis tej drogi, poznajemy gospodarcze funkcje miast leżących na tym szlaku, podobnie jak innych ośrodków leżących za Uralem, np. Tiumienia, miasta „bardzo pięknego, w położeniu bardzo bogatym”, czy też Tobolska, Surgutu, Narymu, a wreszcie Jenisiejska, miasta, które było „ludne bardzo i bogate w kupca”. Kolejną z cech zarysowanego przez Kamińskiego obrazu, której nie sposób przeoczyć, była stała obecność wielorakich informacji o charakterze geograficznym, np. o rzekach syberyjskich, takich jak Olekma czy Lena, oraz o górach, które są „prawie z obłokami równe". Słowem — wobec małej ilości źródeł na temat Syberii w okresie jej pierwszych podbojów — relacja Kamieńskiego jest zapisem nader wartościowym, co wcześniej było już podkreślane przez autorów zajmujących się Diariuszem. Wprawdzie tu i ówdzie pojawiają się pewne niezgodności faktograficzne z tego zakresu, które wynikają zapewne z luk pamięci lub po prostu niewiedzy, a nie z zamierzonych przeinaczeń. Oczywiście nie zawsze nieścisłości te są od razu widoczne i niekiedy bywają zamazane ułomnością stylu narracji; porównując je jednak z wiadomościami zaczerpniętymi z literatury rosyjskiej, łatwo jest oddzielić „ziarno od plew”.

    Przy lekturze Diariusza uderza swoisty dramat jego autora, który wiedziony na zesłanie trapiony był wewnętrznie rozdarciem co do własnego losu. Podążał bowiem w jakże trudnych naonczas warunkach, gdyż Syberia była istotnie „krainą dziką i niezmierzoną”. Pozbawiony był z całą pewnością poczucia zawierzenia, iż będzie mu wiodło się dobrze na tej ziemi, której oblicze postrzegał w zesłańcze] codzienności. Pewne jest wszakże, że ten los nie mógł być łatwy. Przecież nawet życie człowieka wolnego nie mogło być tam pozbawione rozlicznych niepokojów, troski o byt i materialną egzystencję, a cóż dopiero mówić o tułaczym losie wygnańców. O sprawach tych nie ma wprawdzie zbyt wiele informacji, ba — są one nawet skąpe — domniemywać jednak należy, że z upływem czasu i ciągłym wędrowaniem w strony odległe, kurczyć się musiało poczucie wiary w dobry los. Dlatego ważne jest stwierdzenie, iż kształt codzienności na długiej drodze do Jakucka zależał od wielu czynników, na które autor nie miał wpływu. Wreszcie, podkreślmy jeszcze jeden fakt: ten dramat autora złożył się na poznanie panującej na Syberii rzeczywistości, a po swoim powrocie z niewoli Kamieński poszerzył tę wiedzę na pełniejszy krąg społeczny. Zapewne jego rękopiśmienne wspomnienia miały swoich czytelników, zanim zostały udostępnione drukiem po przeszło 200 latach od ich spisania.

    W zarysowanej przez Kamieńskiego przestrzeni, związanej z rozległą Syberią, oprócz wspomnianych już kwestii natury geograficznej, społeczno-psychologicznej oraz ludzkiej egzystencji realizuje się jeszcze jeden niezmiernie ważny element sytuujący wyraźnie pole widzenia autora. Jest nim wielość etnograficznych realiów, nakładających się na tkankę narracyjną, w której przebyte szlaki, spotkani ludzie, refleksje o różnym charakterze należą do stałego kanonu tematycznego, zwłaszcza iż siła oddziaływania wielkich syberyjskich przestrzeni, geograficznie i fizjograficznie zróżnicowanych, ma bez wątpienia jakiś związek z formą autorskiego zapisu własnych przeżyć. Podkreślenia godny jest też fakt, iż w odniesieniu do treści Diariusza można mówić o bogatej i różnorodnej faktografii, mimo iż zapis ten został dokonany ex post, a postrzegany świat nie przypominał autorowi stron rodzinnych i wymagał zmiany w jego spojrzeniu na to, co nowe.

    Ale przejdźmy wreszcie do etnograficznych realiów wypełniających pole widzenia i refleksji Kamieńskiego, mających swoje odbicie w tekście Diariusza. Surowość zesłańczego życia nie przesłaniała jego autorowi zróżnicowania etnicznego europejskiej części państwa moskiewskiego i jego zauralskich obszarów. Problematyka ta pojawia się parokrotnie na kartach wspomnień w formie krótkich wzmianek oraz dłuższych fragmentów. Jest rzeczą oczywistą, ze Kamieński daleki byl od głębszego analizowania układu etnicznego Syberii, gdyż warunki zesłańcze nie pozwalały mu na to, a wiedza z tego zakresu była naonczas bardzo fragmentaryczna. Mimo to udało mu się stworzyć interesujący portret autochtonicznej ludności, utkany z wielorakiej materii kulturowej. Struktura tego opisu odpowiada kierunkowi marszu dziejopisa przez rozległe ziemie i już na początku, jeszcze w części europejskiej, spotyka się on z ludem Korni, zajmującym się głównie rybołówstwem i łowiectwem, „którzy są ludzie dziwnego języka”, wyznający wówczas prawosławie, „gdyż chrzcił ich ś. Stephan”. Dodajmy przy tym, że Korni od XVI w. byli poddanymi Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i zamieszkiwali rozległe obszary ciągnące się wzdłuż prawego dopływu Dwiny, Wyczegdy i w dorzeczu Peczo-ry, gdzie nie było prawie osadnictwa rosyjskiego. Przez terytoria ich zasiedlenia, a właściwie przez południowe zasięgi osad zyriariskich prowadził szlak na Syberię. Owa wzmianka, iż byli ochrzczeni przez św. Stefana zgodna jest z prawdą, gdyż w istocie biskup perm-ski zwany Stefanem Permskim (właściwe nazwisko Stiepan Hrab) prowadził na tych terenach pod koniec XIV w. akcję chrystianizacji, zapisując się w dziele misyjnym tak aktywnie, iż dzięki także innym przymiotom charakteru został kanonizowany. Był on też twórcą alfabetu staropermskiego, a działalność chrystianizacyjną prowadził w języku Korni⁷⁹. Dodajmy, że nie była to spokojna akcja misyjna, lecz ekspansywna inwazja prawosławia połączona z niszczeniem pogańskich miejsc kultu, granicząca niekiedy z różnymi formami przemocy. Działalnością tą kierował mnich Stefan, który wkrótce mianowany został biskupem na kraj Korni i przybrał imię Stefana Perm-skiego. W okolicach ujścia rzeki Wymi do Wyczegdy wybudował on warowną osadę, w której sąsiedztwie odebrano tubylcom ziemię oraz przynależne do. nich tereny łowieckie. Wraz z tą działalnością chrystianizacyjną rozwijało się tutaj osadnictwo rosyjskie, a swoistą autonomię krajowców podporządkowywano powoli, acz skutecznie władzy moskiewskich administratorów. Obciążeniem stały się dla tubylców podatki płacone w skórach zwierząt futerkowych, a wywiązywanie się z tej powinności było skutecznie pilnowane przez poborców. Wówczas też nastąpiło cofnięcie się osadnictwa tubylczego bardziej ku północy, w rejony oddalone od głównych traktów i osad rosyjskich. Bywało, iż także tutaj dochodziło do wzajemnych potyczek przybyszów z tubylcami, w których ci ostatni zawsze je przegrywali. Nie dziwi przeto uwaga Kamieńskiego, iż istnieje tu „lud zły, niemiłosierny, na noc nigdy nie przyjmuje!” choć tak naprawdę różnie to bywało z tą gościnnością.

    Dalej syberyjski szlak autora prowadził przez osady Mansów, których on nazywa Wogulcami — zgodnie z panującym wówczas etnonimem określającym ten lud — oraz przez ziemie będące we władaniu Chamów, przywoływanych na kartach Diariusza pod nazwą Ościaków, powszechniej zaś wówczas zwanych Ostiakami. Co się tyczy owych Mansów, to krótka wzmianka o nich zawarta w omawianej relacji pozostaje w zasadzie zgodna z faktycznym obrazem ich życia i kultury. Wartość tego przekazu polega przede wszystkim na tym, iż zawiera on obraz tubylczych wierzeń sprzed okresu aktywnej chrystianizacji, która wraz z posuwaniem się rosyjskiego władztwa na wschód zaczęła się tu rozwijać eliminując — nieraz na siłę — zewnętrzne przejawy tubylczej religii, np. poprzez niszczenie ich bóstw, czyli tzw. „szatanów w lesie”, o których wspomina Kamieński. Dodajmy przy tym, że w domostwach tego ludu szczególnym kultem otaczano figurki przystrojone w różnokolorowe kawałki skór i tekstyliów, mające stanowić zabezpieczenie pomyślności rodzinnej. Składano im ofiary pomazując je krwią zwierzęcą, wierząc, iż ta forma dbałości zapewni szczęście w polowaniu. Bywało, iż mimo tych starań o dobrą kondycję bożka myśliwi nie odnosili sukcesów podczas swych wypraw. Wówczas bożek w postaci kukły karany byl głodem lub wręcz niszczony, a w jego miejsce wprowadzano nowego. Opiekę nad takim bóstwem sprawował zawsze senior rodu i on miał prawo wyrokować o jego losie. Wiemy też, że Mansom właściwy był kult niedźwiedzia, co w relacji Diariusza zapisane zostało słowami: „Niedźwiedzia gdy zabiją, to nad nim płaczą, powiadając, że nie my tobie śmierci przyczyną, ale nasz łuk. Potem go zjedzą, a głowie się jego modlą...” Cytowany fragment tekstu wyczerpuje w zasadzie mansyjski wątek tekstu Diariusza, który skromny swą wielkością tekstową dawał jednak pewne informacje o wspomnianych już bożkach, leśnych koczowiskach, budownictwie, pożywieniu, handlu, łowiectwie i zbieractwie, a także o kulcie niedźwiedzia.

