ЎЎЎ 2. Адам Рыгор Каменскі Длужык. Дыярыюш вязеньня маскоўскага местаў і месцаў. Ч. 2. Койданава. "Кальвіна". 2014.

 

                                                                       КАМЭНТАР

    1). Познань (Poznań) - горад на рацэ Варта, адміністрацыйны цэнтар Вялікапольскага ваяводзтва ў Польшчы. Узьнік у VIII-ІХ ст. на землях палянаў – ядры польскай нацыі. У Х-ХІ ст.ст. з’яўляўся адной з рэзыдэнцый польскіх князёў і першага гістарычна вядомага польскага караля Мешка І, з 968 г. сядзіба першага польскага біскупства. З сярэдзіны ХІІІ ст. адміністратыўна-палітычны цэнтар Велікапольшчы, цэнтар Познанскага ваяводзтва. У сярэднявеччы горад быў буйным гандлёва-прамысловым цэнтрам, але ў выніку войнаў у XVII ст. заняпаў. У 1793 г. Познань [Posen] быў уключаны ў склад Прусіі, з 1807 г. па 1815 г. ён у складзе Варшаўскага герцагства, якое знаходзілася ў васальнай залежнасьці ад напалеонаўскай Францыі, з 1815 г. цэнтар Познанскага вялікага княства (герцагства) ў складзе Прусіі. У склад Польшчы горад увайшоў толькі пасьля Познанскага (Вялікапольскага) паўстаньня 1918-1919 гг. /Познань. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 12. Мінск. 2001. С. 447./ У часы А. Марыянскага быў значным асяродкам польскай культуры і патрыятычнай дзейнасьці, хаця падвяргаўся ўзмоцненаму анямечваньню ва ўсіх галінах культурнага і грамадзкага жыцьця. Выходзіла 16 нямецкіх і 18 польскіх газэтаў і часопісаў. У 1829 г. гораду графам Эдвардам Рачынскім (1786-1845) быў падараваны палац разам з бібліятэкаю ў 3000 тамоў, якая зараз вядома як Biblioteka Raczyńskich.

    2). Марыянскі (Maryański) Аляксандр Мацей (1845-1912) – сьвятар, публіцыст і гісторык. Паходзіў з Гнеўкава на Куявах (Быдгошчскае ваяводства) што ў Польшчы. Пасьля заканчэньня ў Познані духоўнай сэмінарыі ён ў 1870 г. высьвеціўся на сьвятара ў Гнезна (Познанскае ваяводзтва). У 1873 г. кс. Марыянскі пераяжджае ва Львоў, адкуль у 1897 г. ізноў вяртаецца ў Гнезна, дзе і памірае. Кс. Марыянскі быў заўзятым бібліяфілам, нястомна корпаўся ў парафіяльных бібліятэках ды хатніх архівах, займаўся гісторыяй і публіцыстыкай. Нягледзячы на даволі слабую літаратурную падрыхтоўку, прыклаў шмат намаганьняў каб “Дыярыуш” Адама Рыгора Каменскага Длужыка пабачыў сьвет, забясьпечыўшы яго неабходным камэнтарам. Сярод іншых шматлікіх публікацыяў, ягонаму пяру таксама належаць: “Unicka Matka Boska Nowogródzka Zamkowa na czele „Pana Tadeusza” (Lwów 1898-1899) ды “Wspomnienie o Słucku” (Gnieźnо. 1905). Ягоны кнігазбор захоўваецца ў Бібліятэцы Рачынскіх у Познані. /Maryański Aleksander. // Podręczna encyklopedya kościelna. T. XXV і XXVI. Warszawa-Kraków. S. 1911. 322; Zieliński Z.  Maryański Aleksander Macej. // Polski słownik biograficzny. T. XIX/4. Z. 83. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1975. S. 102./

