ЎЎЎ 8. Уршуля Джакуская. Адам Рыгор Каменскі Длужык у працах розных автараў. Ч. 8. 1997-1998. Койданава. "Кальвіна". 2014.

                           НАДРУКАВАНА  ПРА  КАНТАКТЫ  Ў  БЕЛАРУСІ  I  Ў  СВЕЦЕ

                                                                      Якуція-Саха

    Каменский-Длужик Адам-Григорий. Сибирская реляция / Пер. А. Барковский // Полярная звезда. 1997. № 1. С. 79-91.

    Беларускі мемуарыст XVII ст. апісвае Якуцію.

    [Кантакты і дыялогі. № 7-8. 1997. Мінск. 1997. С. 52.]

    КАМЕНСКІ (Каменскі-Длужык, Длужык-Каменскі) Адам (?-27.1.1667, г. Нясвіж), пісьменнік-мемуарыст. З роду Каменскіх герба “Слепаўрон”, які вядомы з 15 ст. на Падляшшы, адкуль перасяліліся на Мсціслаўшчыну. Быў рыцарам панцырнай кавалерыі Рэчы Паспалітай. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-67 трапіў у палон. У Маскве ўключаны ў Літоўскі спіс казакоў і адпраўлены ў Якуцк. Там, а пасля ў Запаляр’і і Прымор’і быў зборшчыкам ясака (натуральнага падатку, пераважна пушнінай). Пасля заключэння Андросаўскага перамір’я 1667 вярнуўся на Беларусь. Аўтар “Дыярыуша”, у якім апісаў гады зняволення і вымушаных падарожжаў. Пры жыцці аўтара “Дыярыуш” не друкаваўся, выдадзены даследчыкам і выдаўцом старадаўніх рукапісаў ксяндзом А. Марыянскім у Познані ў 1874 па копіі, знойдзенай у Гембіцах (Польшча). “Дыярыуш” напісаны на польскай мове з шматлікімі беларусізмамі. З’яўляецца самым раннім з усіх вядомых і тых, што дайшлі да нашага часу, пісьмовых помнікаў пра Сібір. У ім змешчаны геагр. і этнагр. звесткі пра Сібір, апісаны багацці яе рэк і лясоў, флора і фауна, заняткі, побыт і звычаі мясц. насельніцтва — рус. пасяленцаў, народаў комі, мансі, ханты, эвенкаў, якутаў, эканам. стан рэгіёна, звесткі пра размяшчэнне гарадоў, мястэчак, апорных абарончых пунктаў (астрогаў) і інш.

    Тв.: Dyaryusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc оpisany // Warta. Poznań. 1874.

    Літ.: Коршунаў А. Ф. “Дыярыуш” Адама Каменскага Длужыка // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мн., 1974. Вып. 2.

    Алесь Карлюкевіч.

    [Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 4. Мінск. 1997. С. 44.]

                                            7. ВТРОЕ  РУССКОЕ  ПЛАВАНИЕ

                                         через пролив между Азией и Америкой

                                                                          (1662)

    При подготовке к изданию сборника «Открытия русских землепроходцев и полярных мореходов XVII в. на северо-востоке Азии» (М., 1951) в РГАДА была обнаружена «книга расходная судов и судовых запасов» (Якутск, 1661), а в ней любопытная запись: «Июня в 6 день посланы великого государя на службу за море на Анадырь реку десятник казачей Иван Рубец, а с ним послано якутских служилых людей 6 человек. И тем служилым людем дан коч мерою 8 сажен...»¹¹¹ Редактор сборника член-корреспондент АН СССР А. В. Ефимов, комментируя этот документ, резонно заметил: «Само собой разумеется, что через Анадырский хребет мореходный коч по сухопутью доставить в «Заносье» никакими средствами не было возможности»¹¹². И это побудило его в 1951 г. опубликовать в 24-м сборнике «Вопросов географии» (с. 425-430) статью «К вопросу о повторении похода по трассе исторического плавания С. Дежнева 1648 г.». Позже в архиве Ленинградского отделения Института истории в собрании якутских актов удалось выявить составленную в Якутске «наказную память» Ивану Рубцу, из текста которой выяснилось, что Рубец действительно должен был пройти морем на анадырскую моржовую коргу. Уже в начале документа воспроизводился основной текст сообщения С. И. Дежнева об обнаружении им богатой анадырской моржовой корги¹¹³. При этом Рубцу было прямо приказано «плавучи вниз Леною и морем до Индигирки и до Алазеи и до Ковыми и до Анадыря рек в дороге беглых и безпроезжих никого служилых и торговых и промышленных людей на суды к себе отнюдь не принимать и на Анадырь не свозить»¹¹⁴. Первых анадырских казаков Рубец должен был принять к себе еще на устье Анадыря.

    В начале августа 1661 г. коч Рубца погиб во время бури в низовьях Лены¹¹⁵. Основные грузы, однако, были спасены, и Рубец продолжил свое путешествие на коче Ивана Хворова, который должен был плыть лишь до устья Колымы. Зимовку 1661/62 г. Рубец провел в Нижнеянском зимовье и уже в середине июля 1662 г. дошел до устья Колымы, где, в соответствии с наказом из Якутска, получил для анадырской службы дополнительный карбас, который позже числился за Анадырским острогом¹¹⁶. Еще до окончания «170 г.», то есть до 31 августа 1662 г., Рубец дошел до Анадырской корги. Так выяснилось, что в августе 1662 г. Иван Рубец смог пройти пролив между Азией и Америкой.

    Рубец должен был немедленно приступить к забою моржей на анадырской корге. Для этого он и вез с собой 30 тяжелых моржовых спиц, пудовый безмен, котел и прочие тяжелые предметы для промысла. Но тут его ожидала неудача. В результате интенсивного хищничества на корге не оказалось моржей. «Зверь в море отпятился», — сообщал сам Рубец¹¹⁷. И тогда он решил искать новые моржовые лежбища. От промышленных и служивых людей, уже бывших на юге, было известно, что на восточном берегу южного «носа» (т.е. Камчатки) существовали другие моржовые лежбища. Это-то и привело Рубца и его спутников к устью р. Камчатки. Только в 1961 г. удалось обнаружить первую челобитную И. М. Рубца, в которой он упомянул о своем походе «вверх реки Камчатки»¹¹⁸. После тщательного изучения архивных документов позже выяснилось, что Рубец и его спутники смогли провести свою зимовку 1662/63 г. в верховьях р. Камчатки¹¹⁹. И теперь уже можно уверенно сказать, что именно к этой группе русских мореходов следует отнести сообщение И. П. Козыревского 1726 г.: «В прошлых годех из Якуцка города на кочах были в Камчатке люди. А которые у них в аманатах сидели, те камчадалы сказывали. А в наши годы с оных стариков ясак брали. Два коча сказывали. И зимовья знать и доныне»¹²⁰. Сам И.Козыревский на р. Камчатке бывал с 1703 г. по 1720 г. Но самые ранние сведения о появлении в верховьях Камчатки русских, пришедших из Якутска, стали известны до Козыревского.

    В начале 1701 г. тобольский картограф С. У. Ремезов закончил работу над своей знаменитой крупноформатной чертежной книгой Сибири. В этом атласе на «Чертеже земли Якутцкого города» было дано изображение камчатского полуострова (рис. 2), на северо-западном берегу которого у устья р. «Воемля» (от корякского названия «Уэмлян» — «ломаная»), то есть у современной р. Лесная, изображено зимовье с характерной надписью: «Р. Воемля. Тут Федотовское зимовье бывало». Очевидно, что здесь говорилось о легендарном «Федотовом сыне», который еще в XVII в. жил на п-ове Камчатка. Но лишь в середине XX в. удалось выяснить, что «Федотов сын» — это не Федот Алексеев Попов, а беглый колымский казак Леонтий Федотов сын, который бежал на р. Блудную (Омолон), откуда прошел на р. Пенжину, где в начале 60-х гг. XVII в. вместе с промышленным человеком Саввой Анисимовым Сероглазом (Шароглазом) некоторое время держал под своим контролем низовье реки¹²¹. Позже он ушел на западный берег Камчатки, где и поселился на р. «Воемле». Там он контролировал переход через самую узкую часть Северной Камчатки с реки Лесной («Воемли») на р. Карату. Никаких данных о пребывании Леонтия «Федотова сына» на р. Камчатке пока не имеется. Следовательно, И. П. Козыревский и его современники под влиянием легенды о пребывании «Федотова сына» на Камчатке скорее всего ошибочно решили, что в верховьях Камчатки жил легендарный камчатский «Федотов сын». В этом вопросе явно ближе к истине был Г. В. Стеллер, который считал, что там собирал ясак некий «Фетька» или «Федорус», то есть Федор¹²². По документам видно, что в отряде Рубца сбором ясака действительно ведал целовальник Федор Лаптев¹²³.

    Подтвердилась и версия С. П. Крашенинникова о пребывании там дежневца «Фомы Кочевщика»¹²⁴. Оказалось, что в походе Рубца «вверх реки Камчатки» участвовал Фома Семенов Пермяк, по кличке «Медведь» или «Старик»¹²⁵. В 1648-1659 гг. он служил с Семеном Дежневым: в 1648 г. приплыл с ним морем на Анадырь, потом неоднократно ходил по Анадырю, с 1652 г. занимался добычей «рыбьего зуба» (моржовой кости) на открытой Дежневым Анадырской корге (Земле Гека), откуда осенью 1662 г. пошел с Рубцом на р. Камчатку.

    Документально подтвердился и рассказ С. П. Крашенинникова о конфликте среди русских землепроходцев из-за женщин в районе верховьев Камчатки. Позже анадырские казаки обвиняли Ивана Рубца в том, что он во время дальнего похода «с двумя бабами... всегда был... в беззаконстве и в потехе и с служилыми и торговыми и с охочьими и с промышленными людьми не в совете о бабах»¹²⁶.

    Все это подтверждает, что два коча, прибывших с р. Лены в верховья р. Камчатки, были связаны со вторым плаванием русских через пролив между Азией и Америкой в 1662 г. Неудивительно, что в роспись тобольского чертежа Сибири 1673 г. смогло попасть и сообщение о морском переходе с «Амурского» (Охотского) моря на «Ленское» (Берингово) — моря, куда пришли спутники Рубца с р. Лены¹²⁷. Понятным стало и тобольское сообщение: «А от устья Колымы реки подле землю до носу каменного в полуденную [южную] страну как льды пропустят бывают парусом на кочах однем летом, а как льды не пропустят и тогда ход бывает три года до промыслища»¹²⁸. Здесь не случайно употребляется множественное число, потому что речь шла о двух плаваниях: С. И. Дежнева 1648 г. (тогда успешное плавание прошло лишь на третий год) и И. М. Рубца 1662 г. до «промыслища», открытого в 1652 г.

    Показательно, что в самом раннем описании Сибири на польском языке — в «Диариуше» Адама Каменского-Длужика (начало 1670-х гг.) говорится о морском плавании с Лены в Тихий океан, в котором будто бы принимал участие сам автор сочинения¹²⁹. Нам известно теперь, что Адам Каменский-Длужик, известный в Якутске под именем «Гришки Каменского» и живший на Лене с 1662 г. по 1668 г., на самом деле в таком плавании не участвовал, но был лично знаком и с Семеном Дежневым, и с Михаилом Стадухиным¹³⁰, знавшими о возможности плавания из Ледовитого океана в Тихий. Но особенно важно отметить, что в начале XVIII в. о старинном русском плавании с р. Лены до р. Камчатки не раз упоминали голландский географ Николаас Витсен, Ф. И. Табберт-Страленберг, Витус Беринг и др.¹³¹ К сожалению, многие авторы связывали эти сообщения с историческим плаванием Семена Дежнева 1648 г., на самом же деле они относились уже к плаванию 1661-1662 гг.¹³²

    Но некоторые сведения С. П. Крашенинникова вполне могли относиться и к другим группам русских, бывавших на Камчатке в середине XVII в. Так, известие о существовании моржей в южной части Берингова моря было получено впервые от группы Федора Алексеева Чюкичева — Ивана Иванова Камчатого, бывавшей в Чендонском зимовье в верховьях Гижиги в 1657-1661 гг.¹³³ и ходившей на Камчатку через северный перешеек с «Воемли» (Лесной) на р. Карагу — «на другую сторону»¹³⁴. В 1661 г. вся эта группа была перебита на р. «Блудной» (Омолоне) при возвращении на Колыму¹³³. Их убийцы юкагиры бежали на юг. Поэтому наиболее вероятно, что рассказ об убийстве русских, возвращавшихся с Камчатки, относился именно к этой группе.

----------------------

    ¹¹¹ ОРЗ. — С. 328.

    ¹¹² Там же. — С. 43.

    ¹¹³ См. ПФ ИРИ РАН. — Якутские акты. — Картон 1. — Столбец 19. — Сставы 26-42.

    ¹¹⁴ Полевой Б. П. Забытое плавание с Лены до р. Камчатки в 1661-1662 гг. Итоги архивных изысканий 1948-1991 гг. (далее Забытое плавание...) // Изв. РГО. — 1993. — № 2. — С. 37.

    ¹¹⁵ См. ОРЗ. — С. 333.

    ¹¹⁶ См. Полевой Б. П. Забытое плавание... — С. 40.

    ¹¹⁷ Там же. — С. 38.

    ¹¹⁸ См. Полевой Б. П. Забытый поход И. М. Рубца на Камчатку в 60-х гг. XVII в. // Изв. АН СССР. Сер. геогр. — 1964. — № 4. — С. 130-135.

    ¹¹⁹ Полевой Б. П. Забытое плавание... — С. 39-40.

    ¹²⁰ Баскин С. И. Большой чертеж Камчадальской земли. // Изв. ВГО. — 1949. — № 2. — С. 221; Огрызко И. И. Экспедиция Семена Дежнева и открытие Камчатки. // Вестник ЛГУ. — 1948. — № 12. — С. 46; РТЭ. — С. 450.

    ¹²¹ См. Полевой БЛ. К истории формирования географических представлений о северо-восточной оконечности Азии в XVII в. (Известие о «Каменной переграде». Возникновение и дальнейшая метаморфоза легенды о «необходимом носе». // Сибирский геогр. сб. — 1964. — Вып. 3. — С. 239 (далее К истории формирования...).

    ¹²² См. Steller G. W. — Ор. сit. — S. 222.

    ¹²³ См. Полевой Б. П. Забытое плавание... — С. 39.

    ¹²⁴ См. Крашенинников С. П. Указ. соч. — С. 740, 749.

    ¹²⁵ См. Полевой Б. П. Плавал ли И. М. Рубец от Лены до Камчатки в 1662 г.? // Изв. АН СССР. Сер. геогр. — 1981. — № 6. — С. 136-137.

    ¹²⁶ РГАДА. — Ф. ЯПИ. — Оп. 3. 1669. — № 30. — Л. 39.

    ¹²⁷ См. Титов А. А. Сибирь в XVII веке. Сборник старинных русских статей о Сибири и прилежащих к ней землях. — М., 1890. — С. 53-54.

    ¹²⁸ Полевой БЛ. К истории формирования... — С. 228.

    ¹²⁹ См. Полевой Б. П. О пребывании в России Адама Каменского-Длужика, автора первого польского сочинения о Сибири. // Historia kontaktow polsco-rosyjskich w dziedzinie i geografii. Wroclaw, 1972. — С. 276-277.

    ¹³⁰ См. Полевой Б. Л. Еще раз о Каменском-Длужике. // СЭ. — 1974. — №4. — С. 118. Polewoj B. P. W poszukiwaniu nowych danych o Diariuszu Adama Kamieńskiego-Dłużyka. – Lud, 1994. - T. LXXVII. — S. 249.

    ¹³¹ См. Witsen N. C. Noord en Oost Tartarie. — Аmsterdam, 1705. — Вlz. 376; на трех географических картах 1726, 1727 и 1730 гг., основа которых была сделана Таббертом-Страленбергом, в сообщении, опубликованном в «Санкт-Петербургских ведомостях» от 16 марта 1730 г., исходившем от Витуса Беринга («от тамошних жителей известились, что пред 50-60 летами какое судно из Лены к Камчатке прибыло...»).

    ¹³² Даже Л. С. Берг некоторые известия эти связывал с плаванием Семена Дежнева. Подробнее см. Берг Л. С. Открытие Камчатки... — С. 46.

    ¹³³ См. Полевой Б. П. О происхождении названия «Камчатка» // В. П. Кусков. Краткий топонимический словарь Камчатской области. — Петропавловск-Камчатский, 1967. — С. 106.

    [История Русской Америки 1732-1867. Т. 1. Основание Русской Америки 1732-1799. Москва. 1997. С. 34-37.]

                                                            БАРКОЎСКІ АЛЕСЬ

    Баркоўскі Алесь (н 25. 08. 1953. п. Асятрова Усць-Кутскага р-на Іркуцкай вобл).

    Яго бацькі Зінаіда (у дзявоцтве Камлюк) і Анатоль Баркоўскія паходзілі з вёскі Міханавічы Мінскага р-на. У Сібір жа трапілі ў сувязі з тым, што бацьку накіравалі туды на службу пасля заканчэння школы МУС у Ашхабадзе. У 1963 г. Алесь Баркоўскі разам з бацькамі пераехаў у г. Дзяржынск Мінскай вобл., дзе ў 1970 г. закончыў сярэднюю школу № 2. З 1970 да 1973 г. вучыўся ў Якуцкім рачным вучылішчы на суднавадзіцельскім аддзяленні. а з 1973 да 1975 г. служыў у савецкім войску на Далёкім Усходзе. Пасля працаваў у Ленскім аб’яднаным рачным параходстве, будаваў Мінскае метро, здабыў золота на Алдане. Цяпер працуе капітанам-механікам у Акцыянерным таварыстве “Якуцкі рачны порт”.

    У Якуцку Алесь Баркоўскі ўдзельнічаў у заснаванні беларускай суполкі “Суродзіч”, выпускаў газету “Паўночнае зьзяньне”, выдаў шэраг брашур. Выступае ў друку з артыкуламі пра беларуска-якуцкія сувязі (у выданнях “Голас часу”, “Кыым”, “Полярная звезда” і інш.). Перакладаў на беларускую мову творы У. Высоцкага, Т. Лады-Заблоцкага, М. Лермантава і інш., на рускую мову — Ф. Аляхновіча, А.-Р. Каменскага-Длужыка і інш., на якуцкую — С. Палуяна (разам з I Нікалаевай). Напісаў кароткую гісторыю ўзаемаадносін паміж Японіяй і Беларуссю (Падарожнік. 1997. № 6, 7). Сабраў у архівах Рэспублікі Саха матэрыялы пра сасланых туды з Беларусі паўстанцаў 1863-1864 гг., “кулакоў” і інш.

    Вікторыя Пятрушкіна (Якуцк)

    Пятрушкіна В.  Баркоўскі Алесь. //  [Кантакты і дыялогі. № 2. Мінск. 1998. С. 16.]

                                      Bogdan Burdziej, Inny świat ludzkiej nadziei.

                           „Szkice” Adama Szymańskiego na tle literatury zsyłkowej,

                                nakładem autora, Toruń 1991, 255 s., indeks nazwisk

                              (Z prac Instytutu Filologii Polskiej UMK w Toruniu)

             Jerzy Ficćko, Rosja, Polska i misja zesłańców. Syberyjska twórczość Agatona Gillera,

                                          Wydawnictwo WiS, Poznań 1997. 272 s.

                  (Biblioteka Literacka „Poznańskich Studiów Polonistycznych”, tom 1)

    W książce Fiećki jest wiele wątków o ważnym znaczeniu poznawczym. Jednym z nich jest problem samodzierżawia i związanego z nim w Rosji prawosławia jako religii państwowej. Sprawami tymi interesowali się polscy zesłańcy już w XVII w., czemu dał wyraz Adam Kamieński Dłużyk w swoim Diariuszu więzienia moskiewskiego, miast i miejsc...

    Antoni Kuczyński, Zbigniew J. Wójcik

    [Wrocławskie Studia Wschodnie. Nr. 2. Wrocław. 1998. S. 260.]

                                  Dwa polskie pamiętniki z Syberii XVII i XVIII wiek,

                   wyd. Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Bogdan Rok, Zbigniew J. Wójcik,

                                                pod red. Antoniego Kuczyńskiego,

                              Polskie Towarzystwo Ludoznawcze (Biblioteka Zesłańca),

                                               Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”,

                                                    Warszawa-Wrocław 1996, 194 s.

