ЎЎЎ 11. Уршуля Джакуская. Адам Рыгор Каменскі Длужык у працах розных аўтараў. Ч. 11. 2010-2020. Койданава. "Кальвіна". 2014.

    П. Копестыньска

    А. Кучинский

       ЦИКЛ ПОРТРЕТОВ ПОЛЬСКИХ ССЫЛЬНЫХ — ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ СИБИРИ

    Было бы преувеличением писать, что до появления портретного цикла польских исследователей Сибири я, художница, обладала такими широкими познаниями о вкладе поляков в изучение культуры моего народа, географии Якутского края, его административно-государственного устройства. Тем не менее, когда я училась многие годы в Москве в художественной школе при институте имени Сурикова, а потом и в самом институте, до меня доходили с ведения об отдельных эпизодах польско-якутских связей. В моей памяти сохранилось, как в нашей семье поддерживался живой интерес к истории, традициям. Среди знакомых звучали фамилии Аполинских, Ковалевских, Войцеховских, Шиманских. Вспоминалось название улицы им. Эдуарда Пекарского, присвоенного в намять о поляке, авторе трехтомного словаря якутского языка, который находился в домашней библиотеке...

Вскоре был издан сборник научных статей международной польско-якутской конференции 1999 г., откуда было взято достаточно информации, были также изучены такие источники, как «Ссылка в Восточной Сибири в XVIII в.» Ф.Г.Сафронова и труды польских ученых ³.

    В литературе и описании истории и культуры якутов и края в целом, равно как и в XIX столетии, привлекает внимание добросовестное описание реальности, без ссылок на экзотику. Меня как художника не может не восхищать, каким всесторонним и скрупулезным было изучение прошлого культуры народа саха. Следует отметить значимость переиздания книги В. Серошевского «Якуты. Опыт этнографического исследования» с комментариями М. Я. Жорницкой и Ш. Ф. Мухамедьярова. Интерес к научным исследованиям истории и культуры народов Сибири выразился и в издании монографии польского этнолога В. Армана «Польские исследователи культуры якутов» в 2001 г. в Москве⁴.

                                                                         ЛИТЕРАТУРА

    3. Kamienski-Dluzyk Diariusz wiezienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz przypisami i komentarzami opatrzyli A. Kuczyński, B. Polewoj, Z. J. Wojcik, Wroclaw, 1997. L. Siennicki. Dokument osobliwego miłosierdzia Boskiego ze wspomnieniem o mniej znanych Moskiewskiego Panstwa krainach..., pod red naukowa A. Kuczynskiego. Wroclaw, 1997. Dziennik Jozefa Korcia woisk polskich Z rekopisu Biblioteki Czartoryskich opracowali i wydali A. Kuczyński i Zbignew Wojcik. Warszawa-Wroclaw. 1995

    4. Арман В.  Польские исследователи культуры якутов. М., 2001.

    [Якутский архив. № 3 (37). Якутск. 2010. С. 94-95, 98-99.]

    А. Богдан

    (Мінск)

                                        Шматмоўе як адна з характэрных асаблівасцяў

                                          развіцця беларускай літаратуры XVI-XVII ст.

                                         (на прыкладзе твораў мемуарнай літаратуры)

    Польскамоўныя мемуары С. Маскевіча, напісаныя на тэрыторыі Беларусі мясцовым аўтарам, шмат у чым прасякнуты польскім каларытам... Таму гэтыя запіскі вельмі каштоўныя як для айчыннай, так і польскай літаратур. хоць яны па-рознаму ацэнены і дасьледаваны літаратуразнаўцамі абедзвух краін...

    Мемуары С. Маскевіча, пастаўленыя ў адзін рад з падобнымі да іх нататкамі (напрыклад, А. Каменскага-Длужыка), даюць падставу гаварыць ад існаванні ў ХVII ст. беларускай літаратуры на польскай мове і сведчаць аб тым, што шматмоўе было адно з характэрных асаблівасьцяў развіцця беларускай літаратуры XVI – пачатку XVII ст.

    [Беларуская пісьмовая спадчына ў кантэксце еўрапейскага культурна-гістарычнага працэсу ХІ-ХІХ стагодзяў: вытокі, традыцыі, уплывы. Матэрыялы нувукова-практычнай канферэнцыі (Мінск, 24 мая 2010 г.) Мінск. 2010. С. 329.]

                          Уклад ураджэнцаў Беларусі ў развіццё сусветнай цівілізаціі

                                                  Даследчыки, грамадскія дзеячы

    Напрыклад, унікальнае апісанне Сібіры зрабіў аршанскі шляхціч Адам Каменскі (XVII ст.). З 1661 па 1668 гг. ён знаходзіўся ў рускім палоне ў Табольску, Енісейску і Якуцку. Пасля звароту адтуль Каменскі склаў запіскі, дзе апісаў звычаі такіх народаў, як комі-зыране, вогулы (мансі), табольскія татары, асцякі (ханты), тунгусы (эвенкі), якуты.

                       Вклад уроженцев Беларуси в развитие мировой цивилизации

                                          Исследователи, общественные деятели

    Например, уникальное описание Сибири сделал оршанский шляхтич Адам Каменский (XVII в.). С 1661 по 1668 гг. он находился в русском плене в Тобольске, Енисейске и Якутску. По возвращении оттуда Каменский составил записки, где описал обычаи таких народов, как коми-зыряне, вогулы (манси), тобольские татары, остяки (ханты), тунгусы (эвенки), якуты.

                                                          Беларусы ў Расіі

                                                   (Расійскай Федэрацыі)

    Выхадцы з беларускіх зямель і іх нашчадкі былі ў ліку першапраходцаў, пачынальнікаў геаграфічнага і этнаграфічнага вывучэння карэнных народаў Прыўралля, Сібіры, Чукоткі, Камчаткі (А. Каменскі-Длужык, Л. Сеніцкі, І. Казырэўскі, І. Яўрэінаў і інш.).

                                                        Белоруссы в России

                                                     (Российской Федерации)

    Выходцы с белорусских земель и их потомки были в числе первопроходцев, зачинателей географического и этнографического изучения коренных народов Приуралья, Сибири, Чукотки, Камчатки (А. Каменский-Длужик, Л. Сеницкий, И. Козыревский, И. Евреинов и др.).

    [Беларускае замежжа = Белорусское зарубежье. Складальнік Н. А. Голубева. Мінск. 2010. С. 41,105.]

                                            МАСТЫ  ЎЗАЕМНАГА  РАЗУМЕННЯ

    Гісторык, перакладчык, краязнаўца Алесь Баркоўскі старанна будуе культурныя стасункі паміж Беларуссю і Саха-Якуціяй.

    Гадоў дваццаць мы знаёмыя, ды і цяпер я цвёрда не ўпэўнены, якую ж мову лічыць у Алеся Баркоўскага роднай. На беларускую ён перакладаў творы Міхаіла Лермантава, Уладзіміра Высоцкага і (з польскай) Тадэвуша Лады-Заблоцкага, на рускую — беларускага празаіка і драматурга Францішка Аляхновіча, польскага празаіка і нарысіста, ураджэнца Пінска Рышарда Капусцінскага (выбраныя раздзелы яго рамана “Імперыя”, прысвечаныя Сібіры), беларускага і польскага падарожніка і этнографа Адама Каменскага-Длужыка, на якуцкую — прысвечаныя Усходняй Сібіры артыкулы беларускага пісьменніка Сяргея Палуяна. Як бачым, Алесь Баркоўскі — асоба, па меншай меры, трохмоўная.

    І нарадзіўся беларусіст не ў Беларусі, а ў пасёлку Асятрова Іркуцкай вобласці: туды накіравалі на работу яго бацьку пасля заканчэння школы Міністэрства ўнутраных спраў у Ашхабадзе. Паходзілі бацькі з Міханавіч, што пад Мінскам, у 1963-м з Сібіры яны пераехалі ў Дзяржынск, Алесь па даўняй традыцыі называе горад Койданавам. Там юнак закончыў школу. Затым яго зноў паклікалі сібірскія прасторы: вучыўся на суднавадзіцельскім аддзяленні Якуцкага рачнога вучылішча, працаваў у Ленскім і Якуцкім параходствах, здабываў золата на Алдане.

    І што самае цікавае: увесь час, будучы ў аддаленні ад прарадзімы, Алесь Баркоўскі не забываў пра яе. З яго актыўным удзелам у Якуцку была заснавана беларуская суполка “Суродзіч”, выдавалася газета “Паўночнае зьзянне”. У штомесячніку Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў “Кантакты і дыялогі” друкаваліся яго артыкулы пра ўспрыманне ў Якуціі творчасці Янкі Купалы і Максіма Танка. Ён знайшоў у якуцкіх архівах мноства дакументаў пра беларусаў, сасланых у Сібір пасля паўстання 1863 года, на пачатку ХХ стагоддзя. Асаблівыя заслугі Алеся Анатольевіча — у высвятленні біяграфіі і збіранні творчай спадчыны беларускага, рускага і якуцкага паэта і даследчыка Івана Ласкова, што нястомна выступаў за праўдзівае адлюстраванне якуцкай мінуўшчыны.

    Алесь Баркоўскі — чалавек шчодрай душы, ён робіць Бацькаўшчыне каштоўныя падарункі. Неяк пабачыўшы, што ў музейнай экспазіцыі “Беларусы ў свеце” пры Цэнтры імя Францішка Скарыны не стае якуцкага матэрыялу, прывёз кнігі і брашуры, а потым перадаў і вялікі збор перакладаў беларускай літаратуры на іншыя мовы. Калекцыя займала цэлую шафу! Яе так і называлі: “шафа Баркоўскага”. Нядаўна гэты збор перайшоў у Нацыянальную бібліятэку Беларусі.

    І зусім нядаўна Алесь Баркоўскі двойчы заглянуў у рэдакцыю газеты “Голас Радзімы”. У Дзяржынску ён цяпер даглядае хворую маці. Але такі няўрымслівы чалавек не можа доўга заставацца без літаратурнай працы. І ён пачаў… ператвараць у кнігі прывезеныя з Якуціі рукапісы. Кожная з іх выдадзена “ў Койданаве”, “у друкарні Кальвіна, накладам 8 экземпляраў для хатняга ўжытку”: раздрукавана на ратапрынце і пераплецена. Па адным экземпляры кожнага з 16 (!) новых выданняў ён прывёз у Мінск, перадаў як падарунак у навуковую бібліятэку Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. Астатнія сем камплектаў прызначаны для іншых бібліятэк і архіваў Мінска і Якуцка.

    Што ў гэтых 18 тамах сапраўднага культурнага моста паміж Беларуссю і Саха-Якуціяй? Чатыры кнігі прысвечаны спадчыне Івана Ласкова. Гэта — пасмяротна складзены зборнік яго вершаў і паэм “Кніга блуканняў”, выдадзены з рукапісу раман “Эпілог” (пра беларускага ўдзельніка паўстання 1863 года, закінутага лёсам у Сібір), беларускі пераклад “стралецкай быліны” XVII стагоддзя “Пішчальнікі не пішчаць” — аб прыгодах беларускага і якуцкага падлеткаў на шляху да Ленскага астрога і, урэшце, падрабязная бібліяграфія твораў Ласкова і яго дзённікі. Усё гэта, разам узятае, — надзейная аснова для будучых друкаваных выданняў пісьменніка.

    Пералік новых імёнаў і твораў, уведзеных Алесем Баркоўскім ва ўжытак, можна доўжыць і доўжыць. Адзначу яшчэ толькі адно выданне, якое мяне асабліва зацікавіла ды і расчуліла. Гэта — “Выбраныя працы па эвенах і іншых народах Поўначы” майго земляка, ураджэнца і цяпер жыхара Астравецкага раёна Сцяпана Казлоўскага. Ён многа падарожнічаў па Якуціі, апісваў і замалёўваў побыт яе народаў, знайшоў сярод юкагіраў сваё асабістае шчасце. Вялікую каштоўнасць маюць успаміны гэтага вандроўніка пра сустрэчы з Максімам Танкам, працытаваныя там яго лісты. Аказалася, што ў свае маладыя гады, прабываючы ў Вільні, паэт ведаў бацьку Сцяпана Казлоўскага, члена Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, разам з ім удзельнічаў у падпольнай рабоце.
Чытаеш такое з думкай, што свет сапраўды глабалізуецца, становіцца цесным. Дзе тыя эвены і юкагіры, а дзе Астравецкі раён… І тым больш радуе, што знаходзяцца людзі, якія будуюць паміж імі масты ўзаемнага разумення. Мовы розныя, а быццё — агульнае. А яшчэ думаецца: як шмат можа зрабіць для збліжэння народаў нават адзін таленавіты чалавек.

    Адам Мальдзіс

    [Голас Радзімы. Мінск. 17 лютага 2011. С. 2.]

                                                        О ЦАРСКИХ НЕВЕСТАХ

                                И ССЫЛЬНЫХ ПОЛЯКАХ В ЗАБЫТОЙ СТОЛИЦЕ

    Не один раз приходилось бывать в Верхотурье. Даже сегодня дорога кажется утомительной — 300 км от Екатеринбурга. Туристы, убаюканные рассказами экскурсовода, почти не замечают деревенских реалий бывшей уральской столицы. Проживает здесь ныне 8 тысяч человек, после полуторамиллионного Екатеринбурга — контраст разительный.

    Верхотурье не раз переживало свои взлеты и падения. Было оно и важным транзитным пунктом в торговле европейской части России с Сибирью, воеводским городом, своего рода столицей края. После отмены таможни и закрытия в 1763 году Верхотурского тракта город пришел в упадок, но вновь ожил с растущим культом святого праведного Симеона, мощи которого находились в Свято-Николаевском монастыре. В ХХ веке в Верхотурье дела пошли настолько плохо, что оно лишилось статуса города. С 1926 года Верхотурье считалось сельским поселением, а в 1938-м стало рабочим поселком. В 1947 году статус города Верхотурью вернули, но многие путешественники до сих пор в это верят с трудом.

    Недавно пересматривая записи, касающиеся Урала, я нашла материалы о поляках, сосланных в Верхотурье. Вместе с ними хранились и рассказы о царских невестах — узницах забытой столицы.

    Отдаленность Верхотурья служила надежной гарантией изоляции бунтовщиков и особ, не угодных царской власти. Первыми известными узницами Верхотурья были опальные царские невесты Мария Хлопова и Ефимия Всеволожская. Марию выбрал в супруги царь Михаил Федорович Романов, но дворцовые интриги расстроили этот брак. Смотр невест, по результатам которого она стала царевой избранницей, состоялся в 1616 году. В начале следующего года Марию, с новым именем Анастасия, поместили «во дворце наверху». Ей велено было оказывать почести как царице.

    Недолго продолжались славословия Хлоповой. Она и ее родственники возбудили зависть Салтыковых, которые восстановили против невесты мать царя. На одной из прогулок в селе Покровском Марии стало плохо. Как свидетельствуют некоторые источники, свои любимые сладости она запивала хмельной водичкой, преподнесенной боярином Михаилом Салтыковым. Потом ее с неделю рвало, что и побудило лекарей сделать вывод: «К чадородию государеву неспособная». Как ни был удручен молодой царь, но покорился семейному совету, постановившему: невесте в венчании отказать, сослать вместе с родственниками в Сибирь. Марию вместе с бабушкой, теткой и двумя дядьями отправили в Тобольск, а к 1619 году она оказалась в Верхотурье.

    В 1647 году был устроен смотр невест для царя Алексея Михайловича, в котором участвовало 200 девушек, а, собственно, царю было представлено шестеро «финалисток». Царской невестой была избрана Ефимья Всеволожская. При одевании первый раз в царскую одежду сенные девушки так затянули волосы на ее голове, что и без того взволнованная красавица упала в обморок при женихе; а всесильный боярин Борис Морозов приписал обморок падучей болезни, обвинил отца невесты за умолчание о том и сослал его со всей семьей в Тюмень. В 1649 году по царской грамоте Раф Родионович, отец Ефимьи, вместе с семьей был переведен из Тюмени в Верхотурье.

    Карьеры царских невест не только заканчивались в Верхотурье, но и начинались. Здесь провела детство будущая супруга Петра I Евдокия Лопухина. Ее отец в 1681 году был направлен воеводой в Верхотурье в звании государева стольника, по возвращении был пожалован в окольничие. На его дочери остановила свой выбор царица Наталья Кирилловна, подыскивая невесту для царя Петра Алексеевича.

    Из книги «Ссылка и каторга в России» мы узнаем, что еще до приезда первой несостоявшейся царицы в 1614 году Верхотурье избрано местом, куда ссылали «изменников литовских людей» (так в то время часто называли поляков). На протяжении трех столетий поляков в Верхотурье перебывало множество. Впечатления о городе и его жителях были у них различные. Правда, это и не удивительно, ведь одни застали расцвет Верхотурья, а другие — его упадок. Едва ли не первые польские письменные воспоминания, содержащие упоминания о Верхотурье, относятся к XVII веку. Адам Каменский-Длужик — пленный, высланный для службы в сибирских гарнизонах, писал: «Прибыли мы в Верхотурье; город этот людный, живности и товаров под достатком имеет. Деревни большие, урожаи хорошие. Родится здесь все, кроме гречки, которой здесь не знают. Река Тура идет под Верхотурьем камениста и быстра. На ней мыто большое берут для царя. Купцов и воевод трясут, которые из Сибири едут». Ссыльный участник Барской конфедерации (1768 год) Константы Любич Хоецки называет Верхотурье «окном в Европу».

    Наиболее обширные польские мемуары о быте и жителях Верхотурья относятся к XIX веку и принадлежат перу польского предпринимателя Леона Крупецкого... Он оказался в Сибири в, так сказать, профилактических целях. В 1861 году в Варшаве в доме, который ему принадлежал, было совершено покушение на наместника Берга. Хотя доказательств причастности Крупецкого к заговору не нашли, его решено было выслать в Верхотурье под надзор полиции. Здесь он в вынужденной праздности провел два года. В Верхотурье он встретил целую польскую колонию — около пятидесяти ссыльных поляков...

    После года, проведенного в Верхотурье, Леону Крупецкому позволено было вернуться в Польшу. Там он занялся восстановлением пришедшего в упадок хозяйства и реализацией новых коммерческих предприятий. Впоследствии он послужил прообразом Вокульского — главного героя романа Болеслава Пруса «Кукла». Скончался в 1875 году...

    Татьяна Мосунова

    /Уральский рабочий. Екатеринбург. 30 ноября 2011./

                                                                       ДНЕВНИК

                                                    МОСКОВСКОГО ЗАКЛЮЧЕНИЯ,

                                                                 ГОРОДОВ И МЕСТ

    [* Адам Каменский-Длужик — польский путешественник XVII века, автор первого на польском языке описания Сибири. После возвращения в Речь Посполитую написал отчет о пребывании в плену и в ссылке, в которой сделал природно-этнографическое описание Сибири. Это первое сохранившееся в истории описание пребывания в Сибири на польском языке. Воспоминания Адама Каменского были обнаружены только в 1870 ксендзом (священником) Александром-Матеем Марианским, который опубликовал их в 1874 г.]

                                                                Отрывок (1661 год)

                                                          Адам Каменский Длужик

    [* Печатается по книге: Kamieński Dlużyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc // Dwa polskie pamiętniki z Syberii XVII i XVIII wiek. W-wa – Wrocław: Wrocławska Drukarnia Naukowa, 1996.]

    Оттуда [из Соли Камской – С. Ф.] нас везли в Верхотурье через дремучие леса и твердый камень высокими горами миль 120. Мы ехали день и ночь. Не останавливались в избе, а только на станах, сооруженных для ночлегов и приема пищи, своего рода будках, но из очень высокого камня, кажется, что под самые небеса. На одну гору мы въезжали миль пять. Нанимали нас, кто мог идти пешком, хозяева подвод по 30 копеек в день и больше. В середине дремучего леса мы столкнулись с людьми вогульцами [манси - С. Ф.], язычниками, которые Бога не знают, потому что имеют в лесу своих шайтанов, как их там зовут, в укрытых местах, где они собираются и совершают свое богослужение и очень богато их одевают, вешают на них соболя, серебро, сосуды разные покупают у москвы, а потом московские люди их обирают и поэтому богатеют. Редко, однако, это идет им на пользу, поскольку их чаруют, разум их теряет силу, и они пропадают; В лесу у них есть кочевья, срубленные из дерева; одно низкое окно, огонь день и ночь горит под дымоходом. Нет ни печей, ни дверей, а только дыра, вместо дверей. Нет у них также и скамеек, поскольку они сидят на земле. Живут звериным промыслом, но и хлеб едят, выменивая его у москвы на оленьи и лосиные шкуры. Когда убивают медведя, то плачут над ним, говоря, что не мы не мы причина твоей смерти, а наш лук. Потом его съедают, и молятся его голове, которая всегда в кочевье стоит в углу, прикрытая утварью, и разные одежды около нее навешивают. Хлеба эта люди не сеют, живут только лесом; рыб мало либо нет вообще, поскольку больших рек у них нет.

    Приехали в Верхотурье; это людный город с обилием продовольствия и разных товаров. Деревень очень много, и зерновых много родится, кроме гречихи, этой нет. Река Тура проходит под ним каменистая и быстрая. Там мыта [пошлины – С. Ф.] большие для царя берут с купцов и воевод также трясут, которые идут из Сибири. Там дали нам подводы до Опончина [Епанчина; Епанчин-юрт, с 1600 г. Туринск, городок, сохранивший в обиходе, как видим, свое первоначальное название 61 год после переименования – С. Ф.]; 100 миль мы ехали день и ночь, через густые леса и деревеньки, но очень редкие: одна на десяток миль, поскольку хлеба в достатке не имеют Этот Опончин, первый сибирский город, расположен в месте хлебном и рыбном; и все во всем здесь хорошо, только калмыки часто появляются и деревни около него жгут.

    Отсюда мы ехали до Тюмени миль 127. Город очень красив, с очень богатым местоположением. Хлеба, рыбы, разной птицы там вдоволь. Озерами река Тура к ней Город пришла, но уже не каменистая, а по очень красивой равнине. Около города острог и двое ворот. Небольшой деревянный замок. Деревни и слободы достаточно богаты. Там сидит воевода.

    Оттуда мы ехали до Тобольска и приехали в вербное воскресенье. Этот город лежит над рекой Иртышем и Тобольском [Тоболом – С. Ф.], реками большими и страшными, каких в Польше у нас нет. Соединяются под этим Тобольском река Томбольск [Тобол – С. Ф.] от Швеции с левого, а Иртыш от калмыков с правого боку. Этим Иртышем ходят миль 100 наверх за солью к одному озеру [Ямыш – С. Ф.], которое рождает кристаллическую соль, и там берут ее. Ходит казаков по полторы тысячи с тяжелой пушкой и орудиями на калмыков, которые им этой соли не дают. Суден бывает по 50 и по 60, а на дощаник берут по 2000 пудов соли и больше. Эта соль идет на всю Сибирь. Из казны продается по 25 копеек пуд. Там дальше, за этой солью, есть город Тара. Там наших множество, но они всегда должны биться с белыми калмыками и страдают от большой нужды. Я там не был, но виделся с нашими, которые приезжали в Тобольск за хлебным и денежным жалованьем; это они нам рассказывали о своей нищете.

    Тобольск состоит из двух городов: один на очень высокой горе, а другой внизу. Хлеба в нем достаточно, и он недорог; рыб неслыханное количество, бывает по 100 язей за копейку. Татары очень богаты; имеют свои деревни. Живут торговлей; держат огромное количество верблюдов. Ездят до Даур [народ в северной части Китая – С. Ф.] и Бухар [Бухары – С. Ф.]. Данный город просто во всем подобен Москве, только разве что стен мало. Церквей больше десятка; монастырский архимандрит и митрополит там живут. Потому что Томбольск [Тобольск – С. Ф.] был некогда Цасимовским [Кучумовским – С. Ф.] царством и управлял им Цасимор [Кучум – С. Ф.], татарин, а взял его некий Ермак, волжский разбойник, который грабил царскую казну и купцов царя выгнал. Один взял это царство; утонул в реке Иртыш; как напали на него татары, бросился в воду. Эти татары имеют большие вольности и жито сеют; а больше всего полбы, и пшеницы, и овса; ржи мало сеют, только москва. Есть тоже татары охотники, держат птиц: кречетов, соколов, которых кормят рыбами. Имеют и косматых борзых. Хороши у них кони, на которых гонят лисиц и бьют их арапниками, а чернобурок отдают в царскую казну; продавать их никому не разрешается. Имеют и очень хорошие доспехи шугаями [кольчуги – С. Ф.], правильной формы фазаньи перья и кремневые ружья. Должны быть готовы каждый месяц к смотру на случай бунтов наших. Там больше чем 300 на службе и в детях боярских, служилых казаков 1200, рейтар 1000, казаков 2000, наемников 3000.

    Жили мы там от вербного воскресенья аж до св. Яна [Ивана Купала, т. е. до 24 июня – С. Ф.]. Потом отправили нас в день св. Яна в разные города пятнадцатью судами, до Сургута, до Березова, до Нарыма, до Кетска, а нас человек 30 на реку Лена, до Якут. Сели мы в лодки в сам русский день св. Яна; попрощались друг с другом; достаточно при этом было сетований. Мы плыли до земли Явского яма [вероятно, Демьяновского яма – С. Ф.] целую неделю. Там сеют семена овощей; жито не родится.

    Отсюда поплыли до Самосовок [вероятно, Самаровского яма – С. Ф.]. Встретили людей невиданных, которые зовутся остяками [ханты – С. Ф.]. Эти не сеют, не жнут, только рыбой живут и птицей. которой там великое множество, а именно: лебедей, гусей, уток, которых у нас нет. Сами эти остяки ходят в рыбьих шкурах, и обувь из нее носят, полушубки гусиные и лебединые. Живут кочевьями на лесных участках. Рыб разных коптят себе на зиму, а рыбий жир собирают в сосуд, сделанный из березовой коры, с две лохани; так пьют его теплым по четверти кварты, что нам было очень удивительно. А сети делают из крапивы и некоторые рубашки имеют из крапивы. Едят какие-то пластинчатые грибы наподобие мухоморов, так при этом напиваются хуже, чем горилкой; это у них наилучший банкет. Хлеб также едят и выменивают на рыбу, ловить которую там нетрудно, поскольку за какую-нибудь онучку, только белую, или за иголку осетра дают, которого мужик унести не может; и нам давали как невольникам.

    Оттуда ехали мы до Опп [Оби – С. Ф.], реки очень большой, потому что берега весной не видать, а будто море широкое, и блуждает по ней тот, кто дороги не знает, поскольку она очень покрыта отмелями. Под парусом ветер занесет его между отмелями на милю от реки, и там должен будет сохнуть. Остяки тем временем подойдут и побьют. Эта река пошла в море к Швеции, а мы к Сургуту отправились. Этот Сургут — небольшой острожек, ничего там не родиться, кроме огородных овощей; хлеб привозной из Томбольска [Тобольска – С. Ф.] для казаков, поскольку там весь люд служилый. Церковь одна; воевода и стрелецкий голова там живут. В этом Сургуте очень красивые лисы и чернобурки, которых в других местах не встретишь, но нужда там великая, потому что хлеба мало.

    Публикация и перевод

    с польского С. Г. Филя.

    / Альманах Тобольск и вся Сибирь. № 18. 425 лет Тобольску. Тобольск. 2012. С. 563, 567-668./

    46. Тобольск и вся Сибирь : альманах. № 18. 425 лет Тобольску / ред. совет Ю. С. Осипов (пред.) [и др.] ; [сост.: А. Г. Джавахидзе, А. Г. Елфимов (авт. вступ. ст.), Ю. П. Перминов ; макет, ходож. оформ. Г. И. Метченко]. - Тобольск : [Обществ, благотвор. фонд «Возрождение Тобольска»], 2012. - 656 с. : ил. - Об авт.: с. 640-649. - (Альманах «Тобольск и вся Сибирь»).

    Настоящий выпуск посвящен 425-летию Тобольска. Во вступительной статье отмечается знаменательность издания, приуроченного к Году российской истории, круглым датам исторических событий, изменивших судьбу России и Сибири, выдающихся личностей... Впервые публикуется перевод с польского дневника А. Каменского Длужика XVII в. ... Издание великолепно иллюстрировано, использованы репродукции живописных полотен из Национального музея в Варшаве, Музея Войска польского, Русского музея, фотографии из Тобольского историко-архитектурного музея-заповедника, фонда «Возрождение Тобольска», коллекции А. Г. Елфимова и др.

                                                                        Содержание

    Каменский Длужик, А. Дневник московского заключения, городов и мест / А. Каменский Длужик; [пер. с польск. С. Филя]. С. 563-568.

                                                           Расширенный указатель имен

    Каменский Длужик Адам (ок. 1635 – ок. 1676) – польский шляхтич. Служил в войске Великого княжества Литовского, участвовал в русско-польской войне. Был взят в плен. Сослан в Якутск. Побывал в Тобольске, Енисейске, Усть-Куте. По возвращении на родину издал дневниковые записки о Сибири.

    /Книжные издания Общественного благотворительного фонда «Возрождение Тобольска» (2009-2013). Иллюстрированный библиографический указатель. Тюмень. 2013. С. 25-26, 41, 166-167./

    В. У. Таранеўскі

    (Віцебск)

                                                  ВЯЗЕНЬ З ОРШЫ I ЯГО “ДЫЯРЫУШ”

    “Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей” аршанскага шляхціца Адама Каменскага-Длужыка (Длужыка-Каменскага) сёння літаратуразнаўцы называюць першым, у якім беларусінам апісана Сібір і яго тамашнія «прыгоды», хаця, безумоўна. мог ён мець і папярэднікаў нават з канца XVI - пачатку XVII стагоддзя, бо ўжо ваенныя экспедыцыі Стэфана Баторыя. потым неспакойныя гады «вялікай сумяціцы», нарэшце. «дзімітрыяда» наканавалі многім літоўскім ды і каронным жаўнерам стаць вязнямі, пра лёсы якіх ведаем мы мала, але якіх часта высылалі ў Сібір.

    А. Каменскаму-Длужыку наканавана было стаць вязнем у 1660 годзе, а не ў 1657, як гэта нядбайна запісана ў копіі “Дыярыуша” (яго арыгінал да нашага часу не захаваўся). І адбылося гэта ў час знакамітай бітвы з маскоўскімі войскамі князя Юрыя Даўгарукага на рацэ Басі. сведчанні пра якую знаходзім мы і ў другіх мемуарыстаў (Я. У. Пачобута-Адляніцкага. Я. Х Пасека. Я. А. Храпавіцкага). Была яна «жорсткай, крывавай і нефартуннай для многіх сыноў Айчыны. не адну матку й жонку засмуціла. а колькіх дзетак асіраціла!?». Менавіта з берагоў «пані Басі» пачаўся поўны цяжкасцей і «нэндзы» шлях А. Длужыка ў «асобнае царства Ермака», у Сібір. Спачатку з групай вязняў трапіў наш мемуарыст да Магілёва. які тады трымала Масква, з Магілёва ў саму сталіцу. потым разам з сатаварышамі ішоў на Пераяслаў, Яраслаўль, Волагду, Вялікі Усцюг і далей, на Урал. у Перм, потым на Верхатур. Табольск, да краю якутаў, і яшчэ далей, да Ахоцкага мора і хіньскай мяжы. Цяжка й пералічыць усе гарады і мясцовасці, вялікія і малыя рэкі, людзей, якіх бачыў наш «турыст па прымусу». Але праз цэлую дарогу, што патрэбна адзначыць, пільна назіраў ён за народамі, за іх звычаямі. Сур’ёзна і выразна апісаў мемуарыст “зырян” (комі) і вагулаў (мансі), надрабязна распавядаў пра жыццё паляўнічых і грэчкасеяў - табольскіх аселых татар, пра тунгусаў (эвенкаў) і якутаў. Нешта ў гэтым яго апавяданні выклікае сумненне, як, напрыклад, апісанне народнасці гілякоў (ніўхаў), якія быццам бы “<...> ездзяць на мядзведзях і так імі кіруюць, як у нас коньмі. Але гілякі ім абразаюць кіпцюры і выбіваюць зубы. кормяць іх на стайні, як валоў, і самі кормяцца імі <...>”. Сумніцельны і побыт А. Длужыка на пабярэжжы Ахоцкага мора. Аднак, калі ўлічыць, што Длужыкава «падарожжа» адбывалася ў часе канчатковага забрання Усходняй Сібіры ў «царскую апеку», калі на берагах Амура пачалі збудоўвацца першыя маскоўскія цвярдыні, і што ў гэтай справе ўдзельнічалі не толькі маскоўцы, але й прадстаўнікі другіх народаў (аўстрыйцы, галандцы, англічане, палякі ды, несумненна. выхадцы з межаў сучаснай Беларусі), то можна паставіць рытарычнае пытанне: а ці не мог мемуарыст у канцы свайго сібірскага вандравання, ды будучы яшчэ паднявольным жаўнерам, дасягнуць берагоў Ахоцкага мора!?