    3). Зборнік “Warta” [Названы у гонар ракі Варты, правага даплыву ракі Одры, што працякае праз Познань, а ў даўнія часы была прыроднай перашкодай ад нападаў нямецкіх рыцараў], які ў 1874 годзе выдаў у Познані Людвік Уладзіслаў Рапэцкі (1832-1894) у гонар свайго сябра і дарадчыка, вядомага палітычнага дзеяча і выдаўца кс. Юзафа Францішка Бажынскага (1801-1876), куды зьмясьціў творы ягоных прыхільнікаў. Ад 6 сакавіка 1874 года Рапэцкі пад гэткай жа назвай, “Warta”, выдаваў штотыднёвік, “прысьвечаны навуцы, забаве і выхаваньню”. /“Warta”. // Wielka encyklopedja PWN. T. 29. Warszawa. 2005. S. 10./

    4). Дыярыуш (ад лац. diarium дзёньнік) – жанр гістарычна-дакумэнтальнай прозы ў старажытнай літаратуры ВКЛ і Польшчы, у якім падзеі грамадзка-палітычнага жыцьця пададзены ў храналягічнай пасьлядоўнасьці ў форме датаваных запісаў праз суб’ектыўнае ўспрыняцьце пэўнай асобы. /Коршунаў А. Ф.  Дыярыуш. // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі ў 5 тамах. Т. 2. Мн. 1985. С. 398-399./ Па ўсёй верагоднасьці назву рэляцыі Адама Рыгора Каменскага Длужыка даў кс. Марыянскі, а мо’ хто і іншы.

    5). Пачатак роду Панінскіх гербу Ладзьдзя даў Войцех Бродзкі, які, па набыцьці ў 1517 г. Паніна [Ponina, цяпер Punino] ў Касьцяньскім павеце, прыняў прозьвішча Панінскі [Poniński]. Геранім Яраслаў [Адам] Панінскі, кашталян рагазінскі, затым гнезненскі, у маладыя гады прымаў удзел, як таварыш панцырны, ў харугвах казацкіх (складзеных з вялікапольскіх паспалітакаў) у бітвах дывізіі С. Чарнецкага у 1658-1659 гг. у Даніі [Магчыма быў знаёмы з Адамам Рыгорам Каменскім Длужыкам]. У 1686 г. яму дасталася староства капаніцкае. Памёр у 1702 годзе. /Dworzaczek W.  Poniński Heronim Jarosław. // Polski słownik biograficzny. T. XXVII/3. Z. 114. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódz. 1983. S. 530-531./ Ягоны сын Францішак Панінскі (к. 1676-1740) – шляхціц гербу Ладзьдзя, стараста капаніцкі, стольнік познанскі, які 14 кастрычніка 1701 года атрымаў за каралеўскім дазволам капаніцкае староства на Познаншчыне. У першыя гады Паўночнай вайны належаў да прыхільнікаў Яна Сабескага, пазьней да Станіслава Ляшчынскага. Двакроць (у 1717 і 1718 гг.) прызначаўся ў пасольства да расійскага цара Пятра І па справе вываду з Рэчы Паспалітай войскаў Расіі, дзе таксама ўздымалася пытаньне аб вязьнях сасланых у Сыбір. /Dwie missye Franciszka Ponińskiego starosty Kopanickiego do Cara Piotra, w latach 1717 i 18. // Z czasów Saskich spraw wewnątrzych, polityki i wojny przez Kazimerza Jarochowskiego. Poznań. 1886. S. 81-185; Burda E.  Poniński Franciszek. // PSB. T. XXVII/3. Z. 114. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódz. 1983. S. 527-529./ Мабыць гэтым тлумачыцца знаходжаньне ў ягонай бібліятэцы копіі Дыярыуша Адама Рыгора Каменскага Длужыка.

    6). Silva Rerum (лац. “лес запісаў”) – назва рукапісных хатніх кніг, куды запісваліся рэцэпты, анэкдоты, усялякія здарэньні, літаратурныя творы, застольныя прамовы ды іншае. Яны з’явіліся ўжо напачатку XVI ст. /K. Wł. W.  Silva Rerum. // Encyklopedyja powszechna. T. 23. Warszawa. 1866. S. 460./ Silva Rerum у якой адшукаў кс. Аляксандр Мацей Марыянскі недасканалую копію Дыярыуша Адама Рыгора Каменскага Длужыка зараз невядомая. Існуе ў г. зв. Tэкaх знанага дасьледчыка літаратуры Баляслава Эжэпкі (1852-1932), што захоўваюцца ў Бібліятэцы Рачынскага ў Познані, рукапісная копія Дыярыуша Адама Рыгора Каменскага Длужыка, але яна выкананая з публікацыі кс. Марыянскага. /Kuczyński A., Polewoj B., Wójcik Z. J.  Adam Kamieński Dłużyk i jego “Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc” z około 1672 roku. // Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 44./

