ЎЎЎ Валеры Герасімаў. Выбраныя творы. Койданава. "Кальвіна". 2014.

     Валеры Герасімаў нарадзіўся 2 кастрычніка 1955 г. ў старажытным беларускім месьце Брагін, што на Гомельшчыне. Яшчэ ў дзяцінстве, маючы няўрымсьлівы характар, падпаў пад рамантычнае ўзьдзеяньне твораў Войніч, Джаваньёлі ды Мікалая Астроўскага, што прывяло да стварэньня з аднадумцамі ў школе арганізацыі “Анархія і тэрор”, з адмысловым статутам. Мэта арганізацыі – змаганьне за перамогу ідэй камунізму ва ўсім сьвеце... Але пасьля бацькоўскай папругі, пакрыўджаны сынуля, зразумеў памылковасьць гэтых ідэяў, бо ўбачыў іншае сваё наканаваньне – служэньне кнізе ды працы на карысьць адраджэньня БАЦЬКАЎШЧЫНЫ. Папруга тут была бясьсільная а Валерык больш не сыходзіў з абранага курсу жыцьця.

    Паводле афіцыйных біяграфічных зьвестак:

    Герасімаў Валерый Мікалаевіч - беларускі бібліятэкар, бібліёграф, кнігазнавец, дасьледчык гісторыі і культуры Беларусі, краязнавец, грамадзка-палітычны дзеяч. Скончыў Мінскі інстытут культуры (1976 г.) і асьпірантуру Ленінградзкага дзяржаўнага унівэрсытэта культуры (1988 г.). Узнагароджаны Ганаровай граматай Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь (2003 г.), ляўрэат званьня “Лепшы бібліятэкар Менска 2005 г.”. З 1976 г. старшы рэдактар навукова-мэтадычнага аддзелу, з 1989 г. галоўны бібліёграф навукова-дасьледчага аддзелу, з 1995 г. загадчык сэктару, з 2009 г. загадчык аддзелу старадрукаў і рэдкіх выданьняў Прэзыдэнцкай (да 1994 г. – Урадавай) бібліятэкі Рэспублікі Беларусь. Зьяўляецца вядучым вучоным краіны ў галіне навукова-тэарэтычнай распрацоўкі бібліятэчна-інфармацыйнага абслугоўваньня дэпутатаў ды работнікаў дзяржаўнага апарата. Па выніках арганізаванага ім у 1978-1990 гг. рэспубліканскага навуковага дасьледаваньня была створана Адзіная сыстэма бібліятэчна-бібліяграфічнага забесьпячэньня ворганаў дзяржаўнай улады і кіраваньня БССР (1986 г.). Распрацаваў мэтавую комплексную праграму яе разьвіцьця (зацьверджана на дзяржаўным узроўні ў 1989 г.). Аўтар ідэі і каардынатар рэалізацыі праектаў па стварэньні фундамэнтальных рэтраспэктыўных бібліяграфічных дапаможнікаў і базаў дадзеных па дзяржаве і праву, канстытуцыйнаму праву Беларусі ІХ–ХХІ ст. Друкуецца з 1980 г. Аўтар больш за 100 навуковых, навукова-папулярных і публіцыстычных артыкулаў, мэтадычных дапаможнікаў у галінах бібліятэказнаўства, бібліяграфазнаўства, кнігазнаўства, літаратуразнаўства, гісторыі і культуры, мясцовага самакіраваньня; мастацкіх твораў. Дасьледуе праблемы гісторыі кнігі, цэнзуры, рэстытуцыі, ролі кнігі і бібліятэк у нацыянальным адраджэньні, лёсу гістарычна вядомых беларускіх кнігазбораў (вялікіх князёў літоўскіх і польскіх каралёў, Нясьвіскай ардынацыі Радзівілаў, К. Езавітава, М. Доўнар-Запольскага і інш.), беларускай вайсковай гісторыі, беларускага замежжа. Сярод публікацый – першыя беларускія бібліяграфічныя паказальнікі па дзейнасьці нефармальных суполак моладзі (1989 г.) і літаратуры, перададзенай з спэцсховаў (1992 г.), мэтадычная сэрыя па аптымізацыі дзейнасьці інфармацыйнага забесьпячэньня органаў улады і кіраваньня (1989-1991 гг.), энцыкляпэдычныя артыкулы "Кніга", “Кнігадрукаваньне” (разам з Г. Галенчанкам), “Кнігазнаўства”, “Цэнзура” (разам з У. Ракашэвічам) (1997, 2003 гг.). Сааўтар калектыўных прац “Забытая слава: Кароткі агляд вайсковай гісторыі Беларусі” (1992, 1998), “150 пытаньняў і адказаў з гісторыі Беларусі” (2002 г.). Удзельнік Першага вальнага сойму беларускіх суполак (1987 г.), устаноўчага сходу па стварэньні аргкамітэта БНФ за перабудову “Адраджэньне” і Беларускага гісторыка-асьветнага таварыства памяці ахвяр сталінізму “Мартыралёг Беларусі” (1988 г.). Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў МГА ЗБС “Бацькаўшчына” (з 1990 г. намесьнік, у 1999-2001 гг. в.а. старшыні Рады і Управы), Нацыянальна-дэмакратычнай партыі Беларусі (у 1990-2000 гг. сябра рэвізійнай камісіі і Вышэйшай Рады). Прымаў актыўны ўдзел у падрыхтоўцы і правядзеньні Першага сходу беларусаў блізкага замежжа (1992 г., кіраўнік аргкамітэта), пяці зьездаў беларусаў сьвету (1993-2009 гг.), у арганізацыі ўзнаўленьня духоўнай і культурна-гістарычнай рэліквіі беларускага народа – Крыжа Ефрасіньні Полацкай.

    Спадзяюся што гэты першы невялічкі ды кволы зборнічак ягоных надзвычай цікавых твораў прывядзе да выданьня больш грунтоўнага ды важкага фаліянту.

    Сруль бэн Ізраэл-Юда Зід,

    прыхільнік творчасьці,

    Койданава

                                                                БРАГІН І МАСКВА

    Я нарадзіўся ў Брагіне. Адным з самых старых беларускіх гарадоў. Адным з самых трагічных беларускіх гарадоў. Сёньня я жыву ў Менску, два мае браты — сярэдні і малодшы — у Маскве.

    Маскве ў гэтым годзе спаўняецца 850 гадоў. І Брагіну ў гэтым годзе спаўняецца 850 гадоў. Упершыню яны згадваюцца ў адным і тым жа летапісу — Іпацьеўскім, пад адным — 6655 /па нашаму летазьлічэньню 1147-м/ годам. Але на супрацьлеглым адрэзку часу супадзеньняў няма. Расейская сталіца сустракае свой; юбілей у росквіце, беларускі Брагін — у заняпадзе. Таксама, зрэшты, як і Нароўля, Хойнікі.

    Чаму ж паміраюць нашы гарады? Што сталася прычынаю іх няшчасьцяў? Адказ просты, але парадаксальны — тая самая Масква. Масква як цэнтар царскай і эсэсэраўскай імпэрыяў, Масква як увасабленьне савецкай мадэлі камунізму. Менавіта гэтая Масква, па словах з прывітаньня да яе 300-годзьдзя “правадыра усіх народаў” Сталіна — “знаменосец новой советской эпохи”, вінаватая ў тым, што на волю вырваўся страшэнны прывід Чарнобыля. Чарнобыльская катастрофа стала своеасаблівым сымбалям, лякмусавай паперкай, якая выявіла ўсе заганы камуністычнай ідэалёгіі і таталітарнай пабудовы дзяржаўнага ладу і, адначасова, вестунам канца 200-гадовага расейскага панаваньня ў Беларусі ды новага нацыянальнага адраджэньня. Але маскалям і камуністам зноў няймецца. З дапамогаю здраднікаў і штрэйкбрэхераў беларускай нацыі яны хочуць аднавіць былое, яны наклікаюць чарговыя “чарнобылі” для нашага народу.

    Вось чаму я распавядаю пра свой родны Брагін. Гісторыя якога шмат у чым навучальная.

    Заснавалі горад дрыгавічы. Але тут праходзілі межы расьсяленьня радзімічаў, севяранаў, палянаў і драўлянаў. Сваю незалежнасьць брагінцам даводзілася спрадвеку адстойваць. Таму жыхары Брагіна заўсёды вызначаліся прагаю да свабоды, мужнасьцю і сьмеласьцю. Нездарма ў 1511 г. Вялікі князь Літоўскі Жыгімонт ІІ дараваў Брагіну грамату на самакіраваньне; у 1561 г. правы горада былі зноў пацьверджаны. Выбарныя старцы /аўтарытэтныя мясцовыя жыхары/ забясьпечвалі збор даніны ў вялікакняскі скарб, самі вырашалі найбольш важныя пытаньні жыцьця горада. А зараз? Зараз прэзыдэнцкія “вертыкальшчыкі” адно бы алавяныя салдацікі выконваюць загады венцаноснага манарха.

    У Вялікім княстве Літоўскім Брагін знаходзіўся на мяжы з Маскоўскай дзяржавай. З-за чаго і пацярпець прыйшлося нямала: маскавіты неаднаразова рабілі на яго напады. У 1535 г. яны ўшчэнт спустошылі горад. Напачатку ХVІ ст. тачыў вялікі зуб на маскоўскага цара Барыса, змагаючыся за ўплыў на падняпроўскія тэрыторыі, ўладар Брагіна князь Адам Вішнявецкі. Невыпадкова менавіта пры яго двары у Брагіне недзе паміж 1601 і 1604 гадамі аб’явіўся прэтэндэнт на маскоўскі прастол быццам бы сын Івана Жахлівага, вядомы ў гісторыі як Ілжэзьміцер І. У хуткім часе рушыў Ілжэзьміцер І на Маскву — прыхапіўшы, дарэчы, з сабою шмат брагінцоў — зваяваў яе, ды стаў амаль на год у 1605-1606 гг. маскоўскім царом. Як такі апекаваўся кнігадрукаваньнем, заахвочваў вынаходніцтва (каля яго палаца быў устаноўлены першы расейскі мэханічны робат у выглядзе цэрбера з трыма галовамі, які ляскатаў зубамі і вывяргаў полымя з пашчы ды вушэй). Увогуле, вызначаўся дзяржаўным розумам, хацеў унесьці ў маскоўскую дзяржаву заходнеэўрапейскую культуру. Усё дарэмна. Забілі маскоўскія баяры Ілжэзьміцера I, труп спалілі, перамяшалі попел з порахам і выстралілі ў бок Беларусі. Разламалі цёмныя маскоўскія людзішкі і першага робата. Зноў паралель. Не хацела Масква раней, не хоча і сёньня далучацца да адзінай заходняй цывілізаванай прасторы. Азія-с, спадары, Азія-с!

    У канцы 1920-х гадоў у Брагінскім, а таксама Хойніцкім і Лоеўскім раёнах дзейнічала падпольная антысавецкая Беларуская арганізацыя альтруістаў. Яе сябры змагаліся за адраджэньне нацыянальнай культуры, супраць сталінскіх рэпрэсій. Распаўсюджвалі ўлёткі, зьбіралі зброю, Час быў складаны, Ва ўмовах прымусовай калектывізацыі і “раскулачваньня” паўсюдна ўспыхвалі сялянскія бунты, расьлі паўстанцкія настроі. Тады ж нехта з “ворагаў Савецкай улады” выстраліў у начальніка Брагінскага раённага ДПУ, параніўшы яго ў галаву. На жаль, арганізацыю альтруістаў выкрылі, сяброў засудзілі да розных тэрмінаў канцлягераў і ссылкі.

    Слаўны Брагін сваімі ураджэнцамі. Але найбольш выдатны з іх, бясспрэчна, Сяргей Палуян, які стаў сьветлай зьнічкай-легендай беларускай літаратуры. Гэта ён адкрыў сьвету паэзію Максыма Багдановіча, гэта яму прысьвяціў паэму “Курган” Янка Купала, і гэта пра Сяргея Палуяна наш вядомы дзеяч В. Ластоўскі казаў, што ў яго жылах “плыла кіпучая кроў слаўных лясоўчыкаў — Брагінскіх і Пінскіх казакоў”.

    Стагоддзямі на Брагіншчыне складваўся унікальны пласт матэрыяльнай і духоўнай культуры. У энцыкляпэдыі ды даведнікі ўвайшлі адметныя стылі адзеньня /т. зв. Брагінскі строй/ і сялянскай архітэктурнай забудовы брагінскіх вёсак. Дасюль знаходзяць тут зорных прышэльцаў — знакаміты мэтэарыт “Брагін” шчодра ўсыпаў навакольле. /Агульная вага знойдзеных ад 1807 г. да нашага часу асколкаў складае 857 кг./ Захаваліся і старажытны дзядзінец ды рэшткі сярэднявечнага замка. Дасьледаваў іх, між іншым, адзін з заснавальнікаў БНФ, першы старшыня партыі Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада археоляг і гісторык Міхась Ткачоў, які так рана пайшоў з жыцьця.

    Брагіншчына... Шчодры і радасны некалі край. Самыя смачныя ў Беларусі вішні тут. А такіх вялізазных — з тры добрыя кулакі — яблыкаў я больш нідзе ў жыцьці не сустракаў. Тут высьпяваюць кавуны і дыні, абрыкосы і грэцкія арэхі; выдатна растуць табака і вінаград. Зусім зразумела — гэтаму спрыяе асаблівы мікраклімат: урадлівыя глебы і цёплае надвор’е, дзякуючы сонцу, што зімою і летам удзень амаль не зьнікае з купалу неба. А прырода! Цяністыя гаі і магутныя дубравы. Пясчаныя барханы наддняпроўскіх кручаў. Рэліктавы вадзяны арэх, чароўныя белыя гарлачыкі /лілеі, па-мясцоваму/ не рэдкія госьці ў старыцах і балотцах поймаў Дняпра, Прыпяці і Брагінкі — рэчак, што цякуць тут. Водзяцца ў вялікай колькасьці чарапахі. У існаваньне якіх у Беларусі не верыць — сам упэўніваўся — нават шмат хто з дарослых гарадчукоў. А пявучая мясцовая гаворка /сумежжа ж з Украінай/ брагінцоў з непаўторнымі слоўцамі накшталт “унё”, “пелька”, “плюшнік”!