    Шлях нашага мемуарыста ў Масковію пачаўся, як было вышэйсказана, з Магілева. “Там сядзелі мы тыдняў дзевяць, - піша Длужык, у нэндзы і голадзе, толькі мелі на нас загад мяшчане магілёўцы, якія нас харчавалі. бо інакш мы памёрлі б” [1. 189]. Пасля гэтага група. у якой было каля 400 вязняў, пачала вандраваць да Масквы - сталіцы. Вялі іх калонай, так маскоўцы прэзентавалі сваю перамогу, дадаўшы да гэтага 200 трафейных гарматак. Пасля перапісу падзялілі палонных на меншыя групы У групе А. Каменскага апынуліся, між іншымі, як ён сам запісаў, два паны Чыжы (імёнаў мемуарыст не назваў) і два паны Здановічы. Ян і Міхал. 9 лютага, як вынікае зноў са старонак «Дыярыуша», з’явіліся два стральцы і два прыставы, якія наказалі палонным рыхтавацца да дарогі ў Літву. У гэтай надзеі і спадзяванні на вяртанне на Радзіму дажыў наш мемуарыст да 16 лютага 1660 года, бо менавіта ў гэты дзень было сказана. што павязуць іх на абмен. «Мы ж парадаваліся, - запісаў Длужык, - пабралі з сабой сваё ўбоства і ішлі на падводы па аднаму, а чатыры стральцы за кожным» [1, 190].

    І толькі калі ў Троіцкім манастыры, пры высяданні, былі закаваныя па трох (Длужык разам са Здановічамі) ў кайданы, зразумелі небаракі нікчэмнасць царскіх абяцанняў і свой далейшы лёс. Менавіта з гэтага часу пачалася поўная небяспек дарога мемуарыста ў глыб маскоўскіх земляў, жыцце якіх пададзена ў “Дыярыушы” візуальна, нават карцінна. Пра Яраслаўль, напрыклад, Длужык напісаў: “У тым Яраслаўлі многа купцоў, рамеснікаў і самых розных людзей. Там вырабляюць найлепшыя чырвоныя юхты, і нядорага, тонкія вельмі прыгожыя тканіны, войлакі, таксама танна. Хлеба там маюць даволі і ўсякай жыўнасці, акрамя садовай гародніны, якой няма. Рыбы, мясніны даволі» [1, 192].

    Ад Яраслаўля вандроўка мемуарыста лягла не на ўсход, а нязвыклай дугой на поўнач, на Волагду і далей да Вялікага Усцюга, потым папутнымі водамі плылі да Ледавітага акіяна, і толькі пасля гэтага павярнулі да Урала, крыху затрымаўшыся ў Пярмі. Менавіта тут скончыўся горны ланцуг і пачалася вандроўка ў Сібір, у другі, ужо азіяцкі мацярык. невядомы і экзатычны. Асабліва цяжкім, па сведчанні мемуарыста, быў шлях да Верхатурска (“пушчамі і вострым каменнем”). Гэты прамежак быў і самым доўгім, больш за 120 міляў. “Ехалі мы дзень і ноч. Не бывалі ў хатах, толькі на прыстанках былі зроблены будкі для начлегаў і харчу» [1, 198]. Уражвалі вязняў высокія горы, “якія, здавалася, што аж пад самыя нябёсы”, “па адной гары ехалі мы міль пяць”, — занатаваў Длужык.

    Заўральскі свет, па сведчанні пана Адама, адрозніваецца ад свету праваслаўнай Масковіі. Тамтэйшыя людзі, тугулы, “паганьцы, Бога не ведаюць, бо маюць сваіх шайтанаў у лесе, якім гонар аддаюць у патаемных месцах <...> збіраюцца і адпраўляюць сваё набажэнства. Строі ў іх багатыя, бо вешаюць сабалёў, серабро» [1, 199]. “Маюць яны ў лесе, зробленыя з бярвенняў, прыстанішчы: адно нізкае акенца, агонь у коміне гарыць дзень і ноч. Печаў не маюць і дзвярэй, толькі дзірка замест дзвярэй. Лаваў таксама не маюць, сядзяць толькі на зямлі” [1, 199]. Длужык адзначыў, што з’яўляюцца тугулы выдатнымі паляўнічымі, палююць на мядзведзя, але калі яго забіваюць, то чыняць яму пашану: галаву мядзведзя ставяць у кут, пакрываюць рушніком і рознымі прыгожымі тканінамі. Здаецца, убачыў тут наш мемуарыст праяўленне татэмізму. характэрнага для паганьцаў, але не патлумачыў, чаму шануюць мядзведзя, найхутчэй, у нэндзнай сітуацыі было не да таго.

    Потым была дарога на Табольск, у якім Длужык правёў цэлую вясну, і, як сам, піша, гэта быў найлепшы час з яго шматгадовага палону. Толькі ў другой палове чэрвеня маскоўцы ізноў разбілі вязняў на некалькі груп, і тую, у якую трапіў мемуарыст (30 чалавек), скіравалі на раку Лену, у край якутаў. Нярэдкай будзе тут гаворка пра нэндзу, пра цяжкасці. якія выпалі на долю нашага земляка ў “нялюдскай” зямлі. Але не стала гэта прычынай не падзяліцца са слухачом, ці, магчыма, і чытачом, назіраннямі, якія нявольны пілігрым палічыў годнымі для пераказу. Прырода і людзі сталі ў яго пераказе галоўным. Шлях ад Табольска да Енісейска адбывалі вязні выключна рэкамі. Пакінуўшы Табольск, скіраваліся яны на поўнач, уніз па беразе ракі Іртыш, а потым, пасля 300 міль шляху, дасягнулі Абі. Мінулі гарады Сургул і Нарым, у Нарыме наступіла чарговае раздзяленне вязняў. Длужык са сваёй групай павандраваў уверх па рацэ Кеч, пра якую напіша, што «вельмі крывая», маючы на ўвазе, напэўна, яе незвычайны бег. Пра Енісейск, у якім мемуарыст правёў цэлую зіму, зазначыць, што гэта горад “вельмі людны і багаты на купцоў. Тавараў мае даволі і недарагі там хлеб, надзвычай танны, бо пуд жыта каштуе дзве капейкі, а мукі тры. Рыбы вельмі многа <...>” [1, 203]. Звярнуў мемуарыст увагу на мнагажонства і на тое, што жанчыны нараўне з мужчынамі “б’юць з лука”. Напэўна, упершыню Длужык тут убачыў нарты, людзей, якія на іх бегаюць, і сабак, якія іх цягнуць. Адзначыў з цеплынёй, што прырода тут суровая, цяжкая ў здабыванні харчу, але людзі добрыя. Бо калі іх прэзентавалі як вязняў, то жанчыны плакалі, прыпаміналі і сваіх уласных дзяцей, якіх Масква пабрала ў палон за сабалёў.

    Далей ізноў была вандроўка на ўсход, і было гэта, найхутчэй, у верасні 1662 года, калі палонныя “ўплылі” ў прыток ракі Лены - Куту, якую мемуарыст назваў “вясёлай”. Тут ён убачыў, як вараць соль, дзівіўся з Лены, называў яе “вельмі вялікай і прыгожай, ціхай, глыбокай, не дарма яе Масква маткай называе” [1, 204]. Есць на ёй вадаспады. Адзін з іх наш мемуарыст аглядваў: “на здзіўленне прыгожы”, і адзначыў, што пры адной з перапраў праз вадаспад патануў пан Павел Хмялеўскі, таварыш з харугвы яго міласці пана Чарнецкага, ваяводы рускага.

    Канец 1662 года, увесь наступны, а таксама пазнейшыя часы Длужык правёў на службе, бо вязні-палякі ды ліцвіны былі ўкраплёны ў вайсковыя атрады, якія прызначаліся ці то для забрання пад маскоўскую апеку новых абшараў, ці то для навядзення парадку, бо сібірскія людзі часта бунтавалі супраць царскай адміністрацыі. Падчас адной з такіх выпраў Длужык дамогся вусця ракі Індзігіркі, потым быў перакінуты на раку Амур, дзе адбылася вельмі нешчаслівая бітва (мажліва, з кітайцамі?). Пабітыя, з вялікімі стратамі прабіраліся потым жаўнеры і наш мемуарыст праз нейкія горы на поўнач, у бок Лены. Загінуўшых таварышаў пажагнаў пан Адам кароткім мемуарным успамінам: “Край там вельмі прыгожы, цёплы і багаты, але доўга нам там не далі пажывіцца. Загінула там нашых людзей 35, розных і знатнейшых, такіх як Гарошка, пан Томаш Сталкоўскі, пан Крыштаф Солтан, пан Манеўскі і пахрышчаны татарын з харугвы пана Чарнецкага” [1, 206].

    Калі вярнуўся Адам Длужык на Айчыну, дакладна невядома. Закончыўшы сваю сібірскую аповесць, і то на тым этапе няволі, калі выконваў небяспечную і цяжкую жаўнерскую службу на кітайскім паграніччы і ў паўночна-ўсходняй Сібіры, мемуарыст засведчыў: “Было той бяды чвэрць года, калі мы па пушчах, па рэках, моры валачыліся, мала што ўжываючы хлеба, апрача звера і рыбы. а чыстай бялізны і знакаў не мелі, замест яе ўжывалі аленні скуры. апрача неба і зямлі нічога не бачылі” [1, 206]. Паўстае пытанне: ці тры з паловаю гады ахоплівае гэтая “бяда” ад кастрычніцкіх дзён на рацэ Басі да вяртання з Сібіры, ці датычыцца гэта самых цяжкіх часоў на схіле 1662 года?

    Аднак прыблізным момантам “пажаданага вяртання да Айчыны” Адама Каменскага-Длужыка мог быць 1667 год, бо менавіта 31 студзеня 1667 года сярод падпісаных у Андрусаве артыкулаў быў і той, які абавязваў, “каб усе вязні (але толькі шляхта, не халопы) былі вернуты Рэчы Паспалітай”.

    Свае нататкі побыту ў Сібірскай зямлі ў “Дыярыуш” Длужык уклаў ужо дома. найхутчэй годам пазней. І калі мы ўважліва ўчытаемся ва ўспаміны нашага “сібірака”, то здзівіць нас іх кампазіцыя, можна казаць канструкцыя, якая напіманае канструкцыю дзяржаўнага рапарту, паведамлення з земляў малавядомых і экзатычных. Такая канструкцыя вымагала праўды, і ў гэтай праўдзе. як нам бачыцца, найвялікшая каштоўнасць “Дыярыуша” сібірскага вязня Адама Каменскага-Длужыка.

    Літаратура і крыніцы:

    1. Каменскі-Длужык, А. Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей / Адам Каменскі-Длужык, пер. А. Ф. Коршунава // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства: міжвузаўскі зборнік / Гомельскі дзяржаўны ўн-т. Вып. 2. – Мінск: Выд-ва БДУ імя У. І. Леніна, 1974. – С. 188-207.

    Dyjryjusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc spisany poprzez Adama Kamińskiego. // Warta: książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bаżyńskiemu proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na jubileusz 50-letniego kapłaństwa w dniu 23 kwietnia 1874. оd jego przyjaciól i wielbicieli. – Poznań, 1874. S. 378-388.

    [Віцебскія старажытнасці. Матэрыялы навуковай канферэнцыі. Мінск. 2013. С. 44-46.]

                                                                      ХІІ. Бітва на Басі

    У той час як польска-літоўскі бок праводзіў нэрвовую пераправу сілаў на ўсходні бераг Дняпра і чакаў надыходу непрыяцеля, армія Юр’я Даўгарукага набліжалася да месца канцэнтрацыі каралеўскіх сілаў. Пад канец верасьня ён спыніўся недалёка ад месца будучай бітвы, у вёсцы Рамановічы. Ад схопленых у той час літоўскіх і польскіх палонных расейскі вайскаводца даведаўся пра месца канцэнтрацыі і колькасьць арміі праціўніка. Часам яны падавалі завышаныя лічбы, але большасьць сьведчаньняў падкрэсьлівала, што пад Чарнецкім стаіць 4 тыс. жаўнераў, пад Сапегам — 6 тыс., а Пац прывёў няпоўныя 3 тыс. чалавек. Згадваліся таксама аддзелы Самуля Аскіркі і Дзяніса Мурашкі, якія налічвалі 3 тыс. жаўнераў. Жаўнер жамойцкай дывізіі Ян Пачобут-Адляніцкі, які ўдзельнічаў у гэтай бітве, ацэньваў колькасьць войскаў Рэчы Паспалітай у 12 тыс., але, напэўна, бяз добраахвотнікаў Мурашкі. Каралеўскія войскі мелі 16 гармат. Цяжка дакладней акрэсьліць колькасьць войскаў Даўгарукага ў пачатку красавіка 1660 г. Гэты вайскаводца, ідучы з-пад Вязьмы, зьбіраў, дзе толькі можна, жаўнераў. З царскага двара зь ліпеня выходзілі суровыя загады для паасобных аддзелаў, каб яны сьпяшаліся далучыцца да зьбіранай арміі. Такі заклік атрымала шмат афіцэраў, якія калісьці пад каіандаваньнем Даўгарукага ўдзельнічалі ў віленскай выправе і бітве пад Веркамі. Зьявіцца на месцы канцэнтрацыі ў Смаленску заклікалі дваран, баярскіх дзяцей, гарадавых казакоў, татараў і падняволенае насельніцтва. Сабраць армію належнай колькасьці не было лёгка, і гэта каштавала царскаму вайскаводцу вялікага высілку. Гэтаму заданьню быў прысьвечаны амаль месячны пастой у Смаленску. Там, між іншым, ён уключыў пад сваё камандаваньне значную частку гарадзкога гарнізону, жаўнераў з суправаджэньня вялікіх царскіх паслоў, якія чакалі распачацьця перамоваў у Менску, а таксама большую частку жаўнераў і запасаў, якія з прычыны заняцьця дарог палякамі і ліцьвінамі ваявода Канстанцін Шчарбаты ня здолеў даставіць у Кіеў. У канцы жніўня Даўгарукаму ўдалося сабраць амаль 15 тыс. жаўнераў. На працягу чарговых некалькіх тыдняў дзякуючы стараньням вайскаводцы і цара прыбылі чарговыя аддзелы. Таму можна меркаваць, што, выходзячы са Смаленску, Даўгарукі вёў супраць палякаў і ліцьвінаў армію, якая мела ў сваіх шэрагах да 18 тыс. жаўнераў [АМG. Т. III №. 144. S. 132; Соntinuation der von den höchsten... BN. Mf. 37747. Роczobut Odlanicki. S.140.], у большасьці складзеную з аддзелаў “новага строю”, часткова вельмі дасьведчаных. Сярод іх было шмат заходніх афіцэраў, што на польска-літоўскім баку яшчэ потым доўга згадвалі [Моwа tеgоż JMР Skoraszewskiego chorążego poznańskiego do króla JM od woyska owiktoriey z Moskwy oznaymuiąc В.m.d. ВN. ВOZ 826. № 9. К. 21v.]. Гэтага нельга сказаць пра ўсе адзінкі той арміі. На несумненную іх слабасьць уплывала іх пасьпешнае фармаваньне за два папярэднія месяцы. Не было гаворкі пра старанную падрыхтоўку войска. Да таго ж вялікая частка вырваных з дамоў жаўнераў ня надта ахвотна ішла на вайну і была схільная дэзэртаваць пры першай нагодзе. Таму агульная колькасьць жаўнераў арміі Даўгарукага ўвесь час мела моцную тэндэнцыю да зьніжэньня. Нягледзячы на ўсякія цяжкасьці, фармаваньне арміі прасоўвалася наперад, а паралельна са зборам войска шмат намаганьняў прыкладалася да адпаведнага забесьпячэньня зброяй, амуніцыяй, харчамі і грашыма [АМG. Т. III. № 116. S. 111; № 127. S. 119; № 144/4. S. 131-132; № 154. S. 138; № 159. S. 142-143; № 172. S. 152-153; № 186/2. S. 186; Jеrlicz. S. 58; Росzоbut Оdlаnісkі. S. 140.].

    Пакінуўшы Краснае, армія Даўгарукага скіравалася да Магілёва. Царскі вайскаводца ведаў, што перад ім крочыць са сваім моцным корпусам Палубінскі, які адступаў з-пад Смаленску ў напрамку галоўных каралеўскіх сілаў. Што цікава, няма згадак, што Даўгарукі ўцягнуўся ў нейкі перасьлед войскаў палявога пісара, каб дагнаць ягоную групу і разьбіць яе да аб’яднаньня з галоўнымі польска-літоўскімі сіламі. Ён быў асьцярожным і разважным вайскаводцам і, напэўна, баяўся, што неабдуманая пагоня за ворагам можа пагражаць нечаканым сутыкненьнем з усімі сіламі праціўніка на выбранай ім тэрыторыі. Таму ён нясьпешна прасоўваўся да галоўнай польска-літоўскай арміі і паступова ўваходзіў у прасторы, кантраляваныя яе аддзеламі. Каб не дазволіць засьпець сябе зьнянацку, а таксама здабыць актуальную інфармацыю аб праціўніку, Даўгарукі пасылаў перад сваімі войскамі моцныя разьезды, якія скіроўваліся за харугвамі Палубінскага. Перад самым 26 верасьня некаторыя зь іх апынуліся на заходнім беразе Басі і пачалі там, а таксама на другім беразе сутыкацца з разьездамі палявога пісара і літоўскага абознага Міхала Паца, які стаяў пад Вугламі. Па дарозе з Краснага, ужо недалёка ад гораду Горкі, што на рацэ Проні, 28 верасьня Даўгарукі даведаўся, што каралеўскія войскі пакінулі шанцы пад Магілёвам, перайшлі Дняпро і наблізіліся да ракі Басі. Акрамя таго, ад мясцовых сялянаў былі атрыманыя данясеньні, што па заходнім баку гэтай ракі ў Вуглах разьбілі лягер войскі Паца і што да іх далучыўся за два дні да гэтага Палубінскі са сваімі людзьмі. Да гэтых людзей паслалі разьезды, якія 30 верасьня схапілі некалькі чалавек чэлядзі і прывялі іх у маскоўскі лягер. Тыя, напэўна, пацьвердзілі ранейшую інфармацыю. Неадкладна адтуль быў пасланы ліст у Магілёў, які даваў знаць пра набліжэньне дапамогі і заахвочваў тамтэйшых мяшчан захаваць вернасьць цару. Пераправіўшыся праз Проню, маскоўскія войскі ўвайшлі ў вузкае міжрэчча паміж Проняй і Басяй і паволі выходзілі на вышыню літоўскага лягеру. Даўгарукі рэальна ацэньваў праціўніка, які стаяў па другім баку Басі. Будучы ўжо недалёка ад ліцьвінаў, але не пераходзячы гэтай ракі, ён выбраў 4 кастрычніка пазыцыю на адлегласьці крыху больш за 10 км ад іх лягеру, каля вёскі Гасподы [АМG. Т. ІII. № 186/1. S. 163-164.].

    Яму не было дадзена доўга стаяць у гэтым лягеры. У той жа дзень ён даведаўся, што ў лягер непрыяцеля прыбылі сілы Сапегі і Чарнецкага. Неўзабаве пасьля атрыманьня гэтай навіны пад рыхтаваным лягерам, напэўна, нечакана для расейцаў зьявіліся польскія і літоўскія разьезды. Іх не было настолькі шмат, каб нейкім чынам пагражаць арміі Даўгарукага. Ва ўсякім разе Хаванскі вывеў супраць іх значныя сілы, якія бязь цяжкасьці прагналі праціўніка. Дыхаючы ў карак палякам і ліцьвінам, яны гналіся да самай Басі, па другім баку якой знаходзіўся польска-літоўскі лягер. Да вечара расейцы здолелі сьцягнуць блізка да яе вялікую колькасьць коньніцы і пяхоты. Даставілі і гарматы, зь якіх пачалі абстрэльваць заходні бераг ракі. Ім адказалі польскія і літоўскія гарматы. Узаемны абстрэл не працягваўся доўга, паколькі надыход зьмярканьня перарваў бой. У сутычцы на ўсходнім беразе Басі маскоўскія жаўнеры здолелі забіць некалькіх літоўскіх і каронных жаўнераў, узялі таксама палонных. Сярод сваіх жаўнераў прызналі 3 забітых, 22 параненых і 4 схопленыху палон. Сярод схопленых у палон маскалёў апынуліся адзін ротмістар і паручнік, якіх здабыў літоўскі ротмістар Крыштап Адахоўскі. Яны маглі даць шмат каштоўнай інфармацыі пра армію Даўгарукага і ягоныя пляны дзеяньняў. Па маскоўскім баку гэтую сутычку палічылі вялікай перамогай. Данясеньне пра яе адразу паслалі цару. У выніку гэтага бою Даўгарукі вырашыў ноччу перасунуць свой лягер бліжэй да польска-літоўскіх пазыцыяў. Ён спыніўся пад вёскай Губарава, прыблізна за 3 км ад пазыцыяў праціўніка [АМG. Т. III. № 186/1. S. 164 Skorobohary. S. 84.].

    Даўгарукі ня меў багата часу, каб аналізаваць станоўчыя і адмоўныя бакі новай пазыцыі. Аднак трэба прызнаць, што выбраў яе добра [Падкрэсьліваюць гэта нямецкамоўныя данясеньні: Соntinuation der von den höchsten... BN. Mf. 37747; Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809.]. Па ягоным баку ракі расьцягвалася шырокая, зьлёгку перасечаная тэрыторыя. Пасярод гэтай плоскасьці мясцовасьць падымалася на невялікую вышыню. Пагорак быў пакрыты кустамі, рос на ім таксама рэдкі, доўгі, але ня вельмі шырокі лес. Свой лягер Даўгарукі паставіў за гэтым узвышэньнем і дзякуючы гэтаму быў закрыты для праціўніка, які знаходзіўся на супрацьлеглым баку ракі. З другога боку, ён сам ня мог інакш кантраляваць таго, што адбываецца ў лягеры праціўніка, як толькі пасылаючы да ракі разьезды. У некаторых месцах блізка ад маскоўскага лягеру знаходзіліся шырокія балоцістыя мясьціны. Затое здалёк рос густы лес, які амаль атачаў бязьлесую раўніну, на якой павінна была разыграцца бітва. Таксама ўзьбярэжжы Басі былі пакрытыя густым зарасьнікам. Сама рака не была шырокай, але мела вельмі балоцістыя берагі. Не была яна і глыбокай, аднак глеістае дно рабіла небясьпечнай пераправу нават для коньніцы. Войскі, якія выходзілі на яе ўсходні бераг, мелі перад сабой досыць значную прастору, на якой перашкодай у дарозе напрасткі да маскоўскага абозу быў згаданы кусьцісты і лясісты пагорак.

    Асьцярожны і прадбачлівы царскі вайскаводца здаваў сабе справу, што палякі і ліцьвіны якасьцю жаўнераў перавышаюць ягоныя войскі, асабліва калі б дайшло да адкрытай бітвы ў полі, дзе галоўную ролю мусіла б адыгрываць коньніца. З гэтай прычыны ён грунтоўна ўмацаваў свой лягер, насыпаючы вакол яго валы і ставячы гарматы, якіх меў вялікую колькасьць. Ён разьмясьціў лягер на вялікай адлегласьці ад ракі, на лёгкім узвышшы, адразу пры сьцяне лесу, якая добра прыкрывала яго тыл, а згаданыя балоты, напэўна, сур’ёзна ўскладнялі падыходы зь іншых бакоў. Загадаў таксама падрыхтаваць вялікую колькасьць драўляных засекаў, пазьбіваных з тоўстых драўляных калоў. Імі павінна была засланяцца ў баі пяхота. Яны дазвалялі пасьпяхова абараняцца ад атакаў коньніцы і трапна страляць з-за іх мушкетным агнём па праціўніку. Пакуль што іх расставілі вакол лягеру, каб яшчэ больш эфэктыўна абараніцца ад магчымай атакі [АМG. Т. III. № 186/1. S. 164; Раsек. S. 148-149; Kосhоwskі. S. 77.].

    У той жа дзень, калі на супрацьлеглым баку Басі стаў Даўгарукі, г. зн. 4 кастрычніка, да літоўскіх войскаў пад Вугламі прыбыў са сваёй дывізіяй Чарнецкі. Ліцьвіны таксама здолелі ўмацаваць свой лягер, які, разьмешаны непадалёк ад ракі, быў прыкрыты і зь іншага боку забалочанай тэрыторыяй. Сярод каралеўскіх вайскаводцаў пад час праведзеных нарадаў не было адзінадушнасьці, што рабіць з разьмешчаным на другім баку ракі непрыяцелем. Яшчэ стоячы на Дняпры, Павел Сапега быў прыхільнікам трымацца берагоў гэтай ракі і стрымліваць на ёй напор ворага, які хоча даць падтрымку магілёўскай залозе. Апынуўшыся ўжо на Басі, ён, напэўна, схіляўся да канцэпцыі правядзеньня бітваў на яе пераправах. Аднак гэта залежала ад ініцыятывы Даўгарукага, які мусіў бы наважыцца на штурм пазыцыяў праціўніка праз раку. Аднак хутка аказалася, што маскоўскі вайскаводца зусім не жадае рабіць такіх атакаў, а намераны стаяць у сваім умацаваным лягеры ці, найбольш, дзейнічаць часткай сілаў каля яго на сваім беразе ракі. Узьнік тупік, які быў вельмі небясьпечны для войскаў Рэчы Паспалітай. Было вядома, што ўжо зь нейкага часу Даўгарукі чакае прыбыцьця казацкіх падмацаваньняў, і былі зьвесткі, што яны ўжо рушылі на чале з палкоўнікам Васілём Залатарэнкам на поўнач. Жаўнеры з трывогай верылі, што ён вядзе ажно 20 тыс. чалавек, хоць зьвесткі ад шпегаў, якія прыносіліся камандзірам, падавалі лічбу 8 тыс. казакоў. Непакоілі таксама данясеньні пра актыўнасьць Хаванскага на Дзьвіне і зьвесткі, што ён павінен ісьці на дапамогу Даўгарукаму. Ягоныя сілы ацэньваліся прыблізна ў 10 тыс. чалавек. Бязьдзейнае знаходжаньне палякаў і ліцьвінаў над Басяй магло прывесьці да катастрафічнай для іх сытуацыі. Прыбыцьцё хоць з аднаго боку падмацаваньняў, якія набліжаліся, празьмерна павысіла б лічбу і так большых колькасьцю маскоўскіх войскаў. Перамога над імі стала б тады вельмі сумнеўнай, затое зьявілася б вельмі праўдападобная пагроза таго, што, атрымаўшы, вялікую колькасную перавагу, яны самі перайшлі б да моцных правакацыйных дзеяньняў. Даўжэй стаяць у ваколіцы не дазвалялі таксама меркаваньні забесьпячэньня войска. Харчаваньне такой значнай колькасьці людзей і коней стварала вялізныя клопаты польска-літоўскаму камандаваньню. Напярэдадні бітвы войска моцна адчувала недахоп правіянту, а зь цягам далейшага пастою ў адным месцы гэты недахоп мог толькі павялічвацца [Р. Sapieha do A. H. Połubińskiego, w obozie pod Mohylewem b. d. 1660. АGАD. АR. Dz. V. № 13868/ІV. S. 141; Роdbereski do rotmistra JKM, nad Basią b. d. [pocz. X 1660]. АGАD. А—Туz. G—388; Коchowskі. S. 77.].

    Іншым выйсьцем зь цяжкай сытуацыі быў удар на Даўгарукага. З гэтага вынікала неабходнасьць штурмаваць ягоны лягер. З досьведу было вядома, што польскія і літоўскія войскі ня вельмі прыдатныя для такіх дзеяньняў. Яны ня мелі моцнай артылерыі і дастатковай для яе колькасьці амуніцыі. Уцягваньне ў такія змаганьні цалкам зьнішчала ўсе вартасьці, якія дазвалялі перавышаць расейцаў у адкрытым полі бітвы. Дадаткова гэта было зьвязана з пэўнай рызыкай вялікіх стратаў, што магло адбіць ахвоту і так незадаволеных службай жаўнераў. Затое як мага даўжэйшы пастой палякаў і ліцьвінаў у лягеры ці распачацьце імі штурмаў было вельмі выгадным для Даўгарукага, якому заставалася толькі дачакацца падмацаваньняў і супольнымі сіламі расправіцца з праціўнікам. Таму каралеўскім вайскаводцам не заставалася нічога іншага, як пастарацца ўсякімі сродкамі прымусіць маскалёў выйсьці з-за лягерных умацаваньняў і навязаць ім бітву на адкрытай прасторы.

    Спробы рэалізаваць гэтыя пляны былі зробленыя ўжо ў наступны дзень. Сам Чарнецкі, узяўшы пяць добрых каронных харугваў, у тым ліку дзьве панцырныя і адну рэйтарскую, пайшоў за раку ў разьезд. Там на адным узгорку ў густым зарасьніку ён загадаў схавацца большасьці сваіх людзей. А выбраныя людзі рушылі пад маскоўскі лягер. Калі іх заўважылі, з-за ўмацаваньняў паслалі шмат коньнікаў. Хутка пасьля гэтага за імі пачалі выходзіць большыя адзінкі войска. Тады Чарнецкі кінуў на дапамогу сваім адну з харугваў, схаваных у зарасьніку. Расейцы, убачыўшы гэта, пачалі падазраваць, што на іх бок пераправілася большасьць польска-літоўскіх сілаў. Паднятыя па трывозе, яны выводзілі тады зь лягеру свае чарговыя аддзелы, якія паставілі ў шыхты і пачалі энэргічна наступаць на польскіх коньнікаў. На загад Даўгарукага камандаваньне імі апынулася ў руках стольніка Восіпа Сукіна. З увагі на вялізную перавагу ворага супраціў людзей Чарнецкага ня мог доўга працягвацца. Дый не было мэты даваць адпор. Палякі пачалі адступаць і нават уцякаць, падводзячы запаленых расейцаў пад схаваныя ў зарасьніку на пагорку астатнія харугвы Чарнецкага. Калі настаў адпаведны момант, рускі ваявода кінуў у моцную атаку дзьве харугвы. Іх зьяўленьне засьпела маскоўскіх коньнікаў зьнянацку. Яны адразу паддаліся паніцы і страцілі харугву, а таксама некалькі палонных. Гэты інцыдэнт на пэўны час зьбіў з панталыку далейшыя больш моцныя аддзелы, якія ішлі напэўнай адлегласьці за ўцякаючымі палякамі, асабліва калі з кустоў высунуліся дзьве харугвы. Аднак перш чым эфэкт нечаканасьці зьнік і расейцы кінуліся ў пагоню, палякі здолелі адысьці на бясьпечную адлегласьць і вярнуцца ў свой лягер. Зразумела, і гэтай сутычкай Даўгарукі не абмінуў пахваліцца цару. Толькі паводле ягонага данясеньня колькасьць палякаў, якія атакавалі, узрасла аж да 4 тыс. чалавек, а ў баі нібыта было забіта 50 чалавек Чарнецкага пры страце толькі 4 сваіх жаўнераў [Łоś. S. 99; АМG. Т. III. № 186/1. S. 164.].

    Падчас гэтай сутычкі расейцы крычалі палякам, што не прыйшлі сюды біцца, а толькі размаўляць наконт міру. І запрашалі на другі дзень каралеўскую старшыну прыбыць на распачацьце перамоваў. Гэта зьдзівіла і зьбянтэжыла літоўскіх і польскіх вайскаводцаў, бо назаўтра, г. зн. 6 кастрычніка, яны насамрэч падышлі да маскоўскіх пазыцыяў з пытаньнем наконт прапанаваных перамоваў. Паехалі туды Сапега, Чарнецкі, Палубінскі, Пац і шмат іншых вышэйшых і ўвогуле паважаных афіцэраў. Да расейскага лягеру паслалі трубача і пасольства, каб спытацца, пра што павінна ісьці размова. Паводле рапарту Даўгарукага да цара, гэта палякі і ліцьвіны выйшлі з просьбай спыніць змаганьні і кровапраліцьцё. Цяжка дашукацца праўды, каму належала ініцыятыва. Здаецца, Даўгарукаму, якому было найбольш важна выйграць час, каб закончыць умацаваньне лягеру і дачакацца падмацаваньняў. У кожным разе польскія і літоўскія вайскаводцы адразу пераканаліся, што няма гаворкі ні пра якія перамовы, а ўчарашняя прапанова была толькі подступам. Маскоўскі лягер быў ужо добра ўмацаваны, а маскалі, якія сядзелі ў ім, кпілі з наіўных праціўнікаў, інфармуючы, што ім не патрэбны ніякія перамовы, хіба што палякі і ліцьвіны іх моцна жадаюць.