    7). Гэмбіцa (Gembica, Gembice, Gembicy, Gębicy, Gembitz) – горад у Магільнінскім павеце, ў 8 км. ад Магільна, ў былым Быдгошчскім ваяводзтве [Цяпер Куява-Паморскае ваяводзтва]. У 1871 г. мястэчка мела 928 жыхароў а ў 1875 – 1009. Парафіяльны касьцёл адносіўся да Зьнінскага дэканату. /Gembica. // Wielka encyklopedja powszechna ilustrawana. T. XXII [-XXIV]. Warszawa. 1899. S. 801./

    8). Кушынскі (Kuszyński) Пётра (1818 - 1 III 1892) – пробашч парафіі Сьв. Апостала і Эвангеліста Мацея ў Гэмбіцы, дзе і быў пахаваны, пасьля сарака гадоў службы, на парафіяльным цьвінтары. На запыт навукоўца з Вроцлава Антоні Кучыньскага, ксёндз Гэмбіцкага касьцёлу Генрык Бамер, лістом ад 2 траўня 1996 года, паведаміў, што зараз рукапіснай кнігі Silva Rerum, у якой кс. А Марыянскім быў адшуканы Дыярыуш Адама Рыгора Каменскага Длужыка ў Гембіцкім парафіяльным архіве няма. /Kuczyński A., Polewoj B., Wójcik Z. J.  Adam Kamieński Dłużyk i jego “Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc” z około 1672 roku. // Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 42-43./

    9). Кс. – ксёндз (ад старапольскага ksądz “князь”) – у беларускай і некаторых іншых мовах назва рымска-каталіцкага сьвятара ды, часам, уніяцкага сьвятара. /Ксёндз. // ЭГБ. Т. 4. Мн. 1997. С. 288./

    10). Вялікая Польшча (Wielka Polska; Wielkopolska), ці інакш Старая Польшча - гістарычная назва тэрыторыі Польшчы, вобласьць расьсяленьня ў 8-10 стагодзьдзі паляцаў, заходнеславянскага племяннога аб’яднання, ў басэйне сярэдняга цячэньня ракі Варта, якія склалі ядро польскай старажытнай дзяржавы дынастыі Пястаў са сталіцай ў Гнезна, затым у Познані, якая атрымала назоў Польска [Польшча – Польша - Poland]. Пасьля 1772 г. яна ўвайшла ў склад Прусіі; з 1807 у Варшаўскім герцагстве; з 1815 года, як Познанскае вялікае княства, ізноў у Прусіі. У ХІХ стагодзьдзі тэрмін Вялікая Польшча выкарыстоўваўся як сынонім Познанскага вялікага княства. У 1919 г. злучаная з Польшчай. Да 1999 г. знаходзілася ў Познанскім ваяводзтве, а з 1999 года ў наноў створаным Вялікапольскім ваяводзтве з цэнтрам у Познані. /Велікапольшча. // Беларуская энцыклапедыя у 18 тамах. Т. 4. Мінск. 1997. С. 67; Вялікая Польшча. // Беларуская энцыклапедыя у 18 тамах. Т. 4. Мінск. 1997. С. 381./

    11). Grube. Грубый – тоўсты, масіўны. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 7. Мінск. 1986. С. 180./