    Але... Зарытыя у зямлю бульдозэрамі брагінскія вёскі. Раскіданыя па сьвеце іх жыхары. Бы з жывога чалавека скура зьдзёрты ў самім Брагіне і пахаваны ў могільніках верхні слой глебы. Насельніцтва места скарацілася да 2 тыс. чалавек. Ды спытайце любога брагінца на выгнаньні, і амаль у ста працэнтах выпадкаў атрымаеце адказ: “Ні грошай не трэба, нічога. Усё кінуў бы і... вярнуўся.”

    Здаецца, тысячавусны роспачны плач-жальба стаіць над паміраючымі “чарнобыльскімі” беларускімі местамі. Сонца зайшло над Брагінам. Відаць, адвярнуўся ад яго і Бог. /Ці не таму, што да 1936 г. былі гвалтоўна зачынены ўсе да аднае царквы ў Брагіне./ І таму я прад’яўляю свой асабісты рахунак былой камуністычнай і сёньняшняй посткамуністычнай уладзе - за забраную ў мяне малую радзіму. Ды ўрэшце, нават, за тое, што мой сын ужо, магчыма, ніколі не пакаштуе злоўленага сваімі рукамі ў Брагінцы ўюна ці рака, не зрэжа ў брагінскім “сасоньніку” залацістага масьляка, не адшукае таямнічы падземны ход з брагінскага замка, у які так і не патрапіў у дзяцінстве бацька...

    Стаўленьне сучасных верхаводаў краіны да “Чарнобыля” і “чарнобыльцаў” супярэчлівае. На словах — спагада і клопат, паказная храбрасьць у закліках разам з апазыцыяй маршыраваць па зоне. На справе — крывадушша ды фальш. Прыціскаюць музэй старажытнабеларускай культуры і “чарнобыльскі сэктар” у ім, “перакрываюць кісларод” дабрачынным грамадзкім “чарнобыльскім” фондам. Літаральна шантажыруюць бедных “ліквідатараў”, то забіраючы, то царскім жэстам вяртаючы пэўныя ільготы. Не разумеюць, быццам, крыхаборы, што ніякія выплаты і ільготы не кампэнсуюць стратаў і пакутаў людзям, якія згубілі ледзь не ўсё — родны кут ды здароўе. Як на добры лад, я гарантаваў бы брагінцам і іх нашчадкам — можа быць і праз 10, 30, 100 гадоў — права вярнуцца на радзіму з аднаўленьнем уладальніцкіх і маёмасных правоў і дзяржаўнай дапамогай. Гэта трэба было б замацаваць і ў заканадаўстве. А ўжо бясплатны праезд да родных магілаў два разы на год — Радаўніцу і Дзяды — дык абавязкова.

    Ці дачакаемся мы пакаяньня ад улады? Якая існуе сама для сябе, якая самадастатковая, зразумела, не. Бо ніколі пры камуністах, былых і сёньняшніх /Лукашэнка, Малафееў і К⁰/, не адпавядала яна запавету Кастуся Каліноўскага: Не народ для ўрада, а ўрад для народа”. Бо заўсёды трымалася на падаўленьні чалавека, прыніжэньні яго годнасьці. Ды пры гэтым яшчэ ўхітралася і ўхітраецца хаваць за папулісцкімі лёзунгамі свой сапраўдны чырвона-цынамонавы твар дыктатуры, Мой буда-кашалёўскі /па бацькавай галіне/ дзед загінуў у апошнюю вайну на фронце, у Чырвонай Арміі. Майго брагінскага /па маці/ дзеда ў 20-я ледзь не “раскулачылі”. А ў вайну ён хаваў у падстрэшку партызанскія міны. Ліхалецьце перажыў. Але шмат маіх сваякоў — удзельнікаў вядомага ў гісторыі 2-й усясьветнай вайны Брагінскага падпольля — немцы расстралялі цэлымі сем’ямі, не пашкадаваўшы нават маленькіх дзетак. Вось чаму для мяне кашчунныя прапагандысцкія ваяжы па чарнобыльскай зоне чалавека /?!/, які ўпадае перад “звышчалавекам” Гітлерам і ўхваляе фашысцкія дзяржаўныя парадкі. Ён зараз віляе, адхрышчваецца ад сваіх словаў, круціцца бы брагінскі ўюн на гарачай патэльні. Прыпякло ўсё ж. Але лепш бы проста не паганіў сваёй прысутнасьцю сьвятую і трагічную зямлю, палітую крывёю патрыётаў. Я ганаруся сваімі сваякамі, сваім родам. У адрозьненьне ад “усенароднаабранага”, які ўсяляк хавае тайну свайго зьяўленьня на сьвет. Калі шчыра, мне шкада яго маці.

    Так здарылася, што пасьля нараджэньня я доўгі час не размаўляў. Бацькі занепакоіліся ўжо — каб не стаўся нямком. Але неяк, гады ў тры, гуляючы разам з сябрукамі, збудаваў я пясочны горад. І калі нехта паспрабаваў яго парушыць, у мяне ў роспачы вырвалася з грудзей: “Не буры!” Першыя ў жыцьці словы. Загаварыў я пасьля таго адразу сказамі. Ды зараз думаю — Гасподзь уклаў мне тыя словы у вусны не проста сабе так. І таму сёньня я зноў кажу: “Не бурыце! Не бурыце мой горад! Не бурыце мой Брагін! Не бурыце маю Беларусь — вольную і незалежную!” Інакш будзе ліхадзеям вельмі дрэнна! Бог папярэдзіў камуністаў “Чарнобылем” адзін раз. Другога можа не быць!

    Я веру ў беларускі народ. Яго веліч і моц. Як верыў калісьці вялікі брагінец Сяргей Палуян. Веру і дзіўлюся ягонай 19-гадовай празорлівасьці: “Панаходзяць чужынцы і зьніштожаць і лішкі былой красы. ...Канаюць вёскі і лясы забранага краю.” Веру і ўсьлед за ім паўтараю: “Хрыстос уваскрос! З вялікім сьвятам адвечнага аджыўленьня віншую цябе, Вялікі Беларускі Народ!

    ...Ад вякоў пагарджалі табой, тваёй мовай; ад вякоў мелі за быдла, годнае толькі на цяжкую, надсільную работу. Не давалі табе расці і разьвівацца. Воцатам чужой культуры зьвільжалі твае сьпячоныя смагай сьвету вусны. Лепшых тваіх сыноў адрывалі ад цябе, прымушалі іх зрабіцца здраднікамі.

    ...Ты ужо перастаеш плакаць. Ты падняў свой твар, з надзеяй ловіш зыкі званоў:

    “Бом! бом!.. Прачынайся ад сну, Беларусь! Годзе стагнаць ды жаліцца, жальба нічога не дасьць табе. Уставай! Ідзі будаваць зруйнаваную бацькаўшчыну!”

                                                                 ШКЛОЎСКІ ІДАЛ

     Не, не маюць рацыі тыя, хто сьцьвярджае быццам наш горача любімы электаратам кіраўнік дзяржавы мае даволі цёмнае паходжаньне. Тутэйшы ён, тутэйшы! Разгадка старажытных беларускіх каранёў Аляксандра Рыгоравіча ціха-мірна драмала да пары да часу на старонцы 653-й энцыкляпэдыі “Археалогія і нумізматыка Беларусі”. Дарэчы, выпушчана яна у 1993 г. выдавецтвам “Беларуская энцыклапедыя” імя П. Броўкі. Тым самым выдавецтвам, нацыянальная з’арыентаванасьць курсу якой так турбуе апошнім часам ідэалягічныя структуры прэзыдэнцкай адміністрацыі. Дык вось, на згаданай старонцы паведамляецца, што ў 1963 г. каля г. Шклова на беразе рэчкі Серабранка знойдзена скульптурная выява паганскага /язычніцкага/ бажаства. Знаходка атрымала назву “Шклоўскі ідал”. Датуецца 10-м стагодзьдзем. Захоўвацца сёньня ў Нацыянальным музэі гісторыі і культуры Беларусі ў Менску.

    Угледзьцеся ў фотаздымак. Заўважаеце? Так, так. Дзіўнае падабенства! Тыя ж “чувственные” губы, тая х пэўная бітасьць рысаў твару, тая ж манумэнтальная мураванасьць выгляду і, нарэшце, той жа характэрны чубік на макаўцы. Тут нават і духоўная сувязь-повязь часоў прасочваецца. Ведаем жа, як гіпнатызуе прэзыдэнт сваімі клікунскімі прамовамі электарат, як варочае вачыма, калі чарговы ахвярны козьлік-міністар кандыдат на адстаўку ільсьціва ловіць позірк вярхоўнага жраца-шамана.

    Вось яны продкі. Вось яны карані. Ды й якія – боскія! Шмат што цяпер становіцца зразумелым. І самахарактарыстыка прэзыдэнта як “православного атеиста”. Сапраўды, куды ж з паганскім рылам — ды ў хрысьціянскі рад. Паганец наш прэзыдэнт, паганец! І чаму яго так цягнула менавіта на Шклоўшчыну — тут і “комсомольская юность” на адказных камсамольска-партыйных пасадах прайшла, тут і сваімі бязьмежнымі ведамі праз таварыства “Веды” з масамі дзяліўся, тут і калгасна-саўгасную загартоўку на усё жыцьцё атрымаў.

    Між іншым, праблемы многія самі сабой зараз могуць вырашыцца. Прамільгнула вось у прэсе, што ламаюць галовы архітэктары ды скульптары — як увекавечыць высокапалётнага А.Р.Ла ў бронзе і іншых каштоўных мэталях /“бюст на родине героя”/, бо папярова-партрэтны прэзыдэнт крыху ўжо намазоліў вочы, прыеўся, так бы мовіць. А выйсьце ж простае, бы тая салома, што з кішэні тырчыць! Выкарыстаць дзеля гэтага археалягічную знаходку — і ўся справа. Няхай паслужыць выкапнёвым прататыпам для скульптурнага увасабленьня вобразу нашага правадыра, нашага чырвонага сонейка.

    Нездарма ж так любіць ён /падсьвядомасьць, вядома, працуе, гены паганскія/ мэмарыялы. Таму, каб праліць бальзам на душу Рыгоравіча, арыгінал-рэліквію, бясспрэчна, трэба устанавіць на пляцы Незалежнасьці у Менску. Каля помніка Леніну. Няхай і стаяць сабе поплеч. Уяўляеце? Ленінскі ідал, Шклоўскі ідал. Цэлы пантэон атрымліваецца. Не горай там за рымскі які, ці грэцкі! Глядзіш, павядзьмараць ідалы разам ды базарны /рынкавы/ сацыялізм і вывядзьмараць. Во электарату радасьці будзе! Тут жа і капішча — месца для маленьня-пакланеньня з’арганізаваць можна. Тады і бээнэфаўцы настырныя на плошчу перастануць пішчом лезьці — не дурні ж яны пад ахвярны нож вярхоўнага жраца патрапіць. І электарат магчымасьць атрымае штодня рытуальныя скокі ладзіць ля ідала свайго. /Жаліцца ж нам, бедны, што ніякія партыі яго не падтрымліваюць, рухі, плыні ды фронты розныя./ А яшчэ “круглыя сталы” усякія ў капішчы праводзіць можна. Не спадабаўся электарату сябра які “круглы” — пад нож яго і ідала кроўю намазаць!

    Адначасова на тле выкапнёвага прататыпа неабходна наладзіць сэрыйную вытворчасьць скульптураў для наступнай устаноўкі у чырвоных кутках устаноў і прадпрыемстваў, побач з чырвона-зялёнымі сьцягамі ды канюшынавымі гербамі. Фабрычную назву вырабу — даць гучную, запамінальную, лепш за ўсё на латыні вучонай. Напрыклад — “Ідалус шкловус”, або яшчэ гучней — “Ідалус шкловус прэзыдэнтус”, ці ужо сама гучна — “Ідалус шкловус прэзыдэнтус грандыёзус”. Балазе, і прэцэдэнты ёсьць. Памятаеце, у камэдыі Кандрата Крапівы “Хто сьмяецца апошнім” псэўдавучоны Гарлахвацкі “адкрыў” дапатопную жывёліну “сьвінтус грандыёзус”. Праўда, у выніку выкапень аказаўся косткай сьвіньні звычайнай. Ну, але ж у вашым выпадку не можа аказацца звычайнай сьвіньні. Не ...звычайнай... ніяк не можа.

    Для самых ініцыятыўных прэзыдэнцкіх “вертыкальшчыкаў”, якія, не дачакаўшы заводзкага, мусяць арганізаваць мясцовую вытворчасьць вырабу, паведамляем фізычныя характарыстыкі Шклоўскага балвана: “Высечаны з пясчаніку, вышыня 1,2 м, вага 250 кг. Тулава цыліндрычнае, ніжняя частка апрацавана як пастамэнт, твар мае індывідуальныя рысы”.

    Адзінае, што непакоіць зараз, — бясьпека захаваньня выкапнёвай рэліквіі. А раптам спадар Пазьняк і Навумчык з дапамогаю агентаў ЦРУ выкрадуць ды зьвязуць яе на ганьбу ды зьдзек у буржуйскую Амэрыку. Але гэта ўжо няхай спэцслужбы прэзыдэнцкія харчы адпрацоўваюць.

   P. S. Вернікаў паганскага веравызнаньня прашу разглядаць пададзеную інфармацыю толькі як абстрагаваную навуковую містыфікацыю, якая ні ў якім разе не закранае рэальных рэлігійных пачуцьцяў.

                                                                  ГЭТА АМАП

                                                         На грошы нашы навучылі,

                                                         Дубіны хвацкія ўручылі,

                                                         Тэарэтычна падкавалі,

                                                         Амаль што малпамі назвалі

                                                             Гэта АМАП-мап-мап

                                                         Куды глядзелі татка з маткай.