    Гэта выклікала вялікі гнеў на паводзіны маскалёў. Хутка пасьля гэтага здарэньня гетман Павел Сапега вырашыў паслаць супраць іх пад лягер некалькі харугваў. Яны былі пад рукой, бо спадарожнічалі яму ва спадзяваныя перамовы як эскорт. Яны сутыкнуліся з царскімі аддзеламі, якія стаялі на варце перад лягерам. Іх удалося перамагчы і загнаць у лягер. Аднак расейцы ўчора здолелі добра пазнаёміцца зь мясцовасьцю і не далі чарговаму нападу засьпець іх зьнянацку. Спраўна зь лягеру выйшлі большыя маскоўскія сілы, аказалася таксама, што ў зарасьніках па-за лягерам таксама пахаваліся жаўнеры Даўгарукага. Пастаўлены паўмесяцам маскоўскі шыхт рушыў на ліцьвінаў. Маючы вялізную колькасную перавагу, расейцы бязь цяжкасьці адкінулі іх. Ня здолела вытрымаць напору маскалёў кінутая супраць іх панцырная харугва гетмана і казацкая Мікалая Шэмета. У небясьпецы апынулася вайсковая старшына, якая выехала на перамовы. Зь лягеру каралеўскіх войскаў заўважылі цяжкую сытуацыю, у якой апынуліся літоўскія харугвы, і паслалі ім на дапамогу нейкія аддзелы з каронных войскаў. Супольнымі сіламі ўдалося выбрацца з турботаў, дайсьці да ракі і зь цяжкасьцю пераправіцца на яе заходні бераг. Аднак ліцьвіны панесьлі балючыя страты. У палон патрапіла некалькі жаўнераў, у тым ліку Крыштап Чыж, латнік гусарскай харугвы Сапегі, які бываў на ваенных нарадах. Вельмі баяліся, што ён раскрые Даўгарукаму шмат прынятых там рашэньняў, якія датычылі плянаў бліжэйшых дзеяньняў супраць ягоных войскаў. Чыж перажыў няволю, але бальшыню сярод 19 схопленых за апошнія тры сутычкі жаўнераў адразу пасьля бою 6 кастрычніка вырвалі разьюшаныя драгуны і простыя жаўнеры Даўгарукага і пабілі на сьмерць. У чарговым рапарце да Аляксея Міхайлавіча пра ўжо трэці посьпех вайскаводца пісаў, што страціў толькі 2 забітых, 2 схопленых у палон і 17 параненых, што, зразумела, здаецца зусім непраўдападобным [Росzobut Odlanicki. S. 142; Skorobohaty. S. 84-85; Łоś. S. 99-100; АМG. Т. III. № 186/1. S.164.].

    На працягу трох дзён маскоўскім войскам удалося атрымаць тры перамогі над каралеўскімі аддзеламі. Аднак гэта не былі вялікія посьпехі, і Даўгарукі як дасьведчаны вайскаводца пра гэта добра ведаў. Хоць іх каштоўнасьць не была найвышэйшай, яны падбадзёрвалі і самога Даўгарукага, і іншых царскіх камандзіраў, даючы надзею перамагчы праціўніка. Напэўна было вядома, што пад Палонкай колькасная перавага была на баку Сапегі і Чарнецкага. На Басі яна належала расейцам. Гэты факт разам з трохразовым пераможным прагнаньнем з уласнага берагу Басі каралеўскіх войскаў мог прыбраць усялякі неспакой перад большай сутычкай зь імі ў полі.

    Тым часам у польска-літоўскім лягеры задумаліся над тым, якім чынам працягваць змаганьне. Далейшыя вылазкі разьездаў пад маскоўскі лягер нямелі сэнсу, паколькі не прыводзілі да канчатковай перамогі. Было зразумела, што Даўгарукі марудзіць, каб выйграць час і дачакацца падмацаваньняў. 7 кастрычніка не было сур’ёзных змаганьняў, толькі коньнікі перапраўляліся за Басю і пад варожым лягерам сутыкаліся з маскоўскімі ахвотнікамі. Найбольш у апошнія дні баяліся дзеяньняў з боку войскаў Залатарэнкі. Магчымасьць іхняга надыходу асабліва трывожыла простых жаўнераў. Таму марш казацкіх палкоў быў пад пільнай увагай, і было вядома, што яны сталі пад Чачэрскам. Аднак перад самай бітвай з Даўгарукім да каралеўскіх вайскаводцаў пачалі прыходзіць зьвесткі пра адыход Залатарэнкі з-пад Чачэрску і адступленьне ягоных войскаў назад за раку Сож. Гэтая навіна іх зьдзівіла і ў той час зьняла ім гэты камень з сэрца. Небясьпека з поўдня надалей пагражала польскім і літоўскім войскам, паколькі казацкія палкі не адышлі далёка. Аднак найважнейшым было тое, што яны перасталі набліжацца з дапамогай да царскіх войскаў [АМG. Т. III. № 186/1. S.166.]. Нягледзячы на гэта, сытуацыя заставалася цяжкай. Па-першае, ускладнялі яе праблемы з правіянтам. Па-другое, пагражала магчымае прыбыцьцё арміі Хаванскага ці брата Даўгарукага, Пятра. Апошні, як ужо пасьпелі даведацца, на чале новай фармаванай арміі павінен пасьпяшацца на дапамогу. Зразумеўшы ўсе гэтыя неспрыяльныя чыньнікі ўжо ў верасьні, а тым больш перад маскоўскай арміяй, якая стаяла за Басяй у першыя дні кастрычніка, польскія і літоўскія вайскаводцы былі рашуча настроеныя на бітву зь ёй. Трэба было толькі як мага хутчэй знайсьці спосаб выцягнуць усю варожую армію з умацаванага лягеру. Гэтай праблеме была прысьвечана пасьпешна скліканая 7 кастрычніка ваенная нарада. Падчас яе было вырашана перакінуць уначы ня толькі выбраныя харугвы, але ўсе свае аддзелы на другі бераг Басі і там прымусіць Даўгарукага прыняць бітву [Соntinuation der von den höchsten... BN. Mf. 37747; Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809.].

    У сваю чаргу паводзіны Залатарэнкі выклікалі разгубленасьць Даўгарукага. Яму заставалася разьлічваць толькі на падтрымку з боку Хаванскага і арміі свайго брата Пятра. Паводзіны казакоў былі прадыктаваныя разьвіцьцём падзеяў ва Украіне. Там у першай палове верасьня рушыў наступ каронных войскаў з падтрымкай татараў. 14 верасьня пад Любарам завязаліся першыя сутычкі з войскамі маскоўска-казацкай арміі Васіля Шарамецьева. Змаганьні ў чарговыя дні разьвіваліся трагічна для царскага вайскаводцы, а ягоная армія была разьбітая і ў канцы верасьня аточаная ў лягеры пад Чуднавам. На дапамогу тым войскам ішла казацкая армія на чале з гетманам Юр’ем Хмяльніцкім. Гэта ня быў ні добры вайскаводца, ні правадыр. Паразы Масквы ў Літве і Шарамецьева ва Ўкраіне падточвалі веру яго і многіх з казацкай старшыны ў перамогу цара. Убачыўшы цяжкую сытуацыю і тое, што перамога схіляецца ў бок Рэчы Паспалітай, Хмяльніцкі паслаў Залатарэнку і іншым палкоўнікам, якія знаходзіліся на Задняпроўі, загад пачакаць з атакай на каралеўскія войскі. Напэўна, і самі гэтыя палкоўнікі, даведаўшыся пра паразу ва Украіне, палічылі лепшым няўцягвацца пасьпешна ў змаганьні, а назіраць за барацьбой зь бясьпечнай адлегласьці.

    Пасьля прыняцьця Сапегам і Чарнецкім рашэньня пераправіць усю армію на ўсходні бераг Басі войску загадалі рыхтавацца да заўтрашніх змаганьняў. Узброіцца сякерамі і іншай зброяй павінна была таксама свабодная чэлядзь. Вельмі позьнім вечарам у лягеры правялі набажэнства, падчас якога жаўнеры даручылі свае лёсы Богу. Потым было абвешчана, каб з гэтага моманту ніхто пад карай сьмерці не наважваўся ні страляць, ні нават гучна гаварыць. У поўнай цішы былі пакладзены часовыя кладкі на рацэ і войска пачало перапраўляцца на другі бераг. Усю апэрацыю ўдалося захаваць у таямніцы перад расейцамі, тым больш, што палі на Басі пакрыў густы туман. Адразу драгунам загадалі насыпаць шанцы пры пераправе, каб у выпадку няўдачы яе можна было абараняць, забясьпечваючы сабе гэтым адступленьне праз раку. Жаўнеры хутка ўзьвялі часовыя ўмацаваньні і паставілі на іх некалькі гармат. Хутка пасьля пераправы войскаў, перш чым яшчэ стала сьвітаць, у тумане былі пачутыя водгукі свабодных размоваў блізкага маскоўскага аддзелу, які ішоў у рутынную разьведку ў бок зарэчных польскіх і літоўскіх пазыцыяў. У густым тумане, абсалютна нічога не чакаючы, ён натрапіў на літоўскіх жаўнераў Міхала Паца. Не было часу аддаваць загады харугвам. Літоўскія добраахвотнікі адразу ўдарылі на цалкам аслупянелых расейцаў. Іх камандзір і шмат жаўнераў на месцы страцілі жыцьцё, а іншыя галёпам паскакалі ў лягер, ставячы на ногі Даўгарукага [Kochowski. S. 77-78; Poczobut Odlanicki. S. 142-143.].

    Пасьля гэтага не было патрэбы далей хаваць сваю прысутнасьць на маскоўскім беразе. Сапега адразу паслаў да царскага вайскаводцы трубача з заклікам выходзіць зь лягеру на крывавую бітву, “бо мы сюды на вайну прыйшлі, а не на пастой”. Каб выразна паказаць гэта праціўніку, адразу пад ягоныя ўмацаваньні падабралася не калькі харугваў. Замяшаньне ў маскоўскім лягеры было вялікае, але расейцы хутка авалодалі сытуацыяй, і войскі пачалі выходзіць вонкі з валоў і станавіцца ў шыхты да бою. Перш чым адпраўленыя Сапегам пасланцы дасягнулі варожага аддзелу, то ўжо па дарозе напаткалі аддзелы непрыяцеля, якія прасоўваліся да палякаў і ліцьвінаў. Магчыма, калі раней царскія камандзіры думалі, што на іх бераг зноў пераправіўся нейкі разьезд, то цяпер яны хутка зарыентаваліся, што на гэты раз маюць дачыненьне з усёй польска-літоўскай арміяй, якая рыхтуецца да генэральнай бітвы. Рыхтуючыся да бою, маскоўская армія стала на месцы, якое было крыху вышэй за пазыцыі непрыяцеля. Ззаду застаўся ўмацаваны лягер. Гэта забясьпечвала большую эфэктыўнасьць іхнім атакам на польска-літоўскія шыхты, а таксама, у выпадку няўдачы, адступленьне да лягеру. Даўгарукі высунуў наперад сваіх войскаў артылерыю. За ёй паставілася рэшта войска. У цэнтры, якім сам камандаваў, разьмясьціў большасьць сваёй пяхоты. Дадаў да яе таксама пэўную колькасьць коньніцы. Крылы сьпераду прыкрывалі моцныя аддзелы пяхоты і кап’ёўшчыкаў. За імі стаялі моцныя фармаваньні коньніцы папераменна з традыцыйнымі дваранскімі і “новага строю” аддзеламі драгуноў і рэйтараў. Здаецца, што Даўгарукі паступова ўзмацняў сваё левае крыло, якое, як даведваўся, стаяла насупраць грознага Чарнецкага, які займаў пазыцыі на правым крыле польска-літоўскай групоўкі. Магчыма і тое, што на гэтым левым, найбольш небясьпечным крыле прыняў камандаваньне стары баявы таварыш Даўгарукага, дасьведчаны жаўнер, ваявода Восіп Сукін.

    Усе крыніцы падкрэсьліваюць, што ў адрозьненьне ад «гарачага» Хаванскага, Даўгарукі быў асьцярожным і разважлівым вайскаводцам. Расстаноўка ягоных войскаў таксама ўказвала на гэта. Раней ён падрабязна дапытаў схопленых у папярэднія дні ў палон ліцьвінаў і палякаў. Ад іх ён даведаўся пра колькасьць і род войскаў праціўніка. Пацьвердзілася слабое забесьпячэньне каралеўскіх войскаў гарматамі, якіх яны мелі разам толькі 16 штук. Асабліва яго цікавіла дакладная колькасьць усіх і паасобных гусарскіх харугваў. Баяліся таксама цяжкай коньніцы і яе жудаснай сакрушальнай моцы. У выніку атрымаў інфармацыю, што насупраць яго стаіць 9 гусарскіх харугваў; такую колькасьць згадаў у сваіх успамінах і Пасэк. Палонныя давалі і колькасьць паасобных адзінак, якія разам складалі 1560 коней. Агульную колькасьць каралеўскіх войскаў палонныя ацэньвалі ў 15 тыс. чалавек. Жадаючы як мага лепш засьцерагчыся ад імклівай атакі выдатнай каралеўскай коньніцы, Даўгарукі паставіў перад фронтам крылаў моцныя аддзелы пяхоты з доўгімі пікамі. Зь іх дапамогай адпаведна вывучаныя пяхотнікі маглі пасьпяхова адбіць атаку коньніцы. Акрамя таго, пешыя жаўнеры штурхалі перад сабой падрыхтаваныя раней загародкі і частаколы, якія палякі называлі гуляйгародамі. Гэта былі цяжкія драўляныя бэлькі, зьвязаныя рамянямі і счэпленыя жалезнымі скобамі. На іх былі насаджаныя доўгія завостраныя калы, скіраваныя ў напрамку атакі. Праз спэцыяльныя адтуліны пяхота, якая стаяла за імі, магла страляць у праціўніка з мушкетаў. Пяхотнікі Даўгарукага несьлі перад сабою гэтыя цяжкія загароды, ствараючы пры іх дапамозе рухомую сьцяну, якую было складана пераадолець коньнікам. Сярод такіх прыкрытых густымі і ашчаціненымі пікамі і бердышамі шэрагаў пяхоты прасоўвалася коньніца, якая складалася з традыцыйных дваранскіх адзінак і рэйтараў “новага строю”. Расстаноўка такога тыпу забясьпечвала маскоўскім шыхтам вялікую ўстойлівасьць на чаканую атаку варожай коньніцы, а пры неабходнасьці — магчымасьць перайсьці да моцных наступальных дзеяньняў уласнай коньніцы з падтрымкай агню гармат і пяхоты [Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809; АМG. Т. III. № 186/1. S. 165-166; Pasek. S. 149-150; Łoś. S. 101; Jerlicz. S. 60.].

    Насупраць маскоўскіх войскаў стаялі шыхты польска-літоўскай арміі. Цэнтар заняў з войскам правага крыла вялікі гетман Павел Сапега, а таксама Аляксандар Палубінскі. На правым крыле стала ў шыхты каронная дывізія Стэфана Чарнецкага. А левае заняў з жамойцкай дывізіяй Міхал Пац. Галоўнае заданьне зламаць варожыя шыхты даручылі гусарам. Іх было 9 харугваў, але часта досыць слаба ўзброеных. Замест тыповых гусарскіх дзідаў жаўнеры ня раз трымалі ў руках пафарбаваныя жардзіны з абпаленым канцом замест наканечніка. Гусараў падзялілі на тры групы і паставілі перад фронтам войскаў. У якасьці падтрымкі да іх дадалі панцырныя харугвы. Ззаду за войскам, за лёгкім узвышшам, падрыхтавалі рэзэрвы. Яны складаліся зь некалькіх добраахвотніцкіх харугваў Дзяніса Мурашкі. Да іх дадалі свабодную чэлядзь, якую падзялілі ў малыя аддзелы. На чале кожнага такога аддзелу паставілі дасьведчанага латніка з рэгулярных харугваў. Гэтая група заставалася ў прыкрыцьці і павінна была ў адпаведны момант бітвы выскачыць з-за ўзвышша, ствараючы тым самым у непрыяцеля ўражаньне раптоўнага павелічэньня каралеўскіх войскаў [Pasek. S. 149; Łoś. S. 100-101.].

    Расстаноўка войскаў выразна ўказвала на наступальны плян вядзеньня бітвы. Галоўную ролю павінна была выконваць цяжкая коньніца. Яе заданьнем было разарваць шыхты непрыяцеля. У выпадку дасягненьня ёй посьпеху ў зробленыя праломы мусілі ўварвацца за цяжкімі адзінкамі панцырныя харугвы і лягчэйшыя. Вырашальны ўдар плянавалася правесьці на крылах, і там сканцэнтраваліся галоўныя масы коньніцы. Кіраваны Сапегам цэнтар, дзе таксама стаяў Палубінскі, павінен быў пры патрэбе падтрымліваць крылы. Наяўныя аддзелы пяхоты былі спачатку разьмешчаныя больш ззаду шыхтоў і больш за цэнтрам, якім камандаваў Сапега. Пры патрэбе на лініі бою яе ролю маглі выканаць апешаныя аддзелы драгуноў, якія хутка перамяшчаліся.

    Калі толькі маскоўскія войскі пачалі станавіцца на полі, рускаму ваяводу далі знаць пра гуляйгароды і засекі, якія пяхота праціўніка перасоўвала перад сабой. Зьявілася пагроза, што пры сваёй колькаснай перавазе, засланяючыся імі, расейцы змогуць небясьпечна блізка падысьці да неабароненых шыхтоў польска-літоўскай арміі, а нават прабіцца ў іх, дэзарганізуючы дзеяньні коньніцы, якая стаіць наперадзе іх. Здаючы сабе з гэтага справу, Чарнецкі адразу загадаў чэлядзі і пяхоце насыпаць перад шыхтамі коньніцы шанцы. Дзякуючы ліхаманкавай працы гэта ўдалося зрабіць. Потым іх укамплектавалі пяхотай, прыведзенай з тылу, і паставілі малыя гарматы, якія мусілі стрымаць прасоўваньне гуляйгародаў. Тады зьявілася больш абарончая канцэпцыя правядзеньня бітвы перад гэтымі шанцамі, якія павінны былі служыць як заслона. За ёй у выпадку неабходнасьці мусіла хавацца ці рабіць з-за яе вылазкі польская і літоўская коньніца. Аднак хуткая зьмена падзеяў прымусіла забыцца на гэтыя праекты.

    Яшчэ калі працягвалася расстаноўка войскаў, Чарнецкі паслаў да маскоўскіх аддзелаў коньнікаў. Яны прабраліся пад варожыя шыхты і заселі ў ляску, які рос паміж каралеўскай і царскай арміяй. Да іх адразу кінуліся маскоўскія добраахвотнікі, а строй іхняй арміі паволі, але няспынна прасоўваўся за імі да лініі каралеўскай арміі, якая нерухома стаяла пры шанцах. Войскі яшчэ не маглі ўбачыць адно другое, паколькі паміж імі ўзносіўся парослы кустамі і рэдкім лесам пагорак. Расейцы, захоўваючы строй, паволі спусьціліся з узвышша, на якім пастроіліся ў бой. Прайшлі плоскі адрэзак і наблізіліся да таго ўзвышша, якое знаходзілася паміж імі і польска-літоўскай арміяй. Цікава, што Даўгарукі наважыўся пакінуць пазыцыі пад сваім лягерам, які мог бы забясьпечыць добрае прыкрыцьцё ягоным войскам падчас бітвы. Можа, ён палічыў, што пазыцыя на падобнай мясцовасьці — на пагорку і зь лесам за сьпінай, толькі крыху далей ад лягеру, — дасьць яму некалькі важных козыраў. Набліжаючыся да ракі, ён мог мець надзею, што моцна звузіць поле дзейнасьці варожай арміі і тым самым абмяжуе свабоду рухаў праціўніка на досыць вузкай тэрыторыі каля ракі. Калі б яму ўдалося адбіць атакі польскай коньніцы і нанесьці паразу каралеўскім войскам, тады ён тым больш мог разьлічваць на зьнішчэньне войскаў праціўніка, які б у ягоным блізкім суседзтве тоўпіўся пры адзіным шляху да ўцёкаў — небясьпечных пераправах праз балоцістую і глыбокую раку.

    Падчас гэтага маршу пастроеных на бой маскоўскіх войскаў сярод густых зарасьнікаў і небясьпечных ямаў, якіх было поўна на пагорку паміж абедзьвюма арміямі, адбываліся сутычкі коньнікаў. Маляўніча апісаныя іх удзельнікам Пасэкам, яны прынесьлі ўдачу палякам. Нягледзячы на пэўныя страты забітымі, была схопленая вялікая колькасьць палонных, якіх адаслалі да рускага ваяводы. У выніку коньнікі сышлі з поля і вярнуліся ў свае шэрагі, паколькі маскоўскі строй, які прасоўваўся наперад, ужо дайшоў да пагорку, падняўся на яго, перайшоў яго вяршыню і спыніўся на парослым кустамі схіле, зьвернутым да ўжо блізкага фронту галоўных літоўскіх сілаў. Такім чынам, расейцы зноў пачалі займаць выгадную пазыцыю, паколькі яна была крыху вышэйшай за праціўніка. За іх сьпінамі апынуўся той рэдкі лес, які мог забясьпечыць тыл. Аднак аказалася, што праз гэты густа парослы кустоўем і няроўны ўчастак немагчыма перацягнуць усе цяжкія гуляйгароды. Таму іх пакінулі ў тыле, паставіўшы ў форме табару і ўкамплектаваўшы часткай пяхоты. Маскоўскім пяхотнікам удалося ўзяць з сабой тольк лягчэйшыя загародкі і частаколы [Pasek. S. 150-153.].

    Калі ўжо царскія войскі наблізіліся на невялікую адлегласьць да пазыцыяў праціўніка, на іх правае крыло выйшаў удар арганізаванай у значкі [“3начкамі” называлі аддзелы, якія складаліся з чэлядзі, якой у якасьці камандзіра давалі з рэгулярнага войска нейкага латніка. Велічыня “значка” была рознай і залежала ад сытуацыі і патрэбаў. Зазвычай стараліся не ўлучаць чэлядзь у рэгулярныя баі. Яе заданьнем была абслуга шляхецкіх жаўнераў (догляд за рыштункам, конямі, здабыча харчоў для людзей і коней, гатаваньне ежы і г.д.). Аднак часам, жадаючы павялічыць свае сілы на полі бітвы, пасылалі на бой чэлядзь, сфармаваную ў т. зв. значкі са шляхецкім жаўнерам на чале. Такія значкі арганізоўвалі таксама тады, калі чэлядзь рассылалі па маёнтках, прызначаных войску для атрыманьня зь іх харчоў. Тады, напрыклад, з харугвы адпраўлялі ў паасобныя маёнткі значак, які складаўся з чэлядзі і аднаго ці пары афіцэраў на яе чале. — Аўт.] свабоднай чэлядзі з жамойцкай дывізіі. Магчыма, удар меў на мэце разьведаць сілы праціўніка на гэтым адрэзку, а таксама мог быць спробай выцягнуць яго да літоўскіх пазыцыяў для атакі. Шэрагі чэлядзі былі хутка адкінутыя царскімі аддзеламі. Тым часам прасунутая наперад артылерыя і маскоўская пяхота пачала шчыльны абстрэл пазыцыяў праціўніка. Ім адказалі пастаўленыя перад шыхтамі каралеўскіх войскаў літоўскія і польскія гарматы. Чарнецкі загадаў таксама адкрыць агонь уласным драгунам. Аднак колькасная перавага гармат была на царскім баку, і яны хутка пачалі прычыняць вялікую шкоду коньніцы, якая стаяла шчыльным строем. Пад асаблівай пагрозай апынуліся коні, сярод якіх імкліва расла лічба забітых і параненых. Усчалося таксама вялікае замяшаньне ў шэрагах. Польска-літоўскаму боку заставалася толькі распачаць як найхутчэйшую атаку, каб вырвацца з-пад шчыльнага абстрэлу і пазьбегнуць шматлікіх далейшых стратаў. Гэта было тым больш неабходным, паколькі станавілася зразумела, што Даўгарукі, акрамя інтэнсіўнага абстрэлу, не намерваецца пакуль што рабіць іншых дзеяньняў. Ужо набліжаўся поўдзень, і калі хацелася ў гэты ж дзень давесьці да разьвязкі, то трэба было сьпяшацца і хутка прымаць адпаведныя рашэньні [Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809; Kochowski. S. 78; Łoś. S. 101; Poczobut Odlanski. S. 143; Skorobohaty. S. 85.].

    Чарнецкі на сваім крыле зноў паслаў коньнікаў, якія, падступіўшыся пад строй непрыяцеляў, мелі заданьне справакаваць яго да атакі. Празь нейкі час гэта дало такі доўгачаканы эфэкт. На каронныя пазыцыі рушыла атака маскоўскіх войскаў левага крыла. Убачыўшы гэты рух непрыяцеля, рускі ваявода хутка пастроіў каралеўскі полк пад камандаваньнем старога жаўнера Габрыэля Вайніловіча і паволі скіраваў яго насустрач непрыяцелю, які набліжаўся. Калі адлегласьць паміж абедзьвюма групамі зьменшылася, яны галёпам рынуліся адна на адну. Коньніца вяла зацяты рукапашны бой, які працягваўся дзесяць зь нечым хвілін. Шалі перамогі не перахіліліся ні на той, ні на другі бок. Аднак колькасная перавага маскоўскіх коньнікаў выклікала непакой у Сапегі, які назіраў за гэтым боем з цэнтру строю. Ён паслаў на дапамогу каронным войскам дзьве харугвы. Не здаецца, каб гэта былі (як гэтага хоча Пасэк) харугвы зь левага крыла Пада і каб гэта быў аддзел з 1500 чалавек. Сапега кінуў у атаку, напэўна, некалькі соцень людзей са свайго адрэзку. Гэтая дапамога, якую, напэўна, вёў Палубінскі, прыбыла да стомленых жаўнераў Чарнецкага ў самы час, “жорсткім імпэтам” удараючы ў бок непрыяцеля. Маскоўскі строй перамяшалі і пачалі адпіхваць яго назад, наносячы цяжкія страты. Урэшце расейцы кінуліся наўцёкі, а палякі і ліцьвіны імкліва пагналіся за імі. Аднак каля варожага строю яны натыкнуліся на густыя залпы пяхоты і артылерыі, якая там стаяла і за якую схавалася ўцякаючая коньніца. Яны адбілі са стратамі атаку харугваў, якія вярнуліся да сваіх пазыцыяў [Pasek. S. 153-154.].

    Пасьля гэтых першых сутычак настаў часовы перапынак у баі, хоць надалей працягваўся артылерыйскі абстрэл з абодвух бакоў. Паволі над шэрагамі войскаў пачаў павісаць настолька густы туман парахавога дыму, што пушкарам, якія абслугоўвалі гарматы, цяжка было трапна прыцэліцца. Пад уплывам няспыннага шчыльнага абстрэлу літоўска-польскі строй пачаў зьлёгку выгінацца, набываючы форму выпуклага паўмесяца. Жаўнеры каралеўскай арміі атрымалі суровы загад, каб ніхто, нягледзячы на забойчы агонь непрыяцеля, не наважваўся кранацца зь месца. Трэба было чакаць, пакуль увесь маскоўскі строй рушыць у адказ на правакацыйныя дзеяньні [Kochowski. S. 78.].

    Часовы перапынак у бітве войскі выкарысталі для перагрупаваньня сваіх войскаў. Даўгарукі пачаў выводзіць на першую лінію чарговыя аддзелы коньніцы і пяхоты, якія стаялі ззаду пры гуляйгародах. Ён расставіў іх паводле добрых заходніх узораў, як шахматную дошку. Паміж аддзеламі коньніцы паставіў пяхоту з гарматамі. Агонь гармат і пяхоты, а таксама доўгія пікі і бердышы павінны былі ўзмоцніць націск уласна коньніцы. Пры патрэбе яна магла схавацца паміж ці за аддзеламі пяхотнікаў, якія сваім агнём, пікамі і бердышамі маглі пасьпяхова стрымліваць атакі непрыяцельскай коньніцы.

    На баку каралеўскіх войскаў паклікалі Мурашку, каб ён вывеў сваіх добраахвотнікаў і арганізаваную чэлядзь з-за ўзвышша, якое іх прыкрывала. Палкоўнік зрабіў гэта з такім размахам, што выклікаў гэтым і сваёй пазыцыяй павагу ў рэгулярных жаўнераў, якія глядзелі на гэта відовішча і звычайна непахвальна выказваліся пра ягоных людзей. За фронтам войскаў група Мурашкі была перасунутая да левага крыла Паца, якое было колькасна слабейшым і таму магло патрабаваць падтрымкі. Пад час гэтага манэўру сярод польскіх і літоўскіх шэрагаў, якія назіралі за рухамі Мурашкі, падняўся спантанны крык. Яго пачулі і жаўнеры Даўгарукага і заўважылі, як за лініяй каралеўскіх войскаў падымаюцца з-за пагорку новыя аддзелы праціўніка. Гэта магло сьведчыць пра надыход нейкіх новых падмацаваньняў да супрацьлеглага боку. Адначасова царскаму вайскаводцу паслалі ганарыстыя заклікі біцца далей, на якія атрымалі такі ж задзірлівы адказ. Тады Даўгарукі актывізаваў сваю падрыхтоўку да вырашальнай расправы і паскорыў перакіданьне аддзелаў з тылу ў першыя шэрагі.

    Сярод польскіх і літоўскіх вайскаводцаў адбылася тым часам кароткая нарада наконт далейшага бою. Было вызначана, што пасьля аднаўленьня бітвы першым выступіць Сапега і што ён надалей будзе падтрымліваць сваімі дзеяньнямі абодва крылы. Аднак усё давялося зьмяніць, калі ў пэўны момант зноў рушылі ў атаку маскоўскія войскі. Надыходзіў час вырашальнага сутыкненьня, Да кароннага крыла зноў пачалі набліжацца моцныя аддзелы праціўніка, складзеныя з пастаўленых папераменна коньніцы і пяхоты. Яны стараліся абысьці гэтае крыло праціўніка. Супраць іх Чарнецкі кінуў у атаку дзьве харугвы: кароннага краўчага Вацлава Ляшчынскага і сахачэўскага кашталяна Францішка Мышкоўскага. У атаку на войскі праціўніка, які валодаў колькаснай перавагай, іх павялі два вельмі дасьведчаныя паручнікі. Першую вёў Уладыслаў Скарашэўскі, а другую — Павел Бажэнцкі. Падчас набліжэньня малую групу польскіх коньнікаў пачала абкружаць маскоўская дваранская коньніца і райтарыя. Палякі хутка вырашылі ўдарыць на аддзелы ворага, якія атачалі крылы. На дваран рушыла харугва Мышкоўскага, а ў кірунку рэйтараў павярнуліся жаўнеры Ляшчынскага. Завязаўся бязьлітасны бой, у якім, напэўна, мяккі супраціў дваран хутка прынёс посьпех харугве Мышкоўскага, якая прабілася празь іх шэрагі. Затое цяжэй даводзілася другой харугве: яна загразла ў масе дасьведчаных і дысцыплінаваных рэйтараў. На гэтым адрэзку некалькі разоў адбываліся сутычкі бяз значнага выніку, пасьля якіх праціўнікі зноў кідаліся ў атаку [Pasek. S. 155; Łoś. S. 102-103.].