    W bibliofilskiej serii Biblioteka Zesłańca ukazała się kolejna cenna pozycja źródłowa. Zawiera ona dwie polskie relacje z XVII i XVIII w. Pierwszą z nich -Adama Kamieńskiego Dłużyka - opracowało trzech znakomitych autorów. W kolejności alfabetycznej - Antoni Kuczyński, znawca dziejów etnografii ludów syberyjskich, znany wydawca polskich pamiętników z Syberii¹. Drugi to rosyjski historyk Borys Polewoj, zasłużony badacz przeszłości Syberii, w tym roli Polaków w jej dziejach. Trzeci, Zbigniew J. Wójcik, wybitny historyk nauki polskiej, autor wielu opracowań z tej dziedziny, w tym podstawowej monografii naukowej o Janie Czerskim². Drugi tekst, Ludwika Sicnickiego, przygotował A. Kuczyński wespół z cenionym specjalistą dziejów kultury polskiej XVIII w. Bogdanem Rokiem. Osiągnięcia i zainteresowania naukowe wymienionych badaczy przypomniałem dla zilustrowania konieczności pokonania problemów wymagających szerokich studiów interdyscyplinarnych. Trzeba ponadto pamiętać, że oprócz kwestii związanych z samą materią źródeł, przed wydawcami pojawiło się wyzwanie wynikające z odmienności tradycji badawczej, nawet pisarskiej, dyscyplin naukowych przez nich reprezentowanych. Należy podkreślić, że tę trudność grono edytorów pokonało bezbłędnie. W omówieniach obu pamiętników dokonanych przez wydawców nie można dostrzec niespójności narracyjnej, logicznej czy nawet stylistycznej. Stanowi to znakomity przykład rozwiązywania problemów, których z pewnością nie brakło, przez tak zróżnicowaną profesjonalnie grupę autorów.

    Zgodnie z tradycją Biblioteki Zesłańca każdy pamiętnik poprzedzony został słowem wstępnym (we wspomnienia Kamieńskiego wprowadził Jerzy Róziewicz, natomiast do tekstu Sienickiego przedmowę napisał Krystyn Matwijowski). Komentarze „Od Wydawców” znalazły się pod tekstami memuarów (do Kamieńskiego na s. 42-80, do Sienickiego na s. 148-180). Czytelnikowi przyzwyczajonemu do konwencjonalnego, odwrotnego układu przyjęta konstrukcja może wydawać się nieco dziwna. Sądzę jednak, że w tym przypadku pomysł wydawców należy ocenić ze wszech miar pozytywnie. Krótkie przedmowy rozgrzewają czytelników, zachęcając ich do zagłębienia się w lekturze pamiętnika, a dopiero po zasadniczym tekście źródłowym może on zapoznać się z wnikliwym komentarzem edytorów.

    Oba pamiętniki dotyczą wydarzeń dziejących się w okresie niespełna półwiecza. Pamiętnikarze spędzili na Syberii mniej więcej podobnie długi czas swego życia. Kamieński przebywał tam ok. 11 lat, natomiast Sienicki 10-11 lat. Dla nas jest również istotny fakt, że szlak ich tułaczki był niemal identyczny. Zarówno Kamieński, jak i Sienicki natykali się na swej drodze kolejno na te same ludy syberyjskie, stąd ich obserwacje, choć uboższe od uwag Józefa Kopcia, dają szansę wzajemnego skonfrontowania wnikliwości i wiarygodności zesłańców. Dla miłośnika dziejów ojczystych nieprofesjonalisty, ta możliwość stanowi znakomitą wprawkę w samodzielną ocenę rzetelności wiadomości pomieszczonych w obu tekstach. Dzięki pracy wydawców możemy prześledzić również perypetie zesłańców na współczesnej Syberii, a zamieszczona mapa oddaje znakomicie długość szlaku zesłania. Żołnierski stan, jaki reprezentowali pamiętnikarze, dał o sobie znać w języku tekstów. Choć oba powstały w okresie baroku, trudno w nich doszukać się makaronizmów. Język Kamieńskiego i Sienickiego uderza nawet współczesnego czytelnika prostotą i klarownością. Jakże lapidarne i jasne w swej wymowie są choćby porównywania języków tubylców do żmudzkiego czy francuskiego (Kamieński, s. 19, 28). Do męskiego czytelnika z pewnością przemawia łatwość przeprowadzania rozwodów u Jakutów, choć komentarz wydawców nie pozostawia wątpliwości co do godnego pożałowania traktowania kobiet w tej społeczności. Przy lekturze relacji Kamieńskiego odbiorcę polskiego uderzają informacje o obecności na Syberii sporej grupy Polaków przybyłych tam przed autorem (s. 20, 24).

    Zmysł obserwacji obu pamiętnikarzy daje możność zapoznania się nie tylko z fauną Syberii, ale również z trybem życia, niektórymi obyczajami oraz pożywieniem tamtejszych ludów (Kamieński, s. 22, 25, 28 i n.; Sienicki, s. 123-127). Przypisy wydawców znakomicie ułatwiają weryfikację pomieszczonych informacji, a ponadto stanowią ich istotne uzupełnienie, wzbogacając naszą wiedzę o warunkach naturalnych krajów tak dalekich, a jednocześnie tak bliskich.

    Osobne miejsce w publikacji zajmują opracowania wydawców, poświęcone dziejom pamiętnikarzy oraz recepcji i znaczeniu ich tekstów. Ich nieodłączną część tworzą bibliografie prac dotyczących Kamieńskiego i Sienickiego. W pierwszym przypadku dobrze się stało, że przedstawiając okoliczności dostania się do niewoli Kamieńskiego Dłużyka, edytorzy zdecydowali się na przytoczenie długiego fragmentu z pamiętników Władysława Łosia odnoszącego się do bitwy nad rzeką Basią (s. 47-50). Wzmiankowane przez nich relacje Jana Chryzostoma Paska i Jana Władysława Poczobutta-Odlanickiego, choć zawierają istotne z punktu widzenia staropolskiej tak tyki informacje, nie ukazują szerszego położenia militarnego w 1660 r. Przytoczony tekst Łosia oraz rozważania wydawców o chronologii tego starcia przybliżają czytelnikowi tak mało znany fragment zmagań polsko-moskiewskich.

    Podczas lektury nasunęło mi się kilka drobnych uwag. Sądzę, że przez przeoczenie zabrakło wyjaśnienia dwóch znaczeń pojęcia „prikaz” (s. 12 i n.). W XVII-wiecznej Rosji oznaczało ono zarówno urząd centralny, jak i oddział strzelców. W latach 1663-1664, w czasie konfliktu z Rzeczpospolitą, prikazy strzeleckie liczyły od 372 do 718 strzelców³. Ponieważ Kamieński używa tych pojęć niemal jednocześnie, należało to dwojakie znaczenie wyjaśnić. Zabrakło mi również wyjaśnienia terminu „hołowa” (s. 27), odnoszącego się do stopnia wojskowego w strzelcach moskiewskich, odpowiednika w tym czasie mniej więcej polskiego pułkownika⁴. Nie sądzę również, by słowo „dumny” (s. 18) dało się kojarzyć wyłącznie z członkiem jednej z dum miejskich, równie prawdopodobnie mógł to być członek Dumy bojarskiej. Uzupełniłbym także błędną informację Sienickiego o niedźwiedziach czarnych w kraju Jakutów (s. 126) stwierdzeniem, że w żadnym wypadku nie mógł tam występować niedźwiedź amerykański - baribal (ursux umericanus), potocznie w Polsce zwany właśnie „czarnym”. Ponadto w bibliografii prac o Kamieńskim zabrakło mi krótkiego szkicu Alojzego Sajkowskiego⁵.

    Wszystkie te uwagi nie obniżają w niczym walorów edycji. Wartość poznawcza pamiętników, interesujący tekst znajdą z pewnością drogę do czytelników. Dobrze się więc stało, że z okazji pielgrzymki Ojca Świętego do Polski w 1997 r. memuary te opublikowano w dwóch oddzielnych woluminach, zaopatrując je w stosowne noty dedykacyjne i nadając im charakter druków specjalnych, wyróżniających się kunsztem edytorskim.

    Jerzy Maroń

^{-----------------------------------------------}

    ¹ A Kuczyński. Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory. Antologia historyczno-kulturowa, Wrocław 1993.

    ² Z. Wójcik, Aleksander Czekanowski. Szkice o ludziach, nauce i przygodzie na Syberii, Lublin 1982; tenże. Jan Czerski. Polski badacz Syberii, Lublin 1986.

    ³ S. B. Veselovskij. Smet’i vojennyh sil’ moskovskago gosudarstva 1661-1663 gg., Moskva 1911. nr 5. s 9; nr 14. s. 28.

    ⁴ W XVI stuleciu .”hołowa” dowodził prikazem strzeleckim liczącym nawet do 9 setek. P P Epifanov, Vojsko i vojennaja organizacja, [w:] Očerki russkoj kultury XVI v., Moskva 1971. t. I. s. 346. W XVII w. hołowa miał pod komendą 3-6 setek strzelców. Veselovskij. l. c.

   5 A. Sajkowski, Z pól bitewnych nad Basią do kraju Jakutów, [w:] tenże. W stronę Wiednia. Dole i niedole wojenne w świetle listów i pamiętników, Poznań 1984. s. 220-234, przyp. s. 363-364.

    [Wrocławskie Studia Wschodnie. Nr. 2. Wrocław. 1998. S. 261-263.]

                                        Trzy najstarsze polskie pamiętniki z Syberii

                                                           Wydanie specjalne

    Z okazji konferencji Okazały się trzy okolicznościowe druki. tj. Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc Adama Kamieńskiego Dlużyka, który z pierwodruku wydali oraz przypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj i Zbigniew J. Wójcik, Dokument osobliwego miłosierdzia Boskiego ze wspomnieniem o mniej znanych Moskiewskiego Państwa Krainach..., w opracowaniu Antoniego Kuczińskiego i Bogdana Roka, oraz wspomnienia Karola Lubicz Chojeckiego Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków (konfederacja barska), w opracowaniu Antoniego Kuczyńskiego i Zbigniewa J. Wójcika. Druki te ukazały się nakładem Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” i Wyższego Seminarium Duchownego Salwatorianów. Umieszczono w nich specjalną dedykację: „Opublikowano na pamiątkę wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II w Ojczyźnie w roku 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego we Wrocławiu oraz konferencji naukowej „Syberia w historii i kulturze narodu polskiego” zorganizowanej przez Ośrodek Badań Wschodnich i Katedrę Etnologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wyższe Seminarium Duchowne Salwatorianów w Bagnie przy współpracy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. We Wrocławiu, czerwiec-lipiec 1997”.

    Podstawę edycji stanowiły pierwodruki znajdujące się w zbiorach Biblioteki Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu. Druk i oprawa zostały wykonane przez Wrocławską Drukarnię Naukową. Publikacje te miały charakter wydań specjalnych - papier i układ edytorski nawiązujący do starych druków, oprawa w skórę ze złoceniami i głęboko tłoczonymi tytułami.

    (MBK)

    [Wrocławskie Studia Wschodnie. Nr. 2. Wrocław. 1998. S. 274.]

                                                                   Z KSIĄŻEK

    Ośrodek Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego wydał, a raczej wznowił kilka

pamiętników polskich opisujących Syberię z XVII-XVIII wieku. Wydano je na pamiątkę wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II w Ojczyźnie i cały komplet ofiarowano Ojcu Świętemu w czasie Kongresu Eucharystycznego we Wrocławiu w 1997 r. Wszystkie one uzyskały piękną stylizowaną oprawę i oryginalny papier. Pierwszym z serii jest Diariusz więzienia moskiewskiego..., Adama Kamieńskiego Dłuzyka, który został wzięty do niewoli w 1661 i został zesłany do Jakucka. Zwolniony został na mocy traktatu andruszowskiego i wrócił w 1671 r. Diariusz został po raz pierwszy wydany w „Bibliotece Zesłańca”. Sam tekst liczy 26 stron, a z notą od wydawców i przypisami 94.

    (Minirecenzji oprac. WM)

    [Zesłaniec. Nr. 3. Warszawa. 1998. S. 441.]

            Brzeski Jan

    (Biblioteka Jagiellońska)

                                                       NOWOŚCI WYDAWNICZE

    Dwa polskie pamiętniki z Syberii XVII i XVIII wieku. Oprać, zbiorowe pod red. A. Kuczyńskiego, Wrocław, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Warszawa, Stowarzyszenie Wspólnota Polska 1996, ss. 194, il. (Biblioteka Zesłańca) [ser:] Z Prac Ośrodka Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego.

    Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc Adama Kamieńskiego Dłużyka, w oprać. A. Kuczyńskiego, B. P. Polewoja i Z. J. Wójcika, pod red. naukową A. Kuczyńskiego, Wrocław 1997, ss. 95, (Biblioteka Zesłańca)

    [Zesłaniec. Nr. 3. Warszawa. 1998. S. 442.]

    Уладзімір Галуза

    (Новасібірск)

                    БЕЛАРУСЫ ЗАХОДНЯЙ СІБІРЫ: ГІСТОРЫЯ І СУЧАСНАСЦЬ

    Выхадзец з Оршы шляхціц Адам Каменскі-Длужык, знаходзячыся у Сібіры з 1658 г. каля 10 гадоў, напісаў свае ўспаміны аб доўгім падарожжы праз усю Сібір. Гэтыя успаміны з’яўляюцца самай першай крыніцай звестак па этнаграфіі народаў Сібіры XVII ст. (4).

---------------

    (4) Коршунаў А. Ф. “Дыярыуш” Адама Каменскага-Длужыка // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мн., 1974. Вып. 2. С. 183-207; Полевой Б. П. Еще раз о Каменском-Длужике // Совет. Этнография. 1974. № 4. С. 116-119.

    [Кантакты і дыялогі. № 10-11. Мінск. 1998. С. 8; 13.]

                                                               PRZEDSŁOWIE

    Oddaję Czytelnikom książkę szczególną, bowiem w znacznej części pisaną w czasie zbieżnym klimatem z wydarzeniami historycznymi, o których opowiada. Stąd drugi człon w tytule Określanie problemu; albo inaczej opisywanie, objaśnianie, dopełnianie. A że czyni to kilku autorów niezależnie od siebie, z motywacji równie rozmaitych tworząc przekazy pamiętnikarskie, tym bardziej godzi się to zaznaczyć już w treści tytułu. Ale nie tylko...

    Nowa faza wojen przypada na lata 1654-1656, a związana jest z powstaniem Chmielnickiego na Ukrainie, które tak angażowało Rzeczpospolitą, że Rosja ponownie podjęła akcję pod Smoleńskiem, łącznie z najazdem na Litwę, hen aż po Wilno. Rozejm tu zawarty (w Niemieży 3 listopada 1656 r.) nic nie zmienił w granicach polsko-rosyjskich. Wobec jednoczesnego najazdu szwedzkiego, Rosja sprzymierzona z elektorem brandenburskim — lennikiem Polski — oczekiwała na wynik kilkuletnich zmagań, wciąż utrzymując swoje wojska na zajętych rubieżach. Do czynnej akcji przeciw tym wojskom siły polsko-litewskie mogły wystąpić dopiero po pokoju w Oliwie (3 maja 1660 r.) i odniosły kilka zwycięstw pod Połonką (28 czerwca), Lechawiczami i Cudnowem. Tu zawarto 17 października 1660 r. ugodę rozejmową i podjęto rokowania, zrazu niechętnie przyjmowane przez Rosję. Jednym z warunków wstępnych była sprawa zwrotu jeńców oraz ludności uprowadzonej; dotyczyło to także jeńców wziętych w toku działań w ciągu 1661 r. Ostatecznie uzgodniono rozejm trzyletni, a rokowania zaczęto 19 czerwca 1663 r. we Lwowie. Trwające ponad dwa miesiące rozmowy przyniosły tylko zarys stanowisk stron rokujących. Po przerwie, 26 kwietnia 1664 r. w Szajnowie, opodal Smoleńska, zawarto umowę o warunkach negocjacji, a ich pierwsza sesja zaczęła się 11 czerwca w Durowiczach i upływała na sporach bądź proceduralnych, bądź rzeczowych, a na pierwszym miejscu stawiano sprawę zwrotu jeńców polskich. Widząc stanowczość żądań w tej kwestii, car polecił po 11 sesji rokowań (18 sierpnia) wysłać do Smoleńska 400 jeńców do ewentualnej wymiany, by w ten sposób skłonić Polaków do ustępstw w innych sprawach. 20 września odbyła się ostatnia sesja w Durowiczach. Hieronim Wierzbowski uznał, że brak postępu jest winą posłów moskiewskich. Ustalono jednak, że rozmowy nie są zerwane, tylko odłożone do 1 czerwca 1665 r.

    Tak dla zachęty, wiosną tegoż roku uwolniono 57 jeńców, ale w tym samym czasie kniaź Chowański spustoszył kilkanaście wsi na północny zachód od Smoleńska i ludność odesłał w głąb Rosji.

    Dodajmy, że losy polskiego jeńca tego czasu, które opisał A. Dłużyk-Kamieński, są nie tylko pierwszym polskim pamiętnikiem syberyjskim, ale szczególnej wartości świadectwem jeniectwa w Rosji w połowie XVII wieku¹⁵.

    Rokowania pokojowe na skutek wielu przyczyn wznowione zostały dopiero 10 maja 1666 r. i okazały się tak samo trudne jak poprzednio. Po 28 sesjach, 17 grudnia, posłowie nic właściwie nie uzgodniwszy, postanowili się rozjechać. Polacy wysłali już nawet listy do króla i hetmanów, że wracają z pustymi rękami [...], gdy nieoczekiwanie Afanasij F. Ordin-Naszczokin zaproponował kontynuowanie rozmów. Polacy zgodzili się i po paru zabiegach (lub trudnościach) proceduralnych wznowiono rokowania. Na 36 zjeździe posłów rokujących, 30 stycznia 1667 r. zawarto w Andruszowie rozejm na następne 13 lat. W 31 paragrafach tekstu w języku polskim opisano niemal wszystkie sprawy, zaś w artykułach 10 i 11 zawarto postanowienia o jeńcach polskich. Oto najważniejsze ustalenia: chłopi popadli w niewolę mają pozostać w Rosji, sprawę Żydów i mieszczan, którzy przyjęli prawosławie odłożyć do dalszych rokowań. Pozostałych jeńców: duchowieństwo, szlachtę i jej służbę, żołnierzy, Kozaków i Tatarów z Ukrainy — wszystkich, nawet tych co przyjęli prawosławie, zobowiązali się Rosjanie zwrócić w ciągu roku. Sejm 7 marca 1667 r. uchwalił w Warszawie konstytucję nakazującą uwolnienie wszystkich jeńców moskiewskich i ich odesłanie na pogranicze.

    Traktat w Andruszowie oznaczał dla Polski utratę inicjatywy w polityce wschodniej i załamanie pozycji mocarstwowej. Dla Rosji zaś wzrost znaczenia politycznego nie tylko w stosunkach wzajemnych z Polską, które przekształcać się z czasem będą w jej dyktat i przemoc. Oznaczał także trwałe wejście do polityki środkowoeuropejskiej i to w czasie, gdy zaczął się rysować nowy układ sił międzynarodowych na przełomie XVII-XVIII w., nie tylko w tej części kontynentu.