                                                         Як палявалі вы з рагаткай,

                                                         Ды галубоў і котак білі, —

                                                         Не з тых часоў душу згубілі?

                                                             Гэта АМАП-мап-мап

                                                         А сёньня вы супроць народу,

                                                         А сёньня - душыце свабоду,

                                                         Б’яце бацькоў і памяць нашу

                                                         Сказаў бы дзед мой: “маць тут вашу”

                                                             Гэта АМАП-мап-мап,

                                                         І нездарма вы заслужылі

                                                         Мянушку-ганьбу “мент служывы”

                                                         Яшчэ “фашысты'” вам крычалі

                                                         Калі Дзяды вы разганялі

                                                             Гэта АМАП-мап-мап

                                                         Усё паўтарылася, бы ў казцы

                                                         Калі з Мудзішчавым у зьвязцы

                                                         Вы бомбу быццам бы шукалі.

                                                         Ды Дом ураду ашукалі

                                                             Гэта: АМАП-мап-мап

                                                         Ну, што ж, — галодных біць вам лёгка

                                                         Ды прыйдзе некалі “палёгка”

                                                         Дадуць нарэшце ў зад нагою

                                                         Народу слаўнага ізгоям

                                                             Гэта АМАП-мап-мап

                                                         А людзі плюнуць вам у вочы,

                                                         Ўжо вельмі да грашоў ахвочым. —

                                                         Пагоня вас усюль дастане,

                                                         Жыў беларус - і жыцьма стане!

                                          /Голас беларуса. Мінск. № 1. Жнівень. 1998. С. 8./

                                                        ЭСЭІДАЛЬНЫЯ АПОВЯДЫ

     Я часта думаў; чаму грамадзкія падзеі і зьявы, што адбываюцца на белым сьвеце, адны - сьветлыя, чыстыя ды радасныя, а другія - брыдкія і мярзотныя! З часам прыйшоў да высновы - прычына ў самім чалавеку. У яго ўнутранай існасьці.

    Амэрыкі не адкрываю тут. Даводзяць жа, напрыклад, што і Гітлер, і Ленін былі асобамі з неадэкватнай псыхікай, чым, маўляў, і абумоўліваліся іхнія разбуральныя для грамадзтва разумовыя ўчынкі. Ды лічыцца гэта дасюль выключэньнем, адхіленьнем ад нармальнага стану рэчаў.

    Варта, аднак, прыгледзецца і ўбачым - мікравойны паміж сацыяльным, грамадзкім, касмапалітычным, з аднаго боку, і індывідуальным, асабовым, нацыянальным - з другога, у натуры чалавека ідуць няспынна. І ахопліваюць яны не талькі правадыроў, а і ўсіх нас, усю ноасфэру. Толькі, на жаль, мы рэдка іх заўважаем.

    Спробу асэнсаваньня рэчаіснасьці ў дадзеных стасунках і хацелася б прапанаваць шаноўным аматарам чытаньня.

    Перад вамі не мастацкія апавяданьні. Але і не голая публіцыстыка. (Хіба - публіцыстыка чалавечых пачуцьцяў?) Таму - эсэідальныя аповяды.

    Аўтар.

                                                                                   ПІК

    Адразу.

    Я не пра пік Камунізму. Да 1962-га - пік Сталіна.

    На Паміры. 7495 мэтраў. Найвышэйшы ў былым СССР.

    (Між іншым. Пік быў. Камунізму не было. А мо і быў. На тым адзіным піку. У высі завоблачнай. Для простых сьмертных недасягальнай.)

    Я пра пік Адраджэньня.

    У Беларусі.

    Чарговы пік. У градзе Адраджэньня.

    На памежжы 80-х і 90-х гадоў пакораны. Ён ужо ззаду застаўся. Бо што ёсьць лік адраджэньня? Як катэгорыя абстрагаваная? Пік адраджэньня. Гэта калі ідэалы, рамантычнае на першым пляне. А прагматычнае, рацыё так званае, - недзе на падыходзе толькі. Доктар навук і шкаляр. Службовец і дысыдэнт. Бізнэсмэн і хатняя гаспадыня. Адных поглядаў. Выступаюць разам. Сябры, браты па зброі. І па духу.

    Пік адраджэньня. Гэта калі ў пэўных сфэрах грамадзкага жыцьця, па пэўных напрамках функцыянаваньня навукі, культуры і мастацтва. Нейкі час. Дзейнічаюць паралельныя структуры. З аднаго боку - новыя. Зьнізу. З ініцыятывы паспольства створаныя. Ці адноўленыя пасьля ідэалягічных пагромаў былых таталітарных рэжымаў. Вольныя. На энтузіязьме сяброў працуючыя. З другога — старыя. Спарахнелыя. Кансэрватыўныя. Дзяржаўныя. Або абдзяржаўленыя. Ведамствы. Фонды. Таварыствы.

    Вось. Па генэзісе адносінаў між імі і можна вызначыць. Наперадзе пік ці ззаду.

    Ён наперадзе. Ён пад табою. Калі. Урадоўцы больш-менш дальнабачныя пачынаюць дрыжэць. За сваю шкуру. І будучыню. І. З усіх сілаў шукаюць кантактаў з нацыянальна-адраджэнскімі арганізацыямі. I. У вочы лісьліва заглядваюць. Любому, мо ганімаму раней, як сабака, нацдэму.

    Так было. Зусім нядаўна.

    Зараз урадовец зноў акрыяў. Перастаў баяцца. І пужліва аглядвацца на кожны шорах. Бо мімікрыраваў. Пасьпеў прыстасавацца.

    Значыць. За сьпіной пік.

    Але ён і наперадзе.

    Парадокс? Не.

    Ззаду — пік адраджэньня рамантычнага.

    Наперадзе — пік адраджэньня прагматычнага.

    Ён будзе. Калі. Найвялікшай колькасьці дасягнуць шэрагі беларускамоўнай грамады. Калі. Найбольш паўстане беларускіх садкоў і школ. Калі. На беларускай мове загаворыць урад.

    І ўсё ж гэта будзе менавіта прагматычны пік.

    Чаму? Таму што Праца на Адраджэньне стане працаю адраджэнцаў. Спосабам і прыладаю зарабляць на хлеб. На пражытак.

    Гэта добра і дрэнна.

    Добра. Таму што гэта непазьбежны, аб’ектыўны, заканамерны. Этап, працэс. Калі адраджэньне нацыі пераходзіць у сталеньне нацыі.

    Дрэнна. Таму што пазбаўлены крыштальнай чысьціні ідэалу крок наперад можа перарасьці ў два назад. А рух — пераўтварыцца ў застой. Наперадзе ж можа чакаць і бездань. І там на дне. Дзе цёпла. Сыра. Замшэла. І вусьцішна. Заўсёды існуе спакуса ўпасьці ў чарговы летаргічны сон. Сон, які спародзіць новых антынацыянальных пачвар.

    Так. Гэта будзе цяжкі этап. Бо сіла дзеяньня роўная сіле супрацьдзеяньня. Бо нябачаных дасюль памераў дасягне небясьпека “пятых калёнаў” у Беларусі. Суседніх, больш моцных і ганарлівых нацый. Пачуем мы такія абразы ў бок беларушчыны, якіх не чулі дагэтуль. Ды і перакроіць абшары нашае Бацькаўшчыны некаму ж ізноў захочацца.

    І таму. Шкада. Што Адраджэньне ідзе і... праходзіць.

    І таму. Віват. Што Адраджэньне ідзе і праходзіць.

    Нас чакаюць новыя пікі.

                                                                    ДОМ УРАДА

    Дом Урада. Чаму “Урада” з вялікай літары? Так на “тарашкевіцы” было некалі. Стары правапіс “наркомаўка” зьмяніла. Малая літара замест вялікай у назоўніках такіх пісацца стала.

    А “Дом Ураду”, як пачалі ў 1933-м — калі ўрачыста здалі будыніну да 7 лістапада, — так “людзішкі дзяржаўныя” і “крэмзалі” ў афіцыйных паперах, па традыцыі.

    Апошнім часам пільныя дэмакратычныя журналісты, відаць, угледзелі тут узьвелічэньне ўладаў залішняе. І пачалі ўпарта “ўрада” з літары маленькай пісаць. (Вось нігілісты!)

    Ну, а я па старынцы ўжо буду, калі дазволіце.

    Дом Урада.

    Колькі інтрыгаў бачылі яго сьцены!

    Колькі трагедыяў адбылося пад яго скляпеньнямі!

    Колькі тайнаў хаваюць яго сутарэньні!

    Моры чалавечых сьлёз выплакана ў ім.

    Тысячы чалавечых лёсаў зламаны ў ім.

    Мільёны праклёнаў адрасаваныя яму і яго “обитателям”.

    Кажуць нават, прывід Сталіна блукае ноччу па яго падзямельлях і мурах. Шукае, быццам, галаву сваю. Якую камуністычныя фанатыкі схавалі ад гневу народнага.

    І пра галаву кажуць. Засталася яна нібыта ад помніка гіганцкага на пляцы Сталіна — Цэнтральным — Кастрычніцкім. У Менску. Помніка, што ноччу танкамі ламалі-ламалі, ледзь зламалі. Чаму ноччу? Таму што ў нэафітаў хрушчоўскіх існасьць заставалася старая. Што за існасьць? Элітарна-кіраўніцкая, чынадральная. Якая і мэтадаў вымагае змоўшчыцкіх, патаемных. Дарэчы, і сам Хрушчоў пацярпеў ад яе, у канцавым для сваёй кар’еры 1964 годзе. “За что боролся, на то и напоролся”.

    Але што ж галава? А нічога сабе! Кажуць, лыпае вачыма ў адным са сховаў урадоўскіх. Лыпае і вуснамі шавеліць. Толькі слоў не разабраць амаль. Ясна чуецца нібыта адно: “Хутка...” А што хутка?

    Як было адрозьніць чыноўніка Дома Урада? Вельмі проста. Па кансэрватызму ў вопратцы і абутку. Менску у туфлях на плятформе ходзіць. Чыноўнік у вастраносых фарсіць. Менск на вастраносыя перайшоў. Чыноўнік яшчэ гадоў пяць на плятформе карачыцца. (Праўда, скура на тых туфлях чыноўніцкіх такая, што і фараонам не сьнілася. Балазе, свая ўрадоўская шавецкая майстэрня заўсёды пад бокам.)

    Старамодны ўрад стварае старамоднае жыцьцё. Старамоднае жыцьцё вымагае старамоднага ўрада. Старамодны ўрад усталёўвае старамодны Дом Урада.

    Зачараванае кола.

    Напачатку 80-х цюкнула чыноўніку нешта ў галаву. Зьявіліся ў Дома Урада шыльды на беларускай мове. Між імі і такая — “Кіраўніцтва дамамі” (Ёсьць такая служба саўмінаўская гаспадарчая).

    Кажуць, пасьля маскоўскія высокія госьці з вялікім імпэтам цікавіцца пачалі. Як гэта дамамі ў Беларусі кіруюць? І зьнікла шыльда. Спужаўся чыноўнік свайго ж слова роднага. (З нагоды зьявілася ў мяне думка крамольная. А што, як наведае нас некалі, прыкладам, прэзыдэнт расейскі. Прывязуць яго да будынка беларускага парлямэнту з шыльдаю — “Рада”. І ашалее ж той прэзыдэнт, дапяўшы, — яго ў дом даставілі, дзе жанчыны... заўсёды радыя... Зразумелі? Вось тут і глядзі!)

    Папытаеце мо яшчэ. Кажуць, усё ведае толькі КДБ.

    Кажуць вось, у “Доме Урада” зноў літарку мяняць будуць.

                                                                   ПАРЛЯМЭНТ

    Памятаеце? Калі Еўтушэнку — слыннага паэта з беларускімі каранямі — абралі народным дэпутатам СССР, ён на пасяджэньні Зьезда прыходзіў у вышыванай — “а-ля-славяне” — сарочцы.

    Чаму? Таму што вышываная сарочка для ўсіх нас была сымбалем. Сымбалем свабоды. Сымбалем разьняволеньня духу. Сымбалем вяртаньня да вытокаў.

    Чаму менавіта Еўтушэнка зьявіўся ў ёй? Таму што паэты — індыкатары, лякмусавыя паперкі волі. “Былі. Ёсьць. Будуць”.

    Таму што ўсе мы чакалі — чалавек заўсёды спадзяецца — гнілы “сіцылім” адразу зьменіць поўны моцы і імпэту капіталізм. Капіталізм як спраўджаная мара нашая пра сьветлую будучыню, здаровы сэнс і г.д.

    Чакалі. Ды не дачакаліся. Быў то самападман. Ідэалізм чысьцейшай вады.

    Уладарылі чыноўныя “пінжакі”. І ўладараць па-ранейшаму.

    Жыцьцё было цяжкае. Жыцьцё ёсьць цяжкае.

    Памятаеце? Даволі хутка Еўтушэнка стаў хадзіць у Крэмль у звычайнай кашулі.

    Дык што?

    Парлямэнт кожнага, для кожнага, у кожным. Парлямэнт стылю і іміджу Полацкага веча ды праўленьня дэмасу Старажытнай Грэцыі. Парлямэнт у вышываных сарочках. Толькі мроя?

    Не ведаю.

                                                                 АДГАЛІНАВАНЬНІ

    Землятрус. Дрыжыць зямля. Пагрозьлівы падземны гул. Агонь з нетраў.

    Вось на вашых вачах узьнікае расколіна. Яна як бы бяжыць. Хутка-хутка. А ад яе адгалінаваньні. А ад адгалінаваньняў — яшчэ меншыя адгалінаваньні. Сетка адгалінаваньняў.

    Крыгалом на рацэ. Паколатая шыбіна.

    Ствол — галіна — галінка.

    Корань — карэньчык.

    Адгалінаваньні дабра. Адгалінаваньні зла.

    Здаецца, усё жыцьцё пабудавана на адгалінаваньнях. І ў жывой. І ў нежывой прыродзе. І ў людзей — у грамадзтве.