    У той самы час на супрацьлеглым краі групоўкі каралеўскіх войскаў, на адрэзку жамойцкай дывізіі таксама заўважылі рух аддзелаў праціўніка ў сваім напрамку. Убачыўшы гэта, вялікі гетман паслаў да камандзіра левага крыла Міхала Паца загад адразу атакаваць на чале гусарыі правае маскоўскае крыло. Напэўна, Сапега таксама паслаў яму са свайго адрэзку пэўную падтрымку з паручнікам сваёй гетманскай гусарскай харугвы Ўладыславам Юр’ем Халецкім. Рэгімэнтар высунуў для атакі чатыры гусарскія і тры, напэўна, панцырныя харугвы, якія стаялі на ягоным адрэзку, а камандаваньне над імі было даручана ўласна Халецкаму. З захаванага нямецкамоўнага данясеньня вядома, што атакавалі дзьве гусарскія харугвы палявога гетмана Вінцэнта Гасеўскага, які знаходзіўся ў царскай няволі; трэцяй, перанятай па памерлым у кастрычніку 1659 г. Самулю Камароўскім, была харугва літоўскага канцлера Крыштапа Паца; ротмістрам чацьвёртай быў вількамірскі харужы Казімер Сясіцкі, які ў той час дзейнічаў супраць маскоўскіх войскаў на Браслаўшчыне [Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809; Kochowski. S. 78.]. Разам у гэтых чатырох харугвах было каля 500 гусараў. Іх магутная атака, падтрыманая трыма іншымі харугвамі, мела жахлівыя наступствы для правага маскоўскага крыла. Яны разграмілі пяхоту, якая стаяла на дарозе, і тая кінулася ўрассыпную ўцякаць па баках. Потым цяжкая літоўская коньніца галёпам наляцела на масу коньніцы праціўніка, якая набліжалася. Убачыўшы, што ў выніку такога значнага посьпеху ўдарнай групы пахіснулася маскоўскае крыло, Пац кінуў у атаку рэшту сваіх харугваў жамойцкай дывізіі. За імі пайшлі натоўпы добраахвотнікаў і чэлядзі з-пад штандараў Мурашкі. Закіпеў бурны бой з коньніцай Даўгарукага на правым крыле. Ён працягваўся досыць доўга, але ўрэшце царскія жаўнеры пачалі згінацца і адступаць пад шалёным напорам ліцьвінаў. Іх зацятасьцьу гэтым баі была надзвычайнай, бо нават Пасэк, які іх ня надта любіў, зь вялікім прызнаньнем выказваўся наконт пазыцыі літоўскіх жаўнераў, выхваляючы нават паводзіны (як зазвычай казаў) “галоты” Мурашкі. Расейцы, даючы цьвёрды адпор, усё больш нэрвова адступалі да глыбокіх шэрагаў сваёй пяхоты, якая стаяла ззаду. Тут бой працягваўся досыць доўга, і ліцьвіны падчас атакі панесьлі вялікія страты. Напэўна, там быў страчаны штандар жамойцкага войска, які насілі пры М. К. Пацу, а таксама штандар гусарскай харугвы палявога гетмана В. Гасеўскага, паручнікам якой быў Казімер Жаромскі. У маскоўскія рукі патрапіла яшчэ некалькі літоўскіх знакаў і, акрамя таго, крыху палонных.

    Жаўнеры Паца адпіхвалі царскую коньніцу ў тыл строю войскаў Даўгарукага, і яна набліжалася да шыхтоў пяхоты, якія там стаялі. Аднак, не жадаючы натыкнуцца на іх, афіцэры, якія камандавалі коньніцай, намерваліся сысьці ў бакі па-за строем групоўкі правага крыла. Гэты манэўр, праведзены пры нарастаньні націску ліцьвінаў і дэзарганізацыі, што закрадалася ў расейскія шэрагі, закончыўся вельмі трагічна для войскаў правага крыла арміі Даўгарукага. Тады разарвалася лінія маскоўскай коньніцы і пачаліся яе беспарадкавыя і панічныя ўцёкі па баках, як найдалей ад поля бітвы. За ёй рушыла пагоня часткі літоўскай коньніцы. Забівалі кожнага, каго дасягала шабля. Ня бралі палонных. Шмат уцеклых жаўнераў Даўгарукага, ня ведаючы мясцовасьці, трапляла ў балоты, якія знаходзіліся непадалёк. Шмат каго туды загналі ліцьвіны, якія потым бязьлітасна секлі загразлых там маскалёў. Значная частка захопленай посьпехам літоўскай коньніцы потым пагнала далёка за поле бітвы, зацята перасьледуючы царскіх коньнікаў.

    На полі бітвы з правым царскім крылом засталіся яшчэ моцныя маскоўскія рэгімэнты пяхоты. Разагрэтая незвычайным посьпехам гусарыя і рэшта коньніцы, якая не ўзяла ўдзелу ў пагоні, кінулася ў чарговую атаку. Было праведзена, напэўна, некалькі атакаў на царскіх пяхотнікаў, якія, як звычайна, мужна абараняліся. Тады былі панесены найвялікшыя страты ад іх агню, пікаў і бердышоў. Аднак урэшце супраціў маскоўскай пяхоты зламаўся, і яна рассыпалася пад ударамі гусараў і, несучы вялізныя страты, кінулася бязладна ўцякаць да аточанага гуляйгародамі табару. На яе карках ехалі натхнёныя перамогай ліцьвіны, секлі шаблямі кожнага, хто толькі трапляў пад руку імкнучыся наперад, харугвы здабылі пакінутыя гарматы і выйшлі ў выніку ў самы тыл правага маскоўскага крыла, якое фактычна перастала існаваць. Разагнаўшы і высекшы царскіх жаўнераў, ліцьвіны дабраліся да самога табару, аточанага засекамі і гуляйгародамі, але не спрабавалі здабываць гэтае ўмацаванае месца [Poczobut Odlanski. S. 143-144; Kochowski. S. 77-78; Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809.]. У гэты час яны ўбачылі, што з боку супрацьлеглага варожага крыла, у тыле строю маскоўскага цэнтру бяжыць наўцёкі ў іхнім напрамку спалоханая маса царскіх жаўнераў. Стала зразумела, што каронным войскам таксама ўдалося зламаць крыло непрыяцеля, што стаяла насупраць іх.

    У той час як ліцьвіны разьвівалі свой наступ на правае маскоўскае крыло, на каронным флянгу Чарнецкі назіраў за змаганьнямі сваіх дзьвюх харугваў перад шэрагам варожых войскаў, якія няспынна прасоўваліся наперад. Урэшце, калі палічыў, што настаў адпаведны момант, кінуў у атаку сваю гусарскую харугву. Яе галоўным заданьнем была падтрымка жаўнераў харугвы В. Ляшчынскага, якая цяжка змагалася з маскоўскімі рэйтарамі. Потым выбраў каралеўскую гусарскую харугву, дадаў да яе восем іншых харугваў, ствараючы чарговую ўдарную групу начале з Г. Вайніловічам. Астатнія харугвы аддаў пад камандаваньне шмяльтынскага старасты Станіслава Караля Лужэцкага. Рускі ваявода заахвоціў жаўнераў актывізаваць намаганьні, указваючы, што вечар ужо блізка і толькі так, да зьмярканьня, можна выбіць жаданую перамогу. Ён указаў ім, што ў атацы іх будзе падтрымліваць сваімі наступамі цэнтар Сапегі. Абедзьве гусарскія харугвы моцна ўдарылі ў лінію маскоўскай коньніцы. На ўсёй кароннай лініі закіпеў заўзяты рукапашны бой. Калі змагаліся зь непрыяцельскай коньніцай, адважнага ўдзельніка тых падзеяў Пасэка асабліва прыгнятала тая колькасьць барадатых дваран, якіх яму даводзілася бачыць у варожых шэрагах. Палякам надзвычай цяжка было разарваць маскоўскі строй, паколькі паміж коньніцы стаялі моцныя аддзелы пяхоты. Кожны раз, калі адкідалі назад царскую коньніцу, натыкаліся на пяхоту, якая вельмі часта была прыкрыая частаколамі і загародкамі. Прабіцца за іх і дабрацца дзідамі і шаблямі да мужных пяхотнікаў было нязьмерна цяжка. Яны ж сваім агнём і доўгай зброяй на працягу доўгага часу пасьпяхова стрымлівалі напор палякаў: “Пяхота, між камунікам памяшаная, вельмі нам шкодзіла; бо як трохі падапром непрыяцеля і на гэтых здраднікаў нападзём, то быццам хто па зубах даў”, — надзвычай вобразна згадваў праз гады гэтыя драматычныя падзеі іх удзельнік Пасэк. Бязьлітасныя змаганьні працягваліся ўжо вельмі доўга, калі рускі ваявода пачаў чарговы раз падбадзёрваць сваіх жаўнераў да далейшага высілку. Адначасова ён паслаў да Сапегі просьбу, каб ён таксама як мага мацней наступіў на сваім адрэзку. Тым часам гусарская харугва Чарнецкага досыць нечакана для сябе прабілася празь пярэднія шэрагі ворага і забралася паміж рэгулярна пастаўленых груповак маскоўскай пяхоты. Яна панесла пры гэтым пэўныя страты, але па пустой прасторы нястрымна ляцела наперад. Відовішча грозных коньнікаў, якія гналі наперад, было вялікай нечаканасьцю для глыбейшых маскоўскіх аддзелаў. Некаторыя з тых, “што баяліся за жываты”, каб ня даць насадзіць сябе на доўгія дзіды гусарыі, разыходзіліся перад імі, прапускаючы тым самым далёка ў тыл. Хутка, як і ліцьвіны на правым крыле ворага, яна апынулася за сьпінамі левага маскоўскага крыла Там якраз патрапіла ў ваколіцы аточанага гуляйгародамі табару і тое месца, у якім зь яго выходзілі войскі. Гусары спыніліся пры ім, павярнуўшыся перадам да тылу царскага левага крыла. Такім чынам явы блякавалі шлях магчымых уцёкаў у яго жаўнерам праціўніка [Раsек. S. 157-158; Kосhоwskі. S. 78; Jerlicz. S. 60.].

    Наконт зьяўленьня гусараў у далёкім тыле ворага адразу далі знаць Чарнецкаму.

    Гэта была надзвычай шчасьлівая навіна і прадвесьце перамогі ў гэтай зьнясільваючай бітве. Затое гэта страшэнна занепакоіла маскоўскіх камандзіраў і жаўнераў, тым больш, што ў гэты час пад ударамі ліцьвінаў разьбівалася іх правае крыло. Аднак бітва працягвалася далей, і ў баі ўсё яшчэ заставалася вялікая колькасьць адзінак Даўгарукага, якія захоўвалі парадак, у тым ліку амаль непарушаны цэнтар. Ён мог у кожны момант рашучым дзеяньнем паўплываць на далейшы ход баталіі.

    Змаганьні на Басі працягваліся ўжо некалькі гадзін. Дзень пачынаў хіліцца да зьмярканьня. Убачыўшы гэта і, перш за ўсё, выйсьце сваёй гусарскай харугвы ў тыл ворага, рускі ваявода яшчэ раз падбадзёрыў сваіх жаўнераў да чарговага высілку.

    Цяпер мэтай было канчатковае зламаньне маскоўскага крыла. Чарнецкі хацеў таксама хутка дапамагчы сваёй адзінокай харугве, якая ў адваротным выпадку магла быць лёгка зьнішчаная маскалямі. Жаўнеры кінуліся ў чарговы наступ, натхнёныя прыкладам свайго вайскаводцы, які асабіста рушыў у бой. Сілаў дадавала таксама ўсьведамленьне штораз бліжэйшага посьпеху. Прыблізна ў гэты момант адбылася чаканая моцная літоўская атака на маскоўскі цэнтар. Ранейшыя заклікі Чарнецкага падтрымаць намаганьні кароннага крыла дайшлі да Сапегі. Вельмі праўдападобнае тое, што літоўскі гетман заўважыў насупраць сябе рух у адрэзку войскаў непрыяцеля. Даўгарукі, бачачы неспрыяльнае для яго разьвіцьцё сытуацыі на сваіх крылах, сабраў, колькі мог, пяхоты ў цэнтар і, няспынна страляючы са сваіх гармат у адрэзак Сапегі, пачаў прасоўвацца ў ягоным напрамку. Маючы заклік ад Чарнецкага, а таксама ўбачыўшы нарастаньне небясьпекі сваіх войскаў, Сапега загадаў Палубінскаму на чале астатніх літоўскіх гусарскіх харугваў ударыць у цэнтар маскоўскага строю. Палявы пісар адважна справіўся са сваім заданьнем і, напэўна, часова дасягнуў пэўнага посьпеху. Аднак яго не падтрымалі далейшыя сілы і пад усё большым з кожнай хвіляй напорам маскоўскіх масаў, пераважна пяхоты, ён быў вымушаны адступіцца ад штурмаваньня варожага строю [Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809.]

    Атака Палубінскага таксама моцна закранула і левае крыло арміі Даўгарукага, якое змагалася з Чарнецкім [Kochowski. S. 79.]. Царскія жаўнеры пачалі хістацца пад напорам палякау і чарговага ўдару ў іхні бок людзей палявога пісара. Зьявіліся першыя прыкметы замяшаньня, якое, хутка нарастаючы, прывяло да панікі і ўцёкаў коньніцы да табару ў тыле. Паніка галоўных адзінак у пагрозьлівым тэмпе пачала перадавацца прыцісканым дальнім царскім аддзелам ззаду, на якія насядалі жаўнеры, уцеклыя зь першай лініі. Як прызнаваў у лісьце да цара Даўгарукі, перамешваліся нават старыя драгунскія палкі і рэйтарскія, якімі камандавалі дасьведчаныя афіцэры, і пачыналі ўцякаць, пакідаючы сваіх камандзіраў. Тое самае адбывалася і на правым крыле, якое разьбілі ліцьвіны. Убачыўшы рэтыраду коньніцы, запанікавала пяхота, якая стаяла на атакаваным палякамі крыле, і таксама пачала ўцякаць у тым самым напрамку з поля бою. Для каронных харугваў настаў час пагоні. Бітва пачала зьмяняцца ў разьню ўцеклых масаў пераможаных коньнікаў і пяхотнікаў. Дэзарганізаваныя натоўпы царскіх жаўнераў з трывогай убачылі каля табару, што шлях да ратунку ім закрывае, стоячы там, гусарская харугва. Пры кожнай спробе падысьці да брамы табару яна апускала свае дзіды, паказваючы на гатовасьць да бою. Яна ня мела б шанцаў стрымаць напору вялікай колькасьці жаўнераў, але паўсюдная паніка не дазволіла ім правесьці нейкую прадуманую акцыю. Маючы за сьпінай пагоню палякаў, усё большы натоўп уцекачоў пралазіў пад гуляйгароды і засекі табару. Пяхота і артылерыя, якая там стаяла, не маглі сваім агнём біць у палякаў, паколькі баяліся, што больш стратаў выклікаюць сярод цісканіны ўласных таварышаў. Ад польскіх шабляў загінула там шмат царскіх жаўнераў. Ня могучы лёгка прабрацца ўнутар умацаваньняў табару, спалоханыя жаўнеры пачалі ўцякаць па баках. Найбольш магло пашчасьціць тым, каму ўдалося вырвацца э поля бітвы і ўцячы ў лясы. Тыя ж, хто ўцякаў у тыл свайго цэнтру, з жахам убачылі перад сабой наступ літоўскіх харугваў. Яны патрапілі ў пастку. Там палегла найбольш царскіх жаўнераў. Шмат каму, нягледзячы ні на што, удалося ўцячы з пасткі, дабрацца да шэрагаў маскоўскага цэнтру і сярод іх знайсьці ратунак. Таксама вялікая частка ўцекачоў здолела ўрэшце прабрацца ў табар, а найбольш недабіткаў, абмінаючы яго, уцякло ў лясы, толькі б найдалей ад поля жахлівай бітвы. За імі ў далёкую пагоню кінулася значная частка лягчэйшых каронных харугваў. Сьледам за пераможнай коньніцай рушылі польскія і літоўскія пяхотнікі, якія дагэтуль заставаліся ў шанцах крылаў каралеўскай арміі. У прынцыпе не беручы ўдзелу ў змаганьнях, менавіта яны, на шчырае абурэньне Пасэка, мелі найбольшую нагоду нажыцца, абшукваючы палеглых непрыяцеляў. А мелі да гэтага нагоду, паколькі загінула шмат маскоўскіх баяраў, дваран і афіцэраў [АМG. Т. III. № 186/1 і 4. S. 167-171; Poczobut Odlanski. S. 143-144; Pasek. S. 158-159; Łoś. S. 102-103; Jerlicz. S. 60.].

    Посьпех Рэчы Паспалітай на абодвух крылах быў несумненны. Абедзьве гэтыя часткі маскоўскай арміі былі зьнішчаныя. Аднак гэта не азначала, што бітва ў той час завяршылася. Калі палякі на адным крыле, а ліцьвіны на другім заканчвалі зьніштажэньне рэштак царскіх аддзелаў, адбывалася драматычная барацьба ў цэнтры. Даўгарукі выдатна здаваў сабе справу з паразы сваіх крылаў. Ён быў пад вялізным уражаньнем зацятасьці атакі польскіх і літоўскіх войскаў. Гэта абсалютна не адпавядала ўражаньню, якое складалася ў папярэднія дні. Аднак ён ня падаў духам і не паддаваўся прыкметнай навокал паніцы, якая ахапіла значную частку ягонага войска. Яму застаўся яшчэ вельмі моцны цэнтар арміі. Перад сабою ён меў сярэдзіну каралеўскай арміі, якой камандаваў Сапега. Ягоныя флянгі былі практычна адкрытыя, паколькі жаўнеры Паца з аднаго боку, а Чарнецкага з другога ўцягнуліся ў захапляльную пагоню за разьбітымі маскоўскімі крыламі. У гэты момант адрэзак Сапегі быў пазбаўлены большасьці сваёй коньніцы. Паводле складзенага раней пляну, яе частка была пасланая на дапамогу Міхалу Пацу, які атакаваў правае маскоўскае крыло, а найлепшыя цяжкія адзінкі на чале з палявым пісарам былі кінутыя ў атаку на цэнтар Даўгарукага. Яны не дасягнулі там посьпеху і без своечасовай падтрымкі былі адкінутыя ворагам. Частка гэтых сілаў уцягнулася каля каронных войскаў у змаганьні з царскімі жаўнерамі на левым крыле варожай арміі, а рэшта, напэўна, вярнулася ў цэнтар да Сапегі.

    Заўважыўшы такую зручную для сябе сытуацыю, Даўгарукі паскорыў марш свайго цэнтру да адрэзку Сапегі. Удар масы маскоўскіх войскаў на адрэзак Сапегі абрынуўся як гром сярод яснага неба. Убачыўшы наступ непрыяцеля, які шчыльна біў з агнявой зброі, нешматлікая коньніца, што стаяла перад пярэдняй лініяй уласнай пяхоты, паддалася паніцы. Яна павярнула коней і кінулася наўцёкі. Зрабіла гэта так няўдала, што наляцела на пяхоту, якая стаяла ззаду на шанцах. Зь ёй перамяшаліся коньнікі. Якраз на гэтую мітусьню натрапілі наступаючы, расейцы. Пад добрым камандаваньнем, яны моцна ўдарылі на строй каралеўскай арміі, ламаючы яго. Не сустрэлі вялікага супраціву і безь вялікіх цяжкасьцяў разьбілі іх. Загінула там крыху літоўскіх коньнікаў, у вялікай небясьпецы апынуўся сам Сапега, пад якім забілі каня. Аднак найвялікшыя страты панесла пакінутая і дэзарганізаваная ўласнай коньніцай пяхота цэнтру. Расейцы выгналі яе з шанцаў, прычыняючы ёй страты, якія пазьней ацэньваліся ў 500 чалавек. У палон былі схопленыя 32 чалавекі. Там яны захапілі найвялікшую гармату. Аднак не былі ў стане весьці далейшага наступу і забіраць іншых, меншых гармат, бо ў сувязі з паразай сваіх крылаў маглі быць лёгка аточаныя польскімі і літоўскімі харугвамі, якія паволі пачалі заўважаць катастрофу цэнтру арміі і скіроўвацца яму на дапамогу. Тады расейцы распачалі, захоўваючы ўзорны парадак, павольнае адступленьне да свайго табару. У прыцемку, сярод імглы парахавога дыму, сярод паўсюднага крыку і грому гармат і мушкетаў польскія і літоўскія камандзіры ня вельмі арыентаваліся ў нешчасьлівым павароце сытуацыі ў цэнтры. Калі яны гэта заўважылі, шмат часу прайшло, перш чым сабралі крыху сваіх аддзелаў, якія былі ў пагоні, каб зь імі адносна арганізавана рушыць супраць Даўгарукага. Царскія афіцэры вельмі спраўна засланяліся сваёй пяхотай ад ня вельмі энэргічных атакаў непрыяцеля. У выніку самі каралеўскія камандзіры стрымалі сваіх стомленых жаўнераў ад далейшых атакаў, якія давалі надзею разьбіць ворага. Ужо было цёмна, неставала сілаў для вядзеньня далейшай цяжкай бітвы, баяліся нечаканай небясьпекі. Дзякуючы гэтаму маскоўскай групоўцы ўдалося дайсьці да свайго табару. Калі па дарозе да яго і каля яго знаходзіліся польскія і літоўскія аддзелы, то яны сыходзілі са шляху перад набліжэньнем масы пяхоты і коньніцы Даўгарукага ці былі адкінутыя адтуль. Такім чынам войскі маскоўскага цэнтру здолелі дабрацца да ўмацаванага табару і закрыцца ў ім разам з жаўнерамі, якія былі пастаўленыя там яшчэ да бітвы, і тымі, што з разьбітых крылаў здолелі там схавацца [W. Huryn do B. Radziwiłła, Słuck 19 X 1660. AGAD. AR. Dz. V. № 5569/I. S. 102; АМG. Т. III. № 186/3. S. 167; Kосhоwskі. S. 79-80; Poczobut Odlanski. S. 143-144; Łoś. S. 103.].

    Манэўр, выкананы цэнтрам войскаў Даўгарукага, прынёс яму бясспрэчны посьпех. Нейкім чынам ён кампэнсаваў відавочную паразу на абодвух крылах і панесеныя там значныя страты. Гэта было магчыма дзякуючы цудоўнай пазыцыі мужнай маскоўскай пяхоты з цэнтру, якая, нягледзячы на паразу крылаў, ня падала духам, а захоўвала ўзорную дысцыпліну. Дзякуючы ёй удалося бясьпечна вярнуцца ў табар, даставіўшы здабытую гармату як знак перамогі. Аднак расейцы заплацілі за гэта вялікую цану. Акрамя палеглых ад рукі праціўніка жаўнераў, якіх, напэўна, было мала, шмат пяхотнікаў загінула ў выніку ўласнага мушкетнага агню. Жаўнеры стралялі, стоячы ў вельмі цесным шыхце, і ў іх запальваліся ад агню парахавыя мушкетныя зарады, што насіліся на пасах, якімі пяхотнікі падпярэзваліся праз грудзі. Ад іх пачыналі гарэць абкладзеныя бавоўнай кафтаны. Такім чынам пад Басяй загінула шмат маскоўскіх жаўнераў у цэнтры групоўкі Даўгарукага, як, відаць, і ў іншых аддзелах пяхоты. Якуб Лось, які аб’яжджаў на другі дзень месца пабоішча, са зьдзіўленьнем бачыў парэшткі палеглых гэтак жаўнераў, і праз гады ён не забыў згадаць пра гэта ў сваіх успамінах [Łoś. S. 103.]..

    Бітва была па сутнасьці скончаная. Здалёк ад месца бою яшчэ працягвалася зацятая пагоня, але зьмярканьне прымусіла ад яе досыць хутка адмовіцца і вярнуцца на месца праведзенай бітвы. Цяжка і небясьпечна было гнацца ва ўсё большым змроку за шматлікім непрыяцелем па малавядомай тэрыторыі, а тым больш па лясах. Заклікалі вяртацца і камандзіры, а на ўскрайках месца пабоішча загадалі распаліць вялікія вогнішчы, каб палегчыць арыентацыю на мясцовасьці. Зносілі забітых таварышаў і параненых, сярод якіх значная частка памерла ў наступныя дні. Зьбіралі здабычу як знак перамогі. Пры страце адной сваёй гарматы ў ворага ўдалося забраць восем гармат. У рукі палякаў і ліцьвінаў патрапіла шмат харугваў, але таксама шмат іх было здабыта і маскоўскімі жаўнерамі. Падобная сытуацыя склалася і з палоннымі. Поле бітвы засталося ў руках палякаў і ліцьвінаў. Гэта быў знак перамогі, аднак усе добра ўсьведамлялі, што непрыяцель калі і разьбіты, але не разгромлены, і ён надалей застаецца небясьпечным у сваім блізкім табары. Цешыліся з разгрому двух крылаў маскоўскай арміі. Аднак нішто не засланіла факту, што ў цэнтры была панесеная цяжкая параза. Суцяшаліся толькі прагнозамі, што калі б ня ноч, то Даўгарукаму не далі б уцячы ў лягер, але разграмілі б ягоную пяхоту, як тую, што атачылі і выбілі пад Палонкай [Kосhоwskі. S. 80; Łoś. S. 103-106; J. H. Ukolski do Klimańskiego, z obozu nad rzeką Basią 24 X 1660. VUB. Ks. Gr. Wiłkomirska 1661-1664. F. 7-24/13900. K. 138-139.].

    Яшчэ ў тую самую ноч войска пачало пакідаць месца пабоішча і перапраўляцца праз Басю ў свой лягер. Гэта адбывалася так няспраўна, што згадвалася пазьней, што, калі б у той час ударыў непрыяцель, каралеўскія войскі несумненна панесьлі б паразу. Тым часам у маскоўскім лягеры суцішалі паніку і парадкавалі разьбітыя аддзелы. Разьюшаныя царскія жаўнеры кінуліся на палонных, большасьць зь якіх забілі на месцы. Зь іх рук удалося вырваць толькі сем чалавек. Калі ўрэшце ўдалося навесьці нейкі парадак і расейцы ўбачылі, што палякі і ліцьвіны адышлі за раку, таксама і Даўгарукі а трэцяй гадзіне ўначы вывеў сваё войска з табару і скіраваўся зь ім у галоўны лягер, які быў далей у тыле. Адтуль адразу паслаў рапарт пра бітву да цара, у якім абвінавачваў Хаванскага і Залатарэнку, што яны не прыйшлі да яго з дапамогай. У каралеўскім лягеры падобныя прэтэнзіі заявіў да М. Паца вялікі гетман, што яшчэ доўгія месяцы вярэдзіла і так благія стасункі паміж імі. Гетман вінаваціў Паца, што калі б той не пакінуў пад Вільняй значных аддзелаў, то вынік бітвы на Басі быў бы больш выгадны. Сапега бедаваў аб паразе свайго адрэзку і шукаў вінаватага. У гэтым мог быць схаваны дакор да самога сябе, бо ён добра ведаў, што каля 15 жніўня кароль даў гетману паўнамоцтва сьцягнуць жаўнераў з-пад Вільні і з-пад Браслава, чаго ён не зрабіў. Калі пра няпоўны посьпех на Басі даведаўся Ян Казімер, ён адразу падзякаваў войску і гетману, але ў сваю чаргу не забыўся дакарыць Сапегу, што, калі б ён узяў пад увагу яго жнівеньскія парады, перамога магла б стаць вырашальнай [АМG. Т. III. № 186/3. S. 168; K. Pac do M. K. Paca, Kraków 10 XI 1660, BCzart. 418. S. 266; Jan Kazimierz do P. Sapiehy, Kraków 30 X 1660. LvNB. Fond 103. № 1757.].

    Цяжка дакладна вызначыць людзкія страты, панесеныя абодвума бакамі. Зазвычай бакі трымаліся правіла заніжаць уласныя страты і завышаць нанесеныя праціўніку. Трэба прызнаць, што ў польскіх апісаньнях бітвы досыць выразна згадвалася пра бязьлітаснасьць змаганьня, цьвёрдасьць праціўніка і высокія ўласныя страты. Называюцца прозьвішчы забітых таварышаў, але гэта толькі знаёмыя аўтару апісаньня. Я. У. Пачобут-Адляніцкі згадвае сярод палеглых ротмістра Мікалая Шэмета, а таксама некалькі іншых больш вядомых яму таварышаў [J. W. Poczobut Odlanski. S. 144-145; J. H. Ukolski do Klimańskiego, z obozu nod rzeką Basią 24 X 1660. VUB. Ks. Gr. Wiłkomirska 1661-1664. F. 7-24/13900. Л. 138-139; Listy Gąseckiego, z obozu b. d. [X 1660]. BJag. 5. S. 764-766.]. Шмат іншых не было згадана. Затое памяталася, што ў цэнтры загінула 500 пяхотнікаў падчас атакі Даўгарукага. Узятыя ў палон польскія і літоўскія жаўнеры праз пару дзён пасьля бітвы сьцьвердзілі, што падчас баёў у першыя дні кастрычніка каралеўскія войскі страцілі забітымі больш за паўтары тысячы чалавек. Аднак можна быць упэўненым, што Даўгарукі, які пасылаў гэтыя зьвесткі цару, завышаў страты, нанесеныя праціўніку, каб падняць гэтак вагу сваіх дасягненьняў. Вялізныя страты польска-літоўская армія панесла ў конях. Асаблівую шкоду прынесла ім доўгае знаходжаньне пад агнём маскоўскай артылерыі, а таксама атакі на ашчаціненыя пікамі і бердышамі аддзелы пяхоты. З поля бітвы забралі таксама сотні параненых жаўнераў. Іх адсылалі на лячэньне ў недалёкі Шклоў. Шмат зь іх у наступныя дні памерла. Іх а таксама сабраных з поля пабоішча палеглых літоўскіх і польскіх жаўнераў пахавалі пры касьцеле кляштару дамініканаў у Шклове. У чарговыя гады, перапоўненыя далейшымі войнамі з Масквою, памяць пра палеглых на Басі братоў па зброі не была забыта. У чэрвені 1664 г. палявы гетман Міхал Казімер Пац ад імя ўсяго літоўскага войска выставіў асыгнату для шклоўскіх айцоў дамініканаў на 1 тыс. зл., каб яны правялі набажэнства за душы палеглага рыцарства, а асабліва тых, што палеглі на Басі. Атрымліваючы празь месяц гэтыя грошы са скарбу, дамінікане абавязаліся ў Вільні, што ў іх шклоўскім касьцеле на вечныя часы будзе правіцца імша за душы гэтых палеглых [LVIA, SA, 4107. S. 175, 188. АМG. Т. III. № 186/3. S. 168.]. Да пераліку польска-літоўскіх стратаў трэба дадаць тых, каму не пашчасьціла, і яны патрапілі ў палон. Цяжка сказаць, колькі іх было. Можна згадаць Крыштапа Чыжа а гусарскай харугвы Паўла Сапегі, а таксама Адама Каменскага-Длужыка, аўтара ўспамінаў пра няволю ў Сыбіры. Прыгнаны разам зь іншымі палоннымі пасьля бітвы ў лягер, ён быў прыкаваны да гарматы, і там, у галечы і холадзе, яму давялося сядзець, пакуль Даўгарукі ня змог адысьці да Магілёва. У гэтым горадзе ён заставаўся ў вязьніцы, пакуль маскоўскія войскі ў сьнежні не адышлі ў Смаленск. А ён сам разам зь іншымі палоннымі патрапіў у Маскву . Там яго разам зь іншымі вязьнямі паказалі цару, а потым выслалі ў Сыбір. Вярнуўся ў край толькі ў 1671 г., пасьля заканчэньня вайны Андрусаўскай дамовай у 1667 г. Затое ў магілёўскай вязьніцы застаўся ўзяты ў палон на Басі Лукаш Дамінік Клішэўскі, латнік каралеўскай гусарскай харугвы, паручнікам якой быў Палубінскі. У пачатку 1661 г. ён адзначыўся энэргічным удзелам у змове і падбухторваньні мяшчан да выступленьня супраць царскай залогі, якое скончылася ў лютым яе выбіцьцём і здачай гораду каралеўскім войскам. Гэта прынесла Клішэўскаму свабоду і грашовую ўзнагароду ад караля [АVAK. T. ХХХІV. № 180. S. 202-203.].