    12). Aўгуст ІІІ [August III Fryderyk; 17 кастрычніка 1696 – 5 кастрычніка 1763] – сын Аўгуста ІІ Моцнага [Friedrichs August І - курфюрст саксонскі 1697-1733; August II Fryderyk Mocny – кароль Рэчы Паспалітай – 1697-1706 і 1709-1733]. Ад 1733 г. па 1763 г. кароль Рэчы Паспалітай і саксонскі курфюрст Фрыдрых Аўгуст ІІ [Friedrichs August ІІ]. Заняў трон Рэчы Паспалітай пры дапамозе расійскіх і саксонскіх войск у час вайны за “польскую спадчыну” 1733-1735 гг. За гады ягонага праўленьня ў краіне пашырылася фэадальная анархія, зьнізіўся міжнародны прэстыж Рэчы Паспалітай, якая ўсё больш трапляла ў залежнасьць ад суседніх дзяржаў, асабліва Расеі. Аднак пры ім ажывілася культурнае жыцьцё і эканоміка, пачалася адукацыйная рэформа ордэна піяраў. /Гріцкевіч А. П.  Аўгуст ІІІ. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 1. Мінск. 1993. С. 230./

    13). Шляхціц – прадстаўнік шляхты (ад старажытнаверхненямецкага slahta - род) - прывілеяванага саслоўя Польшчы і ВКЛ, а затым Рэчы Паспалітай ў XIII - пач. XX ст. Пасьля захопу зямель Рэчы Паспалітай Расеяй шляхце былі нададзены правы расійскага дваранства. /Грыкевіч А.  Шляхта. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 6. Кн. ІІ. Мінск. 2003. С. 22-223./

    14). Рэляцыя (ад лац. relation паведамленьне, даклад) – данясеньне, паведамленьне аб баявых дзеяньнях. /Тлумачальны слоўнік беларускай мовы ў 5 тамах. Т. 4. Мінск. 1980. С. 757./

    15). Сыбір – большая частка азіяцкай тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі, якая распасьціраецца ад Уральскіх гораў да берагоў Ціхага акіяну і ахоплівае тэрыторыю ў 10 млн км². Цалкам была заваявана Маскоўскай дзяржавай у XVII стагодзьдзі і з гэтага ж часу зрабілася месцам выгнаньня. /Сібір. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 14. Мінск. 2002. С. 362./

    16). Хаецкі Караль Любіч (1740-1791) – кракаўскі шляхціц, канфэдэрат, які пры абароне Кракава ад расейскіх войскаў трапіў ў палон і ў 1769 г. сасланы ў Сыбір. Служыў ў Омску ў драгунах, удзельнічаў у задушэньні паўстаньня Я. Пугачова. Пад час г. зв. Азоўскае кампаніі здолеў уцячы ў Польшчу, дзе выдаў свае мемуары: Pamięć dzieł polskich, podróż i niepomyślny sukces Polaków, przez urodzonego Karola Lubucz Chojeckiego [Warszawa. 1789], а затым пад назвай: Polak konfederat przez Moskwę na Syberyą zaprawadzony [Warszawa. 1790], якія потым перавыдаваліся.

    17). Бянёўскі [Beniowski] Маўрыцы Аўгуст (1746-1785) – шляхціц славацка-венгерскага паходжаньня, які за ўдзел у вайне з Расеяй на баку канфэдэратаў, дзе між іншым Бянёўскі служыў ротмістрам ў войску Караля Радзівіла (Пане Каханку), быў сасланы ў Казань, адкуль уцёк у Санкт-Пецярбург, каб адтуль уплысьці за мяжу, але быў злоўлены. 14 лістапада 1769 г. імпэратрыцай высылаецца на Камчатку, дзе ўзьняў бунт ды захапіў уладу. Сваім загадам вызваліў тубыльцаў Камчаткі ад паддадзенства Расеі і, захапіўшы карабель, пакідае Камчатку. У 1772 г. ён ужо во Францыі, а ў 1773 г. каланізуе дзеля яе выспу Мадагаскар. У 1778 г. служыць у аўстрыйскіх войсках, а ў 1784 г., пры дапамозе прэзыдэнта ЗША Франкліна, зьдзяйсьняе экспэдыцыю на Мадагаскар, дзе абвяшчае сябе каралём і гіне ў бітве з французамі за свабоду мальгашаў. /Мазоўка Н. К.  Бянёўскі. // Беларукая энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 3. Мінск. 1996. С. 406./ Ягоныя ўспаміны захоўваюцца ў бібліятэцы Брытанскага Музэя. Упершыню яны былі выдадзеныя ў Лёндане: “Memoirs and Travels of Mauritius Augustus Count de Poland, his exile into Kamchatka, his escape and voyage from that peninsula through the Northern Pacific Ocean touching at Japan and Formosa, to Canton in China, with an account of the French settlement he was appointed to from upon the island of Madagascar. Written buy himself. Translated from the original manuscript. T. 1-2. London 1790. Потым гэтыя мэмуары былі выдадзены амаль на ўсіх мовах сьвету, акрамя беларускай. Між іншым ў іх ён сьцьвярджаў што ягоны стрый быў “старостам на Літве”. Дарэчы, жонка знакамітага віленчука Еўстаха Ўрублеўскага – Эмілія Ўрублеўская, мела ў дзявоцтве прозьвішча “Бениовская” і “маюцца зьвесткі і аб тым, што яна нашчадак славутага канфэдэрата Маўрыцыя Бянёўскага, які стаў легендай”. /Защитник правды. // Клейн Б. С.  Взгляд из прошлого. Историко-документальные очерки. Мн. 1989. С. 118./ Але пэўна гэта памылковае сьцьверджаньне з-за падабенства прозьвішча.