    W podróżnym okularze autora pojawia się także inny lud syberyjski, zwany przez niego „Ościakami”, czyli Chantowie rozsiani wówczas na prawym brzegu dolnego biegu Obi i Irtyszu, którzy „nie sieją, nie orzą, tylko rybami żyją”. Faktem jest, iż rolnictwo było tam wówczas nieznane, ale przecież dzika syberyjska tajga dostarczała im zwierzyny, na którą oczywiście polowali. Potrzebowali bowiem nie tylko mięsa na wyżywienie, ale przede wszystkim skór futerkowych na odzież, do psich zaprzęgów i podręcznego wytwórstwa sprzętów domowych, wyposażenia wnętrza itp. Tekst poświęcony Chantom to także dane o odzieży, pożywieniu, wytwórstwie gospodarczym, wierzeniach, wszystko to jednak lakoniczne i o dużym przemieszaniu faktów, które znajdują pełne potwierdzenie w innych opisach odnoszących się do tego ludu. Dodajmy jednak tytułem wyjaśnienia, że wspomniane w tekście „kożuchy gęsie i łabędzie” to najzwyczajniejsza skórzana odzież podbijana skórkami ptaków lub wręcz szyta z tych skorek, często przemyślnie zdobiona różnymi aplikacjami i naszywkami z koralików.

    Odsłonięta już sfera etnograficznych relacji związana ze szlakiem podróży zesłańczej każe nam zatrzymać się na chwilę przy opisie tyczącym się ludności tunguskiej. W czasach wędrówki naszego rodaka życie tych plemion, koczujących po różnych obszarach Syberii, nie odbiegało zbytnio od wzorów nakreślonych na kartach Diariusza. Natomiast w odniesieniu do wspomnianej przez autora nagości Tunguzów wyjaśnić trzeba, że chodzi tu zapewne o obnażanie się do pasa w porze letniej, gdyż nie tylko wśród nich, ale i u innych ludów Syberii chodzenie zupełnie nago nie było w zwyczaju. Surowe warunki klimatyczne, panujące tam przez większą część roku, wykluczały taką praktykę i nakazywały noszenie ciepłej odzieży, która starannie zabezpieczała od śniegu, mrozu i wilgoci. Podobnych wyjaśnień wymaga zanotowane w Diariuszu wielożeństwo, grzebanie zmarłych, noszenie deski przywiązanej do brzucha i używania żagla do sari. Krótko zatem przytoczymy tu garść najważniejszych komentarzy orientujących czytelnika w zakresie wspomnianych jedynie w relacji zagadnień. Odnośnie do wielożeństwa to wiadomo z innych źródeł, że jakkolwiek było ono praktykowane wśród Tunguzów, to jedynie w rodzinach najbogatszych. Ponadto wodzowie rodowi mieli możliwość zdobywania branek podczas wojen z sąsiednimi ludami. Położenie kobiety w rodzinie nie było łatwe. Poza wychowaniem dzieci zajmowała się ona całością spraw związanych z prowadzeniem domu. Ponadto szyła odzież, wyprawiała skóry, zwijała obozowisko, gdy zachodziła potrzeba przeniesienia się w inne miejsce. Plemiona tunguskie dzieliły się na grupy lokalne, te natomiast na rody. Członkom rodu nie można było żenić się w obrębie tej samej grupy. Istniała silna władza ojcowska. Na czele rodu stał zazwyczaj najlepszy łowczy, posiadający spore doświadczenie życiowe.

    Charakteryzując inne elementy życia tunguskich plemion, napomknijmy, że potwierdzenie w literaturze znajduje wzmianka zawarta w Diariuszu, iż umarłych chowają oni „tylko na drzewie po miejscach pewnych stawiają się na cedrach [...] i na sosnach”. W etnografii powszechnie znana jest ta forma pochówku i wykracza ona daleko poza teren Syberii. Razem z ekspansją prawosławia, idącą równolegle z zasadniczym nurtem kolonizacji rosyjskiej na tereny zauralskie, wiele tradycyjnych wierzeń właściwych mieszkającym tam ludom zaczęło szybko zanikać. Tak było z nadzwyczaj pierwotną formą pochówku, polegającą na pozostawianiu ciał na mogilnych pomostach, umocowanych do drzew lub oddzielnie. Ta forma pochówków zanikła na Syberii pod wpływem rozprzestrzeniania się prawosławia, a przekaz Kamieńskiego należy do jednego z pierwszych w źródłach etnograficznych odnoszących się do tego obszaru.

    W relacji dotyczącej tego ludu znajduje się też lakoniczna wzmianka o desce przywiązywanej do brzucha, mającej jakoby łagodzić uczucie głodu. Według orientalisty S. Kałużyńskiego⁸⁰, analizującego źródłową wartość opisu Tunguzów, chodzi tutaj najprawdopodobniej o specjalny sposób podchodzenia do zwierzyny łownej pod osłoną pionowo ustawionej deski z otworem. Deska ta posiadała płozy, na których leżał myśliwy i podsuwając się na nich ukradkiem do zwierzęcia wyrabiał sobie dogodną pozycję w celu jego zabicia. Być może, że chodziło tu również o tzw. poniagę, tj. niewielką desz-czułkę zaopatrzoną w szelki i szereg rzemyczków, do których przywiązane były najpotrzebniejsze myśliwemu przedmioty, zabierane na polowanie. Poniagę noszono jednak na plecach, a nie na brzuchu. Niezmiernie ważną rolę w życiu tego ludu spełniały narty, umożliwiające pokonywanie znacznych przestrzeni podczas zimy. Ze względu na swoją formę wyglądem przypominały raczej karpie i nie nadawały się do szybkich zjazdów ze stromych stoków, doskonale natomiast zabezpieczały przez zapadaniem się w sypki śnieg. Ponadto do transportu i komunikacji używali zaprzęgu w renifery, a niektóre lokalne grupy zaprzęgu w psy.

    Wielowątkowy obraz kulturowy pojawia się także w tej części Diariusza, która odnosi się do Jakucji. Tam bowiem jego autor przebywał najdłużej, mając sposobność pełniejszej obserwacji Jakutów i ich kultury. Na wątki tego opisu składają się wielorakie kwestie natury etnograficznej, traktujące o hodowli bydła i koni, pożywieniu, polowaniu na zwierzęta futerkowe, odzieży. Najogólniej mówiąc opis ten nie budzi zastrzeżeń co do faktograficznej wiarygodności, w pewnych miejscach jednak wymaga pełniejszego zapoznania się z kulturą tego ludu, by zrozumieć lakoniczne zapisy Kamieńskiego. Oto np. w relacji znajduje się wzmianka, że Jakuci zbierają żelazo „po brzegu leńskirn grudami i tak dobre jak stal”. Odnosi się to do rudy i sferosyderytów, w jakie obfitują niektóre rejony nadbrzeżne Leny, a rzeczywiście są do tego stopnia bogate w żelazo, że nagrzane w zwykłym ogniu dają się od razu przekuć na narzędzia. Kowalstwo jakuckie było nader prymitywne, mimo to spełniało ono ważną rolę w systemie tamtejszego gospodarowania. Wyrabiano różne narzędzia, np. noże, piki, siekiery, okuwano nieraz części sań, domowych mebli itp.

    Wreszcie wspomnieć też należy, że tam, gdzie są „góry wielkie i ludzie dzikie”, tj. na wybrzeżach Morza Ochockiego, zlokalizował nasz dziejopis występowanie plemion tunguskich, zwanych w późniejszej literaturze Lamutami. Istotnie, znajdowały się tam tereny, zresztą jedne z wielu, ich zasiedlania, obejmujące nawet północną Kamczatkę. Byli oni hodowcami reniferów, ich stada — liczące nieraz parę tysięcy sztuk — wlokły się po bezkresach tajgi i tundry, dając wszystko co było potrzebne do życia, np. mięso do jedzenia, skóry do wyrabiania odzieży i do wyposażania wnętrz przenośnych domostw, wykorzystywano reniferowe kości, z których wyrabiano artykuły codziennego użytku. Plemiona te wędrowały po olbrzymich obszarach rozbijając swoje obozowiska w miejscach, gdzie stada znajdowały pożywienie. Kobiety zajmowały się szukaniem jagód, korzeni i roślin jadalnych, prowadziły dom, opiekowały się dziećmi. Tubylcy żyli w zgodzie z naturą i sami stanowili jej nieodłączną część. Istniała naturalna równowaga w relacji człowiek — przyroda. Ten rytm współżycia do pewnego czasu jednak był niezakłócony. Potem, gdy przyszli biali koloniści zdarzało się, iż zawleczono tu syfilis, który dziesiątkował liczne rody, a alkoholizm dopełniał tej tragedii. Zaczęło brakować zwierzyny łownej wytrzebionej przez bezmyślnych przybyszy, uprawiających myślistwo w celach handlowych, a ceny skór sobolowych kusiły ich do ciągłego zabijania zwierząt. Osiągano w ten sposób wielkie zyski, lecz z czasem za tę bezmyślność trzeba było płacie wysoką cenę. Wytrzebienie zwierząt futerkowych powodowało, iz coraz trudniej było tubylcom upolować je na własne życiowe potrzeby. Taka dysharmonia w przyrodzie nie sprzyjała rzecz jasna codziennemu życiu w trudnych warunkach surowego syberyjskiego klimatu. Od początku dziejów białego człowieka na Syberii problem ten był zauważalny, a z czasem owo zetknięcie się tubylców z wyższą cywilizacją przyczyniło się do znacznej depopulacji ich plemion. Są to problemy, które wystąpiły znacznie później, a nasz dziejopis, który znalazł się na Syberii w pierwszym okresie jej podboju przez Rosjan, nic mógł tego obserwować.