    Страты царскай арміі на польскім баку ацэньвалі ў залежнасьці ад крыніцы ў 3-4 тыс. [АМG. Т. III. № 186/3. S. 168; Соntinuation der von den höchsten... BN. Mf. 37747; Kochowski. S. 79.]. Затое ў адным з найбольш падрабязных і добрасумленных нямецкіх данясеньняў згадваецца лічба 1 тыс. палеглых у гэтай бітве расейцаў з заўвагай, што яна не ахоплівае тых, што загінулі ў зарасьніках. У складзеным Даўгарукім адразу пасьля бітвы як звычайна ў такіх выпадках падрабязным і дакладным пераліку стратаў сваёй арміі зьяўляецца лічба 1155 чалавек, а ў тым ліку 427 забітых [Аusführliche Relation von einem Treffen... BN. Mf. 19809; АМG. Т. III. № 186/4. S. 169-171.]. Цалкам магчыма, што гэтая лічба найбліжэйшая да праўды. Ня вельмі высокая колькасьць палеглых можа здавацца дзіўнай у параўнаньні са згадкамі пра высокія страты польскіх і літоўскіх войскаў, якія хутчэй маглі ганарыцца дасягненьнем значных посьпехаў у гэтай бітве. Лічба, пададзеная Даўгарукім, можа таксама зьдзіўляць, асабліва калі згадаць пра нашмат вышэйшыя страты арміі Хаванскага ў нашмат карацейшай бітве пад Палонкай. Аднак трэба памятаць, што там адбыўся разгром царскай арміі і працяглы перасьлед, які вёўся днём, а праціўнік ня меў магчымасьці схавацца ў разьмешчаным паблізу табары ці лесе. Пад Палонкай пяхоту атачылі і збольшага высеклі. На Басі вялікая колькасьць маскоўскіх жаўнераў закрылася ў блізкім табары, шмат схавалася ў лесе, да таго ж іх ратавала ноч. Трэба таксама памятаць, што сама барацьба польскай і літоўскай коньніцы пры наступленьні на непрыяцельскую коньніцу, якую моцна падтрымліваў агонь і доўгая ручная зброя дадаткова прыкрытай засекамі пяхоты, магла прывесьці да значна большых стратаў сярод пераможцаў, чым сярод тых, хто ўрэшце сышоў з поля бітвы. Бітва прынесла арміі Даўгарукага нашмат больш адчувальныя страты і з той прычыны, што вялікая колькасьць ягоных жаўнераў уцякла з поля бою. Праз пару дзён пасьля яе зьявіліся цэлыя групы ўцекачоў, якія налічвалі нават па некалькі дзясяткаў чалавек, у Красным, Смаленску, Ельні. Яны разносілі панічныя весткі, што армія іх вайскаводцы зьнішчаная, а ён сам асаджаны палякамі і ліцьвінамі. Гэтых уцекачоў вылоўлівалі і адсылалі ў лягер Даўгарукага. Там іх адпаведным чынам каралі. Іх білі батогамі ці кнутом на казьле, вадзілі па лягеры і клеймавалі іх за пазыцыю, а потым прымалі назад у аддзелы. Некалькіх для запалохваньня павесілі ў лягеры і пры дарогах [АМG. Т. III. № 186/5. S. 171.]. Ян Хрызастом Пасэк згадвае таксама пра некалькі соцень маскоўскіх пяхотнікаў, узятых у палон. Зразумела, пгго і такім шляхам армія Даўгарукага страціла са сваіх шэрагаў жаўнераў. Звычаем той эпохі іх разьдзялілі паміж аддэеламі Сапегі і Чарнец- кага, папаўняючы такім чьгаам панесеныя страты [Pasek. S. 159.].

    Назаўтра пасьля бітвы ў лягеры каралеўскіх войскаў было праведзенае набажэнства падзякі і сьпявалася “Те Deum laudamus” [“Цябе, Божа, славім”. — Заўв. перакл.] Тым часам маскалі выйшлі зь лягеру і шыхтам пасунуліся аж на ўчарашняе поле бітвы. Здавалася, што яны рыхтуюцца да чарговай бітвы. Да іх рушылі войскі Рэчы Паспалітай. Расейцы, убачыўшы набліжэньне праціўнікаў, адступілі да сваіх шанцаў, толькі сабраўшы сваіх палеглых у папярэдні дзень. 10 кастрычніка зноў магло здавацца, што бітва будзе працягнута, паколькі войскі сталі ў шыхтах насупраць адно аднаго. Аднак нічога ня здарылася, толькі ў той і наступны дзень сутыкаліся коньнікі. Войскі заставаліся насупраць адно аднаго ў сваіх лягерах, разьдзеленых ракою. Тое, што надалей існавала баяздольная армія Даўгарукага, зрабіла праведзеную бітву невырашальнай. Каб зрабіць свой посьпех поўным, Сапега і Чарнецкі павіяны былі дабіць варожую армію і разграміць яе войскі. На гэта не было сілаў, а штурмаваньне маскоўскага лягеру зусім не разглядалася хоць бы з увагі на малую колькасьць пяхоты, артылерыі і амуніцыі. Не было шанцаў заблякаваць і змарыць голадам праціўніка, бо прадбачлівы Даўгарукі шчодра забясьпечыў сябе харчамі. Затое правіянту пачало неставаць палякам і ліцьвінам, як і корму для коней. З гэтай прычыны 15 кастрычніка было вырашана крыху перасунуць лягер. Ужо перад першай бітвай, калі змагаліся з праблемай харчаваньня жаўнераў, а тым больш пасьля яе задумваліся над падзелам для войска канкрэтных паветаў, зь якіх яны змогуць узяць сабе правіянт. Меркаваньні наконт гэтага караля і Сапегі зноў разышліся. Ян Казімер запратэставаў, каб, насуперак яго ранейшаму жаданьню, Сапега ўдзяліў апекаванай манархам жамойцкай дывізіі землі цалкам спустошанага і часткова занятага ворагам Мсьціслаўскага ваяводзтва і тэрыторыі на верхнім Дняпры. Кароль папярэдзіў гетмана, каб не рабіў гэтага, паколькі нястача, якая чакае на тых землях жаўнераў, прымусіць разысьціся гэтую частку войска на тэрыторыі, ад якой у значнай ступені залежыць лёс айчыны. Нарэшце адкрыта абвінаваціў Сапегу, што ён упарта імкнецца зьнішчыць дывізію, якая выкошчаецца з-пад яго камандаваньня, і загадаў яму абыходзіцца зь ёй нароўне са сваім правым крылом [Jan Kazimierz do P. Sapiehy, Kraków 30 X 1660. LvNB. Fond 103. № 1757, 1758.].

    У гэтыя першыя дні пасьля правядзеньня цяжкай бітвы настрой у літоўскім войску быў вельмі благі. Жаўнеры здавалі сабе справу, што апошняя баталія разьвівалася ня цалкам шчасьліва і што яе нельга параўнаць зь бітвай з-пад Палонкі. Праціўнік ня быў разгромлены, а панаваньне над чарговымі землямі Рэчы Паспалітай не было вернутае. Наадварот, былі страчаны нават пэўныя здабыткі. Чакаліся чарговыя цяжкія змаганьні з разьмешчаным на другім баку Басі праціўнікам і войскамі, якія ішлі яму на дапамогу. Стомленыя жаўнеры заўважалі вялізныя страты і паведамлялі ў глыб крою, што разам іх, палякаў і ліцьвінаў, засталося ня больш за 12 тыс. Хоць праз адсутнасьць поўнага посьпеху перавага праціўніка перабольшвалася, аднак яшчэ была надзея хутка расправіцца зь ім. Нашмат больш аптымізму было сярод жаўнераў Чарнецкага, а ліцьвінаў ахоплівала чарговая хваля бунтаўнічых настрояў [Nowiny z listów pana Goseckiego z pułku Jmci Pana Czarnieckiego Woiewody Ruskiego w Litwie in Novembri et Decembri 1660 pisane. BJag. 5. S. 764.].

    Іншым чыньнікам, які адмоўна ўплываў на мараль войска, была агульнавядомая антыпатыя вайскаводцаў. Было моцнае напружаньне таксама на лініі кароль — літоўскі гетман, а Сапега пачынаў адкрыта пагражаць, што пакіне войска і скіруецца пад Вільню [Jan Dziewałtowski do B. Rasziwiłła, Zasuń 25 X 1660. АGАD. АR. Dz. V. № 3522. S. 141.]. Крыва глядзелі на сябе жаўнеры абедзьвюх літоўскіх дывізій, якія да таго ж абураліся з прычыны няспыннага парушэньня Рэччу Паспалітай абяцаньняў наконт выплаты належнага ім жолду. Мала таго, адразу пасьля бітвы адбылася фатальная, асабліва для літоўскіх войскаў, падзея, наступствы якой адбіліся на далейшых змаганьнях з Масквою. З Падляшша прыбылі ў лягер на Басі пасланцы, інфармуючы, што на тамтэйшыя радзівілаўскія ўладаньні збройна напаў князь Багуслаў Радзівіл. Справа гэтых уладаньняў цягнулася зь верасьня 1655 г., калі ў сувязі з ашаламляльнымі швэдзкімі перамогамі і распадам польска-літоўскай дзяржавы Ян Казімер, будучы ў трагічным становішчы, аддаў войску, якое адступала ад вялікага літоўскага гетмана Януша Радзівіла і не пераходзіла зь ім да швэдаў, усю маёмасьць ад яго, Багуслава, і іншых здраднікаў. У чарговыя гады сытуацыя Рэчы Паспалітай зьмянілася, князь Багуслаў прысягнуў у вернасьці польскаму манарху, а быдгоска-вяляўскія пагадненьні 1657 г. і потым у Аліве ў 1660 г. забясьпечылі яму поўную амністыю і вяртаньне ягонай маёмасьці. Аднак засталася праблема з войскам, якое, ня могучы дачакацца са скарбу Рэчы Паспалітай жолду, не хацела так проста сыходзіць з багатых радзівілаўскіх маёнткаў. Пагадненьні наступных гадоў і прапановы князю выплаціць прэтэнзіі войска наяўнымі грашыма не прыносілі плёну. У пачатку 1660 г. у падляскіх і разьмешчаных у Гарадзенскім павеце ўладаньнях Багуслава гаспадарылі жаўнеры літоўскага правага крыла, пасьпяхова руйнуючы іх. Скіраваўшыся ў чэрвені супраць Хаванскага, яны пакінулі там свой набытак і сем’і. Пасьля іх адыходу далёка ў глыб Літвы князь вырашыў напасьці на гэтыя ўладаньні і забраць іх сілай. Пад канец жніўня з Княскай Прусіі вырушыў аддзел 150 драгуноў, які ў верасьні ўвайшоў у гэтыя ўладаньні і забраў іх для князя. Паводле ягоных прыхільнікаў, гэта адбылося безь ніякіх крыўдаў. Іншую думку мелі сямейнікі жаўнераў і самі жаўнеры дывізіі Сапегі. Як яны сьцьвярджалі, даходзіла да гвалту, зьбіцьця афіцэрскіх жонак і іх слугаў, выгнаньня цэлых сем’яў і масавых рабункаў [J. Mierzeński do B. Radziwiłła, Królewiec 6 VIII 1660, ліст ад 17 i 31 VIII. Taмcaмa. № 9646/ІІ. S. 81-99; K. Łopata do B. Radziwiłła, Zabłudów, 25 XI 1660. Taмсама. № 8916. S. 17; Rachuba A. Sprawa dóbr Radziwiłłów birżańskich w latach 1655-1662 // Miscellanea Historico-Archivistica. 7 (1997). S. 51-66.]. Войска, якое стаяла на Басі, было страшэнна абуранае на князя, які не хацеў служыць айчыне. Яго дакаралі, што “калі мы ваявалі, то князь ягамосьць меў некалькі тысяч чалавек, пры швэдах будучы, а цяпер ня толькі ніякіх людзей на службу Айчыны нам не дае, але яшчэ ў той час, калі мы праліваем кроў, ён ваюе з нашымі жонкамі і дзецьмі». Жаўнеры, падазраючы, што ва ўсёй гэтай справе Радзівіл меў падтрымку каралеўскага двара, пачалі пагражаць, што пакінуць службу і разьедуцца па дамах. Пагроза была яшчэ больш рэальнай, калі ўлічыць, што набліжалася 9 лістапада, чарговы тэрмін выплаты жолду, пра які і так усе ў войску ведалі, што, як і ў папярэднія гады, і на гэты раз ня дойдзе. Зьявіліся галасы за тое, каб сярод харугваў, што стаяць у Беларусі, арганізаваць збройную выправу на Падляшша і адбіць забраныя ўладаньні [K. Kłokocki do B. Radziwiłła, Słuck 30 XI 1660. AGAD. AR. Dz. V № 6865/ІІ. S. 11-14.].

    Гэтыя вялізныя хваляваньні былі асабліва небясьпечныя для каралеўскіх войскаў, да якіх усё часьцей даходзілі весткі пра набліжэньне чарговых маскоўскіх сілаў. Ніхто не сумняваўся, што наперадзе былі чарговыя змаганьні. Усё гэта пагражала папросту разгромам ці, прынамсі, паралізаваньнем дзейнасьці сапегаўскай дывізіі і, магчыма, жамойцкай дывізіі, якая салідарна выказала сваю падтрымку праваму крылу. З найвялікшаю цяжкасьцю гетману ўдалося суняць хваляваньні жаўнераў, якія паслалі толькі сваіх паслоў са скаргай да караля. Але ўсё адно засталася вельмі благая атмасфэра ў войску, якая пазьней дадаткова пагоршылася, калі пераканаліся, што насамрэч яго справа прайграная. Імкліва ўпала ахвота несьці цяжкую службу. З усё большаю сілай зноў падымаліся прэтэнзіі наконт пратэрмінавага жолду і абвінавачаньні, што ў войска забіраюць нават тое, што яму далі раней як кампэнсацыю ці ўзнагароду. Люта раззлаваны на князя быў і без таго непрыязны да яго Сапега. У сваім лісьце ён даў Радзівілу прыклад сваіх уладаньняў, зь якіх у такі цяжкі для айчыны пэрыяд жыве войска. А Сэбасьцяну Пшыбароўскаму, які стараўся зьмякчыць гнеў гетмана і яго жаўнераў, тлумачыў, што гэты ўдар па інтарэсах войска быў зроблены ў самы фатальны момант. Указаў, што напад трэба было зрабіць або нашмат раней, або пачакаць зь ім, пакуль армія справіцца зь непрыяцелем. Атак абяцаў, што жаўнеры задаволяць крыўду коштам копыскіх і слуцкіх уладаньняў князя, якія знаходзяцца паблізу [P. Sapieha do B. Radziwiłła, w Mieleszkiewieczach 23 XI 1660. Тамсама. Dz. V № 13868/IV. S. 155-156; A. H. Połubiński do B. Radziwiłła, z obozu pod Uhlami 13 X 1660. Taкcaмa. № 12080/І. S. 54; S. Przyborowski do B. Radziwiłła, Kopyś 14 X 1660. Taмcaмa. № 12561. S. 95.].

    У апошнія дні, якія міналі пад знакам такіх небясьпечных жаўнерскіх хваляваньняў, прыходзіла ўсё больш новых данясеньняў пра набліжэньне ў раён нядаўняй бітвы чарговых маскоўскіх войскаў. Гэта не давала спаць каралеўскім вайскаводцам, а асабліва, напэўна, літоўскаму гетману. Зьвесткі пра тое, што з Полацку падцягваецца з дапамогай Даўгарукаму армія князя Хаванскага, з кожны днём станавіліся ўсё больш выразнымі. Урэшце прыйшла навіна, што ягоныя жаўнеры стаяць ужо ў Лепелі. Каб пры патрэбе засьцерагчыся ад іх нечакана блізкага набліжэньня да каралеўскіх пазыцыяў, ужо адразу пасьля 10 кастрычніка гетман, напэўна, узгадніўшы гэта з Чарнецкім, паслаў у бок Хаванскага паўтара тысячны аддзел жаўнераў на чале з палкоўнікамі Самулем Кміцічам і Самулем Аскіркам. Хіба што тады яшчэ не было дакладнага пляну далейшых крокаў супраць войска непрыяцеля. З усё больш слабай надзеяй разьлічвалі на чарговую магчымасьць вырашальнага сутыкненьня з Даўгарукім, але гэта ўскладняла жахлівае надвор’е. У наступныя дні надзея на расправу з арміяй Даўгарукага, якая стаяла за Басяй, слабела, затое ўзрастала пагроза з боку Хаванскага. Таму давялося лічыцца з патрэбай адмовіцца ад шчыльнай блякады з выкарыстаньнем усіх сілаў. Каб заняць лепшую пазыцыю пры магчымым сутыкненьні з дапамогай, якая павінна была надысьці з Полацку, каралеўскія вайскаводцы думалі перанесьці лягер паміж Шкловам і Копысем [Тамсама. S. 96-97; NN do B. Radziwiłła, ze Słucka, b.d. [X/XI 1660]. Taмсама, неўпарадкаваныя паперы.].

    У польска-літоўскім лягеры чулі таксама пра фармаваньне чарговай варожай арміі пад камандаваньнем Пятра Даўгарукага — брата Юр’я Даўгарукага, які сядзеў у лягеры на Басі. Дрэнныя навіны прыходзілі нават з Палесься. Хоць пінскай шляхце ўдалося непадалёк ад Турава разьбіць 15 кастрычніка моцны казацкі аддзел, аднак палонныя прызнавалі, што былі пляны з дапамогай казакоў з Кіева рушыць большымі сіламі праз Тураў, Мазыр на Пінск. Меркавалася заняць і выразаць яго, а потым паслаць дапамогу Берасьцю. У гэты час сытуацыя ва Ўкраіне не была яшчэ да канца высьветленая і ніхто ня мог сказаць, наколькі рэальная небясьпека адтуль [AVAK. T. XXXIV. № 164. S. 184-185.].

    Калі ўзяць пад увагу ўсе гэтыя зьвесткі пра маскоўскія падмацаваньні, а таксама абвастрэньне праблемаў з харчамі і хваляваньні ў войску, станавілася зразумелым, што час адназначна ідзе не на карысьць палякаў і ліцьвінаў. Як бы ў пацьверджаньне гэтага 14 кастрычніка ў лягер Даўгарукага прыйшоў з-пад Крычава пакліканы адтуль раней ваявода Максім Рцішчаў. Ён прывёў аддзел з 893 жаўнераў. Гэта была досыць значная сіла, якая ў пэўнай ступені кампэнсавала страты, панесеныя падчас бітвы. Для каралеўскіх вайскаводцаў гэта было вельмі дрэннае прадвесьце. Гэта прымушала іх прыняць канкрэтнае рашэньне: ці, даўжэй застаючыся на месцы, чакаць надыходу далейшых сілаў ворага (у дадзеным выпадку арміі Хаванскага), ці таксама вырушыць супраць яе [Łoś. S. 106; Poczobut Odlanski. S. 145; Skorobohaty. S. 86; Kochowski. S. 81.]. Пры гэтым вялося назіраньне за рухамі варожых войскаў. Высылаліся далёкія разьезды, якія пры нагодзе здабывалі такія патрэбныя харчы. Яны абышлі армію Даўгарукага і пераправіліся за раку Проню ў кірунку Смаленшчыны. Увайшлі ў Малыя Горы, а каля іх стаяў нейкі час вялікі аддзел Агінскага. Іншыя разьезды рушылі ў ваколіцы Мсьціслава. Таксама ў полацкім кірунку да мястэчка Чарэі дайшлі каралеўскія загоны з харугваў Кміціча і Аскіркі, якія набліжаліся туды. Паводле гетманскіх загадаў яны павінны былі спыніцца ў Лукомлі і там сачыць за рухамі войскаў непрыяцеля, якія ішлі з боку Полацку. Адзін з пасланых разьездаў, напэўна, з кароннага войска, меў загад, вяртаючыся ў лягер, пераходзіць бліжэй да ўмацаваньняў Магілёва. У той час аказалася, што весткі з поля бітвы вельмі асьцюдзілі аптымістычныя настроі сярод абаронцаў. Калі каралеўскія харугвы адыходзілі з-пад гэтага гораду супраць блізкага непрыяцеля, магілёўцы кпілі зь іх, пагражалі Даўгарукім, кайданамі і няволяй. Аднак цяпер ціха сядзелі на валах і моўчкі назіралі за праходжаньнем разьезду. Нельга зьдзіўляцца з паводзінаў маскоўскай залогі і тых мяшчан, якія выказваліся за тое, каб стаяць на царскім баку. Іх надзеі на тое, што падзеі ў ваколіцах Магілёва будуць разьвівацца падобна, як у 1655 г., ня спраўдзіліся, і было не зусім вядома, што прынясе найбліжэйшая будучыня. У гэты час для здабыцьця інфармацыі і харчоў Даўгарукі таксама пасылаў са свайго лягеру разьезды. Яны падбіраліся і пад пазыцыі польска- літоўскіх войскаў. Даходзіла тады да дробных сутычак. Адбыліся яны і тады, калі ў полі давялося сустрэцца двум варожым разьездам [Copia listu JMci Xiędza Piekarskiego Soc: Jesu Spowiednika JMci Pana Wоiewody Ruskiego, b.m.d. [X/XI 1660]. BJag. Akc. 69/52. K. 9v; AMG. T. III. № 194/2. S. 180; № 209. S. 190; № 220/1. S. 205.].

    У цяжкім становішчы знаходзіўся і Даўгарукі. Каралеўская армія не дала сябе разьбіць і нават дасягнула значнага посьпеху на полі бітвы. Хоць, стоячы на другім баку Басі, яна не атакавала, але яе разьезды шырока пранікалі ў далёкія ваколіцы. Гэта не дазваляла Даўгарукаму распачаць далейшыя дзеяньні. Выхад з прыгнечанай апошняй бітвай арміяй на адкрытую прастору, дзе яе не ахоўвалі б умацаваньні лягеру, пагражаў яму атакай і атачэньнем з боку выдатнай і хуткай каралеўскай коньніцы. Гэта магло прынесьці і паразу, і зьнішчэньне арміі. Таму Даўгарукаму заставалася трымацца лягеру і чакаць надыходу падмацаваньняў. Вера ў прыбыцьцё казакоў Залатарэнкі ўжо зьнікла, але было вядома пра царскія загады хутка скіравацца да поля бітвы на Басі, аддадзеныя Хаванскаму, Пятру Даўгарукаму (брату Юр’я, што стаяў на Басі) і іншым царскім вайскаводцам. Сам вайскаводца, які сядзеў ва ўмацаваным лягеры на Басі, пасылаў шмат лістоў цару, свайму брату і Хаванскаму, каб тыя пасьпяшаліся з дапамогай. Незвычайнай радасьцю было прыбыцьцё войскаў Рцішчава. Гэтая падзея нязьмерна падбадзёрыла вайскаводцу і ягоных жаўнераў. Яна пацьвердзіла, што пра іх не забыліся, што дапамога магчымая і можа з дня на дзень зьявіцца над каркамі каралеўскіх жаўнераў. Усё гэта, нягледзячы на апошнія няўдачы, дазваляла расейцам з пэўнай надзеяй глядзець у найбліжэйшую будучыню і надалей спадзявацца на дасягненьне яшчэ ў гэтую восень значных посьпехаў на Дняпры і Бярэзіне.

                                                         ХІІІ. Разгром Хаванскага.

                                                     Апошнія змаганьні на Дзьвіне

    У Маскве, адправіўшы супраць каралеўскіх войскаў армію Юр’я А. Дяўгарукага, рыхтавалі падтрымку для яе. З гэтая мэтай фармавалася чарговая армія пад камандаваньнем ягонага брата, ваяводы і акальнічага Пятра Аляксеевіча. 18 верасьня ён быў у цара, які адправіў яго ў шлях з войскам. 23 верасьня ён вырушыў з Масквы са сваімі людзьмі, якіх удалося сабраць. Зь імі ён павінен быў скіравацца на дапамогу свайму брату пад Магілёў. Да ягонага сьціплага войска праз пару дзён было загадана далучыцца пакінутаму ў Маскве швадрону зь першага выбранага палка А. Шэпелева, якім камандаваў маёр Дзьмітры Пятроў-Дураў. Крыху пазьней таксама было загадана, каб да П. Даўгарукага ішла другая тысяча другога выбарнага палка Якава Калюбякіна, якім камандаваў Іван Жданаў [Малов А. В. Московские выборные полки...]. Здаецца, што Пётар Даўгарукі ня вельмі сьпяшаўся з маршам, паколькі зь вялікімі цяжкасьцямі зьбіраў сілы для сваіх шэрагаў. Паволі ён дайшоў да Вязьмы і затрымаўся там.

    Тым часам зьвесткі пра бітву на Басі хутка дасягнулі Крамля, выклікаўшы там сур’ёзны непакой. Хоць расейцы на ўсе бакі званілі пра свой посьпех, адразу ж вырашылі паслаць дадатковыя падмацаваньні Даўгарукаму. Таксама тым, каму раней было наказана ісьці з расейскім войскам у армію гэтага вайскаводцы, атрымалі загады, якія прысьпешвалі іх да хуткага маршу. Ужо 13 кастрычніка цар наказаў Пятру Даўгарукаму, каб ён неадкладна ішоў з войскам да свайго брата. Ён павінен быў зьбіраць жаўнераў у Вязьме, што паміж Масквой і Смаленскам. Акрамя таго, туды было загадана скіравацца пакліканым на службу дваранам і баярскім дзецям з розных гарадоў паўночна-ўсходняй Расеі. У той жа дзень з Масквы паслалі Сямёна Зьмеева з тым самым заданьнем, а смаленскаму ваяводу Барысу Рапніну наказалі, каб аддаў яму ўсіх жаўнераў, якія калісьці былі ў палку Зьмеева. Ваяводу Максіму Рцішчаву таксама загадалі неадкладна ісьці з-пад асаджанага Крычава са сваімі людзьмі на Басю, што той ужо даўно зрабіў. Асаблівы заклік накіравалі Хаванскаму. Ён павінен быў пакінуць у Полацку столькі людзей, колькі палічыць неабходным, і без маруджаньня адпраўляцца, каб разам з Даўгарукім зьнішчыць армію Чарнецкага і Сапегі. Пры нагодзе цар, ведаючы гарачы характар гэтага вайскаводцы, не забыўся нагадаць яму, каб у дарозе захоўваў асаблівую асьцярожнасьць, разьбіваў лягеры, пасылаў разьезды, абы толькі праціўнік не засьпеў яго зьнянацку. З думкай пра падтрымку вайскаводцы, які стаяў над Басяй, нават полк з Тулы і Разані быў перасунуты пад камандаваньнем акальнічага Міхала Сямёнавіча Валынскага ў Калугу. Аднак хутка гэтыя пляны зьмянілі і паслалі гэтыя адзінкі ў напрамку Ўкраіны, дзе ваенныя падзеі набылі ў той час для Масквы яшчэ горшы абарот, чым у Літве [АМG. Т. III. № 187/1-6. S. 171-173; № 188/2. S. 174; М 193. S. 178-179.].

    Хаванскі апраўдваў перад царом сваё ранейшае маруджаньне з хуткай выправай на дапамогу Даўгарукаму пагрозай, якая зьявілася ў сярэдзіне верасьня з боку заўважаных каля Полацку харугваў Самуля Кміціча і добраахвотніцкіх харугваў вядомага на гэтых землях ужо з 1654 г. палкоўніка Караля Лісоўскага. Ён меў таксама сур’ёзныя клопаты са збунтаванымі жаўнерамі ў Полацку, што ўскладняла распачацьце хуткіх шырокамаштабных дзеяньняў. Хваляваньні сярод жаўнераў князя, якія стаялі на Дзьвіне, былі настолькі сур’ёзныя, што сам цар павінен быў накіраваць туды свайго пасланца, каб пакласьці ім канец [АМG. Т. III. № 165. S. 148-149.]. Насамрэч Хаванскі, напэўна, меў яшчэ адну важную для яго прычыну марудзіць з маршам у кірунку Басі. Яму было недаспадобы ісьці да галоўнай арміі, якой камандаваў ніжэйшы рангам Даўгарукі. Ганарысты і запальчывы князь мог успрыняць гэта як ганьбу і рабіць усё, каб не дайсьці занадта хутка да лягеру, у якім галоўную ролю будзе адыгрываць з волі цара той вайскаводца, а ён сам будзе яму ўскосна падпарадкаваны. Зноў падагнаны Аляксеем Міхайлавічам, ён рушыў 2 кастрычніка ў кірунку Лепеля на чале арміі, якая налічвала 5 тыс. жаўнераў. Там ён намерваўся прыняць рашэньне, пайсьці яму ў кірунку Магілёва ці Вільні, куды яго клікаў з-пад аблогі Жаромскага ваявода Даніла Мышэцкі. Вестка пра нерашучасьць князя выклікала абурэньне Даўгарукага, якому так моцна ў гэтьія дні была патрэбна яго дапамога. 20 кастрычніка цар чарговы раз прысьпешыў Хаванскага, каб той ішоў на Дуброўну і там пераправіўся праз Дняпро. Адначасова загадаў камандзірам, якія былі ў ваколіцы, злучыцца з Хаванскім, каб падмацаваць ягоныя сілы. А смаленскі ваявода Барыс Рапнін чарговы раз атрымаў заданьне здабыць харчы, але на гэты раз і для арміі Хаванскага, і для арміі Пятра Даўгарукага, які набліжаўся хуткім маршам да Смаленску. Гэтым дваім вайскаводцам ён павінен быў дадаць таксама патрэбныя ім гарматы і амуніцыю. Нягледзячы на шматлікія лісты да цара, якія тлумачылі, што ў Смаленску ўжо няма дастатковай колькасьці войска, ён атрымаў загад папоўніць жаўнерамі блізкія войскі Пятра Даўгарукага. Аляксей Міхайлавіч у раптоўна пагоршанай сытуацыі на фронце зьвярнуўся таксама з палкім заклікам да ўсіх падданых, пасланых з Масквы ў армію гэтага вайскаводцы. Заклікаў іх да пасьпешнасьці і адданайй службы ў абарону праваслаўнага хрысьціянства, каб, памятаючы пра «страх Божы», біліся з палякамі, не шкадуючы сваіх галоў. Каб дзейсна заахвоціць іх да ахвярнасьці, цар абяцаў ім узнагароду ад Бога ў выпадку сьмерці, а іх пакінутым дзецям і жонкам — сваю царскую апеку [АМG. Т. III. № 186/3. S. 168; № 188/2. S. 174; № 191/1-4. S.176-177; № 192. S.177-178; № 220/2. S. 207.].

    Такое хуткае, як хацеў Аляксей Міхайлавіч, выкананьне ягоных загадаў арганізаваць пасьпяховую дапамогу арміі, што стаяла на Басі, сутыкалася са шматлікімі перашкодамі. У час, калі Хаванскі паволі накіроўваўся з Полацку ў Лепель, у Вязьму прыбыў з Масквы 14 кастрычніка Пётар Даўгарукі. Адолеўшы вельмі цяжкую дарогу, ён прывёў з сабой 1993 жаўнеры. Іх магло быць і больш, але па дарозе многія дэзэртавалі з шэрагаў. У Вязьме яго чакала чарговае расчараваньне. Там пасьпела сабрацца ўсяго толькі 37 дваран і баярскіх дзяцей. Тыя пераконвалі, што падцягнуцца іншыя, як толькі замерзнуць балоцістыя дарогі. Падчас нядоўгага пастою правёў агляд войска і рэарганізацыю даручанай яму на царскі загад другой тысячы выбарнага палка. Паводле загаду ён павінен быў служыць як салдацкая пяхота. Пераўтвараць гэтую адзінку пачалі яшчэ пад Масквой, а цяпер закончылі. Такім чынам, перад выйсьцем зь Вязьмы П. Даўгарукі ў сваёй арміі меў 380 адборных драгуноў з палка А. Шэпелева пад камандаваньнем Д. Дурава і 700 адборных салдатаў з палка Я. Калюбякіна, якімі камандаваў І. Жданаў [Малов А. В. Московские выборные полки...]. Гэта былі, несумненна, самыя каштоўныя адзінкі ў ягонай малой арміі, і яны складалі стрыжань войскаў, скіраваных на дапамогу ягонаму брату.

    У Вязьме 16 кастрычніка ён атрымаў царскі загад як мага хутчэй ісьці на дапамогу свайму брату. Яшчэ ў той жа дзень ён рушыў на чале 2030 чалавек у далейшы шлях, пасылаючы на дарогі, што вялі да Масквы, некалькіх жаўнераў, каб яны зьбіралі і пасылалі ў войска ўсіх, хто, марудзячы ў дарозе, ішоў яшчэ толькі да Вязьмы. 24 кастрычніка ён быў у Дарагабужы, дзе атрымаў царскі загад папоўніць сілы ў Смаленску. Вельмі хуткім маршам ён дайшоў туды праз чатыры дні. Па дарозе да яго далучылася некалькі дзясяткаў чарговых дваран і баярскіх дзяцей, якія зьбіраліся вельмі павольна. У Смаленску ён атрымаў папаўненьне аддзеламі стральцоў, салдацкай пяхоты і драгуноў. Гэтак ягоная армія ўзрасла да 4356 жаўнераў. Ён узяў таксама 10 гармат, але Рапнін ня мог даць яму шмат амуніцыі для іх. Назаўтра пасьля прыбыцьця ў Смаленск атрымаў ліст ад свайго брата, у якім той заклікаў як найхутчэй прыбыць з усімі сіламі ў Краснае, каб адтуль ісьці да ягонага лягеру на Басі. Пасьля атрыманьня гэтага ліста яшчэ два дні яму заняла апошняя падрыхтоўка і прыняцьце да сваёй арміі даданых яму Рапніным чатырох стралецкіх прыказаў, што сумарна складала, за выключэньнем хворых і зьбеглых, 2194 жаўнеры. Марш у кірунку войскаў брата распачаўся 31 кастрычніка [АМG. № 194/1-2. S. 179-180; № 225/1. S. 212.].