    18). Копаць [Kopeć] Юзаф (1762-1827) – пінскі шляхціц, удзельнік паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касьцюшкі, за што быў высланы на Камчатку, куды яго везьлі [да ракі Лена] ў закрытай кібітцы пад нумарам, як асабліва небясьпечнага злачынцу. На радзіму ён вярнуўся ў 1796 г., дзе напісаў успаміны. Яны выйшлі ў г. зв. “малой” вэрсіі: Dziennik podróży Józefa Kopcia przez całą wzdłuż Azję, lotem do portu Ochotska ocеanem przez Wyspy Кurylskie do Niższej Kamcuatki, a stamtąd na powrót do tegóż portu na psach i jeleniach [Wrocław. 1837] і потым больш пашыранай: Dziennik podróży Józefa Kopcia Brygadjera wojsk Polskich z rozmaitych nót dorywczych sporządzony. Z sześcioma tablicami litograficznymi i mappą Kamczatki [Berlin 1863], якія неаднаразова перавыдаваліся. /Ярмоленка В. І.  Копаць. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 8. Мінск. 1999. С. 413./

    19). Кайсевіч [Kajsiewicz, Kaysiewicz] Геранім (1812-1873) – нар. у маёнтку Ніжнія Гелгаўдзішкі (Цяпер Шакяйскі раён Рэспублікі Летува), пасьля паразы паўстаньня 1831 года эмігрыраваў ва Францыю, дзе зрабіўся прапаведнікам ды пачаў займацца пісьменьніцкай працай. З пад ягонага пяра выйшла праца “Dzieje błogosławioniego ojca Andrzeja Boboli” (Paryż. 1854.), якая затым выйшла ў перакладзе на французскай, нямецкай, флямандзкай і італьянскай мовах. /Micewski B. Kajsiewicz Heronim. // Еncyklopedіa kościelna. T. VIII. Lublin. 2000. St. 344-345./

    20). Бл. /Bł./ – скарочанае ад “Блажэнны – дзікаваты, юродзівы (пра некаторых сьвятых)”. /Тлумачальны слоўнік беларускай мовы ў пяці тамах. Т. 1. Мн. 1977. С. 382./ Прылічэньне да сьвятых (кананізацыя) і да блажэнных (беатыфікацыя) праводзіцца толькі Папам рымскім пасьля працяглай падрыхтоўчай працы (збору шматлікіх зьвестак пра жыцьцё кандыдата). Беатыфікацыя звычайна папярэднічае кананізацыі. /Ярмусік Э.  Святыя і блажэнныя рымска-каталіцкія. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 6. Кн. І. Мінск. 2001. С. 272./