    W poprzedniej części tekstu wspomniano już o pewnych komplikacjach związanych z jednoznacznym stwierdzeniem, że Kamieński dotarł aż do Amuru! W rosyjskich źródłach dotychczas nie odnaleziono na ten temat jakichkolwiek informacji. Z nich jednak wiadomo, iż jego pobyt w Jakucku obfitował w wiele osobistych zdarzeń i przygód, lecz o tym nie napisał on w swoim Diariuszu. Przed laty A. Kuczyński na łamach ogłoszonej we Wrocławiu w 1972 r. książki pt. Syberyjskie szlaki sformułował tezę, że w owym czasie podróż taka była już możliwa, ale czy faktycznie miała ona miejsce? Wiarygodność tego przekazu nie została jeszcze jednoznacznie potwierdzona, jakkolwiek informacje autora o Giliakach, czyli Niwchach — wprawdzie skąpe — zawierają pewną dozę prawdy, owi zaś „brodaci" ludzie, którzy ,,chodzą jakby bernardyni w kapturach”,, to najprawdopodobniej Ajnowie.

    Spod pióra naszego dziejopisa wyłania się więc opis rozległej Syberii ze zróżnicowanym krajobrazem przesyconym realiami etnograficznymi, historycznymi i geograficznymi. Oto np. w pewnym fragmencie opisu jest wzmianka o „Soli Wyeomgockiej”, czyli o Solwyczegodzku, które to „miasto piękne i bogate, a trzyma je Stroganow, kupiec carski”. Przekaz ten ujawnia dużą świadomość autora, istotnie Solwyczegodzk był bowiem miastem, w którym skupiał się handel na tym obszarze, stąd wyruszały wyprawy na wschód, a przedsiębiorcza rodzina Stroganowych otrzymała od cara pozwolenie na zajęcie „pustych miejsc”, na których ciągnęły się „ciemne lasy, rzeczki i jeziora, dzikie wyspy i błota”, gdzie spotkać można było luźno rozrzucone osady tubylczej ludności. Owo przyzwolenie zostało skrzętnie wykorzystane przez energiczny ród Stroganowych i w czasach wędrówki Kamieńskiego przez te rejony istotnie władztwo nad nimi należało do licznych przedstawicieli tej rodziny. Miała ona zagwarantowaną specjalną ogólnopaństwową jurysdykcją wyłączność na zasiedlanie tych ziem i ściąganie podatku od tubylczych plemion. Oprócz działalności osadniczej opierającej się na zasadzie zwalniania kolonistów od podatków i innych obowiązków na okresy sięgające nawet 12 lat, zakładali Stroganowowie warowne osady, a osadzeni w nich Kozacy stanowili mocną zaporę przeciw napadom miejscowych ludów, zwłaszcza Tatarów, których w rosyjskiej kolonizacji przedsiębiorczy chan Kuczum widział zbliżające się zagrożenie dla swojego panowania na tych obszarach⁸¹. Trudno dzisiaj powiedzieć, czy autor Diariusza postrzegał tak szeroko ów kontekst, kiedy pisał o Stroganowie podkreślając jego panowanie nad ziemiami rozciągającymi się wzdłuż Kamy, Sylwy, Czusowej, Suchony, Dwiny i Wyczegdy, mocno trzymający ową „włość wszystką”. Podkreślenia wymaga również fakt pewnej świadomości urbanistycznej autora tego opisu, który kreśli obraz miast przed- i zauralskiej części państwa moskiewskiego, pisząc np., iż w Solikamsku są warzelnie soli (warnice), podobnie jak w Solwyczegodzku, mieście naonczas bogatym, w którym przebywało wielu energicznych kupców i przedsiębiorców wyruszających stąd na podbój nowych ziem. Ów urbanistyczny wątek jawi się też na dalszych stronach Diariusza, gdzie znajduje się informacja, iż miasto Tiumień jest „bardzo piękne w położeniu bardzo bogatym. [...] Ostróg dokoła miasta i bram dwie. Zameczek drewniany”; natomiast Tobolsk jawi się naszemu autorowi jako ważny punkt administracyjny na Syberii, podobny „we wszystkim Moskwie, tylko że murów mało. Cerkwi więcej dziesiątka; z monastyrów metropolita i archimandryt tam mieszka". Wyjaśnijmy przy sposobności, iż w Tobolsku rezydował wówczas jedynie archimandryta, stanowił on natomiast wówczas centrum administracyjne dla ziem będących w rosyjskim władaniu na Syberii. Z chwilą umacniania rosyjskiego panowania na terenach leżących poza granicą Uralu wędrowały tam za carskim przyzwoleniem liczne fale kolonistów i różnych mącicieli, którzy będąc niejednokrotnie w służbie państwowej, częściej dbali o swój własny interes, aniżeli o kondycję carskiej kasy. Wraz z taką cywilną praktyką administracyjną rozwijać się zaczęła już wówczas zesłańcza funkcja Syberii, przeto nic dziwnego, iż autor Diariusza zwrócił uwagę na fakt, że w okolicach Tobolska „naszych jest gwałt, ale się zawsze bić muszą z Kałmukami białymi i wielką biedę cierpią”.

    W przypadku przekazu Kamieńskiego mamy do czynienia z szerokim opisem, którego faktografia po wielekroć potwierdzana jest przez źródła rosyjskie, i to zarówno w odniesieniu do spraw natury etnogeograficznej, jak również do wielu wątków natury społecznej. Przekaz ten kładzie głównie nacisk na sferę informacyjną, ujmując ją w pełniejszy kształt osobistych doświadczeń autora. Narracja została tutaj oparta na układzie czasowo-przestrzennym i zdumiewać musi fakt, iż wiedzie ona stosunkowo dokładnie przez zesłańczy szlak, zważywszy, iż autor nie czynił zapewne notatek w trakcie swojej drogi, a jej opis odtwarzał z pamięci po powrocie do kraju.

                                                                      *

    „Odkrycie” syberyjskich przestrzeni przez Kamieńskiego miało zapewne dla czytelników jego rękopiśmiennego Diariusza wielki walor edukacyjny, dawało bowiem możliwość poznawczego obcowania z tymi niezmierzonymi obszarami, na które już w owym czasie szlakiem niewoli docierali polscy zesłańcy. Było ich wprawdzie niewielu, ale od tego okresu Syberia stawała się - wiek za wiekiem - stałym rejonem świata, gdzie mieszkańcy Rzeczypospolitej izolowani byli od stron rodzinnych. W tym też kontekście należy patrzeć na wartość tego dokumentu, który wyraźnie plasuje się w prehistorii naszej etnografii. Odkrywanie Syberii na podstawie wspomnień Kamieńskiego związane również było z naszymi zmaganiami ze wschodnim sąsiadem i wydatnie zaświadczało o ich wieloletnich związkach. Powstawała też z czasem rozległa substancja kulturowa związana z ludami zauralskich obszarów, w których poznanie nauka polska wpisała się na stałe, co wielokrotnie podkreślali rosyjscy badacze. Wyszczególnienie tego zespołu wartości jest ważne, ponieważ fundament tych dokonań składał się z ułamkowych relacji pierwszych zesłańców, takich jak Ludwik Sienicki, Karol Lubicz-Chojecki, Józef Kopeć czy Faustyn Ciecierski. Z czasem miał on przybrać rozmiary o wiele pełniejsze, których zbiorowy konterfekt składa się z takich postaci, jak Aleksander Czekanowski, Jan Czerski, Benedykt Dybowski, Józef Kowalewski, Edward Piekarski, Bronisław Piłsudski czy Wacław Sieroszewski. Wartość ich osiągnięć badawczych jest tak duża, że zaliczane są one do klasyki etnografii syberyjskiej. Odnośnie zaś do opisu Kamieńskiego, trzeba podkreślić, że powstał on w czasach, gdy Syberia stanowiła odciętą od wpływów zewnętrznych krainę, która żyła rytmem naturalnego porządku, z czasem sukcesywnie burzonego przez rosyjską kolonizację.

                                                                               - 4 -

                                                   XVII-wieczny obraz Syberii w Polsce

    Adam Kamieński w Diariuszu zapisał: „In Jannuario [1661 r.] przywieziono nas do Moskwy, 400 człowieka [...]” Prawdopodobnie byli to jeńcy wzięci do niewoli w Mohylowszczyźnie, głównie podczas bitwy nad Basią w październiku roku poprzedniego. O ile podana liczba jest ścisła, to można się domyślać, że w 1660 r. do niewoli moskiewskiej wpadło nie mniej niż tysiąc żołnierzy polskich i litewskich, a od początku wojen z Moskwą co najmniej dziesięć razy tyle. Tylko niewielką liczbę jeńców Rosjanie wysyłali na wschód od stolicy. Młodych i fizycznie sprawnych przeznaczano na ogól do wojskowych oddziałów syberyjskich bądź do pracy w warzelniach. Jeńców zatrudniano wtedy przy wyrębie lasów, spławianiu drewna oraz do obsługi warnie i transportu soli do składów państwowych. Kamieński jadąc na zesłanie zanotował np., że w Wycomgi (Wyczegdzie) „[...] naszych gwałt niewolników”. Podobnie w Soli Kamskiej (Solikamsku): „Sól na cara robią nasi niewolnicy, a najwięcej Kozaków ukraińskich i nędzę wielką cierpią”. W Tarze znów ten sam motyw: „[...] naszych jest gwałt, ale się zawsze bić muszą z Kałmukami białymi i wielką biedę cierpią. Jam tam nie był, ale widywałem się z naszymi, którzy przyjeżdżali do Tobolska dla poratowania chlebnego i pieniężnego; to nam powiadali o swojej nędzy”.