    Лецяшнікі ведаюць. Пры пікіроўцы самы доўгі, цэнтральны корань у расады прышчыпваюць. Пакарочваюць, значыць. Не зробіш гэтага — не разаўюцца іншыя карэньчыкі. А ад аднаго — хай сабе і галоўнага, моцнага — карысьці мала. Слабая, кволая атрымаецца расьліна.

    Не прышчапілі Леніна. Не прышчапілі Сталіна. І атрымалася з СССР Верхняя Вольта з ракетамі. Калос на нагах гліняных. Хімэра. Хімэра камунізму.

                                                                               НАЦДЭМ

    Нацдэм хацеў быць нацдэмам. І стаў ім. Хоць спачатку ён гэта і не ўсьведамляў.

    Бы зьвер-адзінец, ён змагаўся адзін. І перамагчы ня мог.

    Побач сталі другія нацдэмы. Барацьба разгарэлася.

    Яна загартавала нацдэмаў. З аднаго ўзрасло адзінае. Агульнасьць інтарэсаў і ідэалаў.

    Нацдэмы любілі. Бацькаўшчыну. Народ. Мову.

    Нацдэмы не любілі. КДБ. Сэксотаў. Наменклятуршчыкаў.

    Нацдэмы шанавалі. Гісторыю. Культуру. Звычаі.

    Нацдэмы адмаўлялі. Фальш. Крывадушша. Шкурніцтва.

    Іх не разумелі. Іх баяліся. Іх ушчувалі.

    За імі пайшлі. Спачатку сотні. Потым тысячы. Сотні тысяч.

    Але збоч Веры крочыць Сумненьне. Разам з Богам прыходзіць д’ябал

    Д’ябал нашэптваў увішным і рахманым:

   - Задраць штаны і бегчы за камсамолам? Сьмешна.

    Д’ябал раіў спрактыкаваным і славалюбцам:

    - І ў гэтай справе можна знайсьці сваю залатую жылу. А знайшоў — распрацоўвай яе, абагачайся. Не ты для справы, а справа для цябе.

    Многія паслухалі д’ябла.

    І раптам той, першы нацдэм, адчуў. Што ён як бы ўжо і не зусім патрэбны.

    Паблізу былі больш разумныя. Больш масьцітыя. Больш абачлівыя.

    Не было прарокаў. І вось — усе прарокі.

    І той, першы нацдэм, зразумеў — ён зноў першы.

                                                  СЬМЕРЦЬ БРАГІНСКІХ РАКАЎ

    Яны вымерлі першымі. Гэткія дыназаўры. Дыназаўры з плёсаў і старыцаў Брагінкі. Шматлікіх ручаінаў і канавак, што жывілі яе.

    Яны, можна сказаць, змагаліся. Але змаганьне было няроўным.

    І яны вымерлі. Адразу. Як тыя людзі з рэлігійных сэктаў, пра масавыя суіцыды пра якія час ад часу паведамляе прэса.

    Але ж людзі самі выбіраюць шлях да Бога ці да д’ябла.

    Ракі не выбіралі За іх выбралі людзі. Чалавекі. З вялікай літары. Чалавекі. Якія хочуць гучаць горда. І на гучаньне ідзе ўвесь іх запал. А гордасьць ... Гордасьці ўрэшце не застаецца. Голы кароль...

    Адным ранкам, не памятаю дакладна — таму, мусіць, гадоў дваццаць — чэрвеньскім, ліпеньскім, жнівеньскім? — яны выпаўзьлі на берагі. І так заўсёды пукатыя іх вочы, здаецца, выскоквалі з арбітаў. Нейкае працяжнае кракценьне — бы стогн — чулася над усёй вадзяной прасторай.

    Іх ніхто не чапаў. Выпадковыя сьведкі толькі неяк паблажліва ўсьміхаліся, не разумеючы да канца, што гэта такое адбываецца.

    Было, праўда, і раней. Спускаў калі-нікалі брагінскі масласырзавод — сыры ў былы Ленінград ды Маскву вывозілі, а ў самім мястэчку на іх толькі аблізваліся — сваю атрутную “сыроватку” ў Брагінку. Пагойдваліся тады на хвалях, ціха сплываючы, розная рыбная дробязь і невялічкія шчупакі.

    Але яны трымаліся. Відаць, у норах пераседжвалі чарговую навалу.

    Зараз было не тое. Зараз адбываўся сапраўдны рачыны генацыд. На беразе апынуліся і маленькія рачаняты, і жвавыя рачыхі-маладзіцы, і парослыя імхом ракі патрыярхі. Сінявата-чорныя, бліскучыя — з глыбінь. І, па-свойску неяк выглядаючыя, пясочнага колеру, — жыхары водмеляў.

    Усе былі тут. У свой апошні дзень.

    Бо потым яны некуды зьніклі. Назад, у ваду, не вярнуліся — пазьней іх ніхто не бачыў, не тое што лавіў. Але і на берагах здохлыя не валяліся. Быццам выпарыліся, на нябёсы ўзьнесьліся.

    Мо мэліярацыя таму прычынай. Мо хімікаты, што з “кукурузнікаў” без меры распыльвалі.

    Вывеліся ракі. І амінь.

    Але ім пашанцавала. Яны не дажылі. Да Чарнобыля.

    Бог — ён наперад бачыць. Хто без граху — да сябе забраў. Раней.

    А мы — заскарузлыя ў невымольнасьці. Найбольшыя з жывых істотаў на Зямлі грэшнікі. Засталіся.

    Засталіся... Каб доўжыць сьпіс грахоў.

    ...Сьмерць брагінскіх ракаў. Сёньня я разумею. Гэта быў знак. Вышні Знак.

    /Культура. Мінск. № 18. 4 мая 1994. С. 11./

                                                                        НАЧАЛЬНІКІ

    Чаго скардзіцца на лёс. Ён лёс.

    Да прыкладу, кватэрны

    Уяві, шаноўны. Ты — начальнік дзяржаўнага маштабу. Быць тваёй кватэры ў такім разе — на Пуліхава, на Машэрава, на Маркса, на Кульман, на Дразда.

    Ну, а калі не дарос ты да вышэйшага ўзроўню. Рылам не выйшаў. Ці яшчэ што. Адным словам, сярэднерангавы начальнік. То жывеш ты. вядома, — на Чарвякова, на Маўра, на Сурганава.

    Калі ж зусім твой ранг дробны. Начальнічак ты — “не пан, а падпанак, у якога лоб нізкі, а нос сьлізкі”. “Сьвеціць” тады табе толькі Уручча - 1, 2, 3, 4, 5 ..., Малінаўка - 1, 2, 3, 4, 5 ..., Захад - 1, 2, 3, 4, 5 ... Але. Вялі-і-кая кватэра. Па якой на ровары катацца можна. Але. У мураваным доме. На сонечным баку. На трэцім паверсе.

    Давялося працаваць у “апараце” начальніка? Сакратаром-рэфэрэнтам, машыністкай, шафёрам? Шчасьліўчык, “баловень судьбы”! Кватэру атрымаеш таксама на Шпалернай, на Танкавай, на Машэрава... Праўда, на першым ці дзевятым паверсе. З вокнамі на поўнач. З цешчыным кутком. Але тое — справа дзесятая, згадзіся. Галоўнае, усім знаёмым ты — гэтак мімаходзь — казаць будзеш: “У доме насупраць Шушкевіч жыве. А ў доме зьлева — старшыня Дзяржкамкамкам...”. І вада ў цябе з краніка цурчэцьме артэзіянская, а не з хлёркай. І да працы табе дабірацца — не аўтобусам-экспрэсам за кошт двайны, а пешкі можна — хвілін пяць зойме.

    Начальнік. Гэта ўмоўная, вядома, назва. Ён — былы камуністычны партапаратчык. Ён — сёньняшні саўмінавец. Ен — “прыкормлены” ўладамі. Акадэмік. Сябра творчага саюза. “Выдвіжэнец” з рабочай арыстакратыі.

    А раптам ты проста... просты чалавек. Не выбіцца табе, даражэнькі, у такім разе ні з Шабаноў, ні з Чыжоўкі, ні з Малінаўкі.

    У роўнай ступені патрэбна грамадзтву праца начальнікаў (кіраўнікоў), настаўнікаў, рабочых, бібліятэкараў, дворнікаў, вайскоўцаў. Сацыяльна — яны роўныя.

    Значыць, у прэстыжных гарадзкіх раёнах, у прэстыжных дамах павінны быць роўна прадстаўлены — начальнікі, настаўнікі, рабочыя...

    Значыць, колькасьць начальнікаў, што лашчаць бокі на Маркса, прыкладна роўная колькасьці начальнікаў, што жывуць у Шабанах?

    Табе сьмешна. А мне плакаць хочацца.

                                                                            ВОЛЬНЫ

    Ты — вольны? Скажы гэта каму іншаму. Не мне.

    Не-е-е, я не клясычнае “Жыць у грамадзтве і быць свабодным ад...” на ўвазе маю. Ты ўслухайся проста — “жыць”, “быць”. Горда гучыць, здаецца. Ды як не вольны жыць і быць можа? Існуе ён. Іс-ну-е!

    Карацей, сафістыка.

    Але й таго мала. Крывадушша тут замаскаванае ў сэнсе. Што больш страшна. Чаму? Таму што як бы выбар табе дае. Надзею нават. Хочаш быць вольным? Жыві адзін. Не ў грамадзтве. Без грамадзтва.

    Ды дзе? Дзе ты бачыў грамадзтва, якое самахоць ад-пусь-ці-ла б аднаго асобна ўзятага чалавека на волю? Няма такіх прэцэдэнтаў.

    Спрабавалі вырвацца? Было. Дыяген той жа ад грамадзтва ў бочцы хаваўся. А вось ці схаваўся? Не. Слабая абарона — бочка.

    Хоць хлушу. Быў адзін. Вырваўся. Той. Імя якога марна не ўспамінаецца. Вырваўся. І іншых пацягнуў. Амаль два тысячагодзьдзі цягне. Без выніку.

    Найжахлівае спараджэньне грамадзтва — дзяржава.

    Вось. Дзе. Сабака. Зарыты.

    У. Справе. Разгляду. Імпэратыва. Волі.

    Дзяржава і воля — рэчы несумяшчальныя. У дзяржаве — парадак. У дзяржаве — дысцыпліна. І трымаюцца яны на пачвары страху.

    Страх ва ўсіх шчылінах. Страх у сэрцах. Страх. Які душыць волю ў зародку.

    Успомні. Успомні адно. Страх ад услых вымаўленага твайго прозьвішча.

    - Герасімаў!

    І ты міжволі ўздрыгваеш. Унутрана. Бо чуецца табе нешта накшталт:

    - Хальт! Стой! Крок улева, крок управа..!

    І ты ліхаманкава пачынаеш перабіраць у памяці. А мо і сапраўды ў чым вінаваты?

    Так і пужаесься.

    У садку. Што выхавацелька ў кут паставіць.

    У школе. Што да дошкі выклічуць.

    У інстытуце. Што ў дэканат пацягнуць.

    У арміі. Што нарад склапочаш.

    На працы. Што скароцяць.

    Пачуў прозьвішча — галаву ў плечы.

    А ты кажаш — вольны. Не, браце, ярмо гэта, а не воля.

    І не жыцьцё тут вінаватае. Маўляў, “жил дрожал, и умирал дрожал”. А тыя. Хто жыцьцё нашае да адзінага парадку зьвесьці хочуць. Усё роўна якога. Новага ці старога.

                                                                    АЎТОБУСЫ

    Бягуць па дарогах аўтобусы.

    Бяжыць па шляхах лёсу чалавечае жыцьцё.

    Кожны паасобку. Але прыходзіць час. І яны перакрыжоўваюцца.

    Аўтобусы бываюць розныя.

    Жыцьцё бывае рознае.

    Перакрыжаваньні — таксама розныя.

    Гэты аповяд пра аўтобусы. Што імчаць на суседку Польшчу. Камэрцыйныя. Гандлёвыя.

    У гэтых аўтобусах вы пачуеце беларускую мову.

    Не з вуснаў пісьменьніка. Не з вуснаў народнафронтаўца. З вуснаў гандляра.

    Так лягчэй рэклямаваць тавар. Так хутчэй зразумеюць пакупнікі — “паны і пані”. Роднага слова тут — мо ўпершыню за ўсё жыцьцё — не саромеюцца. Яно жывое. Бо неабходна для працы.

    І скажа яшчэ беларуска, продкі якой ці не тысячу гадоў жылі пад Лагойскам: “Мы, рускія...” Але ўжо ўзарвецца звычайны шафёр звычайнага камэрцыйнага аўтобуса: “Ды якія рускія — беларусы мы!”

    У гэтых аўтобусах.

    Сустрэліся.

    Усе пласты і праслойкі грамадзтва.

    Былая шлюха. І будучая прастытутка. “Афганец”. І ўцякач ад чарговай павесткі з ваенкамату.

    Інжынэр. Студэнт. Бібліятэкар. Настаўнік. Рабочы. Беспрацоўны.

    Жанчыны — пераважная большасьць. Мужчыны — меншасьць.

    Усіх узростаў.

    Ад шкаляра старэйшых клясаў да новасьпечанага пансіянэру.

    У гэтых аўтобусах.

    Сутыкаюцца.

    Пячорнае хамства. І шляхетная выкшталцонасьць. Адукаванасьць кандыдацкай ступені. І элемэнтарны дэбілізм.

    Нехта едзе першы раз і зьдзіўленымі перапуджанымі вачыма глядзіць наўкол. Быццам баючыся за бліжэйшым рогам варшаўскай вуліцы твар у твар стрэць жывую пачвару капіталізму. Для некага — гэта ўжо асноўная праца і крыніца існаваньня.

    Адзін — пэрыядычна бярэ “адгулы за прагулы”, выкарыстоўвае водпуск, каб хоць неяк залапіць дзіркі ў сямейным бюджэце. Другому лішнія грошы патрэбны, каб: Проста. Адчуць. Смак. Жыцьця.

    Вы згодныя?