    У той час як Пётар Даўгарукі набліжаўся да Смаленску, большы непакой Чарнецкага і Сапегі выклікалі дзеяньні Хаванскага. Ідучы з Полацку і змагаючыся зь няспынным дэзэртаваньнем, ён дайшоў найпазьней 9 кастрычніка да разьмешчанага прыблізна за 70 км на поўдзень Лепеля. Адтуль у наступныя дні ён паслаў разьезды ў Лукомль і Чарэі. Яны схапілі палонных, між іншым, каронных і літоўскіх жаўнераў.

    Ад іх ён даведаўся пра колькасьць войскаў Рэчы Паспалітай і іх разьмяшчэньне. Больш даспадобы яму былі, напэўна, сьведчаньні мяшчан з Чарэі, якія, пачуўшы пагалоскі, якія раней разыходзіліся з ваколіц Басі, пераказвалі іх Хаванскаму. Расказалі яму пра бітву з Даўгарукім на Басі, сьцьвярджаючы, што каронныя войскі панесьлі там цяжкую паразу. Літоўскія жаўнеры нібыта ўцякалі з поля бітвы, а Сапега са сьлязьмі на вачах маліў іх застацца пры ім і Чарнецкім і ісьці на бой з маскоўскім ворагам.

    Таксама дадалі Хаванскаму, што казакі прыйшлі на дапамогу і стаяць пад недалёкім ад Магілёва Старым Быхавам. Пачуўшы гэта, князь вельмі падбадзёрыўся і 19 кастрычніка рушыў зь Лепеля ў недалёкі Лукомль. Адтуль намерваўся скіравацца ў Талачын і далей у Шклоў, дзе, як чуў, стаіць лягер каралеўскіх войскаў, якія надалей знаходзяцца на Басі. Плян быў просты, і Хаванскі вельмі верыў у яго пасьпяховасьць.

    Царскія арміі павінны былі наблізіцца да лягеру літоўскіх і каронных войскаў з трох бакоў, пазбавіць іх магчымасьці здабываць харчы і заблякаваць іх паміж Басяй і Дняпром. Князь чакаў, што войскі Чарнецкага і Сапегі ня будуць стаяць бязьдзейна, ведаючы пра яго набліжэньне. Здагадваўся, што распачнуць дзеяньні супраць яго, перапраўляючыся за Дняпро і скіроўваючыся насустрач яму. З гэтай прычыны ўжо 13 кастрычніка ён адправіў пасланца да Юр’я Даўгарукага, інфармуючы яго пра свае пляны. Прасіў яго, каб ішоў на дапамогу са сваімі людзьмі, калі каралеўскія войскі адступяць ад ягонага лягеру, кіруючыся супраць арміі, якая ідзе з Полацку. Хаванскі разьлічваў на тое, што тады ўдасца дабрацца да іх дзьвюм маскоўскім арміям і здабыць супольную перамогу. Аднак з увагі на разьмешчаныя там польскія і літоўскія харугвы павінен быў адправіць да Даўгарукага свайго пасланца вельмі вакольным шляхам, празь Віцебск і Смаленск. У пэрспэктыве імклівых падзеяў, якія сталі разгортвацца ў наступныя дні, ён меў мізэрныя шанцы своечасова данесьці гэтыя паведамленьні ў пункт прызначэньня [АМG. Т. III. № 197. S. 181; № 204. S. 187-188; NN do B. Radziwiłła, ze Słucka, b.d. [X/XI 1660]. AGAD. AR. Dy. V, неўпарадкаваныя паперы.].

    У Лукомлі Хаванскі зьявіўся, напэўна, ужо 20 кастрычніка. Празь дзень ён атрымаў там навіну, што 1000 чалавек Кміціча і Аскіркі спыніліся ў аддаленай за няпоўныя 15 км Чарэі. Абодва літоўскія палкоўнікі хіба што ня ведалі, што ў той самы час так блізка ад іх стаяў Хаванскі. Яны былі для яго сур’ёзнай перашкодай на далейшым шляху да Шклова і Магілёва. Таму ён вырашыў як мага хутчэй расправіцца зь імі і рушыў 22 кастрычніка супраць іх. Ліцьвіны, зарыентаваўшыся ў небясьпецы, пачалі адступаць з Чарэі, але да іх задніх аддзелаў здолелі дабрацца пасланыя наперадзе маскоўскія войскі і на значнай адлегласьці перасьледавалі ліцьвінаў, якія адыходзілі.

    Калі ўжо ўся армія Хаванскага апынулася ў Чарэі, было выкарыстана вельмі зручнае разьмяшчэньне гораду. Паміж чарэйскім манастыром і разьмешчанымі ў непасрэдным суседзтве азёрамі расейцы разьбілі грунтоўна ўмацаваны валамі лягер. Туды таксама перавезьлі ўвесь правіянт і іншыя запасы [AMG. T. III. № 220/1. S. 203; Copia listu Jmci Xiędza Pikarskiego. BJag. Akc. 56/52. K. 9v.]. Затое ліцьвіны затрымаліся падчас адступленьня ў разьмешчаным за няпоўныя 40 км ад Чарэі мястэчку Талачыне. Яно знаходзілася вельмі блізка ад берагоў балоцістай рэчкі Друці. Абодва літоўскія палкоўнікі мелі там крыху часу на ўпарадкаваньне сваіх аддзелаў, адразу ж скіравалі пасланцоў да Сапегі і Чарнецкага з трывожнымі навінамі. У той час Хаванскі неўласьцівым для сябе спосабам прыпыніў свае дзеяньні і некалькі чарговых дзён займаўся ўмацаваньнем разьбітага ў Чарэі лягеру. Гэта была вялікая памылка, бо ён упусьціў шанец апынуцца на Дняпры ў Шклове, перш чым на заходні бераг пачала перапраўляцца дывізія Чарнецкага. Хаванскі зрабіў таксама іншую, яшчэ больш сур’ёзную памылку. За ўсе гэтыя дні ён не паслаў ніводнага разьезду, каб сачыць за пачынаньнямі праціўніка. Увесь час ён быў глыбока перакананы, што ўсе каронныя і літоўскія войскі стаяць пад лягерам Даўгарукага. Ужо хутка за гэты недагляд маскоўскі князь жорстка паплаціўся.

    Дзеяньні войскаў Хаванскага ня выпалі з-пад увагі занепакоеных літоўскіх і каронных вайскаводцаў. Навіны пра набліжэньне ягонай арміі, а з боку Смаленску — войскаў Пятра Даўгарукага разыходзіліся і сярод жаўнераў, якія стаялі ў лягеры на Басі. Зьявілася няўпэўненасьць, а паручнік казацкай харугвы М. К. Паца Юры Геранім Укольскі пісаў свайму сябру: “Пан Бог ведае, ці мы вытрымаем” [J. H. Ukolski do Klimańskiеgo, z obozu nad rzeką Basią 24 X 1660. VUB. Ks. Gr. Wiłkomirska 1661-1664. F. 7—24/13900. K. 138v.]. Тым часам пацьвердзілі набліжэньне ворага разьезды, адпраўленыя Кміцічам і Аскіркам, якія дзейнічалі паблізу Хаванскага. У гэтай сытуацыі нельга было даўжэй марудзіць і заставацца на займаным дагэтуль месцы на Басі. Калі б Хаванскаму ўдалося ўвайсьці ў вузкі пас тэрыторыі паміж рэкамі Друцьцю і Дняпром і заняць Шклоў і Копысь, то каралеўскія войскі, якія знаходзіліся ва ўсходнім беразе гэтай апошняй вялікай ракі, апынуліся б у пастцы. Было б надзвычай цяжка, маючы па другі бок ракі Хаванскага, а за сабой армію Даўгарукіх, паставіць мост і пераправіць усё войска, каб атрымаць свабоду дзеяньня. Адбылася нарада, падчас якой Чарнецкі прапанаваў плян выйсьця з войскам зь лягеру супраць Хаванскага. Спачатку насіліся з намерам ударыць на Хаванскага кароннымі сіламі і сапегаўскай дывізіяй. Жамойцкая дывізія мусіла б застацца і пільнаваць Даўгарукага, пакуль войскі ня вернуцца пасьля расправы з арміяй, якая ідзе з Полацку. Усё трэба было правесьці так, каб трыманы ў блякадзе маскоўскі вайскаводца ня надта хутка зарыентаваўся ў рухах каралеўскіх войскаў. Сапега згадзіўся з гэтым, і было вырашана з часткай сілаў пайсьці за Дняпро. У ноч з 23 на 24 кастрычніка рушыў са сваёй дывізіяй Чарнецкі і хутка пасьля гэтага на лодках, паромах і праз часовы мост пераправіўся пад Шкловам праз Дняпро. Адразу пасьля яго пакінуў лягер гетман Сапега са сваёй дывізіяй. Войскі выйшлі зь лягеру ноччу, каб не будзіць чуйнасьці праціўніка за Басяй, а таксама ня даць ніякай магчымасьці, каб пра выправу супраць сябе даведаўся Хаванскі. Плян дзеяньняў нейкі час удавалася захоўваць у таямніцы ад сваіх жаўнераў, асабліва з жамойцкай дывізіі, якая павінна была застацца на месцы і пільнаваць лягер Даўгарукага. Баяліся хіба што пратэстаў і зьвязаных з гэтым складанасьцяў, якія маглі б парушыць ажыцьцяўленьне гэтага пляну ці небясьпечна запозьніць яго. Спачатку нечаканы сыход зь лягеру каронных жаўнераў выклікаў у пакінутай літоўскай арміі процьму плётак і здагадак, якія тлумачылі адыход Чарнецкага вядомымі канфліктамі паміж ім і Сапегам. А выправа вялікага гетмана з войскам занепакоіла пакінутых жаўнераў Паца, якія засталіся адныя пад самым бокам ворага. Гэтая трывога вельмі паглыбілася, калі раптам 24 кастрычніка з маскоўскага лягеру пачуўся шум гармат і мушкетаў. Ліцьвіны па-рознаму тлумачылі гэта, спадзеючыся, што або дайшлі да Масквы зьвесткі аб разгроме каронных войскаў ва Ўкраіне, або што ў лягер за Басяй прыйшлі нейкія большыя падмацаваньні. У выніку высьветлілася, што тамтэйшыя жаўнеры такім чынам цешацца, атрымаўшы навіну пра абяцаную ім царскую ўзнагароду. Былі і здагадкі, што ім, магчыма, аб’явілі пра ўжо блізкую дапамогу арміі, якая ідзе з Полацку [P. Sapieha do A. H. Połubińskiego, w obozie [nad Basią] 24 X 1660. Taмcaмa. № 13868/IV. S. 135; Copia listu Jmci Woiewody Ruskiego, w obozie pod Czereią 1 XI 1660, BJag, Akc. 69/52. K. 8v; Nowiny z listów pana Gąseckiego; BJag. 5. S. 764; AMG. T. III. № 220/1. S. 206; Pasek. S. 168; Fbczobut Odlanicki. S. 145-146.].

    На другі дзень прыйшлі нечаканыя ардынансы гетмана, каб жамойцкая дывізія таксама адпраўлялася з-пад Басі ў Шклоў, паблізу якога на Дняпры, але па яго заходнім баку, стаяла дывізія Чарнецкага. На месцы ранейшага пастою паставілі на варту полк Станіслава Ліпніцкага. Аднак ужо 27 кастрычніка яго там не было, паколькіі ён скіраваўся да галоўнай арміі. Такая імклівая зьмена плянаў і рашэньне пакінуць блякаду Даўгарукага былі выкліканыя весткамі ад Кміціча і Аскіркі пра тое, што набліжаецца Хаванскі і будуе ўмацаваны лягер. Прагнаныя з Чарэі палкоўнікі, магчыма, настолькі перабольшылі сілы праціўніка, што было вырашана пераправіць за Дняпро таксама жамойцкую дывізію, каб у выпадку неабходнасьці мець яе пад рукой. Правядзеньне яе пераправы ў вялізным беспарадку і страху заняло цэлыя тры дні. У тон час, калі літоўскія жаўнеры жамойцкай дывізіі заканчвалі пераправу праз Дняпро, рускі ваявода рушыў са сваімі харугвамі ў напрамку разьмешчанага на адлегласьці каля 50 км на паўночны захад Талачына. Да Кміціча і Аскіркі паслалі вестку, што падцягваецца дапамога. Пераправіўшыся праз раку, Сапега загадаў умацаваць фартыфікацыі Шклова, дадаць забесьпячэньня харчамі, амуніцыі і для абароны гэтага гораду пакінуў у ім невялікі аддзел пяхоты пад камандаваньнем дасьведчанага афіцэра Гуга Акелія. А сам з рэштай войска сваёй дывізіі скіраваўся за Чарнецкім. Пад Шкловам пакінуў жамойцкую дывізію з Пацам і Палубінскім. Стоячы там, яны павінны былі сачыць за пачынаньнямі Даўгарукага, прыкрываючы апэрацыю супраць Хаванскага [P Sapieha do A. H. Połubińskiego, w obozie [nad Basią] 24 X 1660, ліст aд 31 X. AGAD. AR. Dz. V. № 13868/IV. S. 135, 137; AMG. T. III № 209. S. 190.].

    Тым часам Чарнецкі, які рушыў з-пад Шклова ў кірунку Талачына, паслаў да ўкамплектаванай Хаванскім Чарэі моцны разьезд. Ён падышоў пад самы непрыяцельскі лягер і схапіў вялікую колькасьць палонных. Паводле рускага ваяводы, маскоўскі князь быў перакананы, што гэта было справай Кміціча і Аскіркі. Як заўсёды ў падобных выпадках, так і на гэты раз вельмі хутка прыняў рашэньне расправіцца зь імі і 26 кастрычніка паслаў супраць іх моцны аддзел войска, у тым ліку два ўзброеныя палкі рэйтараў, якімі камандаваў нямецкі палкоўнік Якуб Більс і маскоўскі Аляксей Данілаў. Ён налічваў цэлыя 2,5 тыс. жаўнераў. Плянавалася засьпець ліцьвінаў зьнянацку, таму марш адбываўся ўначы. Праўдападобна, яны крыху заблукалі, але, нягледзячы на гэта, раньнім восеньскім золкам 27 кастрычніка маскалі нечакана для Кміціча і Аскіркі зьявіліся пад Талачыном. Расейцы з маршу атакавалі засьпетых цалкам зьнянацку і непадрыхтаваных да бою ліцьвінаў. За дзень да гэтага абодва літоўскія камандзіры атрымалі вестку, што набліжаюцца людзі Чарнецкага, а замест яго на іх абрынуліся людзі Хаванскага. І хоць ліцьвіны давалі моцны адпор, яны не былі ў стане даўжэйшы час вытрымліваць націск пераважных сілаў праціўніка. Урэшце ўзьнялася замятня, і літоўскія харугвы кінуліся наўцёкі да аддаленага за 10 км спаленага мястэчка Друціку, што на рацэ Друці. Там знаходзіліся пераправы праз раку і нейкі невялікі мост. Расейцы заўзята гналі ўцякаючых жаўнераў. Урэшце тыя ўварваліся ў Друцак, дзе аказалася, што пераправы былі надзвычай цяжкапраходныя, паколькі берагі ракі ў гэтых месцах былі вельмі высокія. Па нетрывалым мосьце з цэлага літоўскага аддзелу ўдалося ўцячы Кміцічу, Аскірку і толькі 100 іх людзям. Як толькі расейцы, якія гналі разьбітых ліцьвінаў, дабраліся да мосту, адразу яго скінулі, адразаючы тым самым шлях ратунку для рэшты раскіданых жаўнераў. Ім заставалася толькі перапраўляцца ўплаў. Першыя ўцекачы, якія кідаліся да пераправаў, пачалі тануць, што адпалохала ад гэтага шляху выратаваньня іншых. Там-сям яшчэ бараніліся, але паволі страчвалі веру ў сэнс далейшага супраціву. Усё больш жаўнераў спрабавала ўцячы з поля бітвы ў навакольныя лясы ці схавацца ў вялікім балоцістым ставе, які атачаў мястэчка, і чароце. Тады людзі Хаванскага распачалі паляваньне на жаўнераў і афіцэраў праціўніка, выцягваючы іх з трысьнягу і балота, вязаць злоўленых і браць у палон. Паводле пазьнейшага рапарту Хаванскага да цара, было ўзята 150 палонных. Каб не абцяжарвацца імі, адразу выразалі большасьць, пакінуўшы толькі 15 больш значных шляхціцаў.

    Такі вялікі посьпех мог радаваць камандзіраў Хаванскага. Занятыя паляваньнем і забойствам палонных, яны не зьвярталі ўвагі на другі бок ракі і пераправы. І ня вельмі мелі для гэтага прычыны. Адзіны аддзел, які, паводле іхняй інфармацыі, знаходзіўся па гэтым баку Дняпра, якраз быў імі разгромлены. Аднак яны ня ведалі, што па другім баку Друці хутка набліжаўся да пераправаў Чарнецкі з усёй кароннай дывізіяй і 26 кастрычніка ён зьявіўся ў Стараселі. У наступны дзень дайшоў у раён Друцку і Талачына, якія знаходзіліся па супрацьлеглым баку ракі. Недалёка ад яго войскаў прасоўваўся полк літоўскага стольніка Крыштапа Сапегі. Водгаласы страляніны і бою, якія даходзілі да гэтых двух гарадоў на Друці, прымусілі ягоныя харугвы хутка паляцець у бок Друці. На каронныя войскі, якія падыходзілі да ракі, натыкнуліся перапалоханыя літоўскія ўцекачы з Кміцічам на чале, якім удалося ўцячы ад разгрому, пераправіўшыся праз раку. Яны паведамілі Чарнецкаму пра ўсю трагічную сытуацыю і папрасілі неадкладнай дапамогі. Адразу ж адправілі пасланца зь весткамі да гетмана Паўла Сапегі, які знаходзіўся ззаду. Адначасова рускі ваявода хутка павёў свае аддзелы да ракі і пачаў уплаў перапраўляцца празь яе. Напэўна, гэта адбывалася не на той самай пераправе, дзе быў мост, але вышэй ці ніжэй, хоць найбольш праўдападобна, што войскі пераходзілі раку ніжэй за Друцак. Дзякуючы гэтаму ён мог паступова і хутка правесьці, хоць і зь вялікай цяжкасьцю, свае войскі праз Друць абсалютна незаўважна для расейцаў, якія ў той час лютавалі ў Друцку. На другім беразе рос лес, які дадаткова засланяў яго ад вачэй непрыяцеля. Чарговыя харугвы, якія зьяўлялася на заходнім беразе, Чарнецкі скіроўваў у гэты лес, каб яны заставаліся там ва ўкрыцьці. Калі там ужо зьявіліся каралеўская казацкая харугва, якую вёў Габрыэль Вайніловіч, уласная казацкая Чарнецкага на чале зь Пятром Мэнжынскім і Вацлава Ляшчынскага на чале з Уладыславам Скарашэўскім, вайскаводца адразу кінуў іх у атаку на маскоўскія войскі. Сам застаўся на беразе, і калі толькі праз балоцістую і небясьпечную раку пераправіліся чарговыя адзінкі, ён адразу накіраваў іх у атаку сьледам за трыма першымі. Кінуўшыся ў атаку, польскія жаўнеры ўсчалі магутны крык. Шок сярод пераможных расейцаў быў неверагодны. Доўгі час яны абсалютна ня мелі паняцьця, што за войскі атакуюць іхні бок. Расьсеяўшыся па мястэчку і ваколіцы, маскалі пачалі даваць пэўны, але вельмі неарганізаваны адпор. Іх афіцэры двойчы спрабавалі сабраць шэрагі сваіх жаўнераў і навесьці ў іх нейкі парадак. Два разы яны спрабавалі стрымаць агнём налёт на іх чарговых харугваў. Спачатку, калі атакавалі першыя харугвы, ім гэта нават пасьпяхова ўдавалася. Расейцам дапамагала тэрыторыя бою, якой было спаленае мястэчка. Шматлікія папялішчы стваралі пэўную цяжкасьць для коньніцы, а да таго ж дзе-нідзе пад коньнікамі пачалі правальвацца зводы падвалаў спаленых дамоў. Аднак гэта не працягвалася доўга, паколькі тых, хто арганізавана супраціўляўся, не было шмат. Іх ззаду абышла адна з харугваў, хутчэй за ўсё, на чале зь Пятром Мэнжынскім, і разагнала. У той час Чарнецкі ўжо меў большасьць сваіх сілаў на заходнім баку Друці. Лягчэйшыя харугвы сталі ў лесе, а гусарскія і драгунскія ён пакінуў пры пераправе ў рэзэрве. Маскоўскіх афіцэраў пэўны час падбадзёрвала меркаваньне, што іх атакуюць нейкія рэшткі харугваў толькі што разьбітых ліцьвінаў. Аднак у пэўны момант яны ўбачылі, як зь лесу выходзяць чарговыя аддзелы, якія галёпам кінуліся на іх у атаку. Гэтае відовішча прывяло ў паніку расейцаў, якія яшчэ толькі што трыюмфавалі. Яны пакінулі думку пра нейкі супраціў, забыліся пра сваю здабычу і палонных, дабраліся да коней і пачалі ўцякаць у кірунку Талачына. Праз Друцак за імі праскакалі каронныя жаўнеры, а далучаліся да іх вызваленыя і прагныя помсты за толькі што панесеную паразу ліцьвіны. Уцёкі расейцаў вельмі хутка ператварыліся ў разьню. Іх коні былі змардаваныя доўгім маршам з-пад Чарэі і нядаўняй пагоняй за Кміцічам і Аскіркам. Таму ліцьвіны і палякі безь вялікіх клопатаў дагналі ворага, якога загналі аж пад Талачын. Простых жаўнераў пераважна забівалі, старшыну бралі ў палон і дастаўлялі Чарнецкаму...

                                                                  БІБЛІЯГРАФІЯ

                                                               Друкаваныя крыніцы

    1.Chrapowicki J. A. Diariusz / Wyd. T. Wasilewski. Cz. I. Warszawa, 1978.

    2. Jerlicz J. Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza / Wyd. K. W. Wyjcicki. Warszawa, 1853.

    3. Kamieński Dłuźyk A. Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc / Opr. A Kuczyński, B. Polewoj, Z. Wójcik // Dwa polskie pamiętniki z Syberii / Pod red. A. Kuczyńskiego. Warszawa—Wrocław, 1996.

    4. Kochowski W. Historya panowania Jana Kazimierza / Wyd. E. Raczyński. T. II. Poznań, 1859.

    7. Łoś J. Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej / Wyd. R. Śreniawa-Szypiowski. Warsawa, 2000.

    9. Maskiewicz B. Maskiewicza dyjaryjusz moskiewskiej wojny w Wielkim Księstwie Litewskim będącąj / Wyd. A. Sąjkowski // Pamiętniki Samuela i Bogusława Maskiewiczów. Wrocław, 1961.

    13. Obuchowicz M. L. Pamiętniki Michała Leona Obuchowicza / Wyd. H. Lulewicz i A. Rachuba // Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630—1707). Warszawa, 2003.

    15. Pamiętnik Jana Cedrowekiego / Wyd. A. Przyboś // Dwa pamiętniki z XVII wieku. Wrocław, 1954.

    16. Pasek J. Pamiętniki / Wyd. W. Czapliński. Wrocław, 1968.

    18. Poczobut Odlanicki J. W. Pamiętnik (1640-1684) / Wyd. A. Rachuba. Warszawa, 1987.

    22. Skorobohaty A. D. Diariusz / Wyd. T. Wasilewski, Warszawa, 2000.

    23. Volumina Legum / Wyd. J. Ohryzko. T. IV Sankt Petersburg, 1859.

    [Касажэцкі К.  Кампанія 1660 году ў Літве. Пераклад з польскай мовы Антона Кузьміча. 2-е выд. Смаленск. 2015. С. 253-285, 328-329.]

    В. У. Таранеўскі

                     ГІСТОРЫКА-МЕМУАРНАЯ ЛІТАРАТУРА БЕЛАРУСІ XVI-XVII стст.

                                                          Метадычныя рэкамендацыі

                                                    9. Вязень з Оршы і яго “Дыярыуш”

    “Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей” аршанскага шляхціца Адама Каменскага-Длужыка (Длужыка-Каменскага) сёння літаратуразнаўцы называюць першым, у якім беларусінам апісана Сібір і яго тамашнія «прыгоды», хаця, безумоўна. мог ён мець і папярэднікаў нават з канца XVI - пачатку XVII стагоддзя, бо ўжо ваенныя экспедыцыі Стэфана Баторыя. потым неспакойныя гады «вялікай сумяціцы», нарэшце. «дзімітрыяда» наканавалі многім літоўскім ды і каронным жаўнерам стаць вязнямі, пра лёсы якіх ведаем мы мала, але якіх часта высылалі ў Сібір.

    А. Каменскаму-Длужыку наканавана было стаць вязнем у 1660 годзе, а не ў 1657, як гэта нядбайна запісана ў копіі “Дыярыуша” (яго арыгінал да нашага часу не захаваўся). І адбылося гэта ў час знакамітай бітвы з маскоўскімі войскамі князя Юрыя Даўгарукага на рацэ Басі. сведчанні пра якую знаходзім мы і ў другіх мемуарыстаў (Я. У. Пачобута-Адляніцкага. Я. Х Пасека. Я. А. Храпавіцкага). Была яна «жорсткай, крывавай і нефартуннай для многіх сыноў Айчыны. не адну матку й жонку засмуціла. а колькіх дзетак асіраціла!?». Менавіта з берагоў «пані Басі» пачаўся поўны цяжкасцей і «нэндзы» шлях А. Длужыка ў «асобнае царства Ермака», у Сібір. Спачатку з групай вязняў трапіў наш мемуарыст да Магілёва. які тады трымала Масква, з Магілёва ў саму сталіцу. потым разам з сатаварышамі ішоў на Пераяслаў, Яраслаўль, Волагду, Вялікі Усцюг і далей, на Урал. у Перм, потым на Верхатур. Табольск, да краю якутаў, і яшчэ далей, да Ахоцкага мора і хіньскай мяжы. Цяжка й пералічыць усе гарады і мясцовасці, вялікія і малыя рэкі, людзей, якіх бачыў наш «турыст па прымусу». Але праз цэлую дарогу, што патрэбна адзначыць, пільна назіраў ён за народамі, за іх звычаямі. Сур’ёзна і выразна апісаў мемуарыст “зырян” (комі) і вагулаў (мансі), надрабязна распавядаў пра жыццё паляўнічых і грэчкасеяў - табольскіх аселых татар, пра тунгусаў (эвенкаў) і якутаў. Нешта ў гэтым яго апавяданні выклікае сумненне, як, напрыклад, апісанне народнасці гілякоў (ніўхаў), якія быццам бы “<...> ездзяць на мядзведзях і так імі кіруюць, як у нас коньмі. Але гілякі ім абразаюць кіпцюры і выбіваюць зубы. кормяць іх на стайні, як валоў, і самі кормяцца імі <...>”. Сумніцельны і побыт А. Длужыка на пабярэжжы Ахоцкага мора. Аднак, калі ўлічыць, што Длужыкава «падарожжа» адбывалася ў часе канчатковага забрання Усходняй Сібіры ў «царскую апеку», калі на берагах Амура пачалі збудоўвацца першыя маскоўскія цвярдыні, і што ў гэтай справе ўдзельнічалі не толькі маскоўцы, але й прадстаўнікі другіх народаў (аўстрыйцы, галандцы, англічане, палякі ды, несумненна. выхадцы з межаў сучаснай Беларусі), то можна паставіць рытарычнае пытанне: а ці не мог мемуарыст у канцы свайго сібірскага вандравання, ды будучы яшчэ паднявольным жаўнерам, дасягнуць берагоў Ахоцкага мора!?

    Шлях нашага мемуарыста ў Масковію пачаўся, як было вышэйсказана, з Магілева. “Там сядзелі мы тыдняў дзевяць, - піша Длужык, у нэндзы і голадзе, толькі мелі на нас загад мяшчане магілёўцы, якія нас харчавалі. бо інакш мы памёрлі б” [1. 189]. Пасля гэтага група. у якой было каля 400 вязняў, пачала вандраваць да Масквы - сталіцы. Вялі іх калонай, так маскоўцы прэзентавалі сваю перамогу, дадаўшы да гэтага 200 трафейных гарматак. Пасля перапісу падзялілі палонных на меншыя групы У групе А. Каменскага апынуліся, між іншымі, як ён сам запісаў, два паны Чыжы (імёнаў мемуарыст не назваў) і два паны Здановічы. Ян і Міхал. 9 лютага, як вынікае зноў са старонак «Дыярыуша», з’явіліся два стральцы і два прыставы, якія наказалі палонным рыхтавацца да дарогі ў Літву. У гэтай надзеі і спадзяванні на вяртанне на Радзіму дажыў наш мемуарыст да 16 лютага 1660 года, бо менавіта ў гэты дзень было сказана. што павязуць іх на абмен. «Мы ж парадаваліся, - запісаў Длужык, - пабралі з сабой сваё ўбоства і ішлі на падводы па аднаму, а чатыры стральцы за кожным» [1, 190].

    І толькі калі ў Троіцкім манастыры, пры высяданні, былі закаваныя па трох (Длужык разам са Здановічамі) ў кайданы, зразумелі небаракі нікчэмнасць царскіх абяцанняў і свой далейшы лёс. Менавіта з гэтага часу пачалася поўная небяспек дарога мемуарыста ў глыб маскоўскіх земляў, жыцце якіх пададзена ў “Дыярыушы” візуальна, нават карцінна. Пра Яраслаўль, напрыклад, Длужык напісаў: “У тым Яраслаўлі многа купцоў, рамеснікаў і самых розных людзей. Там вырабляюць найлепшыя чырвоныя юхты, і нядорага, тонкія вельмі прыгожыя тканіны, войлакі, таксама танна. Хлеба там маюць даволі і ўсякай жыўнасці, акрамя садовай гародніны, якой няма. Рыбы, мясніны даволі» [1, 192].

    Ад Яраслаўля вандроўка мемуарыста лягла не на ўсход, а нязвыклай дугой на поўнач, на Волагду і далей да Вялікага Усцюга, потым папутнымі водамі плылі да Ледавітага акіяна, і толькі пасля гэтага павярнулі да Урала, крыху затрымаўшыся ў Пярмі. Менавіта тут скончыўся горны ланцуг і пачалася вандроўка ў Сібір, у другі, ужо азіяцкі мацярык. невядомы і экзатычны. Асабліва цяжкім, па сведчанні мемуарыста, быў шлях да Верхатурска (“пушчамі і вострым каменнем”). Гэты прамежак быў і самым доўгім, больш за 120 міляў. “Ехалі мы дзень і ноч. Не бывалі ў хатах, толькі на прыстанках былі зроблены будкі для начлегаў і харчу» [1, 198]. Уражвалі вязняў высокія горы, “якія, здавалася, што аж пад самыя нябёсы”, “па адной гары ехалі мы міль пяць”, — занатаваў Длужык.

    Заўральскі свет, па сведчанні пана Адама, адрозніваецца ад свету праваслаўнай Масковіі. Тамтэйшыя людзі, тугулы, “паганьцы, Бога не ведаюць, бо маюць сваіх шайтанаў у лесе, якім гонар аддаюць у патаемных месцах <...> збіраюцца і адпраўляюць сваё набажэнства. Строі ў іх багатыя, бо вешаюць сабалёў, серабро» [1, 199]. “Маюць яны ў лесе, зробленыя з бярвенняў, прыстанішчы: адно нізкае акенца, агонь у коміне гарыць дзень і ноч. Печаў не маюць і дзвярэй, толькі дзірка замест дзвярэй. Лаваў таксама не маюць, сядзяць толькі на зямлі” [1, 199]. Длужык адзначыў, што з’яўляюцца тугулы выдатнымі паляўнічымі, палююць на мядзведзя, але калі яго забіваюць, то чыняць яму пашану: галаву мядзведзя ставяць у кут, пакрываюць рушніком і рознымі прыгожымі тканінамі. Здаецца, убачыў тут наш мемуарыст праяўленне татэмізму. характэрнага для паганьцаў, але не патлумачыў, чаму шануюць мядзведзя, найхутчэй, у нэндзнай сітуацыі было не да таго.