    Trudno określić liczbę jeńców polskich, którzy z niewoli moskiewskiej wrócili do ojczyzny. Z posłanych na służbę setek niewolników do kaju wracały najwyżej dziesiątki. Było bowiem wiele wypadków losowych. W walce z tubylcami ginęli zarówno Rosjanie, jak i przebywający na Syberii przymusowo Polacy i Litwini oraz Kozacy ukraińscy, a także Tatarzy polscy i litewscy. Wiedział o tym Kamieński płynąc rzeką Ob. Obawiano się bowiem, że łodzie może znieść z głównego nurtu na wysepki zmuszając do czekania na opadnięcie żywiołu. „Ościaki - dodał - tymczasem nadejdą i pobiją”.

    W XVII w. Moskwa potrzebowała dobrych żołnierzy, ludzi wykształconych, rzemieślników. Zdobywano ich podczas wojen biorąc niewolników i zakładników, a czasem wręcz porywano ze wsi i miast. Podpisany między Polską i Moskwą w 1667 r. traktat andruszowski wymieniał m.in. wśród jeńców szlachtę, wojskowych, duchowieństwo, czeladź luźną, Kozaków ukraińskich, Tatarów polskich i litewskich, Żydów⁸². Podczas pertraktacji nad tym traktatem ustalono, że „[...] z Sybiru i samych sybirskich horodów, zebrani być mają do uwolnienia w rok, albo jak można rzecz będzie najśpieszniej”⁸³. Sądząc z tego, że gramota carska o uwolnieniu Polaków (w tym Kamieńskiego) dotarła do Jakucka w niespełna rok od podpisania traktatu pokojowego między Moskwą i Polską, Rosjanie rzeczywiście starali się zrealizować uzgodnienia. Inna rzecz, że robiono wszystko po drodze, by ich ponownie włączyć do służby na Syberii. Ba, Kamieńskiemu nawet po przybyciu do stolicy nie udało się natychmiast wyjechać do ojczyzny.

    Treść paragrafu 11 traktatu andruszowskiego świadczy dobitnie, że Polacy i Litwini przystępując do wymiany jeńców doskonale zdawali sobie sprawę z rozległości terenów opanowanych przez Rosjan na wschód od Uralu, a zapewne i o miastach, w których przebywali na zesłaniu jeńcy z naszego kraju. Były to z pewnością głównie przekazy ustne od wracających (zwolnionych lub uciekinierów). Dość dobre informacje o losach jeńców na Syberii musiały mieć żony Sa-mojły Gołubowskiego, Jana i Michała Zdanowiczów, Rafała Granowskiego, Daniła Zbyszewskiego i Jana Kotowskiego (zapis imion i nazwisk jak w archiwum), które w liście do cara Aleksego Michaj-łowicza pisały: „Wielu naszych braci, znacznej szlachty za ciebie, wielki carze, zginęło”⁸⁴.

    Adam Kamieński służąc w wojsku syberyjskim, a później jako „dworski” w Jakucku, zapewne spotykał się z Polakami przebywającymi na zesłaniu w tej części państwa moskiewskiego. W Diariuszu niemal całkowicie pominął ten problem, wymieniając ledwie kilka nazwisk. Być może, że uznał, iż wiedza na ten temat w kraju jest wystarczająca. Zwrócił natomiast — przynajmniej w tej wersji wspomnień, którą znamy — uwagę na osobliwości geograficzne i etnograficzne krain poznanych w okresie niewoli. Choćby dlatego tak wiele zdań poświęcił zjawiskom przyrody: rzekom, jeziorom słonym, kanionom dolinnym, górom, wiecznej zmarzlinie, zwierzętom. Dał wyraz swej fascynacji kulturą tubylców, zwłaszcza Korni (Zyrian), Chantów (Ostiaków), Ewenków, Jakutów. Zarówno przyrodnicze, jak i etnograficzne przekazy Kamieńskiego są prawdziwe, zwłaszcza w odniesieniu do głównej trasy jego przejazdu od Uralu po okolice Jakucka. Gorzej jest z informacjami historycznymi, które czerpał z drugiej ręki (prawdopodobnie czekając w Moskwie na możliwość powrotu do Polski czytał dostępną literaturę przedmiotu).

    Bardzo nieścisłe są natomiast w Diariuszu informacje geograficzne, dotyczące obszarów położonych na północ i wschód od Jakucka. Borys Polewoj analizując te zagadnienia uznał, że Kamieński w końcowej partii swych wspomnień podał bałamutne informacje, gdyż czerpał je z drugiej ręki⁸⁵. Tak zapewne było istotnie, gdyż trudno pomylić .— znając z autopsji — Czukczów z Giliakami (Niwchami), albo pisać o rybie kałudze, wpływającej do dolin rzecznych z Oceanu Lodowatego. Mimo to nie możemy jednoznacznie stwierdzić, iż ta część Diariusza została zafałszowana przez autora. Brakuje nam bowiem szczegółowej analizy nazewnictwa geograficznego i etnograficznego tej części Wschodniej Syberii w XVII w. Współczesne nazwy, czy choćby nawet XIX-wieczne z tego zakresu, mogą przecież odbiegać od wprowadzanych przez Rosjan w okresie podbojów. Zatem jest to problem czekający na bardziej wnikliwe studia historyczne.

    Jest jeszcze jedna grupa spraw związanych z syberyjską relacją Kamieńskiego. Dotyczy to - być może - nieprawdziwych informacji o jego setnikowstwie podczas służby w oddziałach zajmujących się opanowywaniem wschodniej części kontynentu azjatyckiego oraz kierowania przez niego jakuckim więzieniem. Dokumentów o nadaniu Kamieńskiemu setnikostwa dotychczas nie odnaleziono. Nie wydaje się jednak, by podana na ten temat wzmianka była nieprawdziwa, zwłaszcza w następującym kontekście: „Jednak Pan Bóg dobry nasz smutek [z powodu owego wyróżnienia] obrócił w radość, bo w niedziel 4 przyszła do nas hramota carska, że nam koniecznie kazano do Moskwy, za cośmy Panu Bogu podziękowawszy, powrócili do Jakut [Jakucka] [...]”. Autor Diariusza był przecież bardzo gorliwym katolikiem, i choćby z tego względu nie mógł się dopuścić świadomego fałszu. Czy zatem i ten problem wymaga dokładniejszego rozpoznania źródeł archiwalnych? Niewątpliwie tak. Obecnie przyjąć musimy, że nie jest to wynik oczywistego zafałszowania przez autora, tylko następstwo niestarannego przepisywania jego relacji przez kopistów. Wydrukowana bowiem przez Aleksandra Maryańskiego wersja może przecież zawierać skróty i przeinaczenia przepisujących.

    Najstarszy z dotychczas poznanych polskich pamiętników syberyjskich przeszedł drogę, którą poznano fragmentarycznie (jak pisał Maryański - miał to być opis jakiegoś szlachcica wielkopolskiego z połowy XVII w.). Mimo to zawiera bardzo duży ładunek wiedzy o przyrodzie i ludach Syberii oraz przebywających w tym kraju jeńcach polskich. W zdecydowanej większości informacje Kamieńskiego udało się Borysowi Polewojowi potwierdzić na postawie archiwaliów zachowanych w Moskwie, Petersburgu i Jakucku. Świadczy to, żc autor Diariusza pisał prawdę i miał świadomość, że to, co pisze, zostanie zweryfikowane także przez jego towarzyszy z moskiewskiej niewoli.

                                                                              *

          Pietropawlowsk Kamczacki – Sankt Petersburg – Warszawa – Wrocław 1991-1996

                                                                              - 5 -

                                    Materiały do bibliografii i biobibliografii

                                            o Adamie Kamieńskim Dłużyku

    Armon W., Polscy badacze kultury Jakutów, „Monografie z Dziejów Nauki i Techniki” 1977: 12, s. 11-13, 19-22, 27.

    Babicz J., Olszewicz B., Polish Travelers and Explorers of Siberia, [w:] VIII International Congress oj the History oj Sciences Colloquium: History oj the exploration and development oj Siberia, Moscow 1971, s. 3, 5, 11.

    Baranowski W., Próba zarysu etnografii rosyjskiej ludności Syberii w książce Jana Chyliczkowskiego, [w:] Historia kontaktom polsko-rosyjskich w dziedzinie etnograjii (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976.

    Dłużyk Kamieński Adam, [w:] Bibliografia literatury polskie: „Nowy Korbut” 2. Piśmiennictwo staropolskie, Opr. zespół pod kierunkiem R. Pollaka, Warszawa 1964, s. 136.

    D[ubiecki] M., Kamieński Adam, [w:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 33-34, Warszawa 1908, s. 559-560.

    Gryckiewicz W. P., Kraj maloj noczi [o pobycie A. Kamieńskiego Dłużyka na Syberii], [w:] Ot Niemana k bieregam Tichogo okieana, Mińsk 1985, s. 47-52, 293.

    Hołda-Róziewicz H., Lecznicizoo ludów Syberii w relacjach polskich zesłańców, podróżników i uczonych, [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław l976.

    Iwanow W. F., Istoriko-etnograficzcskoje izuczenie Jakuti XVII  XVIII ww., Moskwa 1974, s. 33-34.

    Iwanow W. F., Piśmiennyje istoczniki po istorii Jakuti XVII wieka, Nowosibirsk 1979, s. 10, 288-330.

    Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928, s. 38+41, (Reprint w „Bibliotece Zesłańca”, Wrocław 1991).

    Jasiewicz Z., Pierwszy polski opis Syberii, „Poznaj Świat”, 1966, nr 3, s. 33-35.

    Kałużyński S., Polskie badania nad Jakutami i ich kulturą, [w:] Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, t. 2, Warszawa 1966, s. 171-174.

    Kałużyński S., Najstarsza polska relacja z wędrówek po Syberii, [w:] Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, t. 3, Warszawa 1969, s. 67-82.

    Kamieński A., Dyaryusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, [w:] Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu, proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na jubileusz 50-lecia kaplaństwa w dniu 23 kwietnia 1874 r. od jego przyjaciół i wielbicieli, Poznań 1874, s. 378-388.