                          DYARYUSZ WIĘŹNIA MOSKIEWSKIEGO MIAST I MIEJSC

                                              SPISANY PRZEZ PANA KAMIEŃSKIEGO

                                                                          ***

    ADAM KAMIEŃSKI DLUŻYK* [*Nota w Polskim Słowniku Biograficznym t. V, s. 200, oprać. Tadeusz Turkowski.] (daty życia nie znane), miał przydomek Dłużek lub Dłużyk i poza tym, że dzięki swojemu Dyaryuszowi stał się postacią wzbudzającą nie od dziś zainteresowanie badaczy rozmaitych specjalności, to nic bliższego z jego życia nie udało się nikomu ustalić. Swoisty to paradoks, bowiem rzeczowość jego opisu losów jenieckich, na szerszym tle panoramy Sybiru postrzeganego, nie tylko nie budzi wątpliwości, ale zastanawia rozmaitością zainteresowań i umiejętnością przekazania ogromnej liczby informacji. A spisał to przecie prosty żołnierz, co najwyżej towarzysz, szlachcic niewątpliwie, nie tylko wykształcony, ale ciekawy świata, dodajmy, w sytuacji życiowej co najmniej trudnej; jeniec, na początku zniewolenia przykuty do łoża działa łańcuchem, potem spętany, więziony, wciąż pod strażą i głodny..., mimo to bacznie rozglądający się wokół w świecie ludzi i świecie przyrody. I „opowiadający" o tych światach językiem prostym i oszczędnym, ale na swój sposób bogatym, bowiem o wszystkim co ważne chce napisać. Przede wszystkim o chlebie..., czy jest chleb?

    Tak powstał pierwszy polskiego autorstwa opis znacznej części Sybiru sporządzony zdaje się na podstawie bieżącego zapisu, bowiem przetkany w narracji tak wieloma szczegółami i realiami sytuacyjnymi, że trudno dać wiarę, by mógł to odtworzyć po kilku latach i dopiero wtedy spisać.

    Wiadomo, że służył w wojsku regimentarza koronnego Stefana Czarnieckiego i dostał się do rosyjskiej niewoli w bitwie nad rzeką Basią na pograniczach ziemi czernihowskiej i smoleńskiej. Był to właściwie początek nowej fazy wojen polsko-moskiewskich, wojen, które po kilku latach walk (1654-1667), prowadzonych przez obie strony ze zmiennym szczęściem, zakończył pokój w Andruszowie 30 stycznia 1667 r. gwarantujący wymianę jeńców.

    Nie wiemy kiedy napisał swój Dyaryusz, zaś tekst pozostawał w rękopisie stosunkowo długo, bowiem dopiero w 1874 r. ogłosił go ks. A. Maryański z uwagami i objaśnieniami, w zbiorowej księdze pt. Warta, ofiarowanej ks. Franciszkowi Bażyńskiemu. Publikacja w Poznaniu, poza zasięgiem carskiej cenzury wzbudziła w społeczeństwie polskim zrozumiałe zainteresowanie, wszak Sybir tego czasu zaludniony był przez kolejne pokolenia Polaków skazanych na [...] wiecznoje żytielstwo w dalnich sibirskich gorodach, albo przeznaczonych [...] na wiecznuju służbu w sibirskie goroda.

    Natomiast w ostatnich latach Dyaryusz był przedmiotem raczej specjalistycznych interpretacji badawczych w publikacjach A. Kuczyńskiego, w zakresie etnografii i historii odkryć geograficznych tamtych ziem, J. Krzyżanowskiego o problematyce pamiętnikarstwa czy S. Kałużyńskiego w kręgu dziejów polskiej orientalistyki.

    Obecna edycja Dyaryusza pochodzi z rękopiśmiennego kodeksu w zbiorach Biblioteki Czartoryskich w Krakowie (sygn. 53, s. 265-278), którego mikrofilm udostępnił dr Eugeniusz Janas z Instytutu Historii UMCS, za co składam podziękowania. Fragmentów tekstu oznaczonych w nawiasach nie zdołałem odczytać, jak również przyrównać całości do pierwodruku poznańskiego, dla ewentualnych korelacji. Pisownię tylko w minimalnym stopniu uwspółcześniłem, zmierzając do zachowania całej barwy pięknej, starej polszczyzny.

                                                                             ***

    Wzięty byłem w roku 1657 dnia 20 octobra w potrzebie kiedy z kniaziem Juryim Dołchorukiem, pod Basią między Uchtami była potrzeba i przykowany do działa od przodu¹⁶⁶. Siedziałem na zimnie i głodzie wielkim aż do niedziel [...] póki wojsko JKMci nie odstąpiło za Basię do Czereż.

    Potym nas porozdawano Hołowom Strzelecki¹⁶⁷. Kilku, towarzystwo Pana Stanisława Czyża i innych dano do Bukowińskiego (?), Panów Zdanowiczów do Szepiela, Pana Widawskiego [...] i innych, mnie oddano do Andrzeja Onofreiowicza, i ze mną pięcioro czeladzi zpod różnych chorągwi, tameśmy siedzieli niedziel 9 dość w nędzy i w głodzie, ale jednak mieli na nas respekt mieszczanie mohylewscy, co nas żywili, bobyśmy inaczej pomarli byli¹⁶⁸.

    In Ianuario powieziono nas do Moskwy, 400 człowieka i działek 200. Przyjeżdżając do Moskwy wyszło kilka Przykazów Strzeleckich¹⁶⁹ przeciwko nas i Rajtarii kilka pułków, potkali nas na Drogomiłowej Słobodzie i dali nam po dwie czarki gorzałki i piwa po kubku a potym po przywitaniu i po tej części kazano nas pobrać między strzelcy. Strzelców dwaj a nas trzeci, pętami powiązany szedł między strzelcami. Prowadzono nas tak mimo carskie pałace po przykazu i te działka i chorągwi trzy i kornetów (?) siedem. Tam nas prezentowano w Przykazie i każdego na imię zapisano, poprowadzono nas na dwór Carewicza Grodzińskiego i tam nas odebrano towarzystwa dwanaście, Pana Czyża spod chorągwi hetmańskiej i Pana Widawskiego siostrzeńca Pana Czarnieckiego, Pana Ostrowskiego, Pana Bochamickiego (?), Pana Strzyżewskiego, Panów Zdanowiczów dwóch Jana i Michała, Pana Czyża Podkomorzego Wileńskiego, Pana Lozowskiego, Pana Kaczanowskiego, rotmistrza Pana Busnie, Pana Jadziewicza i mnie trzynastego, tameśmy byli dwie niedzieli, a czeladź po inszych gmachów posadzono, i nie wolno nam się z nimi widzieć¹⁷⁰.

    Potym 9 dnia February przyszło 5 strzelców i dwóch [...] po nas, trzech po mnie i po Panów Zdanowiczów powiadając nam dobrą nowinę, że zaś gosudar Car pożałował na odmianę, myśmy się uradowali i uwierzyli, ale nas to bardzo zdradziło. Bo nas wziąwszy do Przykazu Sibirskiego zasadzili¹⁷¹, żeśmy i świata nie widzieli przez cały tydzień, aż dopiero rano 17 February, kazano nam się gotować jak najprędzej w drogę do Litwy, my się uradowali pobrawszy ubóstwo dość szczupłe. Z sobą szliśmy na podwody po jednemu, a po czterech strzelców za każdym powiedzieli że [...] was wieziem, poprzykrywali nas rogożami aż potym przyjechaliśmy do Monastyru Troickiego mil 12 od Moskwy¹⁷².

    Tam nas pokowali¹⁷³, Panów Zdanowiczów dwóch a mnie jednego, tam było płaczu i narzekania miasto radości, i odmiany aż na wielką nędzę i niewolę.

    Stamtąd jechaliśmy na Pereiasław mil 8. Z Pereisławia na Rostów, mil 20 z Rostowa na Jarosław mil 40, tameśmy Wołgę przejeżdżali która jest wszerz sążni dwanaście tysięcy w samych brzegach¹⁷⁴. W tym Jarosławiu kupca i rzemieślnika dość, ludzi rozmaitych. Juchty czerwone najlepsze tam robią i nie drogie. Także płócien cienkich i pięknych i wojłoków dość tanie, chleba ma dość i wszelkiej żywności, oprócz [...] towarów, których nie ma, ryby, mięsiwa dość¹⁷⁵.

    Stamtąd wieziono nas do Fotmy, mil 20 rzeką Czyrą. która wpada w [...] tam przy Fotmie jest zamek i [...] siedzi to miasto, ma po obu stronach rzeki długie, jakby na ćwierć milę się rozciągnęło.

    Stamtąd jechaliśmy rzeką Basiem do Wołogdy mil 46, to miasto jest wielkie między błotami i rzeką. Ma targi wielkie i monastyry bogate i cerkwie. Bo tam skład towarów wszelkich od Archangielskiego portu prawie wszystkiej Moskwie przybieżywa.

    Stamtąd do Moskwy takoż i wożą [...] różne, sukna, śledzie, korzenie wszelakie, rozmaite zamorskie rzeczy przywożą. A Moskiewskie zaś towary [...] potasz [...] woski, skóry, łój, rogoże, których taka jest siła koło tego miasta i zawsze tam mieszka rewizor, a po moskiewsku [...] który ma przy sobie kilkaset strzelców konnych i tych rozbójników łapa i różnokarze, wiesza, ręce i nogi obcina, uszy, nosy i gęby obrywa, a jednak dość swywoli¹⁷⁶.

    Stamtąd jechaliśmy do Jamu Czarskiego dniem i nocą mil 40. Pustynia tam, przyjechawszy do Jamu podwody nam przemieniono, potym jechaliśmy rzeką Suchoną mil 60 dniem i nocą. Ludzi mało co koło tej rzeki, bo grunty piaszczyste, błota i jeziora w dwóch milach albo trzech. Chałupkę albo kilka [...] postrzyżesz i to ubóstwo tylko plewy jedzą jako [...], chleba czystego nie obaczysz, owo zgoła nędza wielka.

    Potym przyjechaliśmy do Uśmiga Wielkiego. Tameśmy stali trzy dni, zastaliśmy tam pułkownika kozackiego [...] którego tam miano tracić ale przyszła carska hramota że go uwolnią od gardła, kazał go zesłać w Sibir¹⁷⁷. Tam nam dano podwody i 24 strzelców, jechaliśmy do Kajgorodka mil 20. To miasteczko niewielkie i zameczek bardzo ladajaki, a przecie wojewoda zostaje na nim i ma się dobrze, i prawo ma takie, choćby nie wiem kto jechał z Sybira wojewoda i kniaź, bojarzyn dumny nawet i brat carski, tedy jemu wolno trząść i rewidować wozy, a co jest nad hramotę carską to zabiorą. Wszystko za cara i żonę nawet do koszule rozbiorą, ale kiedy mu zatkają gębę, to też przepuszcza i kwity daje. Ten Kajgorodek największy był na [...] Sybirskich i niewieleby miał stąd pożytku, gdyby tylko zamku pilnował. I stąd się poczyna Permia i Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie [...] języka, mają wiarę ruską i powiadają że ich chrzcił S. Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki, grunt mają kamieniste, skały i góry wielkie, lasy, pola mało co mają. Lud zły, niemiłosierny, na noc nigdy nie przyjmie. A dziwują się cudzoziemcom, jako wielkiemu dziwowisku, zbierają się na dziw i dają jałmużny, kto co może, a najwięcej ryb, bo chleba sami mało mają.

    Z Kajgorodka jechaliśmy do Soli [...] mil 69. Permią wszystko po moskiewsku. Zyranami, to miasto piękne i bogate, a trzyma je Strogan kupiec carski i włości wszystkie z dawnych czasów maja swoje przywileje¹⁷⁸. Ludzie bogaci, bo ich teraz trzech braci, a przedtem jeden ojciec ich trzymał, który dawał 140 tysięcy rubli do skarbu carskiego, a prócz inszych podarunków i na bojarskie rozchody. Te [...] nad jeziorem i rzeką ma [...] 300 i więcej kędy sól ważą tam naszych gwałt niewolników, ałe się z nimi widzieć nie wolno¹⁷⁹. Miasto drewniane, murów mało, oprócz cerkwi. Towary przeróżne prócz ryby [...] na kształt mientusów naszych, ale bardzo wielka będzie że jeden wóz ryb, trzech nie uwięzie, a znowu [...] u nas stokwiszem zowią, ale tam słony nie suchy, bo go naważywszy jedzą z kwasem, albo jagód [...] miasto kwasa, chleba mało mają. A wojewoda carski dla sądów tam mieszka ale mało co ma pożytku.

    Stamtąd jechaliśmy do Soli Kamskiej mil 120 puszczami. To miasto ludne, siedzi nad rzeką [...] Jezioro bardzo wielkie, ta rzeka wąska jakby sążni 15 idzie z jeziora słonego, kłody tam z całego drzewa cedrowego, albo z [...] podobne topoli wyrobione do tej rzeki układają i woda idzie do kotłów, a kotły [...] tam brak wielkie, jakby z cebrów żelazne, sto i więcej. A soli pud po 20 kopiejek¹⁸⁰. Warnic ma 500, druga sól za mil półtorej jeziorko niewielkie ma wannie trzy ale bardzo wielkich, sól na cara robią nasi niewolnicy, a najwięcej Kozaków ukraińskich, i nędzę wielką cierpią¹⁸¹.

    Stamtąd wieziono nas do Wierchotura puszczami i kamieniem srogim, wysokimi górami mil 120, dzień i noc jechaliśmy, nie bywaliśmy w izbie, tylko stany porobione dla strzelców i pokarmów [...] ale kamień strasznie wysoki zda się pod same niebiosa, na jedna górę jechaliśmy mil pięć, najmowali nas podwodnicy, kto mógł pieszo iść po 30 kopiejek na dzień i więcej, w pół puszczy nadjechaliśmy ludzi [...] Pogan, którzy Boga nie znają ale mają [...] w lesie bo ich tak tam zowią w miejscach skrytych i tam się zbiegają odprawują swoje nabożeństwo i bardzo ich ubierają bogato, wieszają sobole, srebro, naczynia wszelkie kupują u Moskwy, a potym moskiewscy ludzie ich obierają istąd się bogacą ale się im rzadko w dobre obraca, bo ich czarowują i siła od rozumu odchodzi i przepadają w lesie, mają koczowiska zrobione z drzewa niskie okienko [...] ogień dniem i nocą gore w kominie, pieców nie mają ani drzwi, tylko dziura miasto drzwi. Law także nie mają tylko na ziemi siedzą, zwierzem żyją, ale i chleb jedzą bo kupują u Moskwy za skory jeleni i łosie. Niedźwiedzia gdy zabiją nad nim płaczą, że nie my tobie śmierci przyczyną, ale łuk nasz, potym go jedzą, a głowie się jego modlą, która zawsze w koczów isku w kącie stoi statkiem nakryta i różnych sukien nawieszają koło niej. Zboża ludzie nie sieją i tylko się lasem bawią. Ryb mało albo nic, bo rzek nie mają wielkich.

    Przyjechaliśmy do Wierchotura, to miasto ludne i żywności ma dostatek i towarów różnych, wsi bardzo wiele i zboża się bardzo rodzą prócz gryki, tej nie masz. Rzeka Tura idzie pod nim kamienista i bystra, tam myto wielkie biorą na Cara z kupców [...] także rzeką, którzy jadą z Sybira¹⁸².

    Tam nam dano podwody do Oponcina na 100 mil, jechaliśmy dzień i noc puszczami i wioskami, ale bardzo rzadkimi, wnet Dziesiątką, ale chleba mają dość, ten Oponcin pierwsze miasto sibirskie leży w położeniu chlebnym i rybnym we wszystkim się ma dobrze, tylko że Kałmuki często dokazują i wsi koło niego palą.

    Stamtąd jechaliśmy do Tiumieni mil 127. Miasto bardzo piękne w położeniu bogatym, chleb, ryby, ptactwo rozmaite tam mają. Jeziorami rzeka Tura przyszła pod nią ale juz nie kamienista, w równinie pięknej bardzo, ostróg dookoła miasta, i bram dwie zameczek drewniany, wsi i słobód ma dość bogatych, wojewoda tam siedzi. Stamtąd jechaliśmy do Tobolska i przyjechaliśmy w kwietną niedzielę¹⁸³, to miasto leży nad rzeką Irtyszem, i nad Tobolskiem, które rzeki bardzo wielkie i straszne, których u nas w Polsce nie masz¹⁸⁴. Łączą się pod tym Tobolskiem. Rzeka Tobolsk od Szweiji z lewego, a Irtysz od Kałmuk z prawego boku, tym Irtyszem chodzą mil 100, w Uściach po sól do jednego jeziora, które sól rodzi lodowata i tam ja biorą. Chodzi Kozaków po półtora 1000, z armatą i z działami dla Kałmuków, którzy im tej soli bronią. Lodzi bywa po 50 i po 60, a na łódź biorą po 2000 pudów soli i więcej, ta sól idzie na wszystek Sibir z Kazny, przedają ją po 25 Kopijek pud [...] dali za ta solą jest miasto Taratan naszych gwałt jest, ale się zawsze bić muszą z Kałmukami białymi i wielka biedę cierpią, sam tam nie był, ale uzdawałem się z naszymi, którzy przyjeżdżali do Tobolska dla pożałowania chlebnego i pieniężnego, to nam powiadali o swojej nędzy¹⁸⁵.

    Tobolsk ma miast dwa, jedno na górze bardzo wysokiej, a drugie na dole. Chleba ma dosyć i niedrogi, ryb niesłychana wielkość bywa po 100 iaziów na kopijkę.

    Tatarowie bardzo bogaci, maja swoje wsi towarami [...] wielbłądów maja moc wielką, jeżdżą do Daur (?) i do Buchar, ono zgoła miasto podobne we wszystkim Moskwie, tylko że murów mało cerkwi więcej, dziesiątki z monastyrów Metropolita i Archimandryta mieszka. Bo Tobolsk było niegdyś osobne carstwo [...] i trzymał Casimiar Tatarzyn, a uznał się niejaki Jarmak zbójca [...], który rozbijał Kaznę Carską i kupców Cara wygnał sam to Carstwo posiadł¹⁸⁶. Ale i sam zginął, utonął w rzece Irtysz, jak na niego napadli Tatarowie rzucił się w wodę. Ci Tatarowie maja wielkie wolności, i zboża sobie sieja a najwięcej orkiszu, pszenice i owsa, żyta mało sieją, tylko Moskwa. Sa też Tatarowie myśliwi, hodują ptaki [...], białozory, których rybami karmią z mięsiwa i charty kosmate mają bardzo dobre, na których lisy gonią i charapnikami biją, a marmurki czarne do Kazny Carskiej oddawać, przedawać zaś nikomu nie wolno. Mają też pancerze bardzo dobre [..] bardzo foremne, pióra bażancie i ogniste strzelby mają [...] co miesiąc musza być gotowi, a to dla buntów naszych187, tam najwięcej 300 w służbie i w [...] Bojarskich Kozaków służałych 1200, Rajtaryi 1000, Kozaków 2000, żołdaków 3000, tameśmy mieszkali od kwietnej niedzieli do S. Jana, potem wysłano na sam S. Jan do różnych miast łodzi piętnaście, jako do Surguta, do Bnozowa (?), do Naryna, do [...] a nas człowieka 30, na rzekę Lenę do Jakut. Wsiedliśmy na sam S. Jan ruski w łodzi, żegnaliśmy się z sobą, tam było narzekania dosyć, płynęliśmy Irtyszem do [...] Jamu tydzień cały, tam [...] jarzynę i żyta się nie rodzą. Z tamtąd płynęliśmy do Samosowik (?) nadjechaliśmy ludzie niewidziane, które zowią się Ościaki¹⁸⁸, nie sieją, nie orzą, tylko rybami żyją a ptactwem, którego tam moc wielka mianowicie łabędzi, gęsi, kaczek, których tu u nas nie masz. Sami ciż Ościaki chodzą w rybich skórach i obuwie z tego noszą, kożuchy gęsie i łabędzie. Mieszkają koczowiskami po ostrowach, ryby sobie wędzą na zimę rozmaite, i tłustość rybną zbierają w naczynie z brzozowej skóry postawione po cebrów dwa, to się pije ciepło po kwarcie, co nam było za podziwieniem wielkim. A sieci robią z pokrzywy i koszule niektóre z pokrzyw mają, jadają jakieś [...] na kształt muchomorów, to się tak popoją gorzej niż gorzałką, to u nich bankiet najlepszy, chleb także [...] i na ryby mieniają, o które tam nie trudno, bo za lada onuczkę tylko białą, albo za igiełkę, to jesiotra którego chłop ledwie podnieść może, i sami nam dawali jako niewolnikom. Stamtąd jechaliśmy do Obu, rzeki bardzo wielkiej, bo brzegach na wiosnę nie znać, tylko jak morze szeroka i błądzi po niej kto drogi nie świadom, bo bardzo ostro wita pod żaglem, wiatr zaniesie między ostrowy, od rzeki na milę i tam musi oschnąć. Ościaki tym czasem nadejdą i pobiją, ta rzeka poszła w morze ku Szweiji, a my do Surguta¹⁸⁹ udaliśmy się.