    Выстойваць зьнясільваючыя чэргі дзеля атрыманьня замежнага пашпарту. Дрыжэць на мяжы з-за прыхаваных пары блёкаў цыгарэтаў альбо бутэлькі “Раялу”. Аддана заглядваючы ў вочы мытніку.

    Не спаць. Або спаць урыўкамі. Лічаныя гадзіны. У тым жа аўтобусе. На працягу некалькіх сутак. На мяжы. Чакаючы пераезду. І ў самой Польшчы. Бо гатэлі там дарагія вельмі.

    Вы здольныя?

    Ведаць назубок параўнаўчыя курсы даляра, злотага, рубля ды “зайчыка”. Што мяняюцца ледзь не кожны дзень.

    Аб’ездзіць у пошуках таннага тавару ўсе дамы гандлю і крамы Менску ды плойму бліжэйшых да яго гарадоў і мястэчак.

    Дзень у дзень пад няспынным дажджом або пякельным сонцам упрошваць “паноў” “пакупіць” у цябе нешта. Нешта такое, на што сам дома ніколі не глянуў бы.

    Вам хопіць мужнасьці?

    Адмовіцца “падпісаць акт праверкі” рэкецірам з менскай Чыжоўкі, якія праводзяць за мяжой “выязныя рэвізіі” даходаў сваіх землякоў. Нават калі мужчын у вашым аўтобусе — усяго нічога. Нават калі кіраўнік вашай “турыстычнай” групы і “кіроўца” аўтобусу ў змове з “рэвізорамі”.

    Адмовіцца і не аддаць мафіёзным смаркачам, што амаль ва ўнукі вам падыходзяць, заробленыя потам і крывей сто альбо дзьвесьце “тысёнцаў”.

    Вы знойдзеце сілы?

    Адарваць ад зямлі. Сумку. Пашытую кітайцамі, відаць, на згубу лепшай палове чалавецтва. Сумку. У якую можна ўмясьціць абсталяваньне тройкі ваенных заводаў і колы ад БелАЗа ў прыдачу.

    Вы сьцерпіце?

    Затоеную крыўду. Ад таго. Што ўсьведамляеце. Сваім бізнэсам. Вы. Рамантуеце дарогі Польшчы. Адбудоўваеце гатэлі Польшчы. Узбагачаеце грамадзян Польшчы.

    І міжволі праводзіце паралелі. Вось. Каб. Так. і ўсходняя суседка ўзьнімала эканоміку Беларусі.

    Згодныя? Здольныя? Хопіць? Знойдзеце? Сьцерпіце?

    Тады. Ваша месца ў камэрцыйным аўтобусе. Аўтобусе. Дзе. Камэдыя і трагедыя. Сьлёзы і сьмех. Радасьць і боль.

    Гэта — аўтобусы жыцьця. Жыцьця для адных. І выжываньня для другіх...

                                                                               ХАБАР

    Сваяк мой нагу зламаў. Ішоў неяк у галалёд дадому нападпітку дабрэнным. Пасьлізнуўся. І гатова — зламаў.

    Гіпс у больніцы наклалі. Дый выправілі. Не так ужо, каб страшны пералом аказаўся.

    А вось лісток непрацаздольнасьці — бюлетэнь так званы — павінен быў доктар выпісаць, што дахаты прыйшоў. Існавала тут толькі закавыка адна. Спрактыкаваны чытач здагадаўся, думаю. Напісалі ў больніцы, што ў стане “алкогольного опьянения” атрымаў траўму сваяк мой. У такім разе бюлетэнь мусіў не аплочвацца.

    - Што рабіць? — задае сабе сакрамэнтальнае пытаньне сваяк. І, здаецца, выйсьце знаходзіць.

    Сядзяць яны, значыць, на пару з доктарам пасьля агляду нагі беднай. Сваяк так задуменна і кажа. Быццам у прастору нейкую:

    - Можа, пасядзім, адпачнём за чаркай?

    - Не, — круціць галавою доктар. Таксама ў прастору зьвяртаючыся.

    - Можа, грашыма? — зноў шукае падыход сваяк.

    - Не, — зноўку адмаўляецца доктар.

    - А з сабою... цешчынага каньячку? — не губляе надзеі сваяк.

    - О! Гэта добрая рэч, — радасна падаецца наперад доктар і нават кракае, бы адчуваючы будучую асалоду.

    Абодва, задаволеныя сабою, яны аддыхваюцца. Справа зроблена. Доўгачаканая даведка — без фіксаваньня адпаведнай “стадыі” зьяўляецца на сьвет.

    Падчас наступных урачэбных візытаў яны ўжо пачуваліся сябрамі.

                                                                            *  *  *

    Хабар бяруць. Карумпаваныя высокапастаўленыя дзяржаўныя чыноўнікі. Хабар даюць. Багатыя грамадзяне з карумпаваным сумленьнем. Там — вялікія грошы і адсутнасьць вялікага сумленьня.

    Але хабар бяруць. Дробныя служкі ды спэцыялісты. Паспартыстка ЖЭСа. Участковы ўрач. Стаматоляг. Дырэктар школы. Міліцыянт. Прадавец.

    Але хабар даюць. Мая калега-бібліятэкар з мікраскапічным заробкам. Мой сваяк — інвалід па зроку. Мае землякі — “чарнобыльцы”, якім цяжка ўладкавацца ў вялікім горадзе.

    Дык што.

    І ў іх няма сумленьня?

    Ці сумленьня няма ў Сыстэмы?

    Ці сумленьня няма на Зямлі?

    Ці сумленьня няма ў Сусьвеце?

                                                                          РОК-МУЗЫКА

    Змаганьне ішло з пераменным посьпехам. Рок-музыкі і рэчаіснасьці.

    Рэчаіснасьць увасаблялася. У. Камітэце камсамолу. Прафсаюзе. Парткаме. КДБ. Міністэрстве культуры.

    Але мярзотнасьць апошніх нібы ў зародку прысутнічала менавіта ў субстанцыі — Камітэт камсамолу. Гэта. Мікра- і макрамір. Гэта. Фэтыш і сьцяг. Гэта. Найбольш поўнае, яскравае і тыповае. Увасабленьне рэчаіснасьці.

    Рэчаіснасьці Застою.

    Таму. Кажу “Камітэт”, маю на ўвазе...

    Камітэт арганічна не пераносіў рок-музыку.

    За доўгія валасы. І зацёртыя джынсы. З амэрыканскімі лэйбамі.

    Камітэт прыцягваў рок-музыку да адказу “за пропаганду буржуазного образа жизни”.

    Камітэт скрупулёзна падлічваў — да адзінкі — колькі ў рэпэртуары рок-музыкі англамоўных, а колькі рускамоўных песень. Што. На сьвеце існуюць і беларускамоўныя. Камітэт проста не ўяўляў.

    Рок-музыка не здаваўся.

    Рок-музыка маляваў на замерзлым шкле тралейбуса пацыфісцкі знак

    Рок-музыка бегаў басанож па сцэне і сьпяваў рэпэртуар “АС/ДС”.

    Рок-музыка эвалюцыянаваў. І калі ён зайграў “Ён яшчэ вернецца” і “На станцыі Койданава”, храміна Камітэту ўздрыгнула і рассыпалася.

    Прыйшла перабудова. Прыйшла і адразу. Увайшла. Асобным тэрмінам у “Советский энциклопедический словарь”.

    А. Камітэт. Падрыгаў. Падрыгаў лапкамі ў агоніі. І... уваскрос. І... пачаў. “Змагацца” за беларускую культуру і песьню.

                                                                                 * * *

    Я пасябраваў з ім у інстытуце. Падчас “зорнага” паходу. Па Старадарожчыне. З самай моцнай на ўсёй Беларусі. Самагонкай. І гасьціннымі вяскоўцамі. Якія пранікнённа рэагавалі на кожны нумар нашай канцэртнай праграмы.

    Ён ведаў на памяць усе песьні “Веаtlеs”. Ён засынаў толькі з уключаным на рок-хвалю “Радыё Монтэ-Карла” транзыстарам ля вуха...

    Ён — адзін з рок-музыкаў. Ён грае рок-музыку і зараз. Капіталаў не нажыў. За мяжу не з’ехаў. На пасаду не ўзьбіўся.

    На пасады ўзьбіліся іншыя. Яго былыя аднакашнікі. Па інстытуце. Больш пранырлівыя. І прафэсійна амаль няздатныя. Затое. З. Камітэтаўскай загартоўкай.

    Сёньня яны “падбіваюць” колькасьць беларускамоўных і рускамоўных тэкстаў.

    Дыялектыка жыцьця.

                                                                           МАСТАК

    Жыцьцё сваё ў кожнага. Багатае ці беднае. Пакручастае ці простае. На людзях ці самотнае.

    Сваё жыцьцё і ў мастака. Майго сябра. Якое яно? Гэта як паглядзець. Якімі крытэрыямі ацэньваць.

    Сёмае па ліку дзіцё ў звычайнай вясковай сям’і. На Аршаншчыне.

    Усяго дзяцей нарадзілася дзесяць. Не ўсе выжылі. Ён — выжыў.

    Мастацкая вучэльня ў Менску. Тры разы — з рэгістрацыяй —жанаты быў. Зараз адзін. Кажа, не ён вінаваты. Жонкі яго былыя на перадок слабыя былі. А ён вернасьць найвышэйшай якасьцю жаночай лічыць. Я яму веру.

    У яго некалькі любімых афарызмаў. (Ён іх сам прыдумляе.)

    Пра жанчын: “Без жанчын дрэнна, а з імі яшчэ горш”.

    Пра мастакоў: “Не мог ён Гугеля ад Гегеля адрозьніць”.

    Пра Ракаў (яго сузор’е): Гэта для вас - на самай справе мы назад паўзём - наперад ідзём”.

    Ён беларус па паходжаньні. І па духу. Але, як і ўсе “гнілыя” інтэлігенты, у перамогу беларушчыны то верыць, то не верыць. Таксама, як і з камуністамі. То лае іх, то хваліць — піва было таннае.

    Ён шмат чытае. Чэхава. Дастаеўскага. Замежныя дэтэктывы.

    Вядома ж, у яго барада і доўгія валасы. Зрэдку ён голіцца, і тады — з голым падбародкам — становіцца падобным на летувіса.

    Свае карціны ён аддае за нішто. Знаёмым, сябрам, калегам па працы.

    За часам застою мог уступіць у Саюз мастакоў. Грошай на каляровыя здымкі сваіх карцін — што патрабавалася — не мог наскрэбці ніяк. Дый прагнуў не вельмі. А зараз той Саюз і чорту лысаму без патрэбы.

    Калі п’е, ён ніколі не закусвае. Ну, хіба трохі ўшчыкне нечага. Дзеля прыліку.

    - Закусваюць, каб не п’янець. Навошта ж тады піць. — кажа.

    Зразумела, яго лічаць дзіваком. Але і цягнуцца да яго. З ім — цікава. Хоць матам ён пасылае нават Шэфа ўстановы. Дзе “оформителем” працуе.

    Мне падабаюцца яго карціны. Гэта карціны беларуса. І толькі беларус мог напісаць іх.

    Восень. Зіма. Вясна. Лета.

    Вялікае неба і вялікія дрэвы. Трывожнае неба і трывожныя дрэвы. Зялёнае неба і зялёныя дрэвы.

    Такога неба і такіх дрэў. Я не бачыў. Ні ў кога

    /Культура. Мінск. № 26. 29 чэрвеня 1994. С. 11./

                                             Российская академия наук

                             Учреждение Российской академии наук

                                          Институт славяноведения РАН

                               Национальная академия наук Беларуси

               Центральная научная библиотека имени Якуба Коласа

                                            Международная электронная конференция:

                                   Белорусский текст: от рукописи к электронной книге

                                      (К Дню белорусской письменности, сентябрь 2008)

                                                       Оргкомитет Конференции:

                                    Березкина Н.Ю. (Беларусь), Лабынцев Ю.А. (Россия),

                                   Стефанович А.В. (Беларусь), Щавинская Л.Л. (Россия)

                      © Лабынцев Ю.А., Щавинская Л.Л. - Подготовка и оформление, 2008.

    Герасимов В.,

    заведующий сектором старопечатных и редких изданий

    Президентской библиотеки Республики Беларусь

    Агеева Е.,

    библиограф І категории

    Президентской библиотеки

    Республики Беларусь

                             КОЛЛЕКЦИЯ «ИЗДАНИЯ БЕЛОРУССКОГО ЗАРУБЕЖЬЯ»

                                                 БИБЛИОФИЛА А. БАРКОВСКОГО

                  В ФОНДЕ ПРЕЗИДЕНТСКОЙ БИБЛИОТЕКИ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ

                                  В КОНТЕКСТЕ ИСТОРИИ БЕЛОРУССКОЙ ДИАСПОРЫ

    Возвращение на историческую родину печатного слова белорусской эмиграции как одной из самых важных компонент культурного наследия, накопленного, сохранённого, и развитого белорусами за пределами современных административных границ Республики Беларусь, – закономерный процесс, начавшийся в конце 80-х «перестроечных» лет прошлого столетия и продолжающийся поныне. Во многом он схож с аналогичными процессами в странах Балтии, на Украине, в России и других бывших республиках СССР, обретших реальные суверенитет и независимость после распада последнего. Однако есть тут у Беларуси и свои особенности, обусловленные незаконченным формированием национального самосознания белорусов, узостью сферы бытовой жизнедеятельности и государственного функционирования родного белорусского языка, отсутствием консенсуса в белорусском обществе по отношению к национальной и исторической символике, а также некоторым ключевым проблемам отечественной истории и культуры – в первую очередь, это касается трактовки исторической роли таких белорусских государственных образований, как Полоцкое княжество, Великое княжество Литовское, Белорусская Народная Республика, БССР и т. п.