    Kamieński Adam (Dlużyk), [w:] Encyklopedia popularna, PWN. Wydanie dwudzieste czwarte zmienione i uzupełnione, Warszawa 1994, s. 353 (także w kilku wydaniach poprzednich).

    Kamieński Adam, [w:] Ilustrowana encyklopedia, Trzaski, Ewerta i Michalskiego. Opr. S. Lama, t. 2, Warszawa b. r., s. 824.

    Kamieński-Dlużyk Adam (? - 1667), [w:] Nowa encyklopedia powszechna, PWN, t. 3: I-Ł, Warszawa 1995, s. 244.

    Kamieński Adam, [w:] Wielka encyklopedia powszechna, PWN, t. 5, Warszawa 1965, s. 408.

    Korbut G., Adam Kamieński Dlużyk, [w:] Literatura polska od początków do wojny światowej, t. 1, Od wieku X do końca XVII, Wyd. drugie, Warszawa 1929, s. 536-537.

    Korszunau, A. F. Notatki z padaroża na Sibiry u XVII st. („Dyaryusz” Adama Kamenskaga), „Wieści Akademii Nawuk Biełoruskaj SSR”, 1973, nr 1, s. 101-109.

    Krzyżanowski J., Pierwszy nasz pamiętnik jeńca-sybiraka, „Pamietnikarstwo Polskie”, t. 3, 1973, z. 3-4, s. 214-217.

    Kuczyński A., Wkład Polaków w badania nad ludami Syberii i ich kulturą, „Lud”, t. 51, 1968, cz. II, s. 509-513.

    Kuczyński A., Pierwsza polska relacja o ludach Syberii, „Etnografia Polska”, t. 12, 1968, s. 173-182.

    Kuczyński A., Perspektywy polsko-rosyjskiej współpracy naukowej na polu historii etnografii, [w:| Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976, s. 210, 213, 225-226.

    Kuczyński A., Polscy badacze ludów Syberii w XIX wieku. Wystawa etnograficzna, [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976, s. 204-205.

    Kuczyński A., Udział Połakomi w poznaniu Syberii w XVII wieku na tle staropolskich wiadomości o ludach Rosji, „Etnografia Polsku", t. 23, 1979, z. 1, s. 119-152.

    Kuczyński A., Syberyjskie szlaki, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1972, s. 116-141.

    Kuczyński A., Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory. Antologia historyczno-kulturowa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1993, s. 33-36; toż wyd. 2, Wrocław 1995, s. 33-36.

    Librowicz Z., Polacy w Syberii, Kraków 1884, s. 34-36 (Reprim [w:] „Biblioteka Zesłańca”, Wrocław 1993).

    Ma1iszewski E., 333. Kamieński-Dłużyk Adam, [w:] Bibliografia pamiętników polskich i Polski dotyczących (druki i rękopisy), Warszawa 1928, s. 38.

    Maryański A., [Wprowadzenie], [w:] Warta. Księga zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu..., Poznań 1874, s. 378.

    Malgowska H. M., Etnografia Syberii w pracach Ludwika Niemojewskiego) [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii, (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976, s. 110.

    Matwiejewa T. P., Z izuczeniju wkłada polskich uczenych w etnrgrafiju Sibiri. i Dalnego Wostoka, [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii (Materiały z konferencji we Wrocławiu). Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976, s. 117.

    Otkrytia russkich ziemloprochodow i poljarnych morechodow XVII wieka na siewiero wostokie Azji. Zestawiła N. S. Orłowa. Pod red. Efimowa, Moskwa 1951, s. 521-522.

    Pierwsi Polacy w syberyjskiej niewoli. „Ruch Literacki” (Lwów), R. 3, 1870, nr 28, s. 32.

    Polewoj B. P., Zabytyj istocznik swiedienii po etnografii XVII wieka. (O soczinienii Adama Kamienskogo-Dlużika), „Sowietskaja Etnografia”, 1965, nr 5, s. 122-129.

    Polewoj B. P., O pobycie w Rosji Adama Kamieńskiego-Dłnżyka, autora pierwszej polskiej publikacji o Syberii (nowe materiały), [w:] Polsko-radzieckie sympozjum: Historia rosyjsko-polskich kontaktów w dziedzinie geologii i geografii. Streszczenia rejeratów, Warszawa 29 września — 1 października 1969, Warszawa 1969, s. 54-57; toż po rosyjsku: O prebywanii w Rossii Adama Kamenskogo-Dlużika — awtora pierwogo polskogo soczinienija o Sibirii (nowyje dokumenty), [w:] Polsko-sowietskij simpozium: Istoria russko-polskich kontaktów w oblasti geologii i gieografii. Tezisy dokładow (29 sientiabr - 1 oktiabr 1969 g., Warszawa), [Moskwa] 1969, s. 50-53.

    Polewoj B. P., Polaki -w istorii geograficzeskich otkrytij na wostokie Sibiri w XVII - naczale XVIII ww. Obzor wnow wyjawlenych istocznikow, [w:] Istoria russko-polskich kontaktow w oblasti geologu i geografii (Kratkije tezisy dokładow k simpoziumu 13—18 junia 1972 g.), Leningrad 1972, s. 57-58.

    Polewoj B. P., Polacy w historii odkryć geograficznych we Wschodniej Syberii od XVII do początków XVIII w. Przegląd ostatnio ujawnionych źródeł archiwalnych, [w:] Historia rosyjsko-polskich kontaktów w dziedzinie geologii i geografii. Streszczenia referatów. II Polsko-radzieckie sympozjum. Leningrad 12 VI 19 VI 1972. Akademia Nauk ZSRR - Polska Akademia Nauk, Warszawa 1972, s. 136-138.

    Polewoj B. P., O prebywanii w Rossii Adama Kamienskogo-Dlużika, awtora pierwogo polskogo soczinienia o Sibiri, [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geologii i geografii, Wrocław-Warszawa 1972, s. 275-282.

    Polewoj B. P., Poljaki w istorii geograficzeskich otkrytij na wostokie Sibiri w XVII — naczale XVIII ww. Obzor w nowo ujawnienych archiwalnych istocznikow, [w:] Istoria polsko-ruskich kontaktów w oblasti geologii i geografii. Kratkije tezisy dokładow k simpozjum 13-18 lunia 1972 g., Leningrad 1972; toż po polsku: Polacy w historii odkryć geograficznych we wschodniej Syberii od XVII do początków XVIII w. Przegląd ostatnio ujawnionych źródeł archiwalnych, [w:] Historia rosyjsko-polskich kontaktów w dziedzinie geologii i geografii. Streszczenie referatów, Warszawa 1972, s. 136-1938.

    Polewoj B. P., Adam Kamienskij-Dłużik w Wostocznoj Sibirii i istoczniki jego etnograficzeskich soobszczenij (Rezultaty dalmejszich archiwnych izyskanij), , [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii. Konferencja naukowa 19-20 września 1973 roku we Wroclawiu, streszczenia referatów, Wrocław 1973, s. 39-42.

    Polewoj B. Jeszczo raz o Kamienskom-Dłużikie. (Nowyje archrwnyje nachodki), „Sowietskaja etnografia2, 1974, nr 4, s. 116-120.

    Polewoj B. P. Polskije soczinienia XVII w. o Sibirie i rol Polaków w istorii rannych russkich gieograficzeskich otkrytii w siewiernoj i wostocznoj Azji, [w:] Russko-polskije swiazi w obłasti nauk o Ziemie, Moskwa 1975, s. 10-17, 214.

    Polewoj B. P., Adam Kamienskij-Dłużik w wostocznoj Sibiri i istoczmki jego etnograficzeskich soobszczenii (Itogi dalszeich archiwnych izyskanii), [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii. Materiały z konferencji we Wrocławiu, pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976, s. 139-150.

    Polewoj B. P., W poszukiwaniu nowych danych o Diariuszu Adama Dłużyka-Kamieńskiego, „Lud”, t. 77, 1994, s. 235-257.

    Pypin A. N., Istoria russkoj etnografii, t. 4, Bielorussia i Sibir, Sankt-Pieterburg 1892, s. 316.

    Rogów A. I., Rossija w polskich isioriczeskich i geograficzeskich soczinieniach XVII w., [w:] VII Mieżdunarodnij sjezd slawistow, awgust 1973 g, Doklady sowietskoj delegacji. Istoria, kultura, etnografia i folklor sławianskich narodów. Moskwa 1973, s. 200.

    Safronow F. G., Ssyłka w Wostocznoj Sibiri XVII wieka, Jakutsk 1967, s. 85.

    Slabczyńscy W. i T., Kamieński-Dlużyk Adam (XVII w.), [w:| Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992, s. 165-167, mapa.

    Sieroszewski W., Od pierwszych śladów polskości do wojny światowej, [w:] Polacy na Syberii. Szkic historyczny, Warszawa 1928, s. 8.

    Turkowski T., Dlużyk Kamieński Adam, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, Kraków 1939-1946, s. 20.

    Wasilewicz G. M., Ewenki. Istoriko-etnograficzeskij oczerk (XVIII — naczało XX ww.), Leningrad 1969, s. 13, 19.

    Zieliński S., Kamieński Adam Dlużyk, [w:] Mały słozonik pionierów polskich kolonialnych i morskich, Warszawa 1933, s. 210-211.

    Zieliński Z., Maryański Aleksander Maciej, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 20, Wrocław 1975, s. 102-103.

---------------------------------------

    1 Por. Z. Zieliński, Maryański Aleksander Maciej, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 20, Wrocław 1975, s. 102-103.

    ² Poszukując informacji o ks. Piotrze Kuszyriskim zwróciliśmy się do proboszcza parafii rzymskokatolickiej pw. św. Mateusza Ap. w Gębicach k. Mogilna w województwie bydgoskim, ks. Henryka Bamera. Otrzymaliśmy od niego list, datowany 2 V 1996 r. Przytaczamy jego treść:

    „Niniejszym potwierdzam odbiór listu, datowanego 24 IV 1996 r. Istotnie moim poprzednikiem był na tej parafii pw. Św. Mateusza Ap. i Ew. w Gębicach, ks. Piotr Kuszyński. Pragnę podać do wiadomości, że żadnego pamiętnika wspomnianego ks. Piorą Kuszyńskiego w tutejszym Archiwum Parafialnym nie było.