    Ten Surgut niewielki ostrożek, nic się tam nie rodzi oprócz ogrodnych jarzyn, chleb przywożony z Tobolska na Kozaków bo tam lud wszystko służały. Cerkiew jedna Wojewoda i Hołowa Strzelecki sam mieszka. Ten Surgut ma lisy bardzo piękne i marmurki czarne, jakich gdzie indziej nie masz ale nędza wielka, bo chleba mało. Z tamtąd szliśmy do Narymu, to miasteczko niewielkie, zameczek, lud służały, zasiewają i rodzi im się po trosze zboże. Z tamtąd do Kiecka Opp (popr. Ob) rzeką, a insi poszli do Tomska, Tomą rzeką. Idąc do Kiecka przyszła rzeka z lewego boku, zowią ją Wach, bardzo wielka i szeroka, powiadali nam [...] ta rzeka wpada w Ob. Tam wszystko mieszkają Ościaki Poganie, bo różnie wierzą w łabędzie i w kaczki i w żurawie, Bogami ich nazywają, że niektórzy w ptaka wierzą, to go nie jedzą tylko obłupiwszy, na drzewo obleka skórę, i temu się modlą i kłaniają.

    Ztamtąd poszliśmy tam Kiecią rzeka, która bardzo krzywa, szliśmy niedziel 10, niceśmy tam nie widzieli prócz nieba i puszcz. Przyszła nam druga rzeka Lisica, także wielka jako i Kiecia to nam wody ubyło a roboty przybyło bo [...] krzywi poszła. Tą rzeką szliśmy dni pięć za tameśmy przyszli do tego miejsca, gdzie [...] kamienie chłop przeniesie licznie tak pracowaliśmy, po tym przypłynęli do Makowskiego po pokrowach w Sybir¹⁹⁰, już brzegi zamarzły, ledwośmy doszli, tameśmy byli trzy dni odpocząwszy sobie, szliśmy po tym puszczą mil 25 do Jenisiejska¹⁹¹, tak w nędzy wielkiej trwaliśmy, bo ani kupić, ani na sobie nieść nie mogliśmy. Przyszedłszy do Jenisiejska, tameśmy zimowali. To miasto ludne bardzo i bogate w kupce, towarów ma dość, wsi ma dostatek zboża się obficie rodzą i niedrogi tam chleb, nadzwyczaj tanie bo pud po dwie kopijki żyta, a mąki po trzy, ryb sroga moc. Ptasiwa i zwierza omal¹⁹². Stamtąd poszliśmy po świętach w tydzień do Strzałki tak się nazywa, i Jenisejem do Klimu, która rzeka kamienista, bystra, straszna kamień goły pod obłoki słychać na mil dwie, huk straszny, przyszliśmy do progu, który zowią Szamański, naleźliśmy ludzi nagich, twarzy popisane, kwiaty różne, nie znać co mężczyzna co białogłowa. Zowią się Tunguzami¹⁹³ mowa poszła na francuską, tam się nam pomagali przeprawować pobrani na wojnie, i tak osudar na mnie się rozkazał po różnych miastach i jako ziemię wziął, i króla naszego bardzo się nam dziwowali, a myśmy bardziej i białogłowy patrząc na nas płakały, wspominając swoje dzieci, które także w Moskwie siedzą w niewoli za sobole, po tym setnikowi przynieśli soboli kilkadziesiąt, ryb, mięsa jeleniego, nie mogliśmy tego zjadać do samego Klimu. Ci Tunguzi lud lekki, z łuku strzelać niesłychany, chyży, zimie i lecie włóczący się od rzeki do rzeki dla pożywienia a jedzą wprzód strawę z zabitego zwierza, krew świeżą ssą, zabitej łani wyjąwszy cielęta jedzą, każdej [...] nie przepuszczą lub najbrzydszy. Żon po dziewięć miewają. A żony ich tak dobrze z łuku biją, jak mężczyzna. Jeleni mają stada wielkie po 1000 i więcej, maja także jelenie ćwiczone, że dzikie oszukiwają takim sposobem że ten jeleń domowy, już jest zwyczajny, tedy temu jeleniowi na rogi nałożą rzemienny powróz blisko dziesięciu łokci i trafia się, że kiedy dziki jeleń przyjdzie, tedy ów jeleń domowy z nim igra, i tak ów powróz na niego narzuci i uplata go, tak że się z sobą biedzą a po tym gospodarz albo pastuch, który chodzi za tymi jeleniami, zoczywszy tego jelenia z łuku ubije, a temu krwi z woda da się napić. Ci Tunguzi są poganie i dzicy ludzie, ni Boga, ni wiary, ni pisma, ni dnia nie znoszą, tak bystry żyją, taka onych jest uciecha, stanie ich kilkanaście dookoła, a jeden się położy w tym kole mając przywiązany kamień albo kość na końcu a ci stoją boso i nago i wołając po tungusku na te słowa [...] a tą kością kręci dookoła głowy tak prędko jako okiem dojrzeć, oni zaś podskakują w takt, bo kto skacze leniwo to po koleściach (?) oberwie, i już go sobie mają za głupiego i gnuśnego. Ptaki w lot biją z łuków i śmieli są na zwierza, także na niedźwiedzia, niepotrzebnie towarzyszą, a gdy w kilku zabiją tego za nieśmiałego mają i [...] z takimi w ziemi się umarli nie chowają, bo ich nie przyjmie tylko nad [...] i stawia sieja na cedrach, kiedy się wyda ostrów cedrowy i na sosnach mają straż dla zwierza, jednak ich często [...]. Rosomak jest czarny [...] podobny do psa i do niedźwiedzia, jest drapieżna bestia i smrodliwa. Ci Tunguzi do zimna bardzo trwały lud i do głodu, bo zimie dla wielkich mrozów trudno im z pożywieniem i dla zwierza, tedy będąc głodny bok się ściska i deskę do brzucha przywięźnie, aż gdy najdzie zwierza, poty przy nim siedzi, deskę od brzucha odwiązawszy, aż cała go zje. Ciż Tunguzi z tego Jenisiejska biegają nartami na kształt sani tylko wąskie, jakby na pół łokcia mało co więcej, długie na łokci 12 może na nich powieźć kamieni 25, po czworo psów zaprzągszy, a kiedy wiatr, wybiegają pod żaglami, pokłada na narty, a sam jeden stoi u dyszla rozpiąwszy żagiel, na łyżach bieży jak strzała, psy kiedy zostaną, a wiatr dobry szedłszy trzy dni dogonią, co iść wodą dwanaście albo 13 niedziel, to nartem w niedziel sześć ubieży kiedy wiatry dobre, bo gdy chodzą z Jenisiejska wsparłszy wprost to przychodzą do Klimu przed kwietną niedzielę, jakośmy szli dzień 14, bo lud niezwyczajny do wody, ale niewola nauczyła wszystkiego.

    Po tym szliśmy do Klim tak wielką pustynią żeśmy tylko szczawem a barszczem żyli, którego tam wiele. Poszła rzeka Tunguska w prawo, a myśmy powrócili rzeką Klimem w lewo z kamienia w kamień, z dziwów na dziwy i progi kamienne do wypowiedzenia trudność niesłychana. Staliśmy na jednym miejscu tydzień na sobie przenosząc rzeczy wszystkie z łodzi nieżalby gdyby swoje, ale carskie i przystawów, tameśmy znowu zażyli biedy i głodu przy robocie. Po tym przyszliśmy do Słobody, tameśmy trafili na święto moskiewskie, tam nas pobrali do siebie chłopi, abyśmy z Wojewodą Klimskim rozmawiali, uczyli nas się żegnać po moskiewsku, a kto się lepiej umiał żegnać, ten był w większym poszanowaniu. Ale car wojewoda Kichow Andreiowicz przysłał do nas Polaka niejakiego Brzozowskiego, który tam już dawno mieszkał, żebyśmy się mieli dobrze we wszystkim choćby skarga jaka była, tedy darmo kazał poczynać według polskiego zwyczaju¹⁹⁴. Naszym też niewiele potrzeba, sami się domyśla. Uderzyli po baranach i po piwnicy, po kurach i po cielętach, zaczęli się przypierać, co widząc gospodarze buntować się poczęli, takoż by przyszło by było do tego, tenże Wojewoda postrzegł się, przysłał sto Kozaków do nas, abyśmy żadnej nie ponosili od chłopów oppresji, albo co się stało to przepadło, w tak wiele szkód zbytnich poczynili chłopom.

    Przyszliśmy do Klimu w dzień Wniebowzięcia Panny Najświętszej¹⁹⁵. Ten Klim miasteczko nad rzeką tego imienia. Klim chleba ma za potrzebę, ryb mało i zwierza. Bo cudzoziemcy daleko mieszkają i towaru omal. Każda rzecz droga, łokciu płótna po złotych, pret [...] albo po trzy. Igła po groszy 9, bywa owo zgoła miasto nędzne. A komarów i muszków wielka moc, aż dzieciom ciała smarują, nawet konie niszczy i bydło. W tym Klimie zaś wojewoda przyjął mile bardzo i częstował nas przez trzy dni, byliśmy u niego na obiedzie, po tym dał nam podwody i szliśmy przez puszczę znowu mil 26 kamiennemi, szkaradnemi i wysokimi górami i dał nam każdemu po siatce dla muszków. A [...] po białych chustach i po chustce na kształt ręcznika, dał nam po dwa pudy mąki i sucharów na drogę i kilka połci słoniny, bardzo się nam stawił a jakoże, bo sam był więźniem w Polsce lat kilka u J Mości Pana Połubińskiego196.

    Przeszliśmy pomienioną puszczę i przybyliśmy do rzeki którą zowią Maka, tameśmy zaczęli gotować barki, na któreśmy wsiedli i tam prędko jako strzała z łuku, prędzej lecieć nie może, właśnie jak w studnię kamień rzucony, tak się nam zdało, że już łódź pod ziemie przepadnie, po tym przyjechaliśmy na Kusz.

    Ta rzeka wesoła już nie tak bystra [...] wspiera Lena i już po ostrowach sieją zboża i po kilka chałupek tam stoi, chleba dosyć nad tą [...] Jest jeziorko po prawej ręce słone, jakby sążni 30 dookoła, głęboko i na sążni 16, a tak przeźroczyste, że można igłę obaczyć na dnie, tam sól ważą na Cara, ale gdzie ją przedają.

    Stamtąd popłynęliśmy na Lenę, rzeka dość bardzo wielka i brzegi ma piękne, głęboka, wspaniała, cicha, niedarmo ją zwą matką. Są koło tej rzeki ostrowy, bardzo piękne góry, drzewa cedrowe i zwierza gwałt. Kozaków tam siła, którzy mieszkają nad tą rzeka, mają bydła, koni i żywności dostatek197. Po tym nam przyszła z boku prawego rzeka Orsinga, z drugiego boku lewego Ilga, rzeki wielkie jakoby Wisła. Po tym rzeka Wułkasz (?), z prawej strony rzeka Kiringa także okrutnie wielka i bystra, tam się chleb rodzi, po tym rzeka Czucznij tamże podobna, po tym Wicim rzeka straszna, trzema częściami wpada w Lenę, góry widać prawie [...] równe, tam jest jedno miejsce, które zowią [...] do pożywienia godne. Bo rzeka Lena jest tak szeroka i głęboka, jak na mil półtorej przewyższa i z fundamentu wywraca i rujnuje, dlatego tam proszą Pana Boga, żeby Lena długo stała, ażeby lud struchlał na miejscu, bo kiedy z nagła puszcza, to muszą porzuciwszy wszystko za góry uciekać, tedy siana, role, lodem narzuca i poryje tak, że już nie będzie co rząć, i tak bez chleba tego roku zostawają. Ale w tych skałach jest tak wąska i krzywa rzeczka jakoby sążni 40., lecz zawsze tak na wiosnę, jak na jesień jednakowa, która między kamieniami gładkimi i nader wysokimi idzie. Tam rzadko kiedy bez szkody, i nam utonął Pan Paweł Chmielewski towarzysz spod chorągwi J Mości Pana Czarnieckiego Wojewody Ruskiego, i musza zawodzić liny i tak się ciągną. Tam moc wielka sokołów, orłów, innego ptactwa, które jak rybołowy łowią rybę i ona się karmią. Orzeł stojąc nad brzegiem na kamieniu jedna nogą, a drugą w wodzie jak ością ryby chwyta. Sokoły zaś żywią się drobniejszym ptactwem. Ale to dziw kędy sokół ma dzieci, tam ptactwa najwięcej, bo koło gniazda ich nie bije, ale lata po stronach dla żywności.

    Rzeka po tym Putoma bardzo wielka i druga Otokma także straszna, tam wszystko Tunguzi mieszkają. Od Otokmy poczynają się Jakuty, którzy mają wiarę pogańska i sami psom podobni koni stada bardzo wielkie chowają, [...] najwięcej¹⁹⁸. Bydła także mają dość. Byki bardzo wielkie chowają, a nosy im przewleczone jak u niedźwiedzia, także i ze krów, wszystko jeżdżą na nich, a konie jedzą że to psi niczym się nie brzydząc. Nigdy się nie mywają, paznokci nie obcinają. Chodzą nago z łukami, na głowie kaptury z piórami żurawimi jak skrzydła, grzechu ni w niczym nie maja, ni Boga, ni wiary, pisma, kłamią, owo zgoła bestiom podobne.

    A ludzie posiedli Lenę i brzegi jej. Tam się teraz żadna rzecz nie rodzi bo ziemia nie taje więcej jako na łokieć, tam jest zwierza i ptactwa niesłychana moc, ale poganie nie umieją ich zażywać, jako psi je jedzą, że co większe pióra oskubszy, u kogo jest kocioł to warzą, u kogo zaś nie masz to kamienimi parzą w dzierzkach, albo w korytach bez soli. [...] w żartach wstydu żadnego nie mają, ani co grzech nie wiedzą, na koniach białogłowy jeżdżą a mają [...] wielkie w uszach jak także srebrne, na czele noszą kręgi, a na szyjach srebrne i miedziane obręcze, tak i mężczyźni chodzą w skórach jelenich i wołowych sierścią do ciała, a druga na wywrót, łuki mają długie wyżej człowieka, a cięciwy rzemienne, żelaza zbierają po brzegu Leńskim grudami i tak dobre jako stal ale że trudno o rzemieślnika to się z nim lada jako sprawują.

    Po tym przypłynęliśmy do Jakut przed pokrowami w wigilią do ostrożku, leży to miasteczko nad samą Leną, na pięknym bardzo miejscu i wesołym, ale na głodnym, bo się tam żadna rzecz nie rodzi oprócz kapusty i to bez główek, a rzepa rzadkością się nada. Tam ludzi zawsze służałych 700. Regestrowych Kozaków, których rozsyłają po lasach i rzekach, i po różnych uroczyskach199. Ci zbierają na Cara sobole odejmując od tych ludzi, których stamtąd co rok kilka tysięcy Carowi posyłają. Lisie czerwonych 9000, oprócz marmurów tych niewiele, gronostajów, popielic, rysi to tam [...] i bobry, wydry i te głucho, ale tego moc wielka.

    Wojewoda Jakucki ma takie dochody jakich trudno wypowiedzieć, ale się im nie nadają, abo umrze abo w głowę zajdzie. I tych tam posyłają, którzy bez nosa, nic dobrego, ani z duszą i z ciałem²⁰⁰, tam wszystka rzecz droga prócz futer, ale trudno ich wywozić. Białogłowy chodzą w skórach jelenich, cienkich miasto koszul, w kapturach sobolich i sukienkach atłasowych sobolami podszytych, ale bez koszule, chyba na święto uroczyste koszule wdzieją. Także i chleb tylko na uroczyste święta podają, a mięso jedzą jak chleb, i ryby z jagodami, ptactwo i zające, których tam moc wielka i mleko kobyle piją.

    W tym Jakutach od maja do septembra mało co nocy, bo zawsze widno jak w dzień, nie znać kiedy świta kiedy zmierzcha.

    Zaś dalej w Zyganach ku morzu płynąc niedziel 4, minąwszy Ałdan rzekę, która jest bardzo wielka, z prawego boku wyszła, druga Tana, trzecia Maca, to rzeki bardzo potężne jakich u nas w Polsce nie ma. Znowu Ucur z lewego boku bardzo potężna i wielka rzeka, tam łowią rybę którą zowią matuską, jest jej wzdłuż sążni 16, i większe bywają bliżej morza. Ale wyżej Ucuru nie chodzą. Nasolą z niej beczek po 60 albo 50 jak do [...] przyjdzie inna ryba, a obije się o nią to uchodzi ranna.

    Tam w tych Zyganach słońce nigdy nie zachodzi, ale stoi jak największa [...] Czerwona, a promienie od niego nie świecą po kilku godzinach pocznie się podbijać w górę i promienie od niego poczną świecić a to się tylko od pełni maja, aż do pełni octobra, po tym słońca we dnie i w nocy nie widać, zawsze pochmurno, oprócz miesiąca, który zaświeci w nocy jaśniej niż słońce.

    Tam nad morzem są góry wielkie i ludzie dzikie bardzo się we psach kochają, których maja po kilkadziesiąt i po kilkaset, to aby większy Pan, który ma psów więcej na [...] Psy jedzą, we psich skórach chodzą i z szorkami [...] dają, psy i ubiory psie mają drożej sobie ich szanują niż sobole, albo inne piękne zwierzęta. Lud prosty, nic nie maja oprócz psów. Poganie bałwochwalcy, czarownicy wielcy, z diabłami [...]. I jawnie i świadomie ich pokazują w postaciach różnych bestii, ptaków, żmijów, kruków, jako kto w co wierzy, tak ci czarownicy ludziom pokazują a o Bogu nie wiedzą²⁰¹. Ci ludzie mieszkają nad rzeką Lama, która wpada w morze jakby w koniec zimnego morza. A ostróg stoi od morza na trzy ćwierci mile, zwierza moc wielka mają i ryby z morza nachodzą a najwięcej tej ryby Bołki, która w wierzch na mil 5 [...] dalej, której na całą zimę nabierają, jest tak wielka jako na łokieć, ale tłusta bardzo a kiedy ta ryba pomieszka w tej rzece miesiąc to schudnie i zęby jej wyrastają jako palce, bije się po kamieniach aż jej żebra widać i tak zdycha, którą się pasą psy, białe ptactwo, niedźwiedzie, których tam moc wielka, a wszystko białe te niedźwiedzie. Te rzekę Lamę przybywa godziny 12 morza i ubywa także godziny 12, także zaraz osuszy wszystko, jak pozalewa ostrowy spadając, ale nie wszystko z sobą zabiera, ostają się w ody w dolinach po [...] i ryb moc wielka morskich i raków dziwnie wielkich, dość na jednego człowieka 6 albo 7. Gotów do jedzenia warzyliśmy i my ich i piekli, na te raki niedźwiedzie białe najbardziej napadają i bawią Sję koło nich i wtenczas ich biją, ale to dziwy, że ten niedźwiedź biały kiedy głodny to szuka pożywienia, co morze wyrzuci to on zrze. A najadłszy się pływa po morzu jako pijawka jaka, zwinąwszy się w kłębek, a niekiedy go tak postrzelą, wypływa na ląd to mu morska woda ranę roziada i tak go kona, czym kto może.

    Z Łamy poszliśmy na Indigirkę morzem kocami, które tam robią n kształt okrętów, tylko bez żelaza, wiciami zszywają a gwoździami drewnianymi zbijają, żelaza i za grosz tam nie mają, to działo się w roku 1659.

    Poszedłszy tam na tę Indigirkę, służyły nam wiatry trzy niedziel, ale potem uderzył wiatr morski, który nagnał lodu, żeśmy mało nie poginęli między krami, było nas pięć koców, w dwiech boki wyłamały kry, a trzy koce na wierzch lodu wysadziły, to myśmy siedzieli 13 dni, czekając śmierci, aź po tym dał Pan Bóg wiatr, wody przybyło, i znowu nas wiódł wiatr na morze, i one dwa koce już naprawione i nadjechaliśmy ludzi których zowią Gilaki²⁰², jeżdżą na niedźwiedziach i tak nimi kierują jak u nas końmi, ale im obrzynają paznokcie i zęby, a karmią ich na stajni jak woły, jedzą ich, jako też. To lud dziki, Białogłowy bardzo gładkie i wysokie, mają kolce w spodniej wardze, a mężczyzna w nosie mosiężne i srebrne. Tam chleba nie żywią oprócz zwierza, a tych dają jednak dań Carowi bardzo wielką.