    Главный жизненный подвиг белорусской диаспоры состоит в том, что её представители не просто выжили в военной катастрофе и тяжелейших условиях послевоенного передела мира, не только смогли сохранить национальную идентичность и способствовали органичному проникновению культуры своего народа в контекст мировой цивилизации, но и долгие десятилетия являлись едва ли не единственным гарантом последующего возрождения национальной государственности. Им не нужно было напоминать о родном языке, истории, самосознании. Это была сама их жизнь, смысл их существования вне физического соприкосновения с краем праотцев. В самых разных странах мира, вдали от Родины, они пронесли через все невзгоды эмиграции и сохранили её образ в своём сердце чистым и нетленным. Вот почему опыт белорусской диаспоры так важен для современной независимой и суверенной Республики Беларусь.

    К сожалению, ввод в культурный и научный оборот литературы белорусского зарубежья состоялся достаточно поздно – представители послевоенной белорусской эмиграции на Западе, которые внесли наибольший вклад в формирование комплекса белорусской зарубежной печати, постепенно покидают этот мир. Но нет худа без добра. Сегодняшнее время предоставляет возможность посмотреть на эмиграцию более внимательно и беспристрастно, чтобы дать вполне объективную оценку многим социально-культурным явлениям в среде белорусской диаспоры, извлечь всё самое лучшее из её культурного наследия. Тем более, что и само белорусское зарубежье довольно неоднородно по своему происхождению, религиозным пристрастиям, политическим взглядам, да и по социальному положению в современном многополярном мире.

    Прежде, чем перейти непосредственно к объекту нашего исследования, авторы постараются ответить на вопросы – а что же собственно такое белорусское зарубежье, насколько ценно его литературное наследие и как оно представлено в Республике Беларусь.

    Начнём с рассмотрения влияния первых массовых и индивидуальных переселений прабелорусов на формирование культурно-цивилизационного генотипа будущей нации и развитие первоначальной письменности. Сразу следует подчеркнуть, что среди всех восточнославянских народов, близкородственных ментально и генно, очевидно, как никакие другие группы славянских этнических образований, именно белорусская диаспора имеет наиболее древний характер. Обусловлено это, в первую очередь, уникальным географическим положением белорусских этнических территорий. Испокон веков они находились на континентальном европейском перекрёстке «перемещения людских, производственных, культурных, идеологических ресурсов в основных магистральных направлениях в Евразии» (1), здесь же, по свидетельству современных учёных, находится геополитический центр – сердце Европы.

    История отечественной диаспоры восходит к середине 2-го тысячелетия до н. э., когда по Западной Двине и Днепру проходили пути, которые связывали Северную Прибалтику с эгейскими городами и другими районами Восточного Средиземноморья. «Из варяг в греки» – такое образное название получил позднее этот «шлях» в летописях. Он буквально взорвал цивилизационное пространство между Севером и Юго-Востоком континента и положил начало формированию этнического конгломерата безбрежного моря славянских племён. С точки зрения книжного дела именно здесь встретились письменная культура рун викингов и алфавит древних этрусков и финикийцев (2). Встретились, чтобы выбитыми на валунах эпохи оледенений буквами ознаменовать приход прабелорусов в мир разума и письменного слова.

    «Черты и резы», существование коих как первоначальную письменность наших предков засвидетельствовал черноризец Храбр, характеризуют практический результат продолжения процесса этого великого культурного взаимопроникновения в период формирования первых белорусских протогосударственных структур эпохи великого переселения народов в середине 1-го тысячелетия н. э.

    И здесь на историческую арену вышло племя, которое позднее вместе с кривичами, радимичами и литвой легло в основу складывающейся белорусской народности. Другувиты, драгавиты, драгувиты, дреговичи – так называли их современники. Сегодня, воплощая в себе едва ли не самую антропологически аутентичную славянскую расу, благодаря многовековой защите полесскими болотами от этнических чисток и смешений, они ранее стали субъектом самого значительного миграционного потока прабелорусов в древности. Потока, который имел самое непосредственное отношение к зарождению и развитию новой, кирилло-мефодиевской традиции славянской письменности. В свою очередь, сохранившиеся до нашего времени дреговичские языковые следы в топонимике и книжных памятниках позволяют проследить направления миграции, выявить этнологические закономерности и воссоздать картину производства культурно-литературных ценностей собственно белорусского происхождения в соприкосновении их с духовными достижениями других культур и цивилизаций.

    Если Карамзин достаточно осторожно упоминает об этом факте: «В Греческой Империи, в окрестностях Фессалоники, одно место называлось Другувитами…: там обитали славяне, однородцы, как вероятно, наших дреговичей» (3), то белорус по происхождению М. Довнар-Запольский уже достаточно определённо подчёркивает общность македонских – мигрантов и полесских – оставшихся в метрополии, – дреговичей: «…Часть племени дреговичей в 7 в. живёт в Македонии около Солуня. Греки называли их драгувитами. Это указывает на то, что часть этого племени оторвалась от своего ядра и, увлечённая общим движением, направилась к Дунаю. Это наиболее древнейшее напоминание о наших предках. Македонские драгувиты были воинственным народом, составляли целую область и имели своего епископа в 9 в. Обособленность их от других племён в смысле названия уже указывает на то, что отсюда {из Беларуси. – В. Г., Е. А.} они вынесли не только имя, но и диалектические {диалектные – В. Г., Е. А.} особенности в языке, например, твёрдое «р» (как у белорусов). Язык драгувитов был тем самым языком, которому учились св. Кирилл и Мефодий и на котором, следовательно, впервые появились книги священного писания». (4). О том же говорит и А. Смолич: «Часть племени дреговичей во времена переселения народов покинула свой край, пробилась на Балканский полуостров и осела вокруг Салоник. Греки называли их другавитами. Языку другавитов научились св. Кирилл и Мефодий» (5) (перевод с белорусского наш – В. Г., Е. А.). (Поскольку «Геаграфія Беларусі» А. Смолича датируется 1919 годом, а «История Белоруссии», написанная в первоначальном варианте М. Довнар-Запольским приблизительно в то же время, до 1994 г. существовала только в рукописи – вполне вероятно, что он только расширил мысль А. Смолича).

    Родным языком наших предков дреговичей считал церковнославянский язык классик белорусской литературы Максим Горецкий. В старобелорусских переводах античных оригиналов видел отражение тысячелетнего исторического генезиса белорусов автор знаменитой энциклопедической «Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі» (Коўна, 1926), бывший премьер-министр альтернативной ССРБ-БССР Белорусской Народной Республики Вацлав Ластовский. Энергично отстаивал точку зрения на дреговичей как племя-стержень, племя–ассимилятор, вокруг которого сформировалась македоно‑болгарская народность, недавно ушедший из жизни большой знаток книги профессор Белорусского государственного университета культуры и искусств Н. Гринчик.

    Вполне закономерно, что современная исследовательница доктор филологических наук А. Яскевич логично предположила, что высочайшая книжно-письменная культура, достигнутая нашим народом в раннем средневековье благодаря перманентному усвоению достижений эллинистической культуры, «объясняется, при всех других обстоятельствах, и кровной близкородственностью, дреговичским происхождением солунских братьев, прородственной взаимоидентичностью языка, этнического духа, менталитета» (6).

    Полностью поддерживая данную точку зрения, приведём в подтверждение только два примера из области лингвистики.

    Вспомним слова «сало» и «салоники» (до сих пор на Полесьи так называют варёную «бульбу»), в общем-то, сакральных для белорусов продуктов питания. Сравним греческие (или всё же дреговичские!?) – Солунь – Фессалоники ‑ Салоники, название греческого города в разные исторические периоды, в окрестностях которого и родились вероятные изобретатели (усовершенствователи?) первых славянских азбук Кирилл и Мефодий. Однокоренность слов и параллели очевидны.

    Возьмём теперь топоним Дунай, чрезвычайно распространённый в устно-поэтическом творчестве белорусов (синоним моря ‑ океана, речки ‑ криниченьки и т. п.) и названиях некоторых водных артерий Беларуси (7) (характерно, что древнее городище Менска ‑ Минска омывалось рекой или ручьём Дунаем, русло которого существует и в наши дни), и опять-таки вспомним слова мечтавшего о столице своей восточнославянской империи именно в Переяславце на Дунае князя Святослава: «Здесь середина земли моей…» (8). Так что это – мифический зов предков или опора на реальные силы автохтонов, а относительно недавно – мигрантов с берегов Припяти и Днепра, где Дунай имя почти нарицательное? Скорее всего – и то, и другое.

    Кризис римского общества привёл Римскую империю в 395 г. к распаду на Западную и Восточную (Византийскую). В 476г. Западная Римская империя во главе с последним императором Ромулом Августом перестала существовать, пав под ударами германцев. А славяне в это время упорно колонизируют просторы Эллады. Власть их над Грецией длилась 218 лет, начиная с 589 г. (9). Несомненно, что дреговичи, изменив этнический состав греков-македонцев (и это наследников знаменитых воинов-гоплитов Александра Македонского, едва не покоривших когда-то весь мир, и мыслителей масштаба Сократа и Аристотеля) на славянский генотип, не могли сразу раствориться в безбрежном море славянских этносов Балканского полуострова. Скорее всего они долго сохраняли и физическую, и духовную связь с родственными коленами рода.

    Всё это лишь подчёркивает, что миграции в направлениях Балканы – Полесье имели двусторонний и неоднократный характер, а диаспора дреговичей на территориях современных Греции, Болгарии и Македонии обладала как политико-государственным, так и определённым социально-культурным влиянием. Вот почему, на наш взгляд, достаточно близки к истине утверждения о дреговичской крови просветителей Кирилла и Мефодия, как, впрочем, и разработчика выдающегося юридического кодекса VI в., в котором собраны и кодифицированы все законы того времени Святой Римской империи, инициатора возведения храма Святой Софии и ещё 12 храмов – византийского императора Юстиниана, со славянским именем от рождения – Управда (10).

    Органичность такого императива только подтверждается последующим ходом взаимоотношений славянского и византийского цивилизационных миров в Х-ХIV вв. Первые белорусские государства – Полоцкое, Турово-Пинское и Смоленское княжества поддерживали широкие связи с Византией. Причём, самостоятельный характер этих отношений в культурной сфере определялся военно-политическими успехами славян. Так, полоцкие дружины участвовали в походах на Царьград (Константинополь) в 907, 911, 941, 944 гг. Некоторое время Византия даже платила дань русским княжествам, в том числе и Полоцку. На древнебелорусское обычное право значительное влияние оказали нормы византийского гражданского и уголовного права. (Здесь вообще символично, если перенестись из века VI-го в век ХVI-й, выглядит связь двух правовых шедевров – Кодекса Юстиниана и Статута Великого Княжества Литовского в трёх его редакциях 1529, 1566 и 1588 гг.). И уже из Болгарии на территорию тогдашней Беларуси попадают переводные и компилятивные произведения-энциклопедии, переведенные или составленные в Преславском книжном центре учениками и последователями Кирилла и Мефодия (11), а наиболее древние из сохранившихся кириллические надписи на стенах и плитах церкви в Преславе (IХ-Х вв.) своеобразно перекликаются с известной надписью «Гороухша» на глиняном горшке в гнездовском кургане под кривичским Смоленском (Х в.) и печатью «Изяслаос» (Х в.), найденной при археологических раскопках в Новгороде и принадлежащей князю полоцкому Изяславу Владимировичу, первому из восточнославянских князей названному в летописи книжником.

    Как формировалась прабеларуская диаспора на таком важном тогда византийском направлении? Во время военных конфликтов и массовых переселений это были групповые, этнически значимые мегамиграционные процессы. В мирное время субъекты миграции – это купцы, учёные монахи, пилигримы, которые подолгу проживали за пределами родины или оставались в силу тех или иных причин на постоянное место жительство за рубежом. Большое значение в данном случае приобретали династические браки. Ведь они сопровождались обменом культурными ценностями, среди которых не последнее место занимали рукописи и книги. В свитах молодожёнов королевских и княжеских кровей, как правило, присутствовали образованные духовники и учёные, умудрённые светские должностные лица, призванные обеспечить отечественные государственные интересы и национальные культурные приоритеты. Многие из них навсегда оставались жить на своей новой родине, оставаясь в то же время проводниками и реципиентами духовных достижений прежней метрополии.

    Характерный пример тут – династия Рогволодовичей-Всеславичей, которая к концу своего существования насчитывала около 12 колен и более 40 князей (12). Полоцкие князья служили в войске византийских императоров в Малой Азии, Евфросиния Полоцкая была лично знакома и родственна (её тётей была византийская императрица) с византийским императорским двором и отправилась первой из восточноевропейских женщин в поломничество по святым местам, где в Иерусалиме и окончился её земной путь (13). В 1129 г. киевский князь Мстислав напал на полочан. В результате весь родовод Всеславичей – князья Ростислав, Святослав, Василий, Иван, Давыд – были схвачены и вместе с семьями высланы в Византию. Там они в качестве военачальников сражались с сарацинами. В 1138-1139 гг. на родину вернулись уже не все (14).

    Мы достаточно подробно остановились на рассмотрении глубинных корней белорусской диаспоры, так как именно в них видятся причина и ресурсы стойкости, силы и выживаемости национального генотипа в достаточно жёстких вызовах, которые предъявляла к белорусам историческая судьба. Отсюда же проистекают и широчайшие возможности, которыми обладает белорусская нация в создании культурных ценностей, даже в условиях диаспорного расселения. Что и подтвердили следующие волны миграции с территории Беларуси, которых всего историки насчитывают до девяти. Причинами переселения белорусов за границу были проблемы, как политические, так и экономичные, национальные, религиозные и социальные, хотя перевес чаще всего был за проблемами политическими.

    В Великом княжестве Литовском естественная миграция регулировалась на законодательном уровне. «Кождый человек рыцерский и всякого стану» согласно Привилея Казимира 1457 г., вписанному в Статут 1529 г., имел право вольного выезда за границу. Однако в войнах с Московской державой этническое население Беларуси подвергалось принудительным переселениям. Так, в ходе войны 1654-1667 гг. было угнано в плен 300 тыс. белорусов.

    Миграционные процессы на белорусских территориях, включённых в состав Российской империи после разделов Речи Посполитой 1772, 1793 и 1795 гг., определялись преимущественно политическими причинами. Страх репрессий со стороны царской власти вынудил покинуть родину участников восстаний 1794, 1830-1831, 1863-1864 гг., сторонников восстановления ВКЛ, воевавших на стороне Наполеона в русско-французской войне 1812 г.