    Podaję datę urodzenia 1818 r., zmarł natomiast 1 marca 1892 r. Te dane spisałem z płyty nagrobnej ks. Piotra na naszym cmentarzu parafialnym. Poniżej tych dat jest wyjaśnienie — »po 40 letnim zawiadywaniem Parafią Gębicką«.

    Oto co wiem o moim poprzedniku sprzed przeszło stu lat. Jestem zainteresowany tą piękną postacią. Każdą enuncjację chętnie przeczytam i dołączę do danych do tej historycznej osobowości. Mam kolegę księdza, który ze mną razem studiował. Jest historykiem i pracuje w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Jest to ks. dr Marian Banaszek. Może by się udało coś z tej pięknej postaci wydobyć. Żałuję, że niczym konkretnym służyć Panu Profesorowi nie mogę. Jest jeszcze jedna możliwość: Archiwum Arch. Gnieźnieńskiej w Gnieźnie — może by im się udało jakiekolwiek dane o wyżej wymienionym proboszczu wydobyć.

    Wskazane wyżej adresy wyzyskano. Bez rezultatu.

    3 A. Maryański, [Wprowadzenie], [w:] A. Kamieński Dłużyk, Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc, [w:] Warta..., Poznań 1874, s. 378.

    ⁴ Por. np. J. Krzyżanowski, Pierwszy polski jezuita na Sybirze. O. Jędrzej Kawęczyński, „Nasze Wiadomości” (Chicago), nr 15, 1955, s. 3-5; B. Natoriski, Kawieczyński (Kawaczyński, Kawęczyński) Andrzej h. Ostoja, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 12, 1966 s. 249.

    ⁵ Sygn. 1319.

    ⁶ R. III, nr 28, s. 32.

    ⁷ Zob. T. Turkowski, Dłużyk Kamieński Adam, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, Kraków 1939-1946, s. 200.

    ⁸ Obszerny zestaw publikacji polskich i rosyjskich zamieścił ostatnio B. Polewoj w artykule W poszukiwaniu nowych danych o „Diariuszu” Adama Dłużyka-Kamieńskiego, „Lud”, t. 77, 1994, s. 235-257.

    ⁹ Tamże.

    ¹⁰ M[arian] D[ubiecki], Kamieński Adam, [w:] Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, t. 33+34, Warszawa 1908, s. 559-560.

    ¹¹ Por. cytowany artykuł B. Polewoja.

    ¹² Por. Pamiętnik [1640- 1684] Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego. Opracował A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 142. Rachuba, niewątpliwy znawca problemu, w przedmowie nie kwestionuje prawdziwości tego zapisu (s. 56).

    ¹³ Tamże, s. 145-146. Rachuba (s. 57) opowiada się za wymarszem wojsk polskich 25 października 1660 r.

    ¹⁴ J. Pasek, Pamiętniki, Wstępem i objaśnieniami opatrzył W. Czapliński, Wrocław l979, s. 150-180.

    ¹⁵ Pamiętniki Łosia, Kraków 1858, s. 57-65. W nawiasach prostokątnych podano informacje z przypisów wydawcy — Zegoty Paulego.

    ¹⁶ Dałhoruki to Juryj Aleksiejewicz Dałgoruki, wówczas dowódca wojsk rosyjskich w walce z Rzeczypospolitą.

    ¹⁷ A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963, s. 429.

    ¹⁸ „Przegląd Polski”, R. 21, 1887, s. 93-109.

    ¹⁹ Por. przypis 4.

    ²⁰ Informacje tc znajdują się w pliku papierów urzędu „Sibirskogo prikaza”, przechowywanego w KGADA (Rossijskij Gosudarstwicnnyj Archiw Drewnych Aktów - dawniej: (XGADA Centralny) Gosudarstwicnnyj Archiw Drewnieli Akiow, Moskwa). Zob. też S. A. Bielokurow, Iz duchownej żizni moskowskogo obszczestwa XVII wieka, Moskwa 1903, s. 61.

    ²¹ B. P. Polewoj, W poszukiwaniu nowych danych..., s. 245.

    ²² Zdanie te, jak się wydaje, miało charakter konwencjonalny. Informacje pochodzące z drugiej ręki umieszczali ówcześni (i późniejsi) pamiętnika rze jako własne spostrzeżenia.

    ²³ Por. np. informacje w Przedmowie A. Rachuby do cytowanego Pamiętnika Jana Władysława Odlanickiego (s. 47-48).

    ²⁴ B. Polewoj uważał, że był to jakiś carewicz gruziński. Nie można wykluczyć, że jest to zapis zniekształcony, pierwotnie dotyczący tzw. horodniczego Moskwy.

    ²⁵ RGADA, zespół „Sibirski prikaz”, plik nr 577, karta 59; B. P. Polewoj, Adam Kamienskij-Dlużik w wostocznoj Sibirii i istoczmki jego etnograficzcskich soobszczenij. (Itogi delnejszych archiwnych izyskanij), [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii. Materiały z konferencji we Wrocławiu. Pod red. J. Babicza i A. Kuczyńskiego, Wrocław 1976, s. 140.

    ²⁶ S. A. Biełokurow, op. cit., s. 70.

    ²⁷ RGADA, JAPI (Jakutskaja Prikaznaja Izba), teczka 3, 1661, nr 47, uk. 14-18.

    ²⁸ Bliższe dane o tym kalendarzu zob.: N. Horobaczewskij, Archeograficzeskij kalendar na 2000 let (325-2324) po julianskomu szczisleniju, Wilno 1869.

    ²⁹ RGADA, JAPI, teczka 3, 1661, nr 47, k. 14.

    ³⁰ Tamże, k. 22: B. P. Polewoj, O prebywanii w Rossii Adama Kamieńskogo-Dłużika, awtora perwogo polskogo soczimenija o Sibiri, (w:) Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geologii i geografii, Wrocław 1972, s. 275-282; B. Polewoj, Adam Kamieński-Dłużyk..., s. 141.

    ³¹ A. Barsukow, Spiski gorodowych wojewod i drugich lic wojewodskogo uprawienia Moskowskogo gosudarstwa XVII stoletija, Sankt-Pieterburg 1902, s. 239. „Nakaznaja pamjat” z r. 1659, wydana T. A. Wyndomskiemu na województwo w twierdzy ilimskiej, opublikowana w Dopołnienijch k aktam istoriczeskim, Sankt-Pieterburg 1851, t. 4, s. 153-169. Oryginał jest przechowywany w archiwum Sankt-Peiersburskiego oddziału Instytutu Historii Rosji. Zob. Putiewoditiel po archiwu Leningradskogo otdielenija Instituta jstorii, Moskwa - Leningrad 1958, s. 196.

    ³² RGDA, JAPI, teczka 4, sprawa nr 666, k. 180-182 obustru.

    ³³ Tamże, spis 3, 1662, nr 37, k. 177.

    ³⁴ Z. Jasiewic, Pierwszy polski opis Syberii, „Poznaj Świat”, 1966, nr 3, s. 55-35.

    ³⁵ B. P. Polewoj, O prebywanii w Rossii..., s. 281.

    ³⁶ B. P. Polewoj, Iz istorii otkrytija siewiero-zapadnoj czasti Amieriki. [w:| Ot Aljaski do Ogiennoj Ziemli, Moskwa 1967, s. 110, a także: B. P. Polewoj, Nowoje o Semenie Dieżniewie, „Dalnyj Vostok”, 1989, nr 1, s. 132-139.

    ³⁷ Russkije morechody w Ledowitom i Tichom okieanach. Sbonuk dokumentow. Zestawił M. I. Bielów, Leningrad - Moskwa 1952, s. 263. M. I. Biełow tak komentował informację M. W. Staduchina: „Przeszedł za Przylądek od Anadyru do Penżyny”. Tu Przylądkiem nazywa Półwysep Kainczacki.

    ³⁸ Poezątkowo ten schematyczny ogólny plan Syberii z 1667 r. wojewody tobolskiego P. I. Godunowa został odtworzony przez L. S. Bagrowa w książce: L. S. Bagrow, Karty Azjatskoj Rossii, Sankt-Pieierhur 1914 i w części Atlasa Azjatskoj Rossa, Sankt-Pieterburg 1914; zob. także Atlas gieograficzeskich otkrytij w Sibiri i w siewiero-zapadnoj Amierikie XVII- XVIII ww., Moskwa 1964, mapy nr 28 i 29.

    39 Na ten temat zob.: B. P. Polewoj, Zabytoje plawanie s Leny do r. Kamczatki w 1661-1662 gg., „Izwiestia Wsiesojuznogo Gieograficzcskogo Obszczestwa”, 1993, nr 2, s. 35-42.

    ⁴⁰ A. Kuczyński, Pierwsza polska relacja o badaniach Syberii, „Etnografia Polska”, 1968, t. 12, s. 173-182.

    ⁴¹ Tamże. Zob. także: A. Kuczyński, Syberyjskie szlaku, Wrocław 1972.

    ⁴² Uczestnicy pochodu W. D. Pojarkowa pierwsi z Rosjan w 1645 r. powiadomili o istnieniu w Amurze ogromnej ryby - kaługi (zob. RGADA, JAPI, teczka 1, dział 43, zestaw 360: „kaluszka bolszaja i malaja”).

    ⁴³ Archiw Sankt-Pieterburskogo otdielenia Instituta otieczestwiennoj istorii, Jakutskije akty, mapa 17, plik 9, zestaw 41.