    Stamtąd poszliśmy na rzekę Amur, która jest wielka i kraje obfite ma, bośmy znaleźli kilka statków z masztami przywiązanymi, tak grubymi jako piasta najgrubsza, powiadali nam że u wielkich statków była tak grubą, jak ja objąć może rękami, myśmy takiej nie widzieli, bośmy ledwie stamtąd uciekli sami. Ludzie tam się zowią Czuchczy, wysocy, brodaci, chodzą jakoby Bernardyni w kapturach, u każdego paciorki w ręku, szablę ma przy boku na kształt starych kordów, mało co do łokcia dłuższą, ale lud bardzo bitny²⁰³.

    Kraje tam bardzo ciepłe i obfite, ale nam tam długo nie dano popasać. Zginęło tam naszych ludzi 35 różnych, ze znaczniejszyh jako to Pan Horoszko, Pan Tomasz Stołkowski, Pan Krzysztof Sołtan, Pan Maniewski i Tatarzyn chrzczony spod chorągwie Pana Czarnieckiego, i tam nam nie dali się rozpierać, bośmy musieli porzuciwszy wszystko, uciekać przez góry pieszo, z wielka nędza i głodem, [...] tylkośmy z duszą i ciałem powrócili do Lamy, było to tej biedy lat pięt czwarta, żeśmy się po puszczach, po rzekach, w morzu włóczyli, zażywając chleba oprócz zwierza a ryby. A chust białych i Znaku nie mieliśmy, oprócz skór jelenich, krom nieba i ziemi niceśmy nie widzieli.

    Po tym przyjechaliśmy psami do Zygan, tam przyszła od wojewody wiadomość żebyśmy gotowali koce, i znowu szli na Amur rzekę wiosną. Ludzi kilkaset do nas przysłano z żywnością i mnie Hramotę Carską Setnikostwo i żałowanie. Panu Chocimskiemu atamanostwo, co nam nie bardzo było na rękę, ale niewola wiele może²⁰⁴. A tak to musieliby mile przysiąc na pół z płaczem, jednak Pan Bóg nasz smutek obrócił w wesele, bo niedziel cztery przyszła do nas Hramota Carska, że nam koniecznie kazano do Moskwy jechać, za cośmy Panu Bogu podziękowawszy powrócili do Jakut, gdzie nas wojewoda mile przyjął, i wziął od nas relacją za rękami naszymi i informacją, co się tam działo, jakie kraje i ludzie, dziękował nam za służbę i pisał o wszystkim do Cara, i kazał nam ręce przykładać do tego pisma, po tym nas odpuścił²⁰⁵.

    A tak do Tobolska przyjechaliśmy kędy siedział Piotr Iwanowicz Godunow wojewoda, tedy nas zatrzymał, wypuścić nas nie chciał żadną miarą²⁰⁶. Mieszkaliśmy niedziel 5 w Tobolsku, że wielka bieda i głód dokuczał, musieli inni zostawać na Carskie imię i chrzcić się, bo to [...] wielka przysługę wojewoda Carowi kiedy kogo ochrzci, abo na służbę carską przy niewoli, i tak insi do niego się udali na służbę, a ja choć w nędzy wolałem przecie szczęśliwiej do Moskwy okazji, i doczekałem się i przybyłem do Moskwy.

    Gdy szczęśliwie przybyli na stolicę Posłowie wielcy do Cara JM-ci, Jaśnie W Imć Pan Jan Gniński wojewoda chełmiński, Kowalewski, Gródecki, Radzyński Starosta, WM-ci Pan Cyprian Paweł Brzostowski Referendarz i Pisarz, W K Mość [...] starosta, ekonomii sokalski administrator Wielmożny [...] Aleksander Włodzimierz scholastyk wileński, Regent Kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Natenczas jestem rekuserowany z Moskwy, i do pożądanej Ojczyzny przyprowadzony. A najbardziej za staraniem Pana Wojewody Chełmińskiego, któremu niech Pan Bóg stokrotnie nagrodzi²⁰⁷.

    Ten mój Dyaryusz napisany przeze mnie wyżej nic w sobie fałszywego nie ma, ale com widział memi oczyma tom wyraził, na co się ręką swoją podpisuję

    Adam Kamieński-Dłużyk

-------------------------------

    ¹⁵ Dyariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc opisany przez Adama Kamieńskiego [w:] Warta. Księga zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu..., Poznań 1874. Kamieński został wzięty do niewoli w bitwie nad rzeką Basią. Więziony w Mohylewie i Moskwie, potem przeznaczony do służby wojskowej, trafił do Jakucka. Nieoczekiwanie po ponad trzech latach tamtejszej służby został odesłany z powrotem i uwolniony. Dołączył do poselstwa Gnińskiejjo i powrócił do kraju.

    ¹⁶⁶ Wspomina tu sposób zabezpieczenia przed ucieczkąjeńca i zarazem wykorzystanie jego siły. Loże działa było konstrukcją drewnianą i wystarczyło wbić sporego rozmiaru zaczep do łańcucha, zaś drugi jego koniec zakuć na ręce (przegubie dłoni) jeńca. Nie uciekł i mógł ciągnąć działo...

    ¹⁶⁷ To już jakby druga faza niewoli jenieckiej — podział całej grupy jeńców pomiędzy dowódców (bądź bojarów, to zależało od sposobu organizacji zwycięskiego wojska rosyjskiego) poszczególnych oddziałów z nakazem pilnowania jeńców, ewentualnego ich wykorzystania w dalszych działaniach wojennych (posługa w taborach, kopanie szańców etc), no i utrzymania przy życiu przez żywienie, co do którego poza tzw. dobrą wolą (i uczuciem humanitarnym) nie było żadnego rozporządzenia...

    ¹⁶⁸ Najwyraźniej byli to Polacy — mieszczanie, zaś „respek” to w ówczesnej polszczyźnie tyle co „wzgląd”. W miastach rosyjskich już od II połowy XVI wieku powstawały „kolonie polskie” — skupiska domów przy jednej ulicy (dzielnicy), gdzie grupowali się pochodzący z Rzeczypospolitej kupcy i rzemieślnicy. Ówczesny Możajsk był już na kresach państwa. Stąd inni Polacy przybywający: jeńcy, zesłańcy, kupcy, żołnierze, spotykali się z życzliwością „miejscowych” Rodaków w postaci opieki, noclegu, strawy, przesłanej do rodziny wiadomości o ich losie etc. Jest to jeden z pierwszych faktów w pamiętnikarstwie polskim takiego opisu sytuacyjnego, opisu, który będzie się powtarzał we wszystkich kolejnych pokoleniach aż do współczesności, tj. do schyłku XX wieku.

    ¹⁶⁹ W tym znaczeniu „Przykazy Strzeleckie" to oddziały; roty (chorągwie) stacjonujące w określonych obiektach, koszarach.

    ¹⁷⁰ W tym znaczeniu „Przykaż" to kwatera dowództwa z jego urzędem. Tu ewidencjonowano jeńców, rozdzielono sługi, czeladź, towarzyszy i oficerów — poruczników, rotmistrzów, pułkowników. Odtąd rozpoczynała się jednakowa a zarazem różna ich niedola jeniecka.

    ¹⁷¹ Po zdobyciu Kazania (1558) ekspansja rosyjska ruszyła do Uralu. Powstała wtedy potrzeba zorganizowania zarządu zdobywanych ziem. I tak powstał wpierw „dworzec kazański” zawiadujący obszarem byłego chanatu, a po roku 1580 i podbojach za Uralem także ziemiami Chanatu Syberyjskiego. Wkrótce „dworzec” przekształcono w „prikaz” (inaczej zarząd) jako jedną z centralnych instytucji państwa. W końcu XVII wieku było już 36 „prikazów”, wśród nich wspomniany w tekście „syberyjski”, który powstał (1592) jako jeden z pierwszych pośród tych urzędów administracyjnych.

    ¹⁷² Charakterystyczne jest w tym fragmencie tekstu kłamstwo co do celu podróży, „[...] w drogę do Litwy”. Gdy tymczasem był to początek etapu zesłania. Wspomniane rogoży, jako przykrycie, to maty z sitowia lub słomy. Mila rosyjska liczyła 8.534,3 m.

    ¹⁷³ Równolegle z kształtowaniem systemu represji (i rodzaju kary) z docelowym umieszczeniem na Sybirze, począwszy od pierwszych ukazów z 1563 i 1582 r. w wewnętrznej polityce Rosji, stosowano zakuwanie indywidualne lub grupowe. Zakładano na kończyny obręcze, do których przytwierdzone były łańcuchy, wymyślnie to łączono i systematycznie doskonalono aż do zakuwania parami powstańców styczniowych w kajdanki złączone do żelaznego pręta zaczepionego do „zbiorowego” łańcucha, np. w nocy) albo noszonego w czasie transportu lub pracy. Z opisu nie wynika, w jaki sposób autor został skuty, poza stwierdzeniem samego faktu oraz połączenia braci Zdanowiczów jednymi kajdanami.

    ¹⁷⁴ Sążeń lub siąg równa się 1,787 m.

    ¹⁷⁵ Charakterystyczną cechą Dyaryusza są opisy informacyjne o poszczególnych miejscowościach, co wskazuje na ogólny poziom intelektualny autora i umiejętność obserwacji otaczającego świata.

    176 Wspomniane w tym miejscu zabiegi mutylacyjnc, polegające na okaleczeniu sprawcy, dowodzą okrucieństwa procedury karnej, która dotyczyła wszystkich skazanych i ostatecznie została uregulowana w 1753 r., gdy ustalono zasady obrzędu „śmierci cywilnej”.

    177 Carska hramota to inaczej pismo z zarządzeniem. Kara śmierci opisana tu jako „uwolnienie od gardła” ostatecznie w Rosji została zniesiona w 1769 r., ale już dawniej w „zbiorze praw” z 1649 r. kara zesłania na Sybir nie tylko została określona, ale wymieniona jako forma ułaskawienia od wykonania wyroku śmierci.

    ¹⁷⁸ Już w 1517 r. możny ród Strogonowów uczestniczył w podbojach i zagospodarowaniu nowych ziem na wschodzie, zaś na przełomie XVI-XVII w. osiągnął szczyt znaczenia politycznego i gospodarczego.

    ¹⁷⁹ Wiadomo, że w wyniku rozejmu w Deuilinie na przełomie 1618-1619 roku zwrócono Rzeczypospolitej tylko część jeńców wojennych. Reszta pozostała w różnych posiadłościach moskiewskich (włościach carskich, wojskach i włościach bojarskich) także za Uralem. Oprócz tego kolejno w latach 1620-1621, 1633-1635, 1645-1650 wysyłano tam partie polskich jeńców. Czy z tych znanych zsyłek pochodzili wspomniani „niewolnicy”, czy z innych, nie sposób ustalić.

    ¹⁸⁰ Pud to jednostka miary (masy ciał sypkich) odpowiadający 16,38 kg.

    ¹⁸¹ Pojęcie „Kozacy” oznaczało pierwotnie w XV w. ludność luźną, później także zorganizowaną wojskowo (w określonych formacjach jazdy z typowym uzbrojeniem i taktyką walki, potem też piechoty); w II poł. XVI w. także zobowiązanej do służby wojskowej głównie na Ukrainie. Początkowo Kozacy różnili się zajęciami i dzielili na „dobyczników” (wyprawiających się za zdobyczą wojenną ku posiadłościom tatarskim, tureckim, a bywało i polskim...) i „uchodników” (trudniących się Iowami ryb i zwierzyny, pasterstwem, z czasem uprawą roli). Ale już w II poł. XVI w. zarówno na Naddnieprzu, jak i w coraz to nowych skupiskach osadniczych na ziemiach ukraińskich, a nawet na Białorusi, Podolu i Wołyniu, Kozacy przymuszani (zobowiązani) byli do uprawy roli i rzemiosł, zajmowali się też handlem, a uwolnieni byli od wszelkich danin na rzecz służby wojskowej. Stąd wśród jeńców polskich była pewna liczba Kozaków lub żołnierzy z chorągwi kozackich.

    W miarę postępującej dominacji rosyjskiej nad Ukrainą; ugoda w Perejesławiu w 1654 r., traktat w Andruszowie w 1667 r. i podporządkowanie Ukrainy Zadnieprzańskiej, pokój Grzymułtowskiego 1686 r. i opanowanie Zaporoża, żywioł kozacki był coraz liczniejszy w Rosji, a zwłaszcza w różnych okolicach na Sybirze.

    ¹⁸² Myto to opłata za prawo jednorazowego przejazdu przez „granicę” (nazywanej najczęściej w Polsce komorą), na rogatkach miast, przy brodach, na granicy posiadłości lub jednostek podziału terytorialnego (administracyjnego). Opłata czasem utożsamiana z cłem (jako oszacowaną opłatą od przewożonych towarów), ale w XVII w. pobierana już tylko od ilości i jakości środków transportu oraz bydła, koni i ludzi.

    ¹⁸³ Niedziela kwietna to inaczej w kalendarzu gregoriańskim Niedziela Palmowa. W 1658 r. wypadała 14 kwietnia, zaś Wielkanoc 21 kwietnia.

    ¹⁸⁴ W tym fragmencie autor używa jednego określenia na nazwę miasta: Tobolsk, założony w 1587 r. oraz rzeki Tobół. Dalej wymienia nazwę „Kazna”, co jest równoznaczne z określeniem „władza, siła, moc”.

    ¹⁸⁵ Wspomniane słone jezioro odkrył w 1620 r. Jan Kucza — poseł moskiewski do kałmuckiego władcy Karakuły. Potem posłem był Marcin Borzewicki, wędrujący z Tomska do chana Manguły. Obydwaj byli dawnymi jeńcami, podobnie jak Denis Raczkowski i Antoni Dobrzycki, także znani z misji dyplomatycznych do Kałmuków. „Uzdawać się” to tyle co „spotykać, poznawać", zaś określenie „pożałowanie” jest pobliskie żebractwu. Wzmianka o walkach z Kałmukami ma potwierdzenie w syberyjskich źródłach historycznych około połowy XVII w. i wiadomo, że uczestniczyły w nich roty formowane z rosyjskich jeńców wojennych różnych narodowości, ale w rejonie Tobolska byli to głównie Polacy i to od schyłku XVI wieku.

    186 Timofiejcwicz Jermak. ataman kozacki w służbie rodziny Strogonowów, w 1581 r. na czele oddziału Kozaków podbił znaczną część Chanatu Syberyjskiego ze stolicą w Kaszłyku nad Tobołem. Rzeczywiście w sierpniu 1585 r. uchodząc przed pościgiem tatarskim utonął w Irtyszu. Można na podstawie tego faktu wnioskować o zbiorowej pamięci, dziś powszechnie określanej jako historia oralna — dotyczy innych przekazów w tekście A. Kamieńskiego-Dłużyka

    ¹⁸⁷ Wzmianka o „buntach naszych” najpewniej wynikła z żywej pamięci o ucieczkach, spiskach i przynajmniej czterech buntach jeńców polskich w latach 1620-1634 w Tobolsku i Tomsku, okrutnie stłumionych przez miejscowe władze. Fakty takie znane są także z II poł. XVII w.

    ¹⁸⁸ Ostjacy to lud zaliczany do ugrofińskiej grupy etnicznej Chantów. Obok opisanych zajęć, trudnili się także hodowlą renów na rozległej nizinie w widiach Irtyszu i Obu.

    ¹⁸⁹ Surgut był punktem etapowym, rozdzielczym nad Irtyszem i strażnicą — garnizonem na wschód od Tobolska.

    ¹⁹⁰ Jest to wzmianka o daninie od krów (albo dziesięcinie zwanej pokrowa) a zarazem o miejscu jej odbierania.

    ¹⁹¹ Jenisejsk założony w 1619 r. był w II poł. XVII w. ważnym ośrodkiem administarcyjno-gospodarczym wschodniego Sybiru. O jego znaczeniu stanowiło głównie położenie — przystań nad Jenisejem, rzeką długości ponad 4 tysiące km z kilku wielkimi dopływami: Angara, Podkamienna Tunguzka, Dolna Tunguzka, które są żeglowne przez pięć miesięcy w roku.

    ¹⁹² Omal znaczy „mało. niewiele”.

    ¹⁹³ Tunguzi to zbiorowa nazwa kilkunastu ludów zamieszkujących leśne obszary Sybiru, od wybrzeża Morza Ochockiego, zaś ku zachodowi nad Jeziorem Bajkał i dalej do górnego biegu Jeniscju. Wszystkie dalej wymienione w tekście ludy, plemiona, należą do Tunguzów lub są z nimi blisko spokrewnione.

    194 W tym znaczeniu .”polski zwyczaj” to sposób załatwiania spraw według norm i zasad prawa polskiego, które powstało jako prawo zwyczajowe i skodyfikowane zostało w latach 1346-1347 a następnie uzupełnione i ujednolicone dla całego państwa w zwartym zbiorze „tzw. dygesta” w końcu XV w. W zasadzie nie zmienione przetrwało do rozbiorów Polski.

    ¹⁹⁵ Święto Wniebowzięcia NPM przypada w stałym terminie 15 sierpnia.

    ¹⁹⁶ Fakt nie wymaga komentarza poza jedną uwagą o mimowolnie zasygnalizowanej tu różnicy w statusie jeńca wojennego w obydwu państwach tego czasu.

    ¹⁹⁷ Osadnictwo kozackie na kresach podbojów rosyjskich za Uralem, w Azji Środkowej a nawet na przedpolu Kaukazu, od schyłku XVI w. aż do początku XX w. było jedną z form rozwijania wpływów imperialnych Rosji. Zwykle Kozacy budowali „ostróżki” (wielokrotnie w tekście wzmiankowane), chroniące zabudowę mieszkalną gospodarską, uprawiali ziemię lub zakładali hodowlę i tworzyli gotową formację zbrojną zdolną do obrony ziemi zajętej tubylcom i do represyjnego ich uzależnienia (z czasem wyniszczenia) oraz grabieży ich dóbr na rzecz cara.

    ¹⁹⁸ Jakuci to lud złożony z elementów etnicznych tunguskich i mongolskich, bowiem ich przodkowie w XII1-X1V w. przybyli z Azji Środkowej i Centralnej, łącząc się z ludnością tutejszą: Ewenami, Ewenkami, Jukagirami i in. zamieszkującymi Sybir północno-wschodni. Wspomniane miasteczko Jakut to Jakuck założony w czasach podboju rosyjskiego w 1632 r. jako „ostróżek” — twierdza i ostoja carskiego panowania.

    ¹⁹⁹ Regestrowi Kozacy to określenie przeniesione z Rzeczypospolitej, kiedy to najpierw w 1617 r., a potem od 1625 r. prowadzono rejestr (stąd: regestr), czyli spis żołnierzy, którzy otrzymywali żołd. Tworzyło to grupę Kozaków uprzywilejowanych w porównaniu z nie ujętymi w rejestrze (zwanych stąd „wypisczykami” — wypisanymi) i było przyczyną napięć i buntów. Widać z opisu, że A. Kamieński wyróżnił tym określeniem zbrojną załogę Jakucka wśród osiadłych w posiołkach nad Leną.

    ²⁰⁰ Tu wzmianka o karnych (kryminalnych) zesłańcach („którzy bez nosa”) okaleczonych wyrwaniem nozdrzy, karą hańbiącą — nie tylko oszpecającą — człowieka, ale w warunkach tamtejszego ostrego klimatu uszkodzenie części nosowej dróg oddechowych powodowało dolegliwości w oddychaniu.

    ²⁰¹ Wzmianka tu o szamaństwie uprawianym przez Jakutów nie tylko w połowie XVII wieku, ale nawet za władzy radzieckiej w II połowie XX wieku!

    ²⁰² Gilacy to inaczej Niwchowie, jeden z ludów zamieszkujących ziemie nad Dolnym Amurem i częściowo Kamczatkę.