    Потым была дарога на Табольск, у якім Длужык правёў цэлую вясну, і, як сам, піша, гэта быў найлепшы час з яго шматгадовага палону. Толькі ў другой палове чэрвеня маскоўцы ізноў разбілі вязняў на некалькі груп, і тую, у якую трапіў мемуарыст (30 чалавек), скіравалі на раку Лену, у край якутаў. Нярэдкай будзе тут гаворка пра нэндзу, пра цяжкасці. якія выпалі на долю нашага земляка ў “нялюдскай” зямлі. Але не стала гэта прычынай не падзяліцца са слухачом, ці, магчыма, і чытачом, назіраннямі, якія нявольны пілігрым палічыў годнымі для пераказу. Прырода і людзі сталі ў яго пераказе галоўным. Шлях ад Табольска да Енісейска адбывалі вязні выключна рэкамі. Пакінуўшы Табольск, скіраваліся яны на поўнач, уніз па беразе ракі Іртыш, а потым, пасля 300 міль шляху, дасягнулі Абі. Мінулі гарады Сургул і Нарым, у Нарыме наступіла чарговае раздзяленне вязняў. Длужык са сваёй групай павандраваў уверх па рацэ Кеч, пра якую напіша, што «вельмі крывая», маючы на ўвазе, напэўна, яе незвычайны бег. Пра Енісейск, у якім мемуарыст правёў цэлую зіму, зазначыць, што гэта горад “вельмі людны і багаты на купцоў. Тавараў мае даволі і недарагі там хлеб, надзвычай танны, бо пуд жыта каштуе дзве капейкі, а мукі тры. Рыбы вельмі многа <...>” [1, 203]. Звярнуў мемуарыст увагу на мнагажонства і на тое, што жанчыны нараўне з мужчынамі “б’юць з лука”. Напэўна, упершыню Длужык тут убачыў нарты, людзей, якія на іх бегаюць, і сабак, якія іх цягнуць. Адзначыў з цеплынёй, што прырода тут суровая, цяжкая ў здабыванні харчу, але людзі добрыя. Бо калі іх прэзентавалі як вязняў, то жанчыны плакалі, прыпаміналі і сваіх уласных дзяцей, якіх Масква пабрала ў палон за сабалёў.

    Далей ізноў была вандроўка на ўсход, і было гэта, найхутчэй, у верасні 1662 года, калі палонныя “ўплылі” ў прыток ракі Лены - Куту, якую мемуарыст назваў “вясёлай”. Тут ён убачыў, як вараць соль, дзівіўся з Лены, называў яе “вельмі вялікай і прыгожай, ціхай, глыбокай, не дарма яе Масква маткай называе” [1, 204]. Есць на ёй вадаспады. Адзін з іх наш мемуарыст аглядваў: “на здзіўленне прыгожы”, і адзначыў, што пры адной з перапраў праз вадаспад патануў пан Павел Хмялеўскі, таварыш з харугвы яго міласці пана Чарнецкага, ваяводы рускага.

    Канец 1662 года, увесь наступны, а таксама пазнейшыя часы Длужык правёў на службе, бо вязні-палякі ды ліцвіны былі ўкраплёны ў вайсковыя атрады, якія прызначаліся ці то для забрання пад маскоўскую апеку новых абшараў, ці то для навядзення парадку, бо сібірскія людзі часта бунтавалі супраць царскай адміністрацыі. Падчас адной з такіх выпраў Длужык дамогся вусця ракі Індзігіркі, потым быў перакінуты на раку Амур, дзе адбылася вельмі нешчаслівая бітва (мажліва, з кітайцамі?). Пабітыя, з вялікімі стратамі прабіраліся потым жаўнеры і наш мемуарыст праз нейкія горы на поўнач, у бок Лены. Загінуўшых таварышаў пажагнаў пан Адам кароткім мемуарным успамінам: “Край там вельмі прыгожы, цёплы і багаты, але доўга нам там не далі пажывіцца. Загінула там нашых людзей 35, розных і знатнейшых, такіх як Гарошка, пан Томаш Сталкоўскі, пан Крыштаф Солтан, пан Манеўскі і пахрышчаны татарын з харугвы пана Чарнецкага” [1, 206].

    Калі вярнуўся Адам Длужык на Айчыну, дакладна невядома. Закончыўшы сваю сібірскую аповесць, і то на тым этапе няволі, калі выконваў небяспечную і цяжкую жаўнерскую службу на кітайскім паграніччы і ў паўночна-ўсходняй Сібіры, мемуарыст засведчыў: “Было той бяды чвэрць года, калі мы па пушчах, па рэках, моры валачыліся, мала што ўжываючы хлеба, апрача звера і рыбы. а чыстай бялізны і знакаў не мелі, замест яе ўжывалі аленні скуры. апрача неба і зямлі нічога не бачылі” [1, 206]. Паўстае пытанне: ці тры з паловаю гады ахоплівае гэтая “бяда” ад кастрычніцкіх дзён на рацэ Басі да вяртання з Сібіры, ці датычыцца гэта самых цяжкіх часоў на схіле 1662 года?

    Аднак прыблізным момантам “пажаданага вяртання да Айчыны” Адама Каменскага-Длужыка мог быць 1667 год, бо менавіта 31 студзеня 1667 года сярод падпісаных у Андрусаве артыкулаў быў і той, які абавязваў, “каб усе вязні (але толькі шляхта, не халопы) былі вернуты Рэчы Паспалітай”.

    Свае нататкі побыту ў Сібірскай зямлі ў “Дыярыуш” Длужык уклаў ужо дома. найхутчэй годам пазней. І калі мы ўважліва ўчытаемся ва ўспаміны нашага “сібірака”, то здзівіць нас іх кампазіцыя, можна казаць канструкцыя, якая напіманае канструкцыю дзяржаўнага рапарту, паведамлення з земляў малавядомых і экзатычных. Такая канструкцыя вымагала праўды, і ў гэтай праўдзе. як нам бачыцца, найвялікшая каштоўнасць “Дыярыуша” сібірскага вязня Адама Каменскага-Длужыка.

                                                 10. Кантрольныя пытанні

    24. Адам-Каменскі-Длужык і яго апісанне Сібіры.

    25. Вобраз аўтара-апавядальніка ў “Дыярыушы” А. Каменскага-Длужыка.

    26. Экзатычнае ў “Дыярыушы” А. Каменскага-Длужыка.

                                                                11. Літаратура

    1. Анталогія даўняй беларускай літаратуры. XI - першай паловы XVIII стагодцзя / НАН Беларусі, ін-т. літ. імя Я. Купалы; падрыхтав. Богдан і інш. навук. рэд. В. А. Чамярыцкі. — Мінск: Бел. навука, 2003. — 868 с.

    5. Каменскі-Длужык, А. Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей / Адам Каменскі-Длужык, пер. А. Ф. Коршунава // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства: міжвузаўскі зборнік / Гомельскі дзяржаўны ўн-т. Вып. 2. – Мінск: Выд-ва БДУ імя У. І. Леніна, 1974. – С. 188-207.

    [В. У. Таранеўскі.  Гісторыка-мемуарная літаратура Беларусі XVI-XVII стст. Метадычныя рэкамендацыі. Віцебск. 2016. С. 48-54.]

                                                     АДАМ КАМЕНСКІ-ДЛУЖЫК

                                                     Да яго пра Сібір ніхто не пісаў

    Каменскага-Длужыка, праўда, правільней назваць не першапраходцам, а першаадкрывальнікам. Як быццам, паміж гэтымі двума слова вялікай розніцы няма. У аснове абодвух ляжыць слова «першы». Калі мець на ўвазе мараходаў ці падарожнікаў увогуле — гэта тыя, хто трапляе ў новыя, невядомыя дагэтуль землі.

    Першаадкрывальнік не абавязкова павінен куды-небудзь трапіць першы. Да яго там маглі пабываць і іншыя. Аднак першаадкрывальнік абавязкова ўсё новае, што ўбачыў, запісвае, занатоўвае. Каб потым з гэтым месцам маглі пазнаёміцца тыя, хто пра яго не чуў ці не бачыў. Менавіта так зрабіў і Каменскі-Длужык. Ён аўтар твора, поўная назва якога такая: «Дыярыуш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасці». Часцей карыстаюцца скарочанай назвай - «Дыярыуш».

    Гэта помнік беларускай мемуарнай літаратуры ХVII стагоддзя. Самы ранні з усіх вядомых пісьмовых крыніц пра Сібір, што дайшлі да нас. Пабываў там Каменскі-Длужык на 17 гадоў раней, чым перакладчык рускага пасольства ў Кітай Н. Спафарый. Той апынуўся ў гэтых жа мясцінах ў 1675-1677 гадах і таксама пакінуў цікавыя запісы. Да ўсяго «Дыярыуш» Каменскага-Длужыка цікавы і тым, што пра побыт мясцовага насельніцтва, адметнасць умоў ягонага пражывання ўпершыню расказана па-мастацку. Быццам не ўспаміны, а апавяданне.

    У цябе ўжо напрошваюцца пытанні: «Хто ён такі, гэты Каменскі-Длужык?» і «Як трапіў ён так далёка ад Беларусі?»

                                                      Усё цікавіла, усё хацелася запомніць

    На жаль, калі Каменскі-Длужык нарадзіўся — невядома. Нічога пэўнага нельга сказаць і пра месца ягонага нараджэння. Затое вядома, што ён удзельнічаў у руска-польскай вайне 1654-1667 гадоў. 20 кастрычніка 1657 года маскоўскі военачальнік Юрый Далгарукі атрымаў перамогу ў бітве на рацэ Басе. Гэта паміж Магілёвам і Шкловам. У час гэтай бітвы Каменскі-Длужык трапіў у палон.

    У войска яго маглі прызваць і з іншых мясцін. Але, хутчэй за ўсё, ён быў тутэйшы. З той самай, па цяперашнім адміністрацыйным падзеле, Магілёўшчыны. Ці з недалёкай ад Шклова Оршы. Менавіта ў Оршы, відаць, і правёў свае апошнія дні, памёр 27 студзеня 1667 года.

    Каменскага-Длужыка з іншымі палоннымі накіравалі ў Маскву. Набралася ажно 400 чалавек. Ды яшчэ 200 гармат. У Маскве лёс іхні вырашыўся хутка. Далейшы шлях такіх нявольнікаў ужо быў апрабаваны. Пачынаўся ён з Троіцка-Сергіеўскага манастыра. Вёў на Пераяслаўль-Залескі, Растоў, Яраслаўль, Волагду, Салікамск, а затым - на Цюмень, Сургут, Енісейск, Якуцк.

    Думалі, што на гэтым іхняе пакутнае падарожжа і скончыцца. Толькі памыліліся. Праз некалькі дзён накіраваліся далей. Мералі вёрсты за вёрстамі неабжытых яшчэ прастораў. Каб у канцы 1664 года зноў вярнуцца ў Якуцк. Пасля гэтага пацягнуліся доўгія — спачатку зімовыя, а пасля вясновыя і летнія месяцы.

    Аднак аднастайнасць іх, падобнасць адзін на другі ён заўважыў не адразу. Усё ж быў чалавекам назіральным. А яшчэ ўмеў збліжацца з незнаёмымі людзьмі. Усё яго цікавіла, усё хацелася запомніць. Гэта было адкрыццё новага, невядомага. Шмат чаго з пабачанага, пачутага пазней лягло на старонкі «Дыярыуша». Праўда, у думках гэты дзённік пачаў нараджацца яшчэ раней. Тады, як Каменскі-Длужык апынуўся ў Енісейску.

                                                                У дарозе – не ў знямозе

    Цэлую зіму правёў у гэтым невялікім паселішчы разам з гэткімі ж гаротнікамі, як і сам. Зіму, калі карыстацца мясцовымі часавымі меркамі. А так можа сказаць, што і вясну. Іхнюю групу ссыльных павінен быў весці далей сын мясцовага баярына Кальчугіна — Васіль. Ён жа вырашыў адпраўляцца ў шлях толькі 30 мая.

    Пацяплела ўжо. Енісей ужо ад лёду ачысціўся. Але начамі трымаліся яшчэ замаразкі. Днём жа, калі падыдзеш да вады, ад холаду зуб на зуб не трапляў. Але, як Адам даведаўся неўзабаве, лета, што пачынаецца тут у канцы чэрвеня, мала чым розніцца ад таго, якое ў яго на радзіме.

    Усю шчодрасць яго Каменскі-Длужык адчуў, калі дабраліся да Ілімскага астрога. Прыпынак у ім запомніўся і тым, што ваяводам яго аказаўся чалавек добразычлівы, сардэчны - Вындоўскі. Пры знаёмстве ён назваўся палякам. У ссыльных убачыў сваіх землякоў. Ссыльныя ставіліся да яго з павагай. Іначай як Ціханам Андрэевічам і не называлі. Балазе пры знаёмстве ён так і прадставіўся. Агаварыўся, што калі ўзнікне якая патрэба, каб не саромеліся, звярталіся. Канечне, ніхто ягоным даверам не злоўжываў. Але развітваліся з Вындоўскім, быццам даўнія і добрыя знаёмыя.

    Наперадзе было яшчэ больш месяца воднага шляху. Час ляцеў хутка, незаўважна. Пачалося Палярнае лета. Плылі па рацэ хутка, але не адмаўляліся і ад прыпынкаў. Найперш, калі надакучала есці рыбу. Лавілі яе шмат і самую розную. Тады прыпыняліся ля якога-небудзь спадзістага берага. Займаліся паляваннем. Дзічыны хапала. Гэта і разнастайвала харчаванне.

                                                            Месца радаснае і галоднае

    Уражанняў пабольшала, калі трапіў у Якуцк. Вядома, найбольш запалі ў душу першыя ўражанні. Яны то радавалі, то ў нечым засмучалі. Але нязменна прыносілі аднолькавае задавальненне сваёй пазнавальнасцю. Шмат у чым пашыралі уяўленне аб мясцовым людзе. І ўжо Якуцк, пра які нядаўна нічога і не ведаў, нават не чуў, станавіўся для яго сваім, а значыць, і блізкім.

    Адразу па прыездзе адзначыў, што гэты гарадок ляжыць на вельмі прыгожым месцы. Каменскі-Длужык яго назваў нават вясёлым. Адначасова і галодным.

    Гэтыя два эпітэты неяк адразу зрокава выразна заселі ў ягонай памяці. Вясёлы - ад светласці пейзажаў. Асабліва летніх, калі адчуванне такое, што нібыта ўсё жывое нанава з’яўляецца на свет. Людзі, звяры, птушкі скідваюць з сябе стому доўгіх зімовых месяцаў. А галодны... Тубыльцы самі ніяк не маглі дайсці да таго, каб што-небудзь вырошчваць. Агародніцтвам паспрабавалі заняцца перасяленцы і ссыльныя. Іхнія старанні аказаліся марнымі. Прыжыліся толькі рэпа і капуста. Капуста, праўда, кепска расла. Ніяк не хацелі завязвацца качаны.

    Каменскі-Длужык доўга не мог зразумець, у чым прычына. Здавалася б, умовы - лепшых не прыдумаеш. Лета, хоць і не вельмі працяглае, але спякотнае. Трох, двух з паловай месяцаў дастаткова для той жа капусты.

    Вытлумачэнне з’явілася нечакана. І аказалася вельмі простым. Ускопваў аднойчы пад агарод зямлю. Яна лёгка паддавалася. Вывернутыя глыбы былі не вельмі халодныя. Да ўсяго хутка падсыхалі на сонцы. Ператвараліся ў тлусты чарназём. Але капнуў глыбей і адразу адчуў унізе суцэльны цвёрды наст. Нагнуўся, разгроб рукамі рыхлую глебу. Пашырыў ямку. Прыкінуў вокам - зямля растала ўсяго на нейкі локаць. Далей жа — мерзлата, якая і летам не растае. Вечная яна, таму і не хоча нішто расці. Як бы ні пякло сонца зверху, знізу раслінам холадна.

                                                     Вогнішча, якое палае на небе

    Самае ж моцнае ўражанне Адам атрымаў, калі ўпершыню ўбачыў паўночнае ззянне. Ва ўсю шырыню неба, наколькі прастору яго ахоплівала вока, шугала яркае, дзіўнае вогнішча. Уражанне было такое, быццам недзе ў недасягальнай вышыні нехта расклаў вялікі агонь. Пасля несупынна падкладвае ў вогнішча дровы. Рупна стараецца, вязанку за вязанкай носіць. Завіхаецца, каб полымя не толькі не згасла. А каб жадлівымі языкамі шугала ўгору. Выхоплівала з цемры мігценне далёкіх зорак, што адсюль, з зямлі, здаюцца надзіва загадкавымі і недасягальнымі.

    Сам жа гэты чараўнік схаваўся. Нябачны ён. Святло ж ад распаленага вогнішча працэджваецца скрозь начную цемру. Як бы разломваецца на танюткія промні. Кожны з іх афарбаваны ў свой колер. Разам узятыя, яны ў нечым нагадваюць вясёлку. Ды не тую, якую колісь, цяпер даўно ўжо, даводзілася бачыць на радзіме. Пасля цёплага і спорнага летняга дажджу яна з’яўлялася на небе. Ахоплівала яго паўкругам. Надламаны яе абруч адным канцом кранаўся люстранай роўняддзі Дняпра. Быццам п’ючы з яго ваду.

    Хлапчуком-падлеткам у кампаніі сяброў любіў пастаяць на беразе, адчуваючы ад вады прахалоду, свежасць, а яшчэ... У гэтым сваім жаданні нікому не прызнаваўся. Хацелася ўзняцца ў нябёсы птушкай легкакрылай. Высока-высока ўзляцець. Над Дняпром паўнаводным. Над квяцістымі лугамі. Узляцець і апусціцца на другі канец вясёлкі. Той, што губляецца ў промнях сонца.

    Вельмі ж цікава было паглядзець, як усе гэтыя сем колераў вясёлкі знікаюць. Як раствараюцца пад зіхатлівымі, пякучымі промнямі. А што раствараюцца, ён не сумняваўся. Да аднаго ніяк не мог дайсці. Дзіўна ўсё, нічога не скажаш. П’е вясёлка ваду з ракі. А дзе яна потым знікае, цяжка сказаць. Знікае — і ўсё. Быццам і не было яе. Няйначай, думаў Адамка, па гэтых палосках-колерах вадкасць бяжыць да аблокаў. Усё вышэй і вышэй узнімаецца.

    Цяпер ён апынуўся на зямлі, дзе бывае такое дзіўнае ззянне. Калі здаецца, што адначасова на небе з’яўляецца не адзін дзясятак вясёлак.

    І ўсе яны перасякаюцца, перакрыжоўваюцца. Асобныя колеры пры гэтым знікаюць. Застаюцца толькі найбольш яркія. Тыя, якія расфарбоўваюць неба ў суцэльную мігатлівую паласу.

                                                Ці дворскі, ці наглядчык – быў бы чалавекам

    У Якуцку ён быў дворскім. Гучыць, ці не праўда? Дворскі — значыць чалавек пры двары. Адным словам, пры справе. Як быццам толькі радавацца застаецца, што нарэшце знайшоў пэўны занятак. Ніхто не можа цябе папракнуць кавалкам хлеба. Не проста палонны ўжо, не проста ссыльны, а дворскі.

    Хто-небудзь, магчыма, і радаваўся б гэтаму, але не ён, Адам Каменскі-Длужык. Прывык жа жыць сумленна і з адкрытай душой. А будучы дворскім ці парадуешся? Ёсць жа тыя, хто бачыць у табе ці не самага першага свайго ворага! I не хаваюць гэтага. Пры першай магчымасці гатовы папракнуць, крыўдным словам зняважыць.

    Зрабіць жа гэта не так і складана, бо працуе Адам наглядчыкам мясцовай турмы. Дворскі і наглядчык — адно і тое ж. Хочаш, каб не турбавалі згрызоты сумлення, успрымай сябе дворскім. Для супакаення душы. А няма жадання разбірацца ў самім сабе, не хавай, што назіральнік. Гэтую ж работу таксама нехта мусіць выконваць. Ды стараўся, каб нікому не рабіць зла. Таму зняволеныя і ставіліся да яго з павагай.

    У вольны ж час займаўся паляваннем. Ахвотна кантактаваў з мясцовым насельніцтвам.

                                                     Дзірка ў сцяне: уваход і выхад

    Першымі, з кім ён пазнаёміўся, былі зыране. Цяперашні народ комі. Іх Каменскі-Длужык напаткаў яшчэ на шляху да Урала. Адбылося гэта на рацэ Каме. Адразу за рускай крэпасцю Кайгародак. Зыране пакінулі ў яго прыемнае ўражанне: «...займаюцца промысламі ў лясах і на водах... Мова падобная на жамойцкую». Канечне ж, меў на ўвазе сваю родную мову. Ёй жа была беларуская мова. Літоўская, як тады казалі.

    Запомніў Каменскі-Длужык і вагулаў, сённяшніх мансі. Іх сустрэў за Верхатур’ем. На ўсходніх схілах Уральскага хрыбта. Вагулы аказаліся смелымі і вопытнымі паляўнічымі. Часта хадзілі на мядзведзя. Аднак, хоць і забівалі яго, па-свойму шкадавалі. Адразалі галаву мядзведзя і маліліся на яе. Апраўдваліся, што, маўляў, не самі яго забілі, а страла, выпушчаная з лука. Па-свойму асцерагаліся, каб іншыя мядзведзі не адпомсцілі ім за гэтае забойства.

    Аднак, як заўважыў Каменскі-Длужык, вагулы ведалі не аднаго Бога. Яны пакланяліся духам. Адбывалася гэта ў так званых шайтанах, схаваных у лясным гушчары. Шайтаны ўпрыгожваліся сабалінымі скуркамі, срэбрам, розным посудам.

    У лесе знаходзілася і жытло вагулаў. Гэта былі нізенькія драўляныя збудаванні з адным акенцам. Без печаў і дзвярэй. Толькі мелася даволі вялікая дзірка ў адной са сцен. Праз яе вагулы заходзілі і выходзілі. Пастаянна - днём і ноччу - падтрымліваўся ў агмені агонь. Перад ім сядзелі прама на зямлі. На аленевых і ласіных шкурах. Ніякіх лавачак у іхнім жытле не было.

    Расказаў Каменскі-Длужык і пра жыццё, а таксама побыт асцякоў. Па-сучаснаму — ханты. I пра аседлых табольскіх татар згадаў. Ніхто да яго так падрабязна не апісаў і эвенкаў.

                                                               На нартах пад ветразямі

    Упершыню эвенкаў ён убачыў у раёне Шаманскага парога. Гэта ўжо на Ангары. У той час іх лічылі тунгусамі. Сустрэча адбылася летам. Нясцерпна пякло сонца. Падарожнікі вельмі здзівіліся, калі перад імі з’явіліся зусім голыя людзі. Яны аказаліся міралюбнымі. Даведаўшыся, што гэта прышлыя з далёкіх краёў, пачалі прыгадваць сваіх дзяцей. Яны быццам былі забраны з тайгі і вывезены ў Маскву.

    Каменскі-Длужык здзіўляўся кемнасці эвенкаў. Выяўлялася яна і пры лоўлі дзікіх аленяў. Для гэтага выкарыстоўваліся іхнія прыручаныя суродзічы. Адбіралі самага рослага, моцнага аленя. На рогі яму накідвалі вялікі, каля дзесяці локцяў, аркан.

    Свойскіх аленяў пускалі на папас. Да іх паступова падыходзілі дзікія алені. Самец з арканам пачынаў заігрываць з імі. Падбягаў блізка, круціў галавой. За гэтай гульнёй уважліва сачыў пастух ці гаспадар аленяў. Ён знаходзіўся ў засадзе. Калі аркан чапляўся за рогі дзікага аленя, выбягаў з засады і забіваў яго. Тут жа піў яго свежую кроў. Праўда, разбаўленую вадой.

    Кемнасць эвенкаў праявілася і ў іншым. Як і іншыя народы Поўначы, зімой яны ездзілі на нартах. У іх запрагалі сабак. Аднак іншыя народы не дадумаліся скарыстоўваць для перамяшчэння вялікі спадарожны вецер. Эвенкі ж у такім выпадку ўстанаўлівалі на нартах ветразі. Гэта дазваляла без дапамогі сабак пераадольваць значную адлегласць па лёдзе Ангары.

    Эвенкі вельмі любілі аленяў. Пра гэта сведчыла і адна з нацыянальных гульняў. Звычайна ў круг збіралася больш за дзесяць чалавек. Адзін з іх клаўся на зямлю. Ляжаў ён з прывязаным косткамі ці каменнямі. Раз-пораз ён крычаў: «Мультах, муцінэ». Гэта прыкладна азначала: «мы - алені», «я - алень». Астатнія падскоквалі ў такт. Хто-небудзь круціў косткай вакол галавы. Усе пры гэтым былі босыя і голыя.

    Згадаў Каменскі-Длужык і пахавальны абрад эвенкаў: «У зямлі памерлых не хаваюць, бо мяркуюць, што яна іх не прымае. Толькі на дрэвах яны пакідаюць у пэўных месцах - на кедрах, калі сустракаюць востраў з кедрамі, ці на хвоях. Пакідаюць, аберагаючы ад звяроў, аднак мёртвых часта скідвае расамаха».

                                                     Чаму б крыху і не пафантазіраваць?

    Пішучы свой «Дыярыуш», Каменскі-Длужык пісаў праўду і толькі праўду. Хоць часам адыходзіў ад яе, даючы волю фантазіі. Цяжка сказаць, чаму так адбывалася. Магчыма, нешта падобнае даведваўся ад іншых. Пачутае настолькі падабалася яму, што прыпісваў гэта і сабе.

    Напрыклад, расказваў, як з таварышамі-ссыльнымі плаваў з Жыган да Ледавітага акіяна. Жыганы — цяперашні горад Жыганск на рацэ Лене. Затым падарожнікі абагнулі мацярык з паўночна-ўсходняга боку. Пасля чаго дабраліся да самай ракі Амур.

    Наўрад ці магло ў яго быць падобнае падарожжа. Тым больш на Амуры не маглі жыць чукчы. Гілякі ж (продкі сучасных ніўхаў) па падказцы Каменскага-Длужыка дадумаліся прыручаць мядзведзяў. Дык каб жа іх у якасці артыстаў выкарыстоўвалі. А то абразалі ім кіпцюры, вырывалі зубы. Затым садзілі бедакоў у спецыяльныя стойлы-клеткі. Кармілі як валоў. Пасля таго як мядзведзі станавіліся зусім свойскімі, гілякі ездзілі на іх.

    Як не дзіўна, знайшліся тыя, хто гэтаму паверыў. Сярод іх аказаўся ваявода П. Гадуноў, чалавек вядомы далёка за межамі Сібіры. Каменскі-Длужык з ім неаднаразова сустракаўся.

    Быў знаёмы Каменскі-Длужык і з вядомымі рускімі падарожнікамі Сямёнам Дзяжнёвым і Міхаілам Стадухіным. Іх абвесці вакол пальца яму, праўда, не ўдалося, Гадуноў жа паверыў у небыліцу пра гілякоў. Таму ў подпісе да чарцяжа Сібіры і з’явілася гэтая фантастычная гісторыя пра іх.

    Дый як Гадунову было не паверыць, калі Каменскі-Длужык пісаў так пераканаўча. Увогуле, у «Дыярыушы» нямала ўрыўкаў, што нагадваюць лірычную прозу. Гэта пейзажныя замалёўкі рэк, горных перавалаў, парогаў. З пяшчотай расказана пра прылівы і адлівы.

    Пісаў Каменскі-Длужык «Дыярыуш» пасля вяртання на радзіму. Калі з’явілася жаданне перажытае і пабачанае асэнсаваць. Не здагадваючыся, што стварае не толькі літаратурны твор, а і па сутнасці помнік сабе.

    /Марціновіч А.  Гісторыя праз лёсы. Т. 2. Мінск. 2016. С. 121-130./

    Алесь Марціновіч

                                                   ЦЯПЛО ПАЎНОЧНАГА ЗЬЗЯНЬНЯ

                                                                 Адам Каменскі-Длужык

    На ўсю шырыню неба, наколькі прастору яго ахоплівала вока, шугала яркае, дзіўнае вогнішча. Уражаньне было такое, быццам недзе ў недасягальнай вышыні нехта расклаў вялікі агонь, несупынна падкладвае ў яго дровы. Рупна стараецца, вязанку за вязанкай носіць. Завіхаецца, каб полымя не толькі не згасла, а больш таго — жадлівымі языкамі шугала ўгору, выхопліваючы з цемры мігценьне далёкіх зорак, што адсюль, з зямлі, здаюцца на дзіва загадкавымі і недасягальнымі. Сам жа гэты чараўнік схаваўся, нябачны ён, а сьвятло ад распаленага кастра працэджваецца скрозь начную цемру, як бы разломваецца на танюткія промні, кожны з каторых афарбаваны ў свой колер. Разам узятыя, яны ў нечым нагадваюць вясёлку. Ды не тую, якую колісь, цяпер даўно ўжо, даводзілася бачыць Адаму на радзіме. Пасьля цёплага і спорнага летняга дажджу яна зьяўлялася на небе, ахопліваючы яго паўкругам, і надламаны яе абруч адным канцом кранаўся люстраной роўнядзі Дняпра, быццам п’ючы з яго ваду.

    Хлапчуком-падлеткам, у кампаніі гэткіх жа сяброў-гарэз, ён любіў пастаяць на беразе, адчуваючы ад вады прахалоду, сьвежасьць, а яшчэ... У гэтым жаданьні Адам нікому не прызнаваўся. Нават і сам як бы саромеўся яго. Ды і хіба каму скажаш пра гэта! Хацелася ж узьняцца ў нябёсы птушкай хуткакрылай. Высока-высока ўзьляцець. Над Дняпром паўнаводным, над квяцістымі лугамі, над лясамі, якія ахоплівалі іх з усіх бакоў моцнымі абдымкамі... Узьляцець і апусьціцца на... другі канец вясёлкі. Той, што губляецца ў промнях сонца.

    Вельмі ж цікава было б паглядзець, як усе гэтыя сем колераў зьнікаюць, раствараюцца пад зіхатлівымі пякучымі промнямі. А што раствараюцца, Адамка не сумняваўся. Да аднаго ён не даходзіў, аніяк растлумачыць не мог. Колькі ні сіліўся, а адгадкі так і не знаходзіў. І сапраўды — паспрабуй разьбярыся! Дзіўна ўсе, нічога не скажаш. П’е вясёлка з ракі ваду, а дзе тая затым зьнікае, цяжка сказаць. Зьнікае, і ўсё. Быццам і не было яе. Няйначай, думаў Адамка, па гэтых палосках-колерах вадкасьць бяжыць да аблокаў. Усё вышэй і вышэй узьнімаецца. Каб жа ўгледзець толькі, куды зьнікае яна!

    ...Далёка, за тысячы вёрстаў адсюль, засталіся мары і тайны маленства. І каб хто яшчэ некалькі гадоў назад сказаў Адаму Каменскаму, што ёсьць на сьвеце цуды, падобныя гэтаму, што даводзіцца бачыць тут, на самай Поўначы, у краі сьнягоў і маразоў, ні за што не паверыў бы. Запярэчыў бы, калі б сказалі, што і лёс ягоны перайначыцца, такога кругаля дасьць — самай шчодрай фантазіяй не прадкажаш.

    Але тое, што наканавана табе Богам, абавязкова зьдзейсьніцца. Хочаш таго ці не хочаш, а нікуды не дзенесься. Таму і ён, Адам Каменскі, у рэшце рэшт апынуўся на зямлі, дзе бывае такое дзіўнае зьзяньне, калі, здаецца, адначасова на небе зьяўляецца не адзін дзесятак вясёлак. І ўсе яны перасякаюцца, перакрыжоўваюцца, асобныя колеры пры гэтым зьнікаюць і застаюцца толькі найбольш яркія, тыя, якія расфарбоўваюць неба ў суцэльную мігатлівую паласу.

    Глядзіш на гэтыя чароўныя зарніцы, і неяк цяплее на душы. Асабліва ў людзей прышлых, хто, часам зусім не па сваёй волі, апынуўся ці не на самым краі сьвету. Нават і сіберны мароз падаецца не такім і страшным. Як не наровіцца залезьці пад апратку, не вельмі яму гэта ўдаецца. Хапае сваімі кіпцюрамі за нос, твар са злосьці апякае, сіліцца да вушэй дабрацца... А сэрца ганяе і ганяе кроў, сагравае яе.