    ⁴⁴ Historyk G. F. Müller pisał: „Puszczin wychwalał gilacką ziemię jako kraj, w którym nad Amurem można zbierać jasak. Według mego należałoby corocznie posyłać tu kozaków przez Ochock i tym sposobem można (u utrzymać lud w posłuszeństwie”, (G. G. Müller, Istorija o stranach pri riekie Amure leżaszczich, kogda onyie sostawijali pod rossijskim władieniem, [w:| Soczinienija i pierewody k polzie i uwieseleniju służaszczie, 1757, s. 119, lub: I. E. Fischer, Sibirskaja istorija s samogo otkrynju Sibiri do zawójcwanija siej ziemli Rossijskim orużiem, Sankt Pietierburg 1774, s. 623; zob. także: Archiw SPb. otdielenija Rossijskoj Akademii Nauk, zbiór 21, teczka 4, t. 31, k. 182).

    ⁴⁵ RGADA, JAPI, teczka 4, księga 666, k. 371.

    ⁴⁶ Tamże, k. 371, obustr,

    ⁴⁷ Tamże, k. 418.

    ⁴⁸ RGADA, JAPI, teczka 3, 1665, sprawa nr 24, k. 1.

    ⁴⁹ Tamże, k. 5, 6.

    ⁵⁰ Tamże.

    ⁵¹ Tamże.

    ⁵² Archiw Sankt-Pieterburskogo otdielenia Instituta otieczestwiennoj istorii; Jakutskije akty, karton 20, plik 18, zestaw 58-59; B. P. Polewoj, Nieobyknowiennaja szkoła, „Polarnaja zwiezda” [Jakuck], 1970, nr 1, s. 122-123.

    ⁵³ Tamże.

    ⁵⁴ Wojewoda jakucki Iwan Fedorowicz Goleniszczew Kutuzow rządził województwem do 17 VIII 1666 r. Umarł 26 VIII 1666 r

    ⁵⁵ RGADA, JAPI, teczka 3, 1661 r., nr 71, k. 3.

    ⁵⁶ Tamże. Kamieńskiego obwiniano również o bezprawne wpuszczenie do więzienia „tatja” (złodzieja) Bogdana Karpowa, zamieszanego w sprawę syna wojewody Bolszogo Goleniszczewa Kutuzowa.

    ⁵⁷ Amurskaja oblast'. Opyt encikłopediczeskogo slowarja. Zestawił N. K. Szulman, Błagowieszczensk 1989, s. 196. Największa długość amurskiej kaługi - 5 metrów, przy wadze do 0,8 tony.

    ⁵⁸ RGADA, JAPI, teczka 3, 1667 r., nr 47, k. 13-24.

    ⁵⁹ Tamże, k. 13.

    ⁶⁰ Por. Z. Wójcik, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959; tenże, Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667-1672, Warszawa 1968. W tomie pierwszym wydanych przez Leopolda Huberta w Warszawie w 1861 r. Pamiętników historycznych zamieszczona została Relacja poselstwa do W. X. Moskiewskiego odprawionego przez Kazimierza Stanisława Bieniezuskiego, zuojewodę czernihowskiego, Cypriana Pawła Brzostowskiego, referendarza i pisarza W. X. Lit. i Władysława Szmelinga podkomuszego koronnego, sekretarza poselstwa — w roku 1667 po ułożeniu paktów Andruszowskich, z bardzo interesującym fragmentem o wymianie jeńców. Polacy zobowiązali się zwolnić Rosjan, po czym odnotowano: „A wzajem z hosudarstwa Moskiewskiego z horodów Smoleńska, z Witebska i Połocka, z Dynemborka, z innych pobliższych także i Ukraińskich, we dwie niedziele; a z stołecznego horoda Moskwy w miesiąc; a z zamos-kiewskich pobliższych z horodów we dwa miesiące, z dalszych horodów we cztery miesiące; a z Astrachania w pół roku od dokończenia tych traktatów rachując, a z Sibiru i samych dalszych Sibirskich horodów zebrani być mają do uwolnienia w rok, albo jak można rzec będzie najśpieszniej” (s. 113).

    Rozporządzenie cesarskie o zwolnieniu jeńców dotarło do Jakucka jesienią 1667 r. Kamieński przybył do Polski prawie pięć lat później, przy czym najdłużej pozostawał w Moskwie (lata 1669-1672).

    ⁶¹ KCADA, JAPI, teczka 3, 1667 r., nr 47, k. 24. Udało się także odnaleźć zbiorowy list hołdowniczy do cara Aleksego Michajłowicza, wniesiony przez żony zesłanych Polaków Samojły Gołubowskiego, Jana i Michała Zdanowiczów, Rafała Granowskicgo, Duniła Zbyszcwskiego i Jana Kotowskiego, w którym one specjalnie zaznaczyły: „Wielu naszych braci, znacznej szlachty za Ciebie, wielki carze, zginęło” (tamże, k. 13).

    ⁶² Archiw Sankt-Pieterburskogo otdielenia Instituta otieczestwiennoj istorii: Jakurskije akty, karton 20, plik 18, k. 63-65.

    ⁶³ Tamże, karton 20, plik 18, k. 63-65.

    ⁶⁴ F. G. Safronow, Ssyłka w Wostocznoj Sibiri XVII wieka, Jakutck 1967, s. 85.

    ⁶⁵ S. W. Bachruszin, Wojewody Tobolskogo razrjada w XVII w., [w:] tegoż, Naucznyje trudy, 1955, t. 3, cz. 1, s. 273-295.

    ⁶⁶ B. P. Polewoj, K trechsolletiju „Gudonowskogo czerteża” Sibiri, ,,Dokłady Instituta geografii Sibiri i Dalnogo Wostoka” 1968, nr 17, s. 68-73, lub w przekładzie: B. P. Polewoj, Commemmorating the Three Hundreth Anniversary oj the „Godunow Map” oj Siberia, „The Canadian Cartographer” (Toronto), Junie 1971, s. 19-26.

    ⁶⁷ Jeszcze w 1703 r. w Archiwum Jakuckim przechowywana była „Gramota o Gregorim Mochanczewskim, o Fiodorze Kozyriewskim, o Piotrze Dembickim, którzy bili czołem carowi na wieczna, służbę w sybirskich miastach. Zostali oni włączeni w Moskwie w dzieci bojarskie. Nakazano ich w Jakucku przywieść do wiary [prawosławnej], aby będąc w Syberii służyli [carowi]. We wszystkich sprawach mieli dobrze czynie. Po przejściu na wiarę [prawosławie), nakazano im hyc i służyć w Jakucku w dzieciach bojarskich” (RGADA, „Sibirski prikaz”, księga nr 1396, k. 193, obustr.).

    ⁶⁸ S. M. Sołowiew, Istoria Rossii..., t. 12, s. 403.

    ⁶⁹ F. G. Safronow, op. cit., s. 28.

    ⁷⁰ Tamże, s. 75.

    ⁷¹ M Tamże, s. 84.

    ⁷² A. Kuczyński, Syberia. Czterysta Lat polskiej diaspory. Antologia historyczno-kulturowa, Wrocław 1995, s. 35-38, 40-45.

    ⁷³ F. G. Safronow, op. cit., s. 84.

    ⁷⁴ Tamże, s. 85.

    ⁷⁵ Tamże, s. 48-49.

    ⁷⁶ B. P. Polewoj, W poszukiwaniu nowych danych o Diariuszu Adama Dłużyka-Kamieńskiego, „Lud”, t. 77, 1994, s. 255.

    ⁷⁷ A. Przyboś, Gniński Jan h. Trach, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 8, Wrocław 1959, s. 150.

    ⁷⁸ Zobacz materiały do bibliografii i biobibliografii Adama Kamieńskiego Dlużyka w części końcowej komentarza Od wydawcy.

    ⁷⁹ Na fakt ten zwrócił również uwagę L. Sienicki, którego Dokument osobliwego miłosierdzia..., publikowany jest w drugiej części tej książki.

    ⁸⁰ S. Kałużyński, Najstarsza polska relacja z wędrówek po Syberii, [w:] Szkice z dziejów polskiej orienialistyki, t. 3, Warszawa 1969, s. 78.

    ⁸¹ A. A. Azatjan, M. I. Bielów, N. A. Gwozdiecki, L. G. Kamanin, E. M. Murzajew, R. L. Jugaj, Historia poznania radzieckiej Azji, Warszawa. 1979, s. 317-320.

    ⁸² Por. Z. Wójcik, Traktat andruszowski..., s. 256.

    ⁸³ Relacja poselstwa do W. X. Moskiewskiego..., s. 113.

    ⁸⁴ B. Polewoj, W poszukiwaniu nowych danych o „Diariuszu” Kamieńskiego Dłużyka..., s. 254.

    ⁸⁵ Tamże, s. 245 i następne.

                   АНТОНИ КУЧИНСКИ, БОРИС ПОЛЕВОЙ, ЗБИГНЕВ Я. ВУЙЦИК

                                           О сочинении Адама Каменского Длужика

                           Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века

    Возникший примерно в 1672 году Диарюш (дневник) является самым старшим польским мемуаром, в котором описывается принудительное пребывание в Сибири Адама Каменского Длужика. Копию дневника отыскал и опубликовал в Познани в 1874 г. ксёндз Александр Марыански в книге Варта. Эта копия где-то затерялась, поэтому в настоящей книге использовано первое издание.

    Несмотря на замеченные Марыанским неточности, достоверность Диарюша не подверглась сомнению. Найденные в последние годы Борисом Полевым из Петербурга архивные документы полностью подтвердили пребывание Каменского (по имени Григорий, Гриша) в Якутске в 1662-1668 г.г. Иная информация (например, данные о тогдашних русских чиновниках) соответствует утверждению польских и русских историков. В заключительной части дневник (Диарюш) очень неразборчивый, что может быть последствием подачи информации через посредника, укрытие данных или ошибок переписчика (опубликованная Марыанским копия возникла в половине 18 в.).