    ²⁰³ Czukcze to lud pochodzenia mongoloidalnego. Opisani w tym fragmencie tekstu należeli do grupy Czukczów nadbrzeżnych, zajmujących się rybołówstwem i polowaniem w odróżnieniu od Czukczów koczowników w tundrze i hodowców reniferów.

    ²⁰⁴ „Hramota” carska to pismo — rozkaz zaś „żałowanie” to w dalszym znaczeniu niemal „błogosławieństwo”, co odpowiada charakterowi władzy carskiej mocno już wtedy zsakralizowanej. Stopień setnika w armii carskiej odpowiadał w wojsku Rzeczypospolitej przynajmniej stopniowi porucznika, o ile już nie rotmistrza. Awans ów nie był dogodny dla Polaków, ponieważ mógł powodować żądanie przysięgi, a nawet przyjęcia prawosławia „[...] na pół z płaczem”.

    ²⁰⁵ „[...] wziął od nas relacje za rękami naszymi” czyli własnoręcznie sporządzili informacyjne raporty ze swojej służby, co było przesłanką do modyfikacji (?) uprawianej polityki wobec miejscowej ludności, „by myśl carska pełniona była podług carskiej woli”, jak pisano często w „hramotach”, instruując urzędników.

    ²⁰⁶ Tobolsk położony na skraju Sybiru, w jego ówczesnej bramie polityczno-administracyjnej, był nie tylko ważnym punktem etapowym „tam”, ale jak wynika z opisu, także w drodze powrotnej. Jedną z zasad, właściwie nigdzie nic zapisaną było ukrycie tajemnic Sybiru, czyli zatrzymanie możliwie wszystkich ludzi, którzy w różnych okolicznościach i uwarunkowaniach tam się znaleźli.

    ²⁰⁷ Jan Gniński, wojewoda chełmiński, od 1668 r. podkanclerzy koronny, a także dyplomata, uczestniczył w latach 1667-1672 w dalszych negocjacjach z Rosją mających na celu utrwalenie traktatu w Andruszowie, a nade wszystko wyegzekwowanie jego postanowień. Stąd wpierw w Andruszowie 17 marca 1670 r., a następnie w Moskwie 30 marca / 9 kwietnia 1672 r. Gniński i Brzostowski podpisują układy potwierdzające traktat, Nota bene mimo tych nowych porozumień, Rosja nic wykonywała przyjętych zobowiązań. Ale to już inna sprawa.

                                                              INDEKS  NAZWISK

    Dłużyk-Kamieński Adam        5, 23, 87, 99, 101, 312.

                                                INDEKS  NAZW  TOPOGRAFICZNYCH

                w Dyaryuszu A. Dłużyka-Kamieńskiego (s. 108-124)

    Wytłuszczonym drukiem podano nazwy współcześnie istniejące.

    Pozostałych w posiadanych źródłach nie udało się potwierdzić.

    Ałdan/Ałdan 99

    Buchar 94

    Czucznij, rz./Czuja 97

    Daur 94

    Ilga, rz./Ilga 97

    Kajgorodek 91

    Kaszłyk 94

    Kiecia, rz./Ket’ 95 Kieck 95

    Kiringa, rz./Kirenga 97

    Klim 95-97

    Kusz, rz. 97

    Lama 99

    Maka, rz. 97

    Narym 94

    Oponcin 93

    Orsinga, rz./Orsinga 97

    Otokma/Olekma 98

    Pcrmia 91

    Strzałka/Strelka 95

    Surgut 94, 95

    Szwcija 93, 95

    Sól 80

    Tana 89

    Tarantan 93

    Tura, rz. 93

    Ucur/Uczur 99

    Wicim, rz./Witim 97

    Wach, rz. 95

    Zygany/Zigańsk 99, 100

    [Mieczysław Wieliczko.  Jeniectwo wojenne Polaków w Rosji w latach 1503-1918. Określanie problemu. Lublin. 1998. S. 23, 87-101, 312.]]

     Franciszek Nowiński

                                             Świat Polaków na Syberii Wschodniej

                                                         (do połowy XIX wieku)

    Ustalenie Aleksandra Gillera, że wzięcie Czernichowskiego do niewoli przypada na okres panowania trzeciego króla z dynastii Wazów czyli na połowę lat pięćdziesiątych XVII w., budzi poważne wątpliwości. Pozostawia mu bowiem zbyt mało czasu na dotarcie do tak odległych rejonów cesarstwa, uzyskanie wolności i zdobycie tam odpowiedniej pozycji. Nie było to jednak niemożliwe, co potwierdzają losy Adama Kamieńskiego-Dłużyka, który dostał się do niewoli 20 października 1657 r. Z treści jego pamiętnika wynika, że musiał odbyć długą wędrówkę poprzez Rosję Europejską, Syberię Zachodnią i dopiero w 1659 r. rozpoczął służbę wojskową nad Indygirką. Nikt z tamtejszej administracji rosyjskiej nie proponował mu uwolnienia ani stanowiska w służbie państwowej. Po pewnym czasie Kamieński znalazł się nad Oceanem Spokojnym i z oddziałem kozackim wysłany został w górę Amuru. W czasie tej wyprawy dochodziło do licznych starć z Chińczykami. Walki były krwawe, zginęło w nich 35 jeńców z Litwy, a ich oddział został rozbity. Kamieński wraz z niedobitkami tułali się po terenach nadamurskich ok. trzech i pół roku. Dopiero po tych niezwykłych perypetiach został setnikiem, a jego kolega Chocimski atamanem. Wkrótce jednak zostali zwolnieni z niewoli i dopiero w drodze powrotnej do Moskwy wojewoda tobolski Piotr Godunow zaproponował im dobrowolne pozostanie na Syberii⁹.

------------------

    ⁹ A. Kamicński-Dłużyk, Diariusz wiezienia moskiewskiego, miast i miejsc, [w:] Książka zbiorowa ofiarowana księdzu Franciszkowi Bażyńskiemu, opr. ks. A Maryański, Poznań 1874, s. 378, 387-388.

    [Centrum i regiony narodowościowe w Europie od XVIII do XX wieku. Łódź. 1998. S. 72.]

    КАМЕНСКІ (Длужык-Каменскі) Адам Рыгор, бел. пісьменнік-мемуарыст 17 ст. З аршанскай шляхты. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-67 ваяваў пад харугвай кароннага гетмана С. Чарнецкага. У час бітвы на р. Бася 20.10.1660 трапіў у маск. палон. У Сібірскім прыказе залічаны ў “казакі літоўскага спісу”, з 1662 служыў у Якуцкім астрозе турэмным наглядчыкам. Пасля Андрусаўскага перамір’я 1667 адпушчаны ў Маскву, у 1669 ці 1670 — на радзіму. У “Дыярыушы” (выяўлены і апубл. на польск. мове ў 1874) апісаў гарады і народы, што сустракаў, а таксама экспедыцыі рус. землепраходцаў В. Паяркава на Амур і М. Стадухіна на Поўнач, пра якія сабраў звесткі ў Якуцку. “Дыярыуш” К. — каштоўны помнік мемуарнай л-ры Беларусі, у якім яскра-ва адлюстраваны пытанні геаграфіі і этнаграфіі Сібіры і Д. Усходу.

    Тв.: Бел. пер. — Дыяруш маскоўскага палону з апісаннем гарадоў і мясцовасцей // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мн., 1974. Вып. 2.

    Літ.: Коршунаў А. Нататкі з падарожжа па Сібіры ў XVII ст. (“Дыярыуш» Адама Каменскага) // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1973. № 1; Ласкоў I. Нашчадкі таямнічае Літвы // Полымя. 1991. № 8; Ефремов К. Польские ссыльные о якутах // Национальные отношення в регионах страны. Якутск, 1992. Ч. 2.

    І. У. Саламевіч.

    [Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Мінск. 1998. C. 517.]

                                                           БЕЛАРУСЫ  Ў  РАСІІ

                                                            (Расійскай Федэрацыі)

    Выхадцы з беларускіх зямель і іх нашчадкі былі у ліку першапраходцаў, пачынальнікаў геаграфічнага і этнаграфічнага вывучэння карэнных народаў Прыўралля, Сібіры, Чукоткі, Камчаткі (А. Каменскі-Длужык, Л. Сеніцкі, І. Казырэўскі, І. Яўрэінаў і інш.). Калектыў першага у Расіі прыдворнага тэатра (1672-1676) амаль цалкам складаўся з беларусаў Мяшчанскай слабады. Многія беларускія музычныя дзеячы у XVII стагоддзя плённа працавалі у Расіі (А. Беражанскі, I. Дзякоўскі, I. Календа, I. Канюхоускі, Д. Рагачэўскі, З. Гламазінскі).

    Галіна Сяргеева

    [Голас Радзімы. Мінск. 18 сакавіка 1999. С. 7.]

    Алесь Барковский представляет в нашей республике Международную ассоциацию белорусистов «Скалининский центр» (г. Минск). Вопросами белорусско-якутских связей занимается уже более 15 лет. Автор статей «Бабушка русской революции была редактором якутов» о политссыльной Екатерине Брешко-Брешковской, «Людвиг Синицкий» о ссыльном полковнике шведской армии времен Русско-шведской войны, перевода дневника Адама Каменского-Длужека, бывшего надзирателя тюрьмы. Сегодня «ЯВ» представляет его гипотезу происхождения названия «якут».

                                                 СЛОВО  «ЯКУТ»  ПРОИЗОШЛО

                                                        ОТ  ФАМИЛИИ  БЕЛОРУСА

    Украинский историк Мариан Кароль Дубецкий (1838-1926) за участие в восстании 1863-1864 гг. был сослан в Забайкалье. В Сибири увлекся изучением судеб выходцев с территории бывшей Речи Посполитой. Изучал архивные документы, сейчас неизвестные современному исследователю. Писал об Адаме-Григории Каменском-Длужике, Никифоре Черниговском, Павлуцком, Козыревских, Людвике Сеницком, Чекановском и других лицах, связанных с Якутией.

    В своем труде «Нistoria literatury Polskiej na tle dziejow narodu» (t-II, Warszawa, 1888 г.) он писал: «Якутович, шляхтич из Литвы (Беларуси), дорогой неволя попал в Северную Азию и сделался позже командиром вооруженного отряди, с которым открыл неизвестную землю в среднем течения реки Лены, где жил народ называющий себя Саха. Народ Саха от фамилии Якутовича, своего открывателя, получил название Якуты, под которым именем стали известны сейчас во всем мире» (с. 151)...

    А. Баркоускi

    [Якутск вечерний. Якутск. 23 апреля 1999. С. 7.]

                                  Borysowi Pietrowiczowi Polewojowi na osiemdziesięciolecie

    W czerwcu i lipcu 1997 r. był we Wrocławiu i w Bagnie ńa międzynarodowej konferencji o Syberii w historii i kulturze narodu polskiego. W imieniu delegacji rosyjskiej przemawiał wtedy w auli Leopoldina Uniwersytetu Wrocławskiego. Później - już w Bagnie - przedstawił referat o rodzinie Kozyrewskich i ich udziale w rozpoznaniu wschodu Azji w XVII i XVIII w. Lotny umysł i sprawność fizyczna zdawały się świadczyć, iż ma daleko do emerytury. Niespełna rok później z zaskoczeniem dowiedzieliśmy się, że w dniu 25 maja 1998 r. Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne w Petersburgu organizuje uroczysty jubileusz Jego osiemdziesięciolecia. Organizacja ta wyróżniła uprzednio dwukrotnie swego Członka prestiżowymi nagrodami: S. I. Dieżniewa (1992 r.) i S.P Kraszeninnikowa (1997 r.) - dwóch wielkich cksploratorów Syberii i Dalekiego Wschodu.

    Z okazji osiemdziesięciolecia Borysa Polewoja wysłano z Wrocławia dwa gratulacyjne adresy, których treść przytaczamy:

    Dr Antoni Kuczyński, kierownik Ośrodka Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego pisał:

    Drogi Borysie Pietrowiczu, Kochany Jubilacie,

    rok już prawie upływa od czasu, gdy mieliśmy szczęście gościć Pana na naszej międzynarodowej konferencji pod nazwą „Syberia w historii i kulturze narodu polskiego” i wysłuchać wspaniałego wykładu na temat trzech pokoleń Kozyrewskich na Syberii. Dziękujemy Panu serdecznie, żeś po przyjacielsku odniósł się do naszej prośby i przybył da Wrocławia Wielki to był dla nas zaszczyt gościć tak wspaniałego Człowieka i uczonego, kióry część swoich studiów poświęcił związkom polsko-syberyjskim, wzbogacając naszą wiedzę o dziejach Polaków na Syberii, zwłaszcza w pionierskim okresie jej poznania. Dzisiaj w dniu Jubileuszu przyjmij, drogi Panie, najczulsze pozdrowienia. W dniu urodzin Pańskich, Drogi Borysie Pietrowiczu, śpieszę złożyć najserdeczniejsze życzenia, abyśmy oglądali Cię jeszcze długo w zdrowiu i pomyślności wszelakiej. Miło mi zapewnić Szanownego Pana o mojej dla Niego przyjaźni i wielkim szacunku dla pożytecznych nauce prac Jego w dziedzinie historii nauki, w których znalazły się także złożone dzieje, tak mi bliskich kontaktów polsko-syberyjskich. Z prac tych nauczyłem się wiele, z nich też czerpałem siły do dalszych studiów, wiedząc, że zawsze mogę liczyć na Pańską przyjaźń i pomoc. Nasz wspólny pobyt na odległej Kamczatce, a potem we Wrocławiu, stał się klamrą spinającą wzajemne zainteresowania dziejami Syberii. Na lata długie pozostaną mi w pamięci rozmowy z Panem i myślę, że dobry los da nam jeszcze sposobność do ich kontynuowania.

    Tymczasem przyjmij Drogi Panie Borysie Pietrowiczu życzenia zdrowia i zapewnienie niezmiennej dla Niego przyjaźni, z jaką pozostaję.

    Drugi adres w imieniu „Biblioteki Zesłańca”, podpisali dr Antoni Kuczyński i prof Zbigniew J. Wójcik. Oto jego treść:

    Szanowny Jubilacie Drogi Borysie Pietrowiczu,

    W imieniu redakcji „Biblioteki Zesłańca” Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego przysyłamy Ci wyrazy serdecznych życzeń i wysokiego uznania za wieloletni trud na polu rosyjskiej historii nauk i dziejów Syberii.

    Redakcja nasza dokumentuje dzieje Polaków za Uralem, przeto składamy Panu hołd wdzięczności za prace na rzecz opisania najstarszych związków Polaków z syberyjską ziemią.

    Na długie lata pozostanie nam w pamięci współpraca z Panem nad opublikowaniem pierwszego polskiego opisu Syberii, autorstwa Adama Kamieńskiego Dłużyka.

    Niech dobry los raczy obdarzyć Pana Drogi Borysie Pietrowiczu zdrowiem i spełnieniem wszystkich twórczych pragnień, w których zapewne znajdzie Pan miejsce na ukazanie odległych związków Polaków z Syberią.

    Z serca życzymy zdrowia i pomyślności wszelkiej.

                                                                                   • • •

    Na jubileusz uczonego Oddział Historii Nauk Geograficznych Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego przygotował specjalną broszurę zawierającą jego krótki życiorys oraz bibliografię publikacji. Podkreślono tam, że jest autorem ponad 360 publikacji, w tym 10 książek oraz 20 artykułów drukowanych za granicą (USA, Kanada, Anglia, Niemcy, Polska). Jubilat urodził się w Czycie na Zabajkalu jako syn Pietra Ignatiejewicza, wybitnego geologa zamordowanego w łagrze w 1938 r. Studiował historię na Uniwersytecie Leningradzkim, a później pracował w muzeach historycznych. Zajmował się głównie dziejami eksploracji geograficznej Syberii i Dalekiego Wschodu. Pierwszą pracę ogłosił w 1941 r. Udziałem Polaków w badaniach i kolonizacji Syberii zainteresował się wcześnie. W 1962 r. ogłosił artykuł o Kozyrcwskich na Kamczatce. Siedem lat później nadesłał do Warszawy na sympozjum z historii geografii i geologii referat o Adamie Kamieńskim Dłużyku na Syberii. Stanowił on wynik dziesięcioletnich studiów, podczas których Polewoj nauczył się języka polskiego. W 1972 r. na podobnym sympozjum w Leningradzie mówił o udziale Polaków w badaniach Syberii w XVII i XVIII w. Na sympozjum z historii etnografii w 1973 r. we Wrocławiu nadesłał opracowanie o nowo odnalezionych źródłach o Kamieńskim Dłużyku. Pisał także o Stanisławie Poniatowskim jako badaczu Dalekiego Wschodu oraz innych Polakach - eksploratorach kolonizowanej Syberii.

    Warsztat badawczy Borysa Piotrowicza najlepiej poznajemy w opracowaniu wydrukowanym w 1995 r. w „Ludzie” W poszukiwaniu nowych danych o Diariuszu Adama Kamieńskiego Dłużyka. Autor tego artykułu jest przede wszystkim wytrawnym znawcą archiwaliów. Pisze jasno, bez neologizmów sowieckich. Chętnie dzieli się swoimi odkryciami, także z czytelnikami prasy codziennej.

    Prawy człowiek i wielki uczony, śmiało broniący swoich poglądów, jest naszym przyjacielem i zarazem współpracownikiem. Dzięki jego wiedzy komentarz do wspomnień Adama Kamieńskiego Dłużyka Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc (ogłoszony w 1997 r. we Wrocławiu wspólnie z podpisanymi) ma wartość poznawczą najwyższej rangi. Dodajmy, że Borys Pietrowicz przygotował do druku także tłumaczenie na język rosyjski relacji polskiego zesłańca. Z pewnością będzie to jedna z kolejnych publikacji najwybitniejszego obecnie badacza historii poznania Syberii i Dalekiego Wschodu.

    Antoni Kuczyński, Zbigniew Wójcik

    [Wrocławskie Studia Wschodnie. Nr. 3. Wrocław. 1999. S. 257.]

                                   За что Алеся Барковского хотели выслать из Якутии?

    Истории - наука удивительно нестабильная. В том смысле, что заняться ее переписыванием во все времена считали своим долгом различные лидеры. И нельзя сказать, что это им не удавалось. Однако, несмотря на все ухищрения, рано или поздно историческая правда все-таки всплывала наружу. Сложно работать историкам. Им надо научиться в первую очередь отличать зерна от плевел. Эта задача не всякому под силу. Плюс ко всему, история — дама капризная и ветреная, она допускает множество толкований одного и того же события. В пылу научного спора люди часто забываются и переходят на личности. Это в полной мере испытал на себе наш сегодняшний гость Александр БАРКОВСКИЙ — человек, просто влюбленный в историю. Ему, речнику по образованию, частенько мягко и не очень указывали, так сказать, на место. Негоже, мол, рабочему человеку такими серьезными вещами заниматься...

    Алесь Борковский родился в 1953 году в Иркутской области (Усть-Кутского района). В 1070 году его семья переехала в Якутск, где Алесь закончил Якутское речное училище. Сейчас работает первым помощником капитана-механика. Перевел на белорусский язык стихи В. Высоцкого. На русский язык — Ф. Аляхновича, А. Каменского, на якутский — С. Полуяна. В многочисленных архивах Якутии собрал материалы о сосланных в Сибирь белорусских повстанцах. Член международной ассоциации белорусистов. Его статьи и переводы (в соавторстве с Викторией Петрушкиной) вы уже имели возможность читать в нашей газете. Это именно он принес в редакцию нигде ранее не опубликованные письма Серошевского из Якутии (эти письма сохранились у родственников знаменитого автора книги «Якуты»)....

    — Когда вы впервые стали печататься?

    — Не помню. Но сначала у меня были публикации на белорусском. А здесь... нет, не вспомню. Всегда, сколько себя помню, чем-то занимался, что-то писал. Только не всем это нравилось. Со мной одно время редактора вообще сотрудничать боялись.

    — Почему?

— Я, видите ли, человек необразованный. Простой человек, речник И тот факт, что я лезу в такое «сложное дело, как история , просто до белого каления кое-кого тут доводил...

    — У меня сложилось впечатление, что вы говорите о ком-то определенном. Может, все-таки расскажете, кто скрывается за «кое-кем»?