    В 1897-1914 гг. от безземелья и безработицы в Сибирь и на Далёкий Восток переселилось более 700 тыс. белорусов; в США, Канаду, Бразилию, Аргентину – 500-800 тыс.

    В результате 1-й мировой войны, переворота 1917г. и невозможности становления БНР Беларусь покинули около 122 тыс. человек. Из Западной Беларуси в предвоенные годы выехали 180 – 250 тыс. граждан II Речи Посполитой.

    Летом 1944 г. началась очередная, насчитывающая несколько сот тысяч человек, волна массовой политической эмиграции. После войны в США и Канаде осели около 50 тыс. белорусов, десятки тысяч нашли новую родину в Германии, Франции, Бельгии, Англии, Австралии, Аргентине и других странах (15). До 400 тыс. белорусов на этнических белорусских территориях после войны оказались в составе польского государства. Всего в мире по разным оценкам насчитывается от 3,5 до 5 млн жителей планеты с белорусскими корнями, проживающих вне Республики Беларусь.

    За рубежом белорусы создали и развивают свою устойчивую национальную среду – церковные и общественные организации, научные и культурные центры, музеи, библиотеки, издательства, журналы и газеты.

    Неоценимую роль в сохранении национальной идентичности, воспитании детей в традициях народной культуры играет для белорусов зарубежья книга на родном языке и вообще белоруссика. В капитальном библиографическом пособии зарубежных белорусских библиографов Витовта и Зоры Кипелей «Беларускі й беларусаведны друк на Захадзе. Асобныя выданні: бібліяграфія» (Нью-Ёрк; Менск, 2003) за период с первой половины XIX в. до 2003 г. учтено 4180 наименований произведений печати зарубежной белоруссики.

    К сожалению, до сих пор в Беларуси ощущается недостаток литературы данного профиля. Представители американской белорусской диаспоры подарили относительно полные коллекции национальной (около 2 тыс. названий) и академической библиотекам. До недавнего времени сбором подобных материалов занимался Научно-просветительский центр им. Ф. Скорины, но в 2006 г. и центр, и его библиотека были фактически расформированы. Небольшими собраниями располагают некоторые общественные культурно-просветительные организации (в первую очередь, это Международное объединение белорусов мира «Бацькаўшчына») и владельцы частных библиотек.

    Тем более, можно считать, повезло Президентской библиотеке Республики Беларусь, которая не располагала литературой данного профиля до того, как в 2000 г. от библиофила Алеся Барковского получила в дар представительную коллекцию «Издания белорусского зарубежья». На основе коллекции сформирован отдельный специализированный фонд в секторе старопечатных и редких изданий. Личность Алеся Барковского – библиофила, библиографа, историка, белорусского краеведа и преданного читателя Президентской библиотеки заслуживает отдельного рассказа. А. Барковский родился 25 августа 1953 г. в поселке Осетрово Усть-Кутского района Иркутской области. Его родители были выходцами из деревни Михановичи Минского района. Работали в Сибири. В 1963 г. А. Барковский вместе с родителями переехал в г. Дзержинск Минской области, где в 1970 году закончил среднюю школу. Учился в Якутском речном училище на судоводительском отделении, а с 1973 по 1975 годы служил в армии на Дальнем Востоке. Затем работал в Ленском объединённом речном пароходстве, строил минское метро, добывал золото на Алдане. Сейчас работает капитаном-механиком в Акционерном товариществе «Якутский речной порт».

    В Якутске А. Барковский участвовал в основании белорусской общины «Суродзіч», выпускал газету «Паўночнае зьзяньне», издал несколько брошюр. Выступал в печати со статьями о белорусско-якутских связях (в изданиях «Голас часу», «Кыым», «Полярная звезда» и других). Перевел на белорусский язык произведения В. Высоцкого, Т. Лады-Заблотского, М. Лермонтова и других, на русский – Ф. Аляхновича, А. Р. Каменского-Длужика и других, на якутский – С. Полуяна (вместе с И. Николаевой). Впервые составил краткую историю взаимоотношений между Японией и Беларусью («Падарожнік»; 1997. № 6, 7.). Собрал в архивах Республики Саха (Якутия) материалы о сосланных туда из Беларуси повстанцах 1863-1864 гг., «кулаках» и др. (16).

    Всю сознательную жизнь А. Барковский собирал книги. Основным профилем комплектования его домашней (частной) библиотеки является литература народов мира в переводах на беларуский язык, «неформальные» (самиздат) издания конца 80-х – нач. 90-х гг. ХХ в., литература белорусского зарубежья.

    Последняя часть книжного собрания А. Барковского формировалась путем переписки и книгообмена с белорусскими культурно-просветительными и религиозными учреждениями за границей и отдельными деятелями белорусской эмиграции. Рискуя служебной карьерой и личной свободой, – значительная часть высылаемых ему изданий конфисковывалась службами КГБ ещё на почте, а книговедческая переписка перлюстрировалась – он, тем не менее, упорно продолжал свой подвижнический собирательский труд. Много литературы библиофил получил в Белорусском музее и библиотеке имени Франтишка Скорины в Лондоне во время личной поездки в Великобританию.

    В фонд Президентской библиотеки библиофил передал в дар около 300 экз. литературы. Безвозмездность передачи потрясла работников библиотеки, ведь её рыночная коллекционная стоимость составляла несколько десятков тысяч долларов. Звание пожизненного почётного читателя, присвоенное благородному книголюбу, было единственной ему наградой со стороны библиотечного коллектива.

    Данная коллекция сразу заинтересовала читателей, в первый же год после поступления книговыдача из неё составила 9 % от всей книговыдачи сектора старопечатных и редких изданий библиотеки. Изданиями коллекции А. Барковского широко пользовались многие известные белорусские литературоведы, историки, писатели и другие представители творческой интеллигенции (Л. Савик, Е. Лецка, А. Федаренко, В. Чаропка и другие), поскольку в библиотеках г. Минска в начале 90-х гг. ХХ в. эта литература отсутствовала (как в Президентской библиотеке Республики Беларусь) или находилась в так называемых «спецхранах», недоступная широкому кругу читателей (как в НББ и ЦНБ НАН Беларуси). Активно пропагандируются издания коллекции при организации выставок к памятным датам, юбилеям писателей и общественных деятелей диаспоры. В библиографическом информировании работников государственного аппарата, депутатов и сенаторов Национального собрания используются издания преимущественно правовой и историко-культурной тематики, особенно по вопросам становления и развития белорусской государственности.

    Наше личное участие в обработке коллекции состояло в создании отдельного  систематического и алфавитного справочно-поискового аппарата и общего анализа ее экземпляров. Вся коллекция поделена на два языковых ряда: белорусскоязычный и иностранноязычный. Дальнейшая расстановка – по разделам УДК, внутри разделов – по алфавиту.

    Среди документов, которые находятся в коллекции, по признаку материальной конструкции представлены книжные, журнальные, брошюрные, листовочные и газетные издания; по целевому назначению – официальные, научные, учебные, массово-политические, справочные, религиозные издания и издания для свободного времени.

    Рассмотрим некоторые результаты проведенного структурно-тематического анализа коллекции по хронологическому, языковому и географическому признакам. Они достаточно интересны, поскольку  коллекция представляет собой своеобразную, частично случайную, но при этом репрезентативную выборку из всего документального потока изданий белорусского зарубежья.

    Количественный подсчёт книг вёлся в названиях по разделам УДК и представлен в соответствующих таблицах.

ОБЩИЙ ОТДЕЛ (54 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во	Год				Кол-во	Год		Кол-во
1933	1	1967				1	1981		1
1952	1	1968				1	1982		1
1955	3	1969				1	1983		1
1956	3	1970				1	1984		3
1957	2	1971				1	1985		1
1958	1	1972				2	1986		1
1959	1	1973				1	1987		1
1960	1	1974				1	1988		2
1961	1	1975				1	1989		1
1962	1	1976				1	1990		1
1963	1	1977				2	1991		1
1964	1	1978				1	1992		1
1965	1	1979				2	1993		2
1966	1	1980				1	1994		1
По языковому признаку
Язык			Кол-во	%	Язык			Кол-во		%
белорусский			38	70	бел. латиница			5		10
бел., а также англ., нем., франц.			10	18	бел. и англ.			1		2
По географическому признаку (страны и города)
Место издания			Кол-во	%	Место издания			Кол-во		%
Польша			38	70	Вильня			1		2
Германия (Мюнхен)			10	18	Беларусь (Минск)			1		2
США			3	6	Неизвестно			1		2

    Как видно из таблицы, почти все документы были напечатаны в период политической эмиграции после второй мировой войны. (Впрочем, в конце исследования выяснилось, что такая картина характерна для всех разделов). Большинство изданий – на белорусском языке (70 %), есть издания на белорусском языке, написанные латиницей (латинским шрифтом). Например:

    Bergman Aleksandra. Sprawy białoruskie w II Rzeczy-Pospolitej / Red.: Tomaszewski J.; Mroczkowski T.; Siedlecka B. – Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984.– 285c.– (Prace / Białostockie Towarzystwa Naukowe; nr 28).

    Встречаются книги, которые содержат тексты одновременно на белорусском и других языках (немецком, английском, французском). Например:

    Беларускі зборнік: Працы /Ін-т для вывучэння гісторыі і культуры СССР; Рэдкал. Выд. Калегія Навуковай рады Ін-ту. – Мюнхэн, 1955. Выдавец. арг. таксама : на англ., ням. і фр. мовах.

    Если рассматривать издания по географическому признаку, то наибольшее их количество вышло в таких странах, как: Польша (70 %), Германия (Мюнхен) (18 %), США (4 %).

    Большое количество в этом разделе составляют альманахи, издания смешанного содержания, сборники. Среди авторов – А. Луцкевич, Я. Петровский, А. Бергман и др. Довольно представительна подборка календарей (33 экз.) за 1961 – 1994 гг. Это, например:

    Беларускі каляндар, 1962 /Галоўн. праўл. Бел. грамад.-культ. таварыства ў Польшчы; Рэдкал. А.Баршчэўскі; Рэд. В. Баршчэўскі. – Беласток, 1962. – 163 с.

    Как издание, он довольно типичен для белорусских календарей и рассчитан преимущественно на сельских жителей – белорусов Белосточчины, которые проживают в Польше на своих этнических территориях. Так, в нём мы можем найти справочные астрономические сведения о солнечной системе, народных приметах, о деятельности общественных и политических организаций, об электричестве в деревне, а также советы по кулинарии, материнству, животноводству, растениеводству и другие материалы.

ФИЛОСОФИЯ. ПСИХОЛОГИЯ (6 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во	Год		Кол-во	Год	Кол-во
1948	1	1973		1	1976	1
1967	1	1975		1	1981	1
По языковому признаку
белорусский – 6 кн.
По географическому признаку (страны и города)
Место издания			Количество		%
США			3		50
Неизвестно			2		33
Франция (Париж)			1		17

    Как видно из таблицы, география выхода книг раздела – США, Франция, но есть и без указания места издания. В числе авторов трудов этого раздела – Платон (в переводе Я. Петровского), А. Горошко. Тематика их произведений – философия и психология Древней Греции, философские проблемы духовной жизни.

РЕЛИГИЯ. ТЕОЛОГИЯ (31 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во	Год			Кол-во	Год		Кол-во
1927	1	1963			1	1986		1
1928	1	1966			1	1988		3
1933	1	1967			1	1989		1
1935	1	1972			1	1990		2
1948	2	1974			1	1992		2
1949	1	1976			1	1995		1
1954	1	1978			1	неизвестно		1
1956	1	1979			1
1960	2	1980
По языковому признаку
Язык		Кол-во	%	Язык			Кол-во		%
белорусский		21	68	бел.+ англ.+ польский			1		3
бел. латиница		6	20	церк.-славянск.			1		3
бел.+ англ.		1	3	польский			1		3
По географическому признаку (страны и города)
Место издания		Кол-во	%	Место издания			Кол-во		%
США		8	28	Беларусь (Минск)			1		3
Канада (Торонто)		4	13	Германия (Мюнхен)			1		3
Неизвестно		4	13	США+Канада			1		3
Великобритания (Лондон)		3	12	Польша (Белосток)			1		3
Литва (Вильня)		3	12	Китай (Харбин)			1		3
Румыния		2	7

    Как следует из таблицы, 4 книги были изданы в период экономической эмиграции (1920-1939 гг.), остальные – в период политической эмиграции после второй мировой войны. Большое количество изданий напечатано на белорусском языке (68 %), а также на английском, церковно-славянском, польском. Встречаются книги, написанные латиницей (20 %). Например:

    Panucevič Vaclaŭ. Sv. Jazafat archijap. Połacki 1623 – 1963: Referat cytany na Tydni Chryscijanskaj Jednasci 19 studzienia 1963. – Chicago, 1963.–255с.

    Большинство книг были изданы в США (штаты Нью-Йорк, Нью-Джерси и др.) (28 %), Канаде (13 %), Литве, Германии, Польше и др.

    Тематика изданий – римско-католическая церковь, христианство и нехристианские религии, церковная догматика, Библии и библеистика. Авторы этого раздела – В. Островский, Ю. Веселковский, Л. Горошко, И. Косяк, П. Маньковский, А. Надсон, Я. Петровский, Ю. Рапецкий, Я. Станкевич, С. Хмара и др.