    Адам Каменски Длужик родился примерно в 1635 г. Он происходил из польской шляхты, оседлившейся в окрестностях Орши в восточной части Великого Литовского Княжества. 20 октября 1660 т. во время битвы польско-литовских и московских войск он попал в плен. Первоначально Каменски находился в Могилёве, откуда в январе 1661 г. вместе с другими военнопленными дошёл до Москвы. 17 февраля этого же года вывезен в Сибирь, где был вынужден пребывать в русском войске. Весной 1661 т. прибыл в Тобольск, откуда по долинам Иртыша и Оби, а также междуречьем Оби и Енисея осенью этого же года дошёл до Енисейска, где зимовал. Весной 1662 г. по долинам Енисея и Ангары отравился в Якутск. По долинам этих рек, а позднее междуречьем Ангары и Лены он добрался к реке Лене, по которой доплыл к Якутску. В этот город Каменски приплыл 16 августа 1662 г.

    В 1662-1668 г.г., как и другие польские военнопленные, он отбывал принудительную службу в сибирском войске. В начале служил в отрядах, покоряющих туземцев северо-восточной Азии. Из содержания дневника вытекает, что Каменски познал Ледовитый океан, долину реки Индигирки и бассейн реки Амур. Эти данные не удалось подтвердить в доступных архивах Якутска, Москвы и Петербурга. Зато подтверждено Б. Полевым, что Камеиски с конца 1664 г. до весны 1668 т. служил в Якутске. В последнее время он был начальником местного тюремного заключения (сохранившиеся документы подписывал именем Григорий, Гриша). Осенью 1667 г. на основании мирного договора между Польшей и Москвой, названного андрушевским договором, Каменски был освобождён из ссылки. Ему было разрешено вернуться в Москву. В дорогу на запад отправился весной 1668 г., в столицу царей прибыл на следующий год. Москву он покинул где-то в начале 1672 г. благодаря стараниям польского посольства под руководством Хелминского воеводы Яна Гнинского. Вероятно по его просьбе и был написан дневник (Диарюш). Полагают, что после возвращения на Родину Каменски поселился в усадьбе Гнинского, на что нет достоверных доказательств. До сих пор не установлена его дальнейшая судьба, время и место смерти.

    Во время польско-московской войны тысячи польских граждан попали в плен, и только часть из них вернулась па Родину. Московские власти отправляли пленных в различные районы своего государства. Молодых и физически здоровых, таких как Каменски, отправляли в военные отряды па территории, где велись захватнические бои (Средняя Азия, Сибирь). Других высылали на принудительные работы в леса, варницы, каменоломни. Автор Диарюша (дневника) вспоминал о поляках, работающих в Соликамске, Тарзе, Нарыме. Отбывая службу в войске, а также работая па принудительных работах — везде у них были тяжёлые материальные условия. Многие из них погибли во время битв с туземцами. Из сотен польских военнопленных, сосланных в Сибирь, на Родину возвращались немногие. Некоторые оставались па постоянной службе в Сибири, получая при этом титул боярских детей, переходя одновременно на православие.

    Историческая и естественная проблематика в дневнике Каменского бедна. Автор интересовался историей завоевания Сибири русскими. В Диарюше он описал очаровательную сибирскую природу, особенно автор восхищался красотой речных каньонов. Большое внимание посвятил, однако, туземцам, встречающимся как в европейской, так и в азиатской части московского государства. Именно поэтому данный мемуар является ценным источником, касающимся этнографии обширных сибирских просторов.

    Перевод с польского языка Елены Багинской

                                                              NOTA EDYTORSKA

    Rękopiśmiennej wersji Silva Rerum, w której ks. Aleksander Maryański odkrył Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc Adama Kamieńskiego Dłużyka, nie udało się odnaleźć. Tekst wydrukowany w 1874 r. w Poznaniu w dziele zbiorowym Warta..., prawdopodobnie różnił się w szczegółach od podstawy. Świadczyć o tym mogą m.in., umieszczone w nawiasach znaki zapytania w miejscach, których wydawca nie rozumiał (np. „carewicz grodzieński”). Ks. A. Maryański odniósł się jednak do odkrytego pamiętnika z należnym szacunkiem, pamiętając zapewne, jaką sensacją literacką w pierwszej połowie XIX w. stał się odkryty (także w kopii) Pamiętnik Jana Chryzostoma Paska. Podobnie jak ówcześni wydawcy źródeł historycznych, starał się on wprowadzić do edycji — w przypisach — niezbędne objaśnienia, dotyczące zwłaszcza dat, miejscowości oraz nazw przyrodniczych. Ostatnie z nich, nie mające w przypadku zwierząt odpowiedników7 polskich, objaśniał nazwami rosyjskimi i niemieckimi. Wydawcy niniejszej edycji wykorzystali niektóre z tych objaśnień, co zresztą zostało zaznaczone kryptonimem: A. M.

    Ponieważ podstawa pierwodruku prawdopodobnie zaginęła bezpowrotnie, przeto wydawcy zdecydowali się przedrukować wersję ogłoszoną przez ks. Maryańskiego z uwzględnieniem zmian wynikających ze stosowanych powszechnie zasad druku tekslow źródłowych; a więc znormalizowano interpunkcję, łączne i rozdzielne pisanie wyrazów oraz stosowanie dużych i małych liter. Nie uwzględniono też wyróżnianego przez A. Maryańskiego tzw. é pochylonego. Zachowano natomiast osobliwe formy typu: swywola, ptastwo czy kamieńmi. Poprawiono jednak ewidentne błędy literowe pierwodruku. Wszelkie inne, zresztą mało istotne, zmiany objaśniono w przypisach.

    Pierwotnym zamierzeniem wydawców niniejszej wersji Diariusza Kamieńskiego, ustalonym podczas Międzynarodowych Wykładów Naukowych w Pietropawłowsku Kamczackim w 1992 r., było wydanie pamiętnika w dwóch wersjach językowych: polskiej i rosyjskiej, z niezbędnym komentarzem merytorycznym. Przekład Diariusza na język rosyjski został dokonany przez Borysa P. Polewoja z Sankt-Petersburga, historyka rosyjskiego, który przed laty nauczył się języka polskiego, chcąc poznać wartość wspomnień zesłańca w bezpośrednim kontakcie z oryginałem. Dołączony do tego obszerny komentarz merytoryczny, po przetłumaczeniu na język polski przez Elżbietę Jasiewicz, ukazał się w 1994 r. w roczniku „Lud", organie Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Artykuł ten został wzbogacony przez Antoniego Kuczyńskiego niezbędną dokumentacją bibliograficzną.

    Wydawcy niniejszej edycji Diariusza Adama Kamieńskiego Dłużyka nie dysponowali dostatecznymi środkami na ogłoszenie jednocześnie, po polsku i rosyjsku, wspomnień z pobytu w niewoli moskiewskiej w latach 1660-1672 — najstarszych, a napisanych przez Polaka. Celowość tego typu przedsięwzięcia jest bezdyskusyjna.

    W porównaniu z pierwodrukiem niniejsza edycja Diariusza Kamieńskiego została wzbogacona w przypisy merytoryczne. Sprostowano w nich błędy autora (bądź kopistów), podano dokładniejsze informacje o miejscowościach, ważniejszych wydarzeniach itp. Dane te wzbogacono odwołaniem się do podstawowej literatury przedmiotu. Niektóre informacje wydawcy wprowadzili bezpośrednio do tekstu Diariusza, zawsze w nawiasach prostokątnych.

    Znaczną część wspomnianego artykułu Borysa Polewoja z „Ludu” z 1994 r. wykorzystano w komentarzu wydawców niniejszej edycji. Jest to opracowanie o losach autora Diariusza przed 1660 r., podczas starcia się wojsk polsko-litewskich i moskiewskich nad Basią, w niewoli rosyjskiej (głównie na Syberii i w Moskwie) oraz po powrocie do Polski.

                                                             INDEKS  NAZWISK

    Kamieński Dłużyk Adam — 13-16,19, 24, 28, 32-39, 42-46, 50-64, 66-71, 73-88.

                                               INDEKS  NAZW  GEOGRAFICZNYCH

    Białoruś — 45, 51.

    Jakucja — 73.

                                                                 SPIS  ILUSTRACJI

    1. Srrona tytułowa książki, w której opublikowany został Diariusz A. Kamieńskiego Dłużyka    14

    2. Stefan Czarniecki. Zbiory Gabinetu Grafiki Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu    17

    3. Timofiej Jermak — zdobywca Syberii. Reprodukcja z książki: J. Kobyłecki, Wiadomości o Syberii i podróże w niej odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834, Warszawa 1837    18

    4. Sztandar oddziałów kozackich Timofieja Jermaka. Reprodukcja z książki: A. Kuczyński, Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory. Antologia historyczno-kulturowa, Wrocław 1995    19

    5. Wstęp autorstwa ks. A. Maryańskiego, poprzedzający tekst Diariusza. Reprodukcja z: Warta. Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na Jubileusz 50-letniego kapłaństwa w dniu 23 kwietnia 1874 od Jego przyjaciół i wielbicieli, Poznań 1874    21

    6. Ogólny widok Tomska, ryc. z XVIII w. Reprodukcja z książki: Istorija Sibiri, t. 2. Pod red. A. P. Okładnikwa, W. I. Szunkowa, Leningrad 1968    26

    7. Wizerunki ludów Syberii według XVIII-wiecznej ryciny: A — Jakut; B — Kałmuk; C — Ostiak; D — Tunguz. Reprodukcja z książki: Istorija Sibiri   29

    8. Widok Jakucka, ryc. z XVIII w. Reprodukcja z książki: A. Azatjan, M. I. Biełow, N. A. Gwozdiecki, L. G. Kamanin, E. M. Murzajew, R. L. Jugaj, Historia poznania radzieckiej Azji, Warszawa 1979    34

    [Adam Kamieński Dłużyk.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Wrocław. 1997. S. 1-97.]