    — Да всех не назовешь. Вот, например, посмотрите — эта публикация была напечатана в 1989 году в газете «Ленский водник». Это мой перевод дневника Адама Каменского-Длужика, белорусского шляхтича, взятого в плен войсками Юрия Долгорукова и отправленного в Сибирь. В 1960-х годах работал в Якутии тюремным надзирателем. Так потом про меня такие разоблачительные статьи писали, что просто кошмар какой-то. И это их возмутило, и то... Хотите почитать?

    Я согласно киваю, и Алесь показывает аккуратно наклеенные на бумагу газетные строчки. Это то место из дневника Каменского, где он пишет о якутах:

    «От Олекмы начинаются якуты, которые имеют веру языческую. Коней держат очень большие табуны, чаще всего белых. Скота тоже имеют достаточно. Быков держат очень больших, а носы их проколотые, как у медведей, и у коров тоже. Все ездят на них, а коней едят как собаки, ничем не брезгуют, никогда не умываются, ногти не обрезают, ходят нагие с луками. На голове чепцы с журавлиными перьями, как у пугал. Стыда ни в чем не знают, ни бога, ни веры. Во всем зверям подобны. Эти люди заселили берега Лены Тут ничего не растет, так как земля не оттаивает более чем на локоть. Тут зверя и птицы неслыханно много, но язычники не умеют ее приготавливать. Общипавши большие перья, у кого есть котел, то варят. У кого нет. то камнями парят в бочонках или корытах без соли. Убор нагой зимой и летом. В шутках стыда никакого не имеют, и что такое грех, не знают. Женщины ездят на конях и носят в ушах большие серьги, как монеты серебряные. На лбу носят кольца, а на шее серебряные и медные обручи. Они, как и мужчины, ходят в оленьих и коровьих шкурах шерстью к телу. Луки имеют длинные, выше человека, а тетивы ременные».

    — А почему у вас некоторые места подчеркнуты?

    — Это то, что не понравилось вашим ученым Я не понимаю, ну, не стригли якуты тогда ногти — ножниц здесь не было. Так что теперь? Меня после этой публикации вообще из Якутии выселить предлагали. Отклики в прессе многочисленные были. Что это, мол, какой-то речник необразованный историей занимается. Да, я необразованный, этого не отрицаю, и ни в какие споры по этому поводу не вступал. Специалисты местные не понимали, «какая была необходимость знакомить ленских речников — людей труда — с дневником тюремного надзирателя далекого 17 века». Потом, после перестройки, у меня попросили этот перевод, его еще раз напечатали в «Полярной звезде». И ничего, тишина. Никто из тех, кто на меня нападал даже прощения не попросил.

    Беседовала М. Иванова

    [Якутск вечерний. № 44. Якутск. 12 ноября 1999. С. 13.]

    П. П. Петров,

    ИГИ АН РС(Я)

                                       Из деятельности некоторых представителей

                                       польского происхождения в городе Якутске

    Историк Б. П. Полевой, изучая архивные материалы XVII в., нашел удивительный документ, из содержания которого стало известно, что уже тогда в Якутске действовала необычная школа, учителем которой был узник Якутского тюремного острога Константин Конюховcкий, осужденный за изготовление фальшивых монет к заключению в земляной тюрьме в цепях/ Арестант был человеком с хорошим образованием, поэтому воевода Якутского уезда И. Ф. Голенищев-Кутузов решил его использовать для обучения грамоте своих детей, что, конечно, было неслыханным делом. Но все же в тюремной камере К. Конюховского открылась школа, деятельность которой враги воеводы использовали против него, обвиняя воеводу в нарушении повеления царя содержать Конюховского в строжайшем режиме. Служивший в 60-х годах XVII в. в должности дворского (надзирателя Якутского острога) Григорий Каменский (известный как Адам Каменский-Длужик показал следователям, что окна и "протесы велел просечь Иван Голенищев для того, что в той тюремной избе не видно ево Ивановым дворовым робятам учитца у Костьки Конюховского в грамоте, а училось де ево, Ивановых робят четверо...» [1].

    Вскоре воевода Голенищев-Кутузов неожиданно умер, школу, естественно, закрыли, Каменский уехал в Польшу и написал свои воспоминания, в которых он почему-то ничего не сообщил о Конюховском. Поэтому судьба его для нас осталась неизвестной. Надо полагать, что он был по происхождению поляк и в дальнейшем по освобождении уехал. О том, что он являлся иностранцем, говорит тот факт, что в России в те времена за фальшивомонетничество полагалось жестокое наказание: залитие горла виновного металлом или отсечение руки. А он подвергся только ссылке в Якутск и заключению в тюрьме.

    В начале XVIII в. в Якутск был сослан поляк Людвик Сеницкий, который попал в русский плен в 1707 г. После освобождения он описал свои приключения, изданные впоследствии под названием «Документ» в городе Вена в 1754 г. Его описания дороги и маршрута движения по сибирским городам до Якутска заключают в себе много, хотя и отрывочных, этнографических материалов, касающихся жизни и быта коренных народов, в том числе и якутов. Имеется информация о юкагирах, чукчах, коряках и ламутах, которых, по его признанию, он сам не видел. В его описании есть также информация о пребывании в Якутске японцев, взятых в плен русскими на Камчатке. Очевидно, здесь речь идет, в частности, о японце по имени Санима, отправленном из Камчатки в 1710-х гг. в Якутск польским ссыльным, открывателем ряда Курильских островов И. Козыревским. Возможно Л. Сеницкий встречался и лично беседовал с этим японцем о его родине. Во всяком случае, в польской литературе его сообщение о японцах, их стране, деятельности христианских миссионеров было первым известным описанием Японии, написанным поляком. «Документ» Л. Ссницкого переиздан в 1996 г., и для якутских историков появилась прекрасная возможность вплотную ознакомиться с содержанием его материалов, касающихся культуры сибирских народов конца XVII - начала XVIII вв.

                                                                 Литература

    1. Полевой Б. П. Необыкновенная школа // Полярная звезда. - 1970. - № 1. -С. 122-123.

    [Россия и Польша: Историко-культурные контакты (Сибирский феномен). Тезисы докладов международной научной конференции 24-25 июня 1999 г. Якутск. 1999. С. 8.]

    Barbara Walczak-Sroczyńska

                                            EGZOTYZMY W DYARYUSZU

                                WIĘZIENIA MOSKIEWSKIEGO, MIASTI MIEJSC

                                         ADAMA KAM1EŃSKIEGO-DŁUŻYKA

        (Z DZIEJÓW ROSYJSKO-POLSKICH KONTAKTÓW JĘZYKOWYCH W XVII WIEKU)

    Adam Kamicński-Dłużyk dostawszy się do niewoli moskiewskiej w roku 1660 spędził w europejskiej części Rosji i na Syberii ogółem około 10 lat. Po powrocie do Polski na początku lał 70. XVII wieku napisał pamiętnik, w którym przedstawił nie tylko swoje zesłańcze dzieje¹, ale także opisał rosyjską rzeczywistość społeczną i kulturową oraz przyrodę terenów, na knórych przyszło mu żyć. Pamiętnik ten, zachowany w osiemnastowiecznej kopii, został odnaleziony i opublikowany dopiero w latach 70. XIX wieku².

    Niewielki pod w zględcm objętości diariusz (około 1,2 ark. wyd.) napisany jest bardzo prostym, czasami nawet nieporadnym językiem ze śladami mazurzenia⁴; brak w nim makaronizmów, tak przecież charakterystycznych dla piśmiennictwa epoki Baroku. Znajdziemy natomiast w pamiętniku egzotyzmy, co nic powinno zaskakiwać, ponieważ Kamieński opisując odmienną od polskiej, egzotyczną dla niego rzeczywistość siłą rzeczy musiał uciekać się do pojęć właściwych kulturze rosyjskiej, a zatem i do rosyjskiego słownictwa.

    Spośród ogólnej liczby około 30 rusycyzmów, jakie występują w tekście, najliczniejszą grupę stanowią właśnie egzotyzmy, a wśród nich te, które dotyczą szeroko rozumianych stosunków społecznych. Zaliczyć do nich należy określenia osób ze względu na pełnione przez nie funkcje, piastowane godności, miejsce w hierarchii społecznej. Są to:

    bojarzyn dumny — ros. думный боярин ‘bojarzyn — członek Dumy Bojarskiej’

    [...] choćby nie wiem kto jechał z Sybiru, wojewodali, kniaź, bojarzyn dumny [...]

    dzieci bojarskie — ros. дети боярские ‘warstwa drobnych feudałów pełniących obowiązkową służbę wojskową lub cywilną’

    Tam (w Tobolsku — B.W.-S.) jest więcej niż 300 w służbie i dzieciach bojarskich [...]

    kozak służały — ros. служилый козак ‘Kozak pełniący obowiązkową służbę w wojsku’

    [...] kozaków slużalych 1200 [...]

    hołowa strzelecki — ros. стрелецкий голова ‘dowódca pułku strzelców’

    [...] wojewoda i hołowa strzelecki tam mieszka [...]

    przystaw — ros. пристав ‘na Rusi Moskiewskiej funkcjonariusz przydzielony do kogoś w celu sprawowania nadzoru’

    [...] przyszło trzech strzelców i dwóch przystawów po nas trzech [...]

    strzelec — ros. стрелец ‘w XVII wieku na Rusi Moskiewskiej żołnierz pułków strzeleckich uzbrojonych w broń palną’

    [...] strzelców dwaj, a nasz trzeci, lontami powiązany, szedł między strzelcami.

    Pisząc o władcy Państwa Moskiewskiego Kamieński używa wyrazu car, przekazując zaś wypowiedzi innych osób — Hosudar Car lub Osudar.

    [...] przyszło trzech [...] powiadając nam dobrą nowinę, że zaś Hosudar Car pożałował treści na odmianę.

    Setnik naszych prezentował, żeśmy niewolnicy [...] i tak Osudar nam, wieść dał, rozkazał po różnych miastach [...]

   Do sfery rzeczywistości społecznej należą również nazwy instytucji, dokumentów, jednostek wagi, jednostek monetarnych. W pamiętniku Kamieńskiego są to:

    przykaż — ros. приказ ‘w wieku XVII prikaz — urząd resortowy, odpowiednik dzisiejszego ministerstwa; również budynek, w którym mieścił się dany urząd’.

    Tam nas prezentowano w Przykazie i każdego na imię zapisano.

    Przykaż Sybirski — ros. Сибирский приказ (od 1637 roku istniał specjalny urząd do spraw Syberii)

    [...] nas wziąwszy, do Przykazu Sybirskiego zasadzili [...]

    kazna — ros. казна ‘skarb carski, własność skarbu carskiego’

    Jermuk. zbójca Wolski [...] rozbijał kaznę carską i kupców cara wygnał [...]

    hramota — ros. грамота ‘pismo urzędowe, list’

    [...] przyszła do nas hramota carska, że nam koniecznie kazano do Moskwy.

    pud — ros. пуд ‘dawna jednostka masy’

    [...] na łódź biorą po 2000 pudów soli i więcej.

    kopijka — ros. копейка

    Z kazny przedaje się po 25 kopijek pud (soli — B.W.-S.).

    [...] bywa po 100 jaziów na kopijkę.

    rubel — ros. pyбль

    [...] dawał 140 tysięcy rubli do skarbu carskiego [...]

    Wszystkie te egzotyzmy wprowadza Kamieński do pamiętnika bez objaśniania ich znaczenia. Można zatem zakładać, że większość z nich dla pewnych grup ówczesnego społeczeństwa polskiego, a w szczególności dla wojskowych, którym w trakcie prowadzonych wojen polsko-moskiewskich zdarzało się przebywać na terytorium Państwa Moskiewskiego, była zrozumiała i funkcjonowała w ich świadomości językowej podobnie jak w dzisiejszych czasach funkcjonują w świadomości Polaków funt, cal czy lord. Być może wynikiem interferencji międzyjęzykowej jest obecność w tekście diariusza wyrazu kazna, bo przecież polszczyzna miała odpowiednik — skarb, którego to określenia używa zresztą Kamieński przemiennie z wyrazem kazna, np.: Strogan, kupiec carski [...] dawał 140 tysięcy rubli do skarbu carskiego.

    Pozostałe egzotyzmy dotyczą świata przyrody oraz sfery kultury materialnej. Każdemu wyrazowi z tej grupy towarzyszy mniej lub bardziej rozbudowany komentarz realioznawczy.

                                                                    ŚWIAT PRZYRODY

    A) Nazwy roślin:

    osokar — ros. ocoкopь ‘czarna topola’

    Kłody tam z całego drzewa cedrowego, albo z osokaru, podobne topoli [...] wyrobione (tj. wydrążone tak, by spełniały funkcję rur — B.W.-S.) do tej rzeki wkładają, i woda (solanka — B.W.-S.) idzie do kotłów [...]

    Z tą odmianą topoli Kamieński nie mógł się spotkać w Polsce, ponieważ w Europie, dokąd dotarła z Ameryki Północnej, pojawiła się dopiero w XIX wieku⁴. Nic można wykluczyć, że do Polski drzewo to dotarło ze wschodu, na co wskazywałaby nazwa sokora, będąca zapożyczeniem z ruskiego (Bruckner, 506).

    B) Nazwy zwierząt:

    kałuska — ros. кaлyгa ‘ryba z rodziny łososiowatych występująca głównie w dorzeczu Amura’

    Znowu Ucur z lewego boku, bardzo potężna i wielka rzeka, tam łowią rybę, którą zowią kaluską; jest jej wzdłuż sążni 16, i większe bywają bliżej morza [...] Nasolą z niej beczek po 60 albo 50. Jak do kaluski przyjdzie inna ryba. a obije się o nię, to uchodzi ranna.

    SRJa XI-XVII (wyp. 7, s. 38) rejestruje postaci калуга i калуха, a także dtminutywne калужка i калушка egzemplifikując je przykładami pochodzącymi z siedemnastowiccznych tekstów związanych z Syberią. Kamieński zetknął się z formą deminutywną, co w jego mazurzącej wymowie dało rezultat: kaluska. Opowiadając o kałudze podaje jednak nieprawdziwe dane (sążni 16-28 m), bowiem ryba ta, będąc rzeczywiście gigantem, osiąga długość zaledwie 5,6 m przy wadze do 1 tony (BSE, Xl, 230) i wątpić należy, by przez 300 lat aż tak bardzo skarlała. Przyczyna zafałszowania rzeczywistego obrazu leży w tym, że Kamieński sam kaługi nigdy nie widział, dowiedział się zaś o jej istnieniu najprawdopodobniej z opowieści jakuckich kozaków, jako że — jak udowodnił B. Polewoj — Polak osobiście nigdy ani do Amura, ani też do Uczura nic dotarł (Patrz: przypis nr 1). Nie znając zaś tej ryby z autopsji Kamieński nie zapamiętał podanych przez inne osoby wymiarów.

    pałtust (zapis zniekształcony — winno być: pałlus) — ros. палтус ‘kulbak, halibut’

    (W Wyczegdzic— B.W.-S.) Towary przewoźne, oprócz ryby pałtusta, nakształt mientusów naszych, ale bardzo wielka; będzie ze dwu wóz, ryb trzech nieuwieźć...

    Podobnie jak w przypadku kaługi powodem zainteresowania polskiego zesłańca tą rybą były jej wymiary, ponieważ przy długości dochodzącej do 4,5 m może ona osiągać wagę do 335 kg (BSE, XIX, 123).

    rosomak — ros. pocoмaxa ‘rosomak’

    [...] w ziemi się umarli nie chowają [...], tylko na drzewie [...] jednak ich często zrzuca rosomak. Jest czarny, kudłaty, podobny do psa i niedźwiedzia; jest drapieżna bestya i smrodliwa.

    Sam rosomak, zamieszkujący północne rejony tajgi i tundrę Eurazji i Ameryki Północnej „nas tylko jako futro dochodził” (Bruckner, 463), a zatem był dla Polaków egzotykiem i pozostaje nim nadal. Co się zaś tyczy nazwy zwierzęcia rosomak, to spotykamy ją już u polskich pisarzy XVI-XVII wieku, np. u Bielskiego i Gwagnina (Linde. V, 68), przy czym wyraz ten w polszczyżnic jest prawdopodobnie zapożyczeniem z rosyjskiego (Bruckner, 463; Vasmer. 111. 504). Fakt, że Kamieński użył nazwy spolszczonej wskazuje na to, że sam wyraz był mu znany. Do niniejszego wykazu egzotyzmów włączony został ze względu na dość dokładny opis wyglądu i zachowań rosomaka. Kolor jego sierści jest co prawda bardziej brunatny niż czarny, ale jest to zwierzę rzeczywiście drapieżne, „smrodliwe”, które dokonuje spustoszenia wszędzie gdzie się tylko pojawi. Rosomak opisywany przez Kamieńskiego mógł zatem niszczyć drewniane pomosty na wysokich palach, na których w lasach tubylcy chowali swoich zmarłych.

    trześka — ros. еpecкa ‘dorsz’

    [...] a znowu trzeska, co u nas sztokfiszem zowią, ale tam słony, nie suchy, bo go uwarzywszy jedzą z kwasem, albo jagód stłukłszy miasto kwasu.

    Tutaj z kolei — jak wykazuje kontekst — przedmiotem zainteresowania autora diariusza był nowy dla niego sposób przygotowania ryby do spożycia. Znał jedynie dorsza suszonego, nazywanego zapożyczonym z niemieckiego słowem sztokfisz (niem. Stockfisch — dorsz suszony). Nic znając ani ryby świeżej, ani też jej nazwy (chociaż nazwę dorsz odnotowuje już Knapski — Linde 1,497), użył odpowiedniej nazwy rosyjskiej.

                                                         KULTURA MATERIALNA

    koc (=kocz) — ros. коч ‘rodzaj statku’

    Z Lamv poszliśmy na Indygirkę morzem, kocami, które tam robią na kształt okrętów, tylko bez żelaza; wiciami zeszywają, a gwoździami drewnianymi przybijają, żelaza i za grosz tam nie masz.

    Dla porównania przytoczyć można opis przedstawiony przez rosyjskiego znawcę kultury ludów Syberii W. Bogoraza: „Кочи были сшиты из деревянных досок раздвоенным ивовым корнем. Они были сколочены деревянными гвоздями, сквозь верченые дыры, конопачены мхом; слегка помазаны по швам сырой смолой - живицей”⁵

    nurty (zapis zniekształcony, winno być: narty) — ros. нapты ‘wąskie i długie sanie używane nf Północy, zaprzęgane w psy lub renifery’.

    Ci Nfngusi z tego Jenisiejska biegają nurtami nakształt sani, tylko że wązkie, jakby na pół łokcia, a długu na łokci 12, może na nich powieźć kamieni 25 (kamień — staropolska jednostka masy, ok 13 kg — B.W.-S), po czworo psów zaprzągłszy, a kiedy wiatr, tedy biegną pod żaglem, psy pokładą na nurty, a sam jeden słoi u dyszla rozpiąwszy żagiel [...]

    Opis nart przedstawiony przez Kamieńskiego zgadza się z tym, co można jeszcze dzisiaj obejrzeć w muzeach etnograficznych Zachodniej i Środkowej Syberii, natomiast jeśli chodzi o używanie żagli, to polski znawca problematyki syberyjskiej A. Kuczyński informację tę ocenia jako niezmiernie ciekawą, niemniej jednak nie znajdującą potwierdzenia w dostępnej literaturze przedmiotu⁶.

    stan — ros. стан

    Nie bywaliśmy w izbie, tytko stany porobione dla noclegów i pokarmów, takie budki jakie.

    Sformułowana w ten sposób przez Kamieńskiego informacja jest zbyt ogólnikowa i nitprecyzyjna, by można było z pełnym przekonaniem stwierdzić, że stanem nazywa on ‘szopę, budę’, nie zaś zgrupowanie tego rodzaju zabudowań przeznaczone do czasowego przebywania ludzi. Znaczenia ‘szopa, buda’ nie notują ani słowniki historyczne, ani też objaśniające słowniki współczesnego języka rosyjskiego. Dla słowa stan poświadczone jest znaczenie ‘miejsce czasowego pobytu, postoju; obóz’ (SSRLJ, XIV, 716) i takiej właśnie interpretacji stan u Kamieńskiego nie można wykluczyć, chociaż kontekst ze sprawozdania współczesnego Kamieńskiemu jakuckiego syna bojarskiego A. Bułygina, (użycie wyrazu stan w 1. mnogiej) wskazuje raczej na nienotowane w słownikach znaczenie ‘pojedyncze zabudowanie, szopa’: „[...] я, Ондрюшка, с служилыми людьми морем до усть Охоты реки шли судки [...], на Охоту вошли и станы поставили”⁷.

    siergi — ros. ccpьги ‘kolczyki’

    [...] białogłowy (w Jakucji — B.W.-S.) mają siergi wielkie w uszach jak talerze srebrne [...]