ОЩЕСТВЕННЫЕ НАУКИ (33 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год		Кол-во		Год			Кол-во
1917		1		1960			1
1918		1		1962			1
1919		1		1985			1
1920		2		1988			2
1922		1		1990			3
1927		1		1991			1
1928		1		1992			2
1933		1		1993			4
1934		1		1994			4
1950		1		1997			1
1957		1		1998			1
По языковому признаку
Язык	Кол-во		%		Язык	Кол-во		%
белорусский	27		82		бел.+ англ.	1		3
русский	2		6		бел. латиница	1		3
английский	1		3		польский	1		3
По географическому признаку (города)
Место издания	Кол-во		%		Место издания	Кол-во		%
Минск	15		45		Манчестер	1		3
Вильня	4		13		Койданово-Амма	1		3
Нью-Йорк	3		9		Мюнхен – Нью-Йорк	1		3
Лодзь	2		6		Кливленд	1		3
Белосток	2		6		Париж	1		3
Минск+Нью-Йорк	1		3		Неизвестно	1		3

    В этом разделе тоже присутствуют издания, написанные в периоды экономической довоенной (9 книг) и  политической эмиграции после второй мировой войны. Книги этого раздела написаны в основном на белорусском языке (82 %), есть на русском, английском, польском языках, а также на белорусском языке латиницей. Наибольшее количество из них было выпущено в Минске, Вильне, Нью-Йорке, Белостоке и других городах. Некоторые издания представляют собой межгосударственные и даже межконтинентальные проекты.

    Литература этого раздела касается большей частью национальных вопросов, политики, вопросов национального движения. Авторы – А. Багрович, А. Басов, З. Бядуля, М. Довнар-Запольский, Р. Жук-Гришкевич, П. Кузнец, И. Козловский, Е. Карский, Я. Лёсик, А. Луцкевич, К. Мерляк, В. Рогуля, А. Цвикевич и др.

БОТАНИКА (1 кн.)		РАЗНЫЕ ОТРАСЛИ ПРОМЫШЛЕННОСТИ. РЕМЕСЛА  (1 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во	Год	Кол-во
1924	1	1955	1
По географическому признаку (города)
Место издания	Кол-во	Место издания	Кол-во
Вильня	1	Мюнхен	1
По языковому признаку
Язык	Кол-во	Язык	Кол-во
бел.+ польск.+ рус.+ лат.	1	бел.+ англ.+ нем.+ фр.	1
Этот раздел представлен только одной книгой – это осуществлённое с помощью “Беларускага таварыства ў Гданьску” переиздание 1994 года “Беларуска-польска-расейска-лацінскага ботанічнага слоўніка” (Вільня, 1924) З. Верас.		Здесь также одна книга – Волаціч М. “Белорускае народнае ткацтва і яго зьнішчэньне бальшавікамі” (Мюнхен, 1955).

ИСКУССТВО. ДПИ. ФОТОГРАФИЯ. МУЗЫКА. ИГРЫ. СПОРТ (7 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во	Год	Кол-во
1957	1	1983	1
1978-1979	1	1985	1
1979	1	1989	2
По языковому признаку
Язык	Кол-во	Язык	Кол-во
белорусский	6	бел.+ рус.	1
По географическому признаку (страны и города)
Место издания	Кол-во	Место издания	Кол-во
США	3	Неизвестно	1
Польша	1	Минск	1
Германия (Мюнхен)	1

    По месту издания – США, Польша, Германия и др. В этом разделе есть книги о белорусском орнаменте, белорусской советской опере и другие. Раздел представлен такими авторами, как Н. Куликович, В. Мартыненко и др.

ЯЗЫКОЗНАНИЕ. ФИЛОЛОГИЯ. ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА. ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ  (79 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во		Год			Кол-во	Год		Кол-во
1889	1		1966			1	1984		1
1929	1		1967			2	1985		2
1936	1		1968			1	1987		2
1941	1		1969			1	1988		6
1944	1		1970			1	1989		2
1946	1		1971			3	1990		2
1948	1		1973			1	1991		3
1953	1		1975			1	1992		5
1956	2		1976			1	1993		5
1957	1		1977			2	1994		3
1958	1		1978			1	1995		1
1959	2		1980			3	1997		3
1961	2		1982			4	неизвестно		1
1963	1		1983			3
1965	1
По языковому признаку
Язык		Кол-во		%	Язык			Кол-во		%
белорусский		61		78	русский			4		5
бел. латиница		7		9	бел.+ англ.			1		1
польский		5		6	бел.+польский			1		1
По географическому признаку (города)
Место издания		Кол-во		%	Место издания			Кол-во		%
Белосток		38		48	Слуцк+ Гейнсвилл			2		2,5
Варшава		8		12	Вильня			2		2,5
США		5		6	Ольстен			1		1
Минск		4		5	Прага			1		1
Лондон		3		4	Москва			1		1
Нью-Йорк		3		4	Мюнхен			1		1
Неизвестно		3		4	Чикаго			1		1
Койданово-Амма		2		2,5	Зальцбург			1		1
Гейнсвилл		2		2,5	Якутск			1		1

    В этом разделе одна книга была издана в период массовой крестьянской эмиграции (1880 – 1914 гг.), две книги – в период экономической эмиграции (1920 – 1939 гг.), а остальные в период политической эмиграции после второй мировой войны. Книги в основном на белорусском языке (78 %), в том числе, написанные латиницей, а также на польском, русском, английском языках. Большинство книг было напечатано в Польше (Белосток – 48 %, Варшава – 12 %), США (6 %) и других местах. В этом разделе много художественной литературы, есть литература народов Востока, встречаются книги по языкознанию и другие. Например:

    Адважны Вінцук. Байкі і іншыя вершы: Ч. 1 і 2. – Лёндан: LOGOS, 1973. – 353 c.

    Среди авторов тут преобладают Н. Артимович, А. Барский, Ю. Гениуш, Я. Петровский, Я. Станкевич, Я. Чыквин, В. Швед, С. Янович.

ГЕОГРАФИЯ. БИОГРАФИИ. ИСТОРИЯ (28 кн.)
Состав коллекции по хронологическому признаку
Год	Кол-во	Год		Кол-во	Год	Кол-во
1918	1	1968		1	1988	2
1920	1	1970		1	1989	1
1933	1	1971		1	1991	1
1940	1	1972		1	1992	2
1956	1	1973		1	1993	3
1958	1	1980		1	1994	4
1967	1	1985		1	1995	1
По языковому признаку
Язык		Кол-во	Язык			Кол-во
белорусский		17	украинский			1
бел. латиница		4	польский			1
русский		3	якутский			1
бел.+ польск.		1
По географическому признаку (страны и города)
Место издания		Кол-во	Место издания			Кол-во
Вильня		3	Минск			2
Новогрудок		3	Ковно			1
Нью-Йорк		3	Набережные Челны			1
Варшава		2	Кливленд			1
Лондон		2	Якутия			1
Москва		2	Киев			1
Мюнхен		2	Познань			1
Белосток		2	Мюнхен+Нью-Йорк			1

    Большинство книг на белорусском языке, но есть на русском, украинском, польском языках и других. Уникально издание на якутском языке, в котором представлены белорусские краеведческие материалы:

    Саха сирэ, сахалар таабырыннаах уонна кэрэхсэбиллээх былыргылара = Загадочное и удивительное прошлое Якутии и якутов / Сост. Ефимов Ф. П. – Дьокуускай: Респ. киннигэ обществота, 1994. – 384 с.

    В этом разделе книги разных стран мира; тематика тоже разная. Это: история БССР, Якутии; есть справочные карты, биографии и др. Авторы этого раздела – А. Берёзка, Я. Воронко, Ю. Веселовский, Ю. Витан-Дубейковская, М. Гайба, Я. Запрудник, Н. Ильяшевич, А. Калубович, Я. Станкевич, П. Урбан, А. Цвикевич и др.

    В состав коллекции также входят 20 названий журналов и 4 названия газет. Общее их количество невелико, но в них содержится богатый фактографический материал о повседневной жизни и проблемах белорусской диаспоры в конкретные годы. Наибольшее количество периодических изданий коллекции  были изданы в США – 57 %, Великобритании (Лондон) и Польше (Белосток) – по 14, 5 %, Германии (Мюнхен) и Канаде – по 7 %.

    Таким образом, больше всего документов коллекции содержится в разделе «Языкознание, филология, художественная литература, литературоведение» – 79 книг, на втором месте «Общий отдел» – 54 книги, на третьем – раздел «Общественные науки» – 33 книги. Большинство литературы было издано в США и Польше, а по городам – в Белостоке (Польша), Берлине (Германия), Нью-Йорке (США). В основном, все книги были изданы на белорусском языке, в меньшей степени представлены издания на английском, польском, русском и других языках.

    Коллекция время от времени пополняется, что дает возможность постоянно отслеживать тенденции в зарубежном белорусском книгоиздании. За последние годы в самой Беларуси переиздано много литературных, исторических, популярных произведений белорусских эмигрантов, что, безусловно, способствует лучшему ознакомлению с их творчеством, взглядами на историческую судьбу и действительность нашей страны.

    В настоящее время поступает много изданий, которые выпускаются представителями новой политической эмиграции. Зачастую они по цензурным соображениям не имеют или имеют вымышленные выходные данные. На наш взгляд, задача библиотеки в данной ситуации максимально полно комплектовать профильные (политология, право и т. п.) издания, а время и муза истории Клио всё расставят по своим местам.

    Заметим в конце, что Президентская библиотека является хранительницей многочисленных уникальных общественных книжных собраний и ценных коллекций частных лиц, но коллекция А. Барковского не затерялась среди них. Более того, коэффициент книговыдачи по ней постоянно высок, во многом благодаря тому, что она полностью отражена в электронном каталоге библиотеки.

    Проведенное исследование показало, что проблема белорусской диаспоры, в том числе и её книжного наследия, продолжает оставаться одной из малоизученных. Более основательный ее анализ начался только во второй половине 1980-х гг. До этого времени вопросы белорусской диаспоры считались запрещёнными и носили политический характер, хотя как научная, проблема существовала со времён массовых миграций белорусского народа.

    В последние годы проблемой является увеличение количества сородичей – беженцев из регионов, отмеченных национальными межэтническими конфликтами, политической нестабильностью.

    По сравнению с соседями, Беларусь запаздывает в практической поддержке национально-культурной деятельности диаспоры. До сих пор отсутствует закон о белорусах (соотечественниках) зарубежья, не говоря уже о нормативных актах типа известной «карты поляка». Необходима более целенаправленная помощь белорусским землячествам, особенно общинам восточной диаспоры (так называемого близкого зарубежья), которых насчитывается уже более трёх десятков в разных странах бывшего СССР. Вот тут и может пригодиться опыт западной диаспоры (дальнего зарубежья) и этнического порубежья (Белосточчины, Виленщины), закреплённый в существующем массиве печатных изданий белоруссики, хранящихся в книжных собраниях аналогичных нашему.

    Поэтому для Президентской библиотеки Республики Беларусь  изучение документных коллекций белорусов мира является важным постоянным аспектом научно-исследовательской, библиографической и библиотечно-информационной деятельности. Совместная работа в данном направлении с представителями белорусской диаспоры будет способствовать дальнейшему национально-государственному, культурному, языковому и духовному возрождению Беларуси.

                                                                               ****

    1. Райков, С. Шедевры приоткрывают тайны / С. Райков // Белорусская нива. – 2006. – N 1. – С. 121.

    2. См. напр.: Ванкель, Генрих. Эрратический валун с финикийскою надписью, найденный близ Смоленска, в России // Генрих Ванкель. – ПолоцкоـВитебская старина. – Витебск, 1916 .– Вып. 3. – С. 35–45, {2} с. ил.

    3. Карамзин, Н. История государства Российского / Н. Карамзин. – Т. 1. – Санкт–Петербург, 1892. – С. 22 (примечания).

    4. Довнар-Запольский, М. В. История Белоруссии / М. В. Довнар-Запольский. – Минск, 2003. – С. 21.

    5. Смоліч, А. Геаграфія Беларусі / А. Смоліч. – Вільня, 1919. – С. 38.

    6. Яскевіч, А. Духоўны адамант славянства / А. Яскевіч // Крыніца. Славянскі свет. – 2003. – № 4. – С. 51.

    7. См.: Ненадавец, А. М. Адкуль выцякае міфічны Дунай / А. М. Ненадавец // Вестник Полоцкого государственного университета. Серия А: Гуманитарные науки. Культурология. – 2006. – № 7. – С. 92–100.

    8. Буслаев, Ф. И. О литературе: Исследования. Статьи / Ф. И. Буслаев. – Москва, 1990. – С. 117.

    9. Дудзюк, З. Славянскія князі / З. Дудзюк // Полымя. – 2005. – № 10. – С. 17.

    10. Бестужев-Рюмин. Русская история. – Т. 1. – Санкт‑Петербург, 1872. – С. 123 (основная часть).

    11. Барсук, И. А. Восточноевропейский социокультурный ландшафт средних веков / И. А. Барсук // Веснік МДУ імя А. А. Куляшова.– 2007. – № 2-3. – С. 37.

    12. Тарасаў, С. В.  Роля Полацка ў палітычнай гісторыі Еўропы IХ-ХVII стагоддзяў. Частка II / С. В. Тарасаў // Иппокрена. – 2007. – № 3. – C. 69.

    13. Тарасаў, С. В. Роля Полацка ў палітычнай гісторыі Еўропы IХ-ХVII стагоддзяў. Частка I / С. В. Тарасаў // Иппокрена. – 2007. – № 2. – C. 67.

    14. Там же. – С. 72.

    15. Более подробную информацию о белорусских диаспорах в разных странах см.: Сяргеева, Галіна. Дыяспара беларуская / Галіна Сяргеева // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. – Т. 3. – Мінск, 1996. – С. 328 – 33; Калубовіч, Аўген. Беларуская эміграцыя. Нашы папярэднікі / Аўген Калубовіч // Кур’ер. – 2007. – Ноябрь. – C. 24-25, 27-28.

    16. Хто ёсць хто сярод беларусаў свету: Энцыклапедычны даведнік. – Ч. 1: Беларусы і ўраджэнцы Беларусі ў памежных краінах. – Мінск, 2000. – С. 83.

                                                                       ПРИЛОЖЕНИЯ

    Примеры изданий из коллекции А. Барковского «Издания белорусского зарубежья». Они иллюстрируют видовое и тематическое разнообразие документального потока белорусской диаспоры. Как правило, на титульных листах изданий имеется личная печать-экслибрис А. Барковского с изображением белорусского национального исторического герба «Погоня».