    Аднак усё адно доўга на паветры не прастаіш. Палюбаваўся крыху паўночным зьзяньнем — і хутчэй за тоўстыя сьцены астрога. Туды, дзе заўсёды печ напалена, пасланы мядзьведжыя і аленевыя шкуры, а агеньчык сьвечкі не толькі дазваляе ў цяпле і цішы пасядзець ці не да самай поўначы, а і з думкамі сабрацца. Гэтую патрэбу Каменскі за сабой пачаў заўважаць не першы месяц. Разважыўшы, дык можна і больш пэўна сказаць, калі яна ўзьнікла. Якраз з таго моманту, калі яму прапанавалі выконваць абавязкі дворскага.

    Дворскі... Гучыць, ці не праўда? Чалавек пры двары... Адным словам, пры справе. Як быццам, толькі радавацца застаецца, што нарэшце знайшоў пэўны занятак і ніхто цябе не можа папракнуць кавалкам хлеба. Не проста палонны ўжо, не проста ссыльны, а дворскі...

    Хто-небудзь, магчыма, і радаваўся б гэтаму, але не ён, Адам Каменскі. Прывык жа жыць сумленна і з адкрытай душой людзям у вочы глядзець. А дворскім ці паглядзіш? Хоць бы тым, хто бачыць у табе ці не самага першага свайго ворага! І не хавае гэтага, пры першай жа магчымасьці гатовы папракнуць крыўдным словам, зьняважыць.

    А зрабіць жа гэта не так і складана, бо працуе Адам усяго наглядчыкам мясцовай турмы. Тут жа, у Якуцку. Дворскі і наглядчык — адно і тое ж. Хочаш, каб не турбавалі згрызоты сумленьня, называй сябе дворскім. Так сказаць, для супакаеньня душы, нібы для ўнутранай раўнавагі. А няма жаданьня разьбірацца ў самім сабе, не хавай, што ты — усяго толькі наглядчык. І гэтую ж работу павінен нехта выконваць... Ды ўся справа ў тым, што далёка не кожны ахвочы за яе ўзяцца. Хіба толькі той, каму не надта даводзіцца выбіраць. Яму акурат і не выпадала.

    У Якуцк Адам Каменскі трапіў 16 жніўня 1662 г. Што рана ці позна, але абавязкова апынецца тут, даведаўся яшчэ ў Енісейску. Цэлую зіму правялі ў ім гэткія ж гаротнікі, падобныя яму. Зіму, калі карыстацца мясцовымі часавымі меркамі. А так можна сказаць, што і вясну, бо сын мясцовага баярына Кальчугіна Васіль, якому было даручана весьці іхнюю групу ссыльных далей, вырашыў выбірацца ў дарогу толькі 30 мая. Сама як пацяплела. Енісей, праўда, ужо ад лёду ачысьціўся, але начамі трымаліся яшчэ замаразкі. Днём жа, калі падыдзеш да вады, як кажуць, зуб на зуб не пападаў. Нават у тых, хто даўно тут жыве, а што казаць пра іх, хто ніяк не хацеў яшчэ разьвітвацца з уяўленьнем аб цёплай вясьне і гарачым леце...

    Хоць, як неўзабаве аказалася, нягледзячы на запозьненую і вельмі халодную вясну, лета, пачынаючы з канца чэрвеня, у тутэйшых мясьцінах мала чым розьніцца ад таго, што ў Беларусі. Усю шчодрасьць яго Каменскі адчуў, калі дабраліся да Ілімскага астрога. Прыпынак у ім запомніўся яшчэ і таму, што ваяводай гэтага астрога аказаўся чалавек добразычлівы, сардэчны — Вындомскі. А можа, таму і праявіў ён да ссыльных увагу, а часам і звычайную прыязнасьць, што сустрэў, па сутнасьці, сваіх землякоў. У групе аказаліся тыя, хто з-пад Магілёва, хто з-пад Оршы родам. Сам жа Вындомскі пры знаёмстве назваўся палякам. Каменскі ўбачыў у ім чалавека, які гатовы зразумець цябе, а пры неабходнасьці і паспачуваць.

    Інакш, як Ціхан Андрэевіч, Вындомскага і не называлі. Балазе, пры першай жа сустрэчы ён менавіта так і прадставіўся. Прытым агаварыўся, калі ўзьнікне якая патрэба, каб не саромеліся, зьвярталіся. Канешне, ніхто не зьбіраўся даверам злоўжываць, але і не трымаўся на адлегласьці ад гасьціннага паляка. Калі давялося ў далейшую дарогу зьбірацца, разьвітваліся шчыра, быццам даўнія і добрыя знаёмыя.

    Наперадзе было яшчэ больш месяца воднага шляху, час ляцеў хутка, неяк незаўважна. Палярнае лета сама ўвабралася ў свае правы. Стаялі, можна сказаць, сьпякотныя дні... Плылі ссыльныя па рацэ хутка, хоць не адмаўляліся і ад кароткачасовых прыпынкаў. Найперш тады, калі, адчуўшы, што рыба надакучыла, — а яе лавілі шмат і самую розную, — прыпыняліся дзе-небудзь ля спусьцістага берага. Займаліся паляваньнем, дзічыны таксама хапала.

    Нарэшце паказаўся Якуцк. Узрадаваліся, лічылі — падарожжа на гэтым і скончыцца, спыняцца тут калі не назаўсёды, дык надоўга. Але гэтыя спадзяваньні аказаліся марнымі. Відаць, у тых, хто адпраўляў ссыльных на Поўнач, былі свае пляны. Іх яны не зьбіраліся адразу раскрываць да канца, таму, прабыўшы ў гэтым невялікім гарадку колькі дзён, падарожнікі падаліся далей, мераючы вёрсты зусім не абжытых яшчэ эўрапейцамі прастораў.

    Вярнуліся назад у Якуцк, цяпер, як здавалася, ужо надоўга, у канцы 1664 г. Пацягнуліся доўгія — спачатку зімовыя, а пасьля вясновыя, летнія — месяцы. Аднастайнасьць іх, падобнасьць адзін на аднаго заўважылася не адразу. Яно і зразумела. Новае месца — гэта новыя ўражаньні. А Каменскі быў чалавекам назіральным, акрамя таго, адчуваў заўсёднае жаданьне зблізіцца з людзьмі, з якімі дагэтуль не сустракаўся. Можна сказаць, і з якутамі знайшоў агульную мову. Хоць, зразумела, далёка не ўсё прымаў у іх паводзінах і побыце. У першую чаргу, як чалавек веруючы, католік, вельмі зьдзіўляўся, што тыя ні ў чым не бачаць грэху. Неяк у роспачы прамовіў услых сабе: “Ды ў іх жа ні Бога, ні веры...”

    Праўда, адчуваў і іншае: якуты былі яшчэ, па сутнасьці, дзецьмі прыроды. У многім залежалі ад яе і ў той жа час не навучыліся з выгадай для сябе карыстацца яе багацьцем. Хоць сярод мясцовага насельніцтва было і нямала вопытных паляўнічых. Пільнае вока мелі яны, а ў якасьці зброі карысталіся лукамі. Ды такімі — пашукаць трэба! Вялізнымі, часам вышэй за чалавека. Цеціву ж з рамянёў рабілі, выкарыстоўваючы для гэтага апрацаваную скуру кароў ці коней. Разводзілі іх шмат. Цікава, аднак, што езьдзілі зусім не на конях, а на каровах. Коней жа часьцей выкарыстоўвалі ў ежу. Што засмучала Адама, дык гэта няўменьне тубыльцаў належным чынам прыгатаваць сабе страву. Забітую птушку, дык тую ўвогуле толькі крыху абшчыпвалі і адразу кідалі ў кацёл з варам. Але ў большасьці з іх і катла не мелі, дык тушкі парылі нагрэтымі камянямі ці ў вялізных карытах.

    Праходзілі дні, уражаньняў большала. Вядома, найбольш запалі ў душу першыя. Яны то радавалі, то ў нечым засмучалі. Але нязьменна прыносілі аднолькавае задавальненьне сваёй пазнавальнасьцю. Пашыралі кругагляд, уяўленьне аб людзях, зямлі, на якой наканавана было лёсам апынуцца. І ўжо Якуцк, пра які нядаўна Каменскі нічога і не чуў, станавіўся для яго сваім, а значыць, і блізкім. Адразу па прыезьдзе адзначыў для сябе, што гарадок ляжыць на вельмі прыгожым, вясёлым, але... галодным месцы.

    Што самае цікавае, гэтыя эпітэты неяк адразу зрокава-выразна заселі ў памяці. Прыгожае месца, дык ад маляўнічасьці краявідаў. Вясёлае — таксама ад уражаньня сьветласьці пэйзажаў. Асабліва летніх, калі адчуваньне такое, што быццам нанава зьяўляюцца на сьвет і людзі, і зьвяры, і птушкі, скідваючы з сябе стому доўгіх зімовых месяцаў. А галоднае... Тубыльцы самі ніяк не маглі дайсьці да таго, каб што-небудзь вырошчваць. Агародніцтвам паспрабавалі заняцца перасяленцы. Ды толькі стараньні іх аказаліся марнымі. Прыжыліся рэпа і капуста. Капуста, праўда, слаба расла, ніяк не хацелі завязвацца качаны.

    Каменскі доўга не мог зразумець, чаму ж так атрымліваецца, што агародныя культуры ніяк не хочуць тут расьці. Здавалася б, умовы — лепшых не прыдумаеш! Лета хоць і не вельмі доўгае, але сьпякотнае. Трох, двух з паловай месяцаў, што прырода адводзіць яму, здаецца, дастаткова, каб вырасла, скажам, тая ж капуста. А яна чамусьці не хоча ісьці ў рост, усё кволіцца. Вытлумачэньне зьявілася нечакана. Яно аказалася такім простым, што Адаму спачатку ў гэтую прастату не хацелася верыць. Ускопваў аднойчы пад агарод зямлю, яна лёгка паддавалася. І вывернутыя глыбы былі не вельмі халодныя. Да ўсяго лёгка падсыхалі на сонцы, ператвараючыся ў тлусты чарназём. Але капануў глыбей — і адразу адчуў унізе суцэльны цьвёрды шарпак. Нагнуўся, разгроб рукамі рыхлую глебу, пашырыў ямку, прыкінуў вокам — зямля растала ўсяго на нейкі локаць. Далей жа — мерзлата, што і летам не растае. Вечная яна, таму і не хоча нішто расьці, бо, як бы ні пякло сонца зьверху, зьнізу расьлінам у самыя карэньні дыхае люты холад.

    Пагаварыў з сябрамі, падзяліўся сваімі здагадкамі. Хто разваг гэтых усур’ёз не ўспрыняў, а хто пажартаваў:

    — Нічога не скажаш, адкрывальнік ты, Адаме! А яно і праўда, уся справа ў гэтай самай вечнай мерзлаце!

    Знайшліся ахвотнікі, як часта бывае, разьвіць гэтую думку:

    — У мерзлаце, кажаце, справа? А хіба яна толькі ў зямлі? Пастаянная мерзлата і ў душах нашых! Чужыя мы пад тутэйшым небам. Як бы ні старалася летам саграваць нас сонца, не ўдаецца яму, бо і неба над галавой для нас чужое.

    Запалі гэтыя развагі ў Адамава сэрца, не забыліся. Асабліва нагадвалі яны аб сабе доўгімі зімовымі вечарамі, што пераходзілі ў гэткія ж доўгія бяссонныя ночы. Ды і паспрабуй разьбярыся, калі якая часіна. Яно і ведама — палярная ноч. У такія тужліва-роздумныя гадзіны, калі, здаецца, ад сумоты і безвыходнасьці становішча воўкам выць хочацца, і зьявілася ў Каменскага жаданьне занатаваць, запісаць пражытае і перажытае. Хто яго ведае, як далей лёс павернецца. Магчыма, усё ж удасца яму неяк вырвацца ў родныя мясьціны. Тады людзям добрым не лішнім будзе даведацца, колькі на яго шляху выпала пакут. А не, дык, можа, пасьля яго сьмерці хто-небудзь знойдзе напісанае, забярэ з сабой, павязе туды, дзе дарагі Адамаву сэрцу Дняпро, згубілася ў прырэчных лугах басаногае маленства і дзе засталося агнявое юнацтва.

    Так і пачала нараджацца споведзь Адама Каменскага. У думках перагортваў пражытае, каб пры спрыяльнай нагодзе запісаць яго. Быццам перад Богам і людзьмі ачышчаў сваю душу. Ды і перад уласным сумленьнем таксама. Што яно ў яго чыстае, праўда, не сумняваўся. Імкнуўся ж жыць годна, не хібячы ні перад Богам, ні перад людзьмі. А наглядчыкам стаў па неабходнасьці. Лепей, безумоўна, было б, каб не ўскладваў на плечы такі цяжар. Аднак нічога не зробіш ужо. Упрогся ў воз, дык трэба яго везьці і далей. Не адмаўляцца ж ад заробку, харчы казённыя таксама не лішнія. Добрая дабаўка да таго, што казна выплачвае ссыльным.

    А наконт дзёньніка-споведзі, дык пры напісаньні ўсё будзе залежаць ад самога. Ён адзіны судзьдзя сабе. І ці абавязкова пра ўсё расказваць, запыняючы ўвагу на дробязях?! Уражаньняў за доўгія гады столькі набралася, пасьпявай іх занатоўваць. Такіх выпадкаў набралася, сьведкам якіх даводзіцца стаць далёка не кожнаму. А тут — нейкая праца наглядчыкам. Пра яе можна і не гаварыць, а пра астатняе трэба расказаць як мага больш аб’ектыўней і падрабязьней. Каб усе ведалі пра яго жыцьцё — жыцьцё Адама Каменскага.

    ...Дзённік Адама Каменскага прыйшоў да чытача толькі ў 1874 г. пад назвай “Дыярыуш маскоўскага палону з апісаньнем гарадоў і мясцовасьці». Прозьвішча аўтара пазначана як А. Каменскі-Длужык. Длужык — мянушка Каменскага. Зьявіўся ж гэты ўнікальны дакумэнт, які стаў помнікам беларускай мэмуарнай літаратуры XVII ст., на сьвет у Познані дзякуючы польскаму ксяндзу А. Марыянскаму. Ён, у сваю чаргу, у прадмове да публікацыі паведаміў, што гэты тэкст знайшоў у Гембіцы ў бібліятэцы ксяндза П. Кушынскага. Больш таго, аказваецца, успаміны А. Каменскага захоўваліся ў рукапіснай кнізе пад назвай «Silwа». Яе склаў нейкі невядомы шляхціц яшчэ ў час праўленьня польскага караля Аўгуста (1733-1793).

    Як бачна, гэта зусім не арыгінал твора. У рукі А. Марыянскага трапіла, несумненна, копія мэмуарных запісаў Каменскага. Магчыма, і не першая. На карысьць падобнага меркаваньня сьведчыць тое, што ў тэксьце месцамі сустракаюцца памылкі, ёсьць папраўкі, ды такія, калі не заўсёды можна дайсьці да сэнсу напісанага. Цяжка таксама сказаць, ці ёсьць падставы сьцьвярджаць, што мэмуары захаваліся цалкам. І вось чаму...

    Няўжо Каменскі, які, як гэта відаць з тэксту, усё ж хацеў, каб пра яго жыцьцё больш ведалі нашчадкі, абмежаваўся толькі ўспамінамі аб падарожжы па Сыбіры і Поўначы? Хіба не было ў яго звычайнага чалавечага жаданьня сказаць і пра падзеі, якія папярэднічалі гэтаму? Паведаць, адкуль родам, калі нарадзіўся... Але ўсяго гэтага ў «Дыярыушы...» няма. Таму, каб больш даведацца пра аўтара, неабходна адштурхоўвацца ад яго запісаў, а таксама прыслухоўвацца да думкі тых, хто нямала зрабіў па вывучэньні іх. Найперш ёсьць патрэба згадаць гісторыка з Санкт-Пецярбурга Барыса Пятровіча Палявога, а таксама санкт-пецярбуржца, нашага земляка Валянціна Грыцкевіча. Пісаў пра «Дыярыуш» Каменскага і беларускі гісторык літаратуры Аляксандр Коршунаў.

    Пра год нараджэньня Каменскага наўрад ці можна будзе калі даведацца, хоць, хто яго ведае, магчыма, з цягам часу архівы прыадкрыюць і гэтую тайну. Пра месца нараджэньня таксама нічога пэўнага сказаць нельга. Хутчэй за ўсё, гэта Магілёўшчына ці Аршаншчына.

    Адам Каменскі зьяўляўся ўдзельнікам вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй, якая, як вядома, пачалася ў 1654 г. і працягвалася трынаццаць гадоў. 20 кастрычніка 1657 г. маскоўскі военачальнік Юрый Далгарукі атрымаў перамогу ў бітве на рацэ Басе, паміж Магілёвам і Шкловам. У час гэтай бітвы, як сьведчыць Каменскі ў сваім дзёньніку, ён і трапіў у палон. Безумоўна, маглі яго прызваць у дзеючае войска і з іншых мясьцін, але, хутчэй за ўсё, ён быў тутэйшы — з той жа, па цяперашнім адміністрацыйным падзеле, Магілёўшчыны ці недалёкай ад Шклова Оршы, куды вярнуўся пасьля доўгачасовага — безумоўна, не па ўласнай волі — падарожжа.

    У студзені 1658 г. А. Каменскага разам з іншымі 400 палоннымі, а таксама з 200 гарматамі накіравалі ў Маскву. Там над далейшым лёсам нявольнікаў доўга не думалі. Шлях для іх быў даўно апрабаваны. Пачынаўся ён звычайна з Троіца-Сергіевага манастыра і вёў далей — на Пераяслаўль-Залескі, Растоў, Яраслаўль, Волагду, Салікамск, а затым — на Цюмень, Сургут, Енісейск і на Якуцк.

    А што палонных адправілі ў дарогу якраз у пачатку 1658 г., пацьверджана архіўнымі матэрыяламі. У прыватнасьці, Палявы, уважліва пазнаёміўшыся з фондам Сыбірскага прыказу за 1658 г., які захоўваецца ў Архіве старадаўніх актаў у Маскве, знайшоў такі дакумэнт: “Генваря в 25 по памяти из Розряду за приписью дьяка Василия Брехова посланы в Сибирь литовские люди ызменники шлякта Гришка Каменской, Янко и Мишка Ждановичи, которые взяты у Могилёва и посланы ис полку боярина и воеводы князя Юрия Алексеевича Долгорукова и товарищи и по государству службу в какую годятся и поверстать их государевым жалованьем, деньгами и хлебом и солью по разсмотрению против иных таких же кому они в версту”.

    Зьвяртаць увагу на тое, што імя ўжыта не Адам, а Грышка, не трэба. Гэта звычайная апіска. А магчыма, і сам Каменскі па нейкай прычыне так назваўся. А што ў згаданай групе быў менавіта ён, а не хтосьці іншы, нават яго аднафамілец, сумнявацца не даводзіцца. Рэч у тым, што ў «Дыярыушы...» таксама згадваюцца «Янка і Мішка Ждановічы». Праўда, называюцца яны Ян і Міхаіл Ждановічы.

    Як жа далей разгортваліся падзеі, можна даведацца, уважліва чытаючы дзёньнік Каменскага. Аўтар яго, па ўсім відаць, валодаў цудоўнай памяцьцю, здолеўшы пакінуць нашчадкам багаты фактычны матэрыял, што тычыцца паўсядзённага побыту, заняткаў народаў, з якімі яму давялося сустракацца. Няма сумненьня: ужо ў самым пачатку падарожжа ў яго ў душы, няхай і не цалкам усвядомлена, а неяк унутрана, жыло жаданьне быць не простым сузіральнікам таго, што адбываецца наўкола. Як няма і не павінна быць сумненьня, што “Дыярыуш...” пісаў менавіта беларус, хоць той жа Палявы ў сваіх артыкулах называе Каменскага “польским наблюдателем”, або “любознательным поляком”.

    У пацьвярджэньне беларускага паходжаньня Каменскага яскрава сьведчаць тыя эпізоды дзёньніка, дзе ён расказвае пра свае сустрэчы з зыранамі (цяперашні народ комі). Адбылося гэта на шляху да Урала, на рацэ Каме, адразу за рускай крэпасьцю Кайгародак. Ці не першае ўражаньне?! — “Людзі займаюцца промысламі ў лясах і на водах. Стралкі з лука. Мова падобная на жамойцкую”.

    Мовазнаўцы, безумоўна, у гэтым параўнаньні адразу ўбачаць нацяжку. Як кажуць, сумяшчальнасьць несумяшчальнага. Маўляў, Жамойція — гэта этнічная Літва, ці, канкрэтней, — яе частка. А літоўская мова не адносіцца да фіна-ўгорскай групы, да якой належыць мова зыранская, комі. Але ж у гэтым параўнаньні відавочна іншае. І самае галоўнае. Каменскі ж меў на ўвазе, канечне, сваю родную мову. Ёю жа была беларуская ці, як на той час казалі, літоўская. Адарваны ад дарагога яго сэрцу роднага моўнага асяродзьдзя, ён адчуваў сябе сярод тых, хто размаўляў па-руску ці па-польску, чужаком. Таму яму хацелася пачуць хоць адно матчына слова.

    А калі падобнае жаданьне не пакідала ні на хвіліну, тады і пачынала “гучаць” у невядомай, незнаёмай заранскай гаворцы сваё — жамойцкае, а значыць, беларускае. Безумоўна, ён вышукваў хоць нечым падобныя словы, паняцьці. Не столькі знаходзіў іх, колькі жыў жаданьнем знайсьці. І лёгка ўступаў у кантакт з мясцовымі жыхарамі. Хоць зьдзіўляўся, што зыране, здавалася б, свойскія, таварыскія, ніколі не запрашалі да сябе начаваць. Як высьветлілася, у іх не было такога звычаю. Затое яны ахвотна давалі прадукты, пераважна рыбу, а вось хлеба і самім неставала.

    Запомніў Каменскі і жыцьцё вагулаў, сёньняшніх мансі. Іх наш зямляк сустрэў за Верхатур’ем, на ўсходніх схілах Уральскага хрыбта. Вагулы аказаліся сьмелымі і вопытнымі паляўнічымі. Часта хадзілі на мядзьведзя, але, забіўшы яго, па-свойму шкадавалі. Адразалі галаву зьвера і маліліся на яе. Пры гэтым паўтаралі, што, маўляў не самі яны мядзьведзя забілі, а страла, выпушчаная з лука. Па-свойму яны нібы асьцерагаліся, каб сябры забітага мядзьведзя не адпомсьцілі ім.

    Увогуле, як заўважыў Каменскі, вагулы не ведалі нейкага аднаго Бога, а абрады пакланеньня духам наладжвалі ў так званых шайтанах, схаваных у лясным гушчары. Шайтаны ўпрыгожваліся сабалінымі шкуркамі, срэбрам, розным посудам. Там жа, у чашчобе, было і іхняе жытло — нізенькія драўляныя збудаваньні з адным акенцам. Без печаў і дзьвярэй. Толькі даволі вялікая дзірка ў адной са сьцен, праз якую вагулы заходзілі і выходзілі. Пастаянна — і днём, і ноччу — падтрымліваўся ў агмені агонь. Перад ім сядзелі проста на зямлі, на аленевых і ласіных шкурах, таму што ніякіх лавачак вагулы не рабілі.

    Адам Каменскі расказаў і пра жыцьцё, а таксама побыт асьцякоў (хантаў), аседлых табольскіх татар. У раёне Шаманскага парога — гэта ўжо на Ангары — ён упершыню ўбачыў эвенкаў. Па тадышнім паняцьці яны адносіліся да тунгусаў. Сустрэча адбылася летам, нясьцерпна пякло сонца, і падарожнікі вельмі зьдзівіліся, калі перад імі зьявіліся зусім голыя людзі. Аказаліся яны міралюбівымі. А даведаўшыся, што прышлыя з далёкіх краёў, пачалі прыгадваць сваіх дзяцей, якія быццам былі забраны з тайгі і вывезены ў Маскву.

    Да Каменскага жыцьцё эвенкаў ніхто так падрабязна не апісаў. Відаць, яны прыйшліся падарожнікам вельмі па душы. Былі сьмелымі, у адзіночку адпраўляліся на паляваньне, у тым ліку і на мядзьведзя. І кемлівасьць праяўлялі, калі ўзьнікала патрэба. У прыватнасьці, у “Дыярыушы...” падрабязна апісана, як эвенкі лавілі дзікіх аленяў. Для гэтага выкарыстоўвалі іх прыручаных суродзічаў. Адбіралі самага рослага, моцнага аленя. На рогі яму накідвалі вялікі, каля дзесяці локцяў, аркан. Свойскіх аленяў пускалі на папас. Да іх паступова падыходзілі дзікія. Самец з арканам пачынаў заігрываць з імі. Падбягаў блізка, круціў галавой, пакуль аркан не чапляўся за рогі аднаго з суродзічаў. Пастух ці гаспадар, які ўважліва сачыў за такой гульнёй, выбягаў з засады і забіваў дзікага аленя. Тут жа піў яго сьвежую кроў, разбаўленую з вадою.

    Назаўсёды запала Каменскаму ў памяць і адна з эвенскіх народных гульняў, што сьведчыла аб паважным стаўленьні гэтых людзей да паляваньня, іх любові да аленяў. Звычайна ў круг зьбіралася больш за дзесяць чалавек. Адзін клаўся пасярэдзіне на зямлю, як правіла, з прывязанымі косткамі ці каменьнямі. Пры гэтым ён раз-пораз крычаў: “Мультах, муцінэ!” — што азначала прыкладна: “Мы алені!”, “Я алень!”. Астатнія суродзічы падскоквалі ў такт, хто-небудзь круціў косткай вакол галавы. Усе пры гэтым былі голыя і босыя.

    Не прамінуў згадаць аўтар “Дыярыуша...” і пра пахавальны абрад эвенкаў. Ён пісаў: “У зямлі памерлых не хаваюць, таму што мяркуюць, што яна іх не прымае. Толькі на дрэвах яны пакідаюць (іх. — А. М.) у пэўных месцах — на кедрах, калі сустракаюць востраў з кедрамі, ці на хвоях. Пакідаюць, аберагаючы ад зьвяроў, аднак мёртвых часта скідвае расамаха”.

    Эвенкі, як, дарэчы, і іншыя народы Поўначы, зімой езьдзілі на нартах, у якія запрагалі сабак. Праўда, і тут яны праяўлялі кемнасьць, калі пры вялікім спадарожным ветры ўстанаўлівалі... ветразі. Тады гэтыя санкі самі ехалі па гладкім лёдзе Ангары.

    Гэта ўсё мясьціны ў “Дыярыушы...”, якія не выклікаюць сумненьня ў іх праўдзівасьці. Інакш і быць не магло: згаданае Каменскі бачыў на ўласныя вочы, таму і занатаваў яго гэтак падрабязна і аб’ектыўна. Аднак у запісах сустракаецца і такое, у праўдападобнасьць якога цяжка паверыць. Напрыклад, Каменскі ўспамінае, як разам з таварышамі-ссыльнымі ён плаваў з Жыган (цяперашні горад Жыганск на Лене) да Ледавітага акіяна, а затым абагнуў мацярык з паўночна-ўсходняга боку і дабраўся да самага Амура.

    Наўрад ці падобнае падарожжа магло быць! Хутчэй за ўсё, пра такія плаваньні Каменскі чуў нямала расказаў ад іх непасрэдных удзельнікаў, з кім меў магчымасьць сустракацца ў Якуцку. Ды і хто ведае, можа, хто з гэтых людзей за якую правіннасьць і за краты трапіў?! А ў турме і пазнаёміўся з наглядчыкам. Знайшлі хутка агульную мову. Ці той любіў пафантазіраваць, ці то ў Каменскага расказанае, як кажуць, у адно вуха ўваходзіла, а з другога выходзіла. Таму і атрымалася, што, калі верыць яму, дык чукчы жылі... на Амуры.

    А з гілякамі (продкі сучасных ніўхаў) самыя што ні ёсьць дзівосы адбываліся. Па волі аўтара “Дыярыуша...” яны прыручалі мядзьведзяў, абразалі ім кіпцюры, вырывалі зубы, а пасьля садзілі ў спэцыяльныя стойлы-клеткі. “Кормяць іх у стойлах, як валоў”, — пісаў А. Каменскі і сьцьвярджаў, што, пасьля таго як зьвяры станавіліся зусім свойскімі, гілякі езьдзілі на іх.

    Над “Дыярыушам...” А. Каменскі працаваў пасьля вяртаньня на радзіму. Калі — таксама дакладна сказаць немагчыма. Дасьледчыкі, напрыклад Палявы, прытрымліваюцца меркаваньня, што гэта было ў пачатку 70-х г. XVII ст. Той жа Палявы дакумэнтальна ўстанавіў, што Каменскі быў знаёмы з вядомымі рускімі падарожнікамі Сямёнам Дзяжнёвым і Міхаілам Стадухіным. А пры вяртаньні на радзіму на шэсьць тыдняў затрымаўся ў Табольску. Меў пры гэтым неаднаразовыя сустрэчы і гутаркі з мясцовым ваяводам Пятром Гадуновым, вядомым далёка за межамі Сыбіры. Яму, зразумела, Каменскі шмат расказваў і пра ўласнае жыцьцё-быцьцё, і пра найбольш цікавыя выпадкі, што надараліся ў час падарожжа. Не прамінуў нагадаць і пра гілякоў.

    На думку Палявога, Каменскі зьяўляецца, па сутнасьці, адзіным віноўнікам зьяўленьня фантастычнага паведамленьня ў росьпісу да чарцяжа Сыбіры, датаванага 1673 г., пра гілякоў, якія “езьдзяць на мядзьведзях”. Змог, як кажуць, абвесьці вакол пальца самога П. Гадунова, які падман лёгка заўважаў і нічога на веру не прымаў. Значыць, калі не проста памяць падводзіла Каменскага, а хлусіў сьвядома, дык рабіў гэта з выдумкай, па-майстэрску. Калі ўжо Гадуноў прыняў усё расказанае за чыстую манэту, дык як іншым было не паверыць у небыліцы! Таму, калі пачалі рабіць чарговую карту краю, у якасьці ілюстрацыйнага матэрыялу і выкарысталі... жывую легенду. Вельмі ж праўдападобна яна гучала з вуснаў... бывалага падарожніка.

    Тым не менш, асноўнае ў “Дыярыушы...” — усё ж фактычны матэрыял, прытым занатаваны аўтарам упершыню, задоўга да іншых падарожнікаў па Сыбіры. Не віна Каменскага, а бяда, што яго дзёньнік загубіўся і так позна прыйшоў да чытача, стаў набыткам дасьледчыкаў. Каменскі ж пабываў у Сыбіры за 17 гадоў да вядомага падарожніка Мікалая Спафарыя, які наведаўся ў тутэйшыя мясьціны ў 1675-1677 гг. і пакінуў пасьля сябе ўнікальныя запісы. Больш таго, наш зямляк наведаўся ў месцы, дзе нага таго ж Спафарыя не ступала. Акрамя таго, у Каменскага куды больш, чым у запісах іншых падарожнікаў, этнаграфічнага матэрыялу. Таму нельга не пагадзіцца з Палявым: “Працу Адама Каменскага сапраўды можна лічыць самым даўнім з дайшоўшых да нас польскіх запісаў аб Сыбіры”. Праўда, з некаторым, прытым істотным удакладненьнем: зроблены яны аўтарам-беларусам.

    Важна і іншае. Адам Каменскі, застаючыся перш за ўсё свайго роду фіксатарам пэўных падзей, зьяў, сустрэч, разам з тым валодаў і талентам празаіка, чуйнага да слова, здатнага мысьліць вобразна. У «Дыярыушы...» нямала мясьцін, што нагадваюць лірычную прозу. Гэта — пэйзажныя замалёўкі рэк, горных перавалаў, парогаў. З пяшчотай расказвае аўтар пра прылівы і адлівы.

    Значыць, настолькі ўсё запала ў яго памяць, што праз гады, на адлегласьці, хацелася зноў і зноў вяртацца туды. Няхай у думках, няхай схіліўшыся над аркушам паперы! Сагравала сыбірская зямля Каменскага... Яшчэ як сагравала! Не забыўся ён і пра цяпло паўночнага зьзяньня. Таго халоднага зьзяньня, якое можа сагрэць, здатна абудзіць, атуліць толькі душу чуйную, уражлівую, пяшчотную. Такой яна і была ў Каменскага.

    Апошнія свае дні ён, хутчэй за ўсё, правёў у Оршы. Калі памёр, невядома. Хоць не так гэта і важна. Падобныя людзі жывуць столькі, колькі пра іх памятаюць нашчадкі.

    [Сустрэчы з роднымі і блізкімі. Знаёмствы, адкрыцці, дыялогі. Мінск. 2017. С. 325-334.]