    Dużych rozmiarów srebrne kolczyki w kszlałcic tarczy noszone przez Jakutki niczym nie przypominały polskich kolczyków, zwanych też zausznicami i dlatego też zapewne użył Kamieński nazwy rosyjskiej.

    warnica — ros. вapница ‘salina’

    Ta Wycomga (tj. Wyczegda = Solwyczegodsk — B.W.-S.) leży nad jeziorem (słonym — B.W.-S.) i rzeką. Ma warnie 300 i więcej, kędy sól warzą.

    (Opis sposobu dostarczania solanki do kotłów — patrz hasło: osokar)

    Komentarz „kędy sól warzą” wskazuje, że Kamieński świadomie użył rosyjskiego wyrażenia warnica (завод для выварки соли из рассола озер, источников и т.п. — SSRLJ. II, 58), jako że w Polsce ten sposób uzyskiwania soli nie był wówczas znany, nie istniała więc i odpowiednia nazwa. Od XIII wieku wydobywano i warzono sól kamienną w żupach krakowskich, potem też w przemyskich, samborskich, sanockich⁸.

    Kamieński użył jeszcze jednego egzotyzmu, zoonimu, który przez wydawcą jego Dyaryusza, księdza A. Mariańskiego, został rozszyfrowany jako „botka”. Ponieważ rosyjski takiej nazwy ryby nie zna, wydawca miał wątpliwości co do prawidłowości odczytania i opatrzył wyraz botka znakiem zapytania.

    Opisując rzekę Lamę tj. Ochotę Kamieński pisze: [...] ryby z morza nachodzą, a najwięcej tej ryby botki (?), która w wierzch na mil pięć nie idzie dalej, której na całą zimę nabierają; jest tak wielka jako na łokieć, ale bardzo tłusta. Kiedy ta ryba pomieszka w tej rzece miesiąc, to schudnie i zęby jej wyrastają, jako palce; bije się po kamieniach, aż jej żebra widać i tak zdycha, którą się pasą lisy białe, ptastwo, niedźwiedzie [...]

    B. Polewoj przypuszcza, że mamy tu do czynienia ze zniekształconym zapisem nazwy gorbatka. Gorbatką nazywano również gorbuszę⁹, a obie nazwy wzięły się stąd, że u samca w okresie rozrodczym pojawia się na grzbiecie charakterystyczny garb (BSE, VII, 76).

    Rosyjski badacz przytaczając zbieżny z opisem Kamieńskiego fragment zapisu jednego z pierwszych rosyjskich eksploratorów Dalekiego Wschodu N. Kołobowa „[...] ту рыбу в той реке быстредью убивает и выметывает на берег (podkr. moje — B.W.-S.) и по берегу ее лежит много, что дров, и ту лежачую рыбу ест зверь”¹⁰ pozostawia ten cytat bez komentarza, tak samo zresztą jak nie komentuje przytoczonego fragmentu pamiętnika Kamieńskiego. Szkoda zresztą, bo obaj siedemnastowieczni autorzy opisali, co prawda nieświadomie, ale za to wiernie, zachowanie charakterystyczne dla gorbuszy podczas tarła, bowiem ryba ta nie wpływając na tarło zbyt głęboko w górę rzeki odbywa je w płytkich miejscach, tam, gdzie grunt tworzą drobne kamyki. Samica silnie uderzając ogonem o dno wykopuje dołek, do którego składa ikrę, a po złożeniu ikry ginie (BSE, VII, 76). Tym samym interpretacja Kołobowa obserwowanych przezeń zachowań gorbuszy jest błędna.

    W sporządzonym przez Kamieńskiego opisie wizerunku gorbuszy tj. gorbatki, osiągającej długość do 50 cm („jako na łokieć”) i wagę do 1,5 kg nie pasuje jedynie informacja, że „zęby jej wyrastają jako palce”. Jest ona natomiast prawdziwa w odniesieniu do innej ryby z rodziny łososiowatych, kety, znacznie większej od gorbuszy, bo osiągającej do 1 m długości i wagę do 14 kg (BSE, XII, 68), u której tarło przebiega poza tym dokładnie w taki sam sposób jak u gorbuszy.

    Podobnie jak w przypadku opisu kaługi przyczyna nieścisłości tkwi w tym, że również na rzece Ochocie Kamieński nigdy nie był osobiście, tak o gorbatce, jak i o kecie dowiedział się więc zapewne od swoich rosyjskich współtowarzyszy. Nie widząc jednak tych ryb na własne oczy i tym samym nie rozróżniając ich dokonał kontaminacji informacji. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że - jak odnotował N. Kołobow - gorbuszę tubylcy nazywali również ketą (ros. keta jest zapożyczeniem z nanajskiego keta ‘ryba’ — Cyganienko, 197).

    Porównanie opisu przedstawionego przez Kamieńskiego ze współczesną wiedzą na temat zachowań gorbuszy pozwala uznać przypuszczenie B. Polewoja za trafne i tym samym wprowadzić korektę do tekstu diariusza: a najwięcej tej ryby gorbatki [...]

    Przeprowadzona analiza wykazuje, żc wszystkie egzotyzmy odnoszące się do świata przyrody oraz sfery kultury materialnej zostały przez Kamieńskiego wprowadzone świadomie. W tych przypadkach, gdy Kamieński opisywany przedmiot znał z autopsji, jego komentarze są trafne, wskazujące na najistotniejsze cechy opisywanego obiektu, nieścisłości natomiast występują tam, gdzie opis był dokonany na podstawie relacji osób trzecich.

    Poza egzotyzmami są jeszcze w pamiętniku Kamieńskiego kalki rosyjskich wyrazów i zwrotów, niektóre zresztą bardzo interesujące. Zostały one jednak przedstawione w innym miejscu¹¹.

------------------

    ¹ Chociaż Kamieński zapewnia, że „Ten mój dyaryusz [...] nicej nie ma fałszywego, ale com widział memi oczyma, tom wyraził”, to jednak nie wszystko w pamiętniku jest pawdą. Według ustaleń uczonego rosyjskiego B. Polewoja, Kamieński przemilczał w pamiętniku fakt pełnienia służby w jakuckim więzieniu w charakterze dozorcy, prawdopodobnie w obawie przed dezaprobatą rodaków. W to miejsce wymyślił sobie i opisał udział w wyprawie eksploracyjnej, podczas której mial rzekomo oplynąć Czukotkę i Kamczatkę, a następnie z Ochocka morzem dotrzeć do Amuru. Opis tej wyprawy jest kompilacja opowieści zasłyszanych od jakuckich Kozaków, toteż wiele jest w nim niejasności i przekręceń. Patrz: B. П. Полевой: Адам Каменский-Длужик и источники его этнографических сообщений. W: Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii. .”Monografie z Dziejów Nauki i Techniki”. T. 103. Wrocław 1976, s. 139-149.

    ² Dyaryusz wiezienia moskiewskiego, miast i miejsc [spisany przez Adama Kamieńskiego]. W: Warta Książka zbiorowa ofiarowana księdzu F. Baiyńskiemu. Poznań 1874. s. 378-388.

    ³ Zagadnienie to zostało szerzej przedstawione przez autorkę niniejszej publikacji w artykule Jeszcze o Adamie Kamicnskim-Dlużyku i jego diariuszu. „Studia Rossica II. Związki interdyscyplinarne w badaniach rusycystycznych”. Warszawa 1994. s. 251-259.

    ⁴ J. Pokorny: Drzewa znane i mniej znane Warszawa 1992, s. 22.

    ⁵ В. Г. Богораз: Чукчи. Ч. 1. Ленинград 1934, s. 34.

    ⁶ A. Kuczyński: Pierwsza polska relacja о ludach Syberii „Etnografia Polska”. T. 12, Warszawa l968, s. 183.

    ⁷ Записки русских путешественников XVI-XVII вв. Mocквa 1968, s 412.

    ⁸ Por. hasła: żupnicy, żupy solne. W: Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Evcrta i Michalskiego. T. 5, s. 1234.

    ⁹ Б. П. Полевой: Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII века. „Советская Этнография” 1965. № 5. s. 127.

    ¹⁰ Ibidem

    ¹¹ А. Walczak-Sroczyńska: Jeszcze o rusycyzmach w ..Dyaryuszu” Adama Kamieńskiego-Dłuzyka W: Współzależność języków słowiańskich Gdańsk 1998, s. 110-122.

                                                                   WYKAZ SKRÓTÓW

    Brückner = A. Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego Warszawa 1974.

    BSE = Большая Советская Энциклопедия. Т. 1-30. Изд. III. Москва 1970-1978.

    Cyganienko = Г. П. Циганенко: Этимологический словарь русского языка. Киев 1970.

    Linde = S. B Linde. Słownik języka polskiego Wyd. III Warszwa 1951.

    SRJa XI-XVII = Словарь русского языка XI-XVII вв. Москва 1975 -...

    SSRLJ = Словарь современного русского литературного языка АН СССР. T. I-XVII. Mocквa – Ленинград 1950-1965.

    Vasmer = М. Фасмер: Этимологический словарь русского языка. Т. I-IV. Mocквa 1986-1987.

    Барбара Валичак- Срочиньская

                    ЭКЗОТИЗМЫ В МЕМУАРАХ АДАМА КАМЕНСКОГО-ДЛУЖИКА

                        DYARYUSZ WIĘZIENIA MOSKIEWSKIEGO. MIAST I MIEJSC

                                                                         Резюме

    Адам Каменскнй-Длужик, служивший под командованием Стефана Чарнецкого, попал в московский плен в 1660 году, в результате чего провел в европейской части России и в Сибири около 10 лет. После возвращения в Польшу описал свои злоключения, включив при этом в мемуары свои замечания о государственном строе Московской Руси, быте русских и народностей, населявших Сибирь, а также интересные описания природы. Изображая новую для себя действительность и природу, Длужик не мог избежать употребления экзотизмов. Экзотизмам в этих мемуарах и посвящена настоящая статья. Русские слова, относящиеся к сфере общественных отношений и государственного строя, вводятся автором мемуаров без страноведческих комментариев. Сюда относятся: Думный боярин, боярские дети, служилый кпзак, стре.чецкий голова, пристав, стречец. приказ, казна, грамота, пуд, копийка и рубль. Экзотизмы, касающиеся мира природы и сферы материальной культуры, снабженыинтересными комментариями. В эту группу входят: осокарь. калушка, палтус, росомаха, треска, коч. нарты, стан, серьги, варница и ботка (?) (=горбатка=горбуша)

    Barbara Walczak-Srоczyńska

                                  EXOTIClSMS IN ADAM KAMIEŃSK.1-DLUŻYICS

                          DYARYUSZ WIĘZIENIA MOSKIEWSKIEGO. MIAST I MIEJSC

                          (DIARY OF THE MUSCOVITE PRISON, TOWNS AND PLACES)

                                                                             Summary

    Adam Kamieński-Dłużyk, a soldier under Stefan Czarniecki, was taken prisoner by Muscovites in 1660 and spent about 10 years in the European part of Russia and in Siberia. On his return to Poland he described his life in exile, including in his accounts remarks on the political system of Muscovy, everyday life of Russians and Siberian peoples and interesting descriptions of nature. Presenting the new reality and the natural world, the author could not do without exoticisms Russian words relating to social relations and the political system were introduced without an explanation of the realia (bojarzyn dumny, dzieci bojarskie, kozak slużaly, hołowa strzelecki, przystaw, strzelec, przykaz, kazna, hramota, pud, kopijka, rubel), while those referring to the world of nature and materiał culture were accompanied by interesting comments (osokar, knluszka, paltus, rosomacha, trzeska, kocz, narty, stan. siergi, warnica and botka (?) (=gorbatka=gorbusza).

    [Przegląd Rusycystyczny. Z. 1-2. Katowice. 1999. S. 50-57.]

 

                                                 КАМЕНСКІ АДАМ (? – ПАСЛЯ 1672)

     Славуты падарожнік і прыродазнаўца, першы даследчык-этнограф Паўночнага Урала і Сібіры. З сям’і аршанскага шляхціца, год нараджэння невядомы. У 1660 г. служыў латнікам панцырнай кавалерыі Рэчы Паспалітай. У бітве на рацэ Басі (паміж Магілёвам і Шкловам) трапіў у рускі палон і быў адпраўлены ў Сібір. У 1668 г. з Якуцка адпушчаны ў Маскву і па абмену палонных вярнуўся ў Оршу, дзе і склаў вядомы навуковаму свету “Дыярыуш” (на польскай мове). Запіскі на беларускай мове упершыню былі надрукаваны у 1974 г. У іх Каменскі даў этнаграфічныя замалёўкі комі-зыран, ханты-мансі, эвенкаў-тунгусаў і якутаў. Першым апісаў асаблівасці прыроды Сібіры, забудовы ў сібірскіх і уральскіх гарадах (крэпасці, цэрквы, саляварні, жыллё). Запіскі Каменскага маюць асаблівую каштоўнасць, паколькі складзены ў XVII ст. — пачатковым перыядзе рускага асваення Сібіры. Памёр і пахаваны у Оршы (пасля 1672 г).

    /Географы і падарожнікі Беларусі. Альбом – атлас пад рэдакцыяй доктара геаграфічных навук В. А. Ярмоленкі. Мінск. 1999. С. 2./

    В. Н. Иванов

                            К ВОПРОСУ  ОБ  ИСТОКАХ  ЯКУТСКО-ПОЛЬСКИХ

                                      ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫХ  КОНТАКТОВ

                                                     (постановка проблемы)

    В якутской историографии проблема якутско-польских историко-культурных контактов до сих пор не ставилась, поэтому она относится к числу тех вопросов, которые мы называем новыми и которые требуют специального внимания со стороны представителей гуманитарных наук. Проблема имеет много аспектов, и один из них - истоки историко-культурных контактов между Польшей и Якутией, возникших на фоне истории российско-польских отношений и их дальнейшего развития и углубления.

    Факты истории свидетельствуют, что выходцы из Польши приняли активное участие в одном из великих событий российской истории - в открытии и начальном освоении Ленского края в XVII в.

    Однако наибольший интерес среди ссыльных поляков в Якутском уезде представляет фигура Адама Каменского-Длужика, отбывавшего ссылку с августа 1662 г. до весны 1668 г., когда он выехал в Москву по помилованию после Андрусовского перемирия. На протяжении этих шести лет он многое узнал о месте своей ссылки - побывал в Жиганском острожке, в верховьях Алдана, на Охотском побережье; с 1664 г. проживал безвыездно в Якутском остроге.

    Наблюдательный и любознательный ссыльный проявлял живой интерес к быту и занятиям местных жителей, их нравам и обычаям. Об этом свидетельствуют его воспоминания, написанные, по-видимому, в конце 60-х годов XVII в. по возвращении на Родину [23]. Обращает внимание то, что в поле зрения автора воспоминаний сказались многие сибирские народы: остяки (ханты), вогулы (манси), татары, тунгусы (эвенки), ламуты (эвены), гиляки (нивхи), якуты и другие. Он не прошел мимо и русских жителей Сибири, сообщая о них много любопытных подробностей.

    Для нас особенно интересна та часть воспоминаний, где говорилось о якутах. Надо сразу отметить - Каменский-Длужик сумел составить достаточно достоверные представления об этом народе. Прежде всего, им верно охарактеризованы традиционные скотоводческие занятия якутов - разведение крупного рогатого скота и лошадей. Данное наблюдение со временем приобрело значение историографического факта, хотя бы потому, что его земляк, автор фундаментальной монографии о якутах В. Л. Серошсвский в конце XIX в. также интересовался этим вопросом [24]. Мало того, Каменский-Длужик обратил внимание еще на один вопрос, который также оказался в поле зрения историков – о соотношении крупного рогатого скота и лошадей и о том, что в XVII в. якуты, по его наблюдениям, разводили преимущественно лошадей. В воспоминаниях отмечена большая роль охотничьего и рыболовного промыслов к жизни якутов; а также пушной и продовольственный характер охотничьего занятия. Любопытны сведения а пищевом режиме якутов, который включал употребление в пищу мяса, рыбы и дичи, кумыса и других молочных продуктов; он заметил и собирательство, связанное с заготовкой и употреблением в пищу разных видов ягод. Весьма интересно упоминание о том, что уже в середине XVII в. якуты начали использовать в пищу хлеб (правда, с оговоркой - в «торжественных случаях»), ведь у них тогда не было своего хлебопашества. Автор воспоминаний не преминул заметить довольно высокий уровень якутского ремесленного производства, особенно кузнечного, поставлявшего различные предметы для хозяйственного обихода. Он писал: «... железо собирают по ленским берегам кучами, и оно хорошее как сталь». В воспоминаниях содержится интересное описание якутской одежды и якутских украшений, особенно женских. Есть и наблюдения о некоторых проявлениях духовной жизни якутов, в том числе о их верованиях.

    В целом же А. Каменский-Длужик составил первое этнографическое описание якутов, опиравшееся на житейские и служебные наблюдения самого автора в период его пребывания в якутской ссылке. Оно, конечно, не является научным сочинением, но в нем можно уловить элементы систематизации конкретного материала и некоторую попытку его осмысления. В этом его отличие от многих казачьих отписок XVII в., содержащих этнографические сведения о народах Ленского края. Можно отметить еще два важных момента: первый - описание якутов находится в составе описания многих сибирских народов, что даст сравнительный материал, усиливает информационную нагрузку воспоминаний; второй - содержательная сторона описания якутов не противоречит фактическим данным многочисленных казачьих отписок, что усиливает достоверность характеристики якутов автором воспоминании. Словом, в воспоминаниях А. Каменского-Длужика представлено вполне добротное описание якутов середины XVII в., а его самого по праву можно считан, одним из зачинателей раннего этнографического изучения якутского народа.

    То, что сочинение было впервые опубликовано в 1874 г., не противоречит сути нашего вывода, тем более что, как указывает Б. П. Полевой, воспоминания оказались включенными в рукописную книгу «Silva rerum», скрепленную во времена правления польского короля и саксонского курфюрста Августа III (1733-1763 гг.). Следовательно, есть основание полагать, что сочинение А. Каменского-Длужика было известно определенному кругу людей в Польше, и оно вызвало интерес, если было принято решение обнародовать или «опубликовать» его в виде рукописной книги. Не исключается возможность и того, что им могли интересоваться отдельные любознательные люди в странах Западной Европы. Раз так, то напрашивается и другой вывод: якутский ссыльный поляк Адам Каменский-Длужик первым еще в XVII в. ознакомил европейскую общественность с народами Сибири, в том числе и с якутами. В свете данного вывода ссыльный поляк XVII в. имеет личную, никем еще не оцененную заслугу перед якутским народом.

    В данной статье через крупные исторические события и их участников рассмотрена новая проблема истории Якутии - проблема поиска истоков якутско-польских историко-культурных контактов. В статье на этом фоне прослежена деятельность С. Навацкого, А. Добрынского, М. Сосновского, И. Крыжановского и А. Каменского-Длужика. Все они принадлежат к категории ссыльных; являются участниками крупных событий в русско-польских отношениях в XVII в.; они в силу сложившихся обстоятельств служили интересам Русского государства в Восточной Сибири и поэтому стали участниками и творцами российской истории.

                                                       Литература и источники

    23. Полевой Б. П. Забытый источник сведений по этнографии Сибири XVII в (о сочинении Адама Каменского-Длужика) // Советская этнография. 1965. - № 5. - С. 122-129; Он же. Еще раз о Каменском-Длужике // Там же. — 1974. - №4. - С. 116-120. Воспоминания впервые опубликованы в 1874 г в Познани ксендзом Н. Марианским.

    24. Серошевский В. Л. Якуты. Опыт этнографического исследования. - СПб., 1896. - С. 265.

    [Ссыльные поляки в Якутии: итоги, задачи, исследование пребывания. Сборник научных трудов. Якутск. 1999. С. 45-46.]