    21). Баболя [Bobola] Андрэй – каталіцкі сьвяты, які нарадзіўся 30 XI 1591 г. ў в. Страхоцін каля г. Санак (зараз у Падкарпацкім ваяводзтве Рэспублікі Польска). У 1611 г. ён у Вільні ўступіў у манаскі ордэн езуітаў, у 1616 г. скончыў Віленскую езуіцкую акадэмію, а ў 1622 г. Віленскую тэалягічную акадэмію. Служыў у езуіцкіх установах Нясьвіжа (1623-1624), Вільні (1625-1630), Бабруйску (1630-1633), Плоцку (1633-1638), Варшавы і Лёмжы (1638-1642) ды асабліва, ад 1642 г., ў Пінску, за што быў празваны “Пінскім апосталам”. Праславіўся як здольны прамоўца і ў дыспутах перамагаў прадстаўнікоў праваслаўя, схіляючы іх да каталіцызму. Пад час вайны Расеі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. быў схоплены ў 1657 г. казакамі палкоўніка Антона Здановіча і закатаваны 16. V. 1657 г. ў Янаве-Палескім, (зараз г. Іванава Брэсцкай вобласьці Рэспублікі Беларусь). Неўзабаве цела Андрэя Баболі было перавезена ў Пінск і пахавана ў крыпце касьцёла езуітаў, якое ў 1702 г. было эксгумавана і прызнана нятленным. Культ Баболі пачаў пашырацца на абшарах Рэчы Паспалітай, а потым ў Аўстрыі і Нямеччыне. 30 Х 1853 г. Андрэй Баболя быў беатыфікаваны. У 1802 – 1807 гг. езуіт Казімір Кагнавіцкі ўзначаліў рух па пераносе мошчаў блажэннага А. Баболі ў Полацк і ў 1808 г., дзякуючы намаганьням генэрала ордэна езуітаў Тадэвуша Бжазоўскага, ягоныя мошчы былі перанесены ў Полацк. У 1922 г. ягоныя мошчы былі вывезены бальшавікамі ў Маскву ў мэтах антырэлігійнай прапаганды і экспанаваліся ў музэі мэдыцыны, а ў 1924 г. праз пасрэдніцтва рымскага папы Пія ХІ іх перавезьлі ў Рым у езуіцкі сабор “Іль-Джэзу”. 17 красавіка 1938 г. Баболя быў кананізаваны (дзень памяці сьвятога 16 траўня) і ягоныя парэшткі перавезены ў Варшаву. /Jan z nad Buha.  Babola mučynik T. J. Wilnia. 1911; Сьвяты Андрэй Баболя. Менск. 1994; Палюшкевіч Ф. Кс. S J.  Да праліцця крыві. Святы Андрэй Баболя. Мінск. 2001; Ярмусік Э.  Святыя і блажэнныя рымска-каталіцкія. // ЭГБ. Т. 6. Кн. І. Мн. 2001. С. 272/

    22). Маскоўскім – расейскім, па тагачаснай назьве Расеі – Маскоўская дзяржава; Московский – які адносіцца да Маскоўскай дзяржавы, рускі. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 18. Мінск. 1999. С. 160./ Маскоўскае Вялікае княства – фэадальная дзяржава ва Усходняй Эўропе, якая у канцы 15 ст стала ядром Рускай цэнтралізаванай дзяржавы, цэнтар г. Масква.

    23). Наездъ – раптоўны набег, напад. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 19. 2000. С. 22./ Маскоўскі наезд на Літву ў 1654 і 1655 гадах адбыўся пад час г. зв. Маскоўскай вайны 1654–1667 гг. – вайны паміж Маскоўскім княствам і Рэччу Паспалітай. У студзені 1654 г. царскія ваяводы Трубецкі, Шэін і Хаванскі, з трох напрамкаў рушылі на Вялікае княства Літоўскае. Польшча з якой ВКЛ было зьяднанае уніяй у адну дзяржаву не магла дапамагчы, бо была занятая вайной з казакамі на Украіне, якая на той час уваходзіла ў склад Польшчы, ды абаранялася ад Швэдаў у самай Польшчы. За два гады царскія войскі занялі амаль усю сучасную Беларусь. “Царскія ратнікі вялі вайну азіяцкімі мэтадамі: палілі гарады і вёскі, хапалі маёмасьць, людзей забівалі альбо выводзілі ў палон. (Польскі гісторык Л. Кубаля згадвае аб маскоўскім палку, ратнікі якога харчаваліся выключна чалавечым мясам. /Абецедарский Л. С.  Белоруссия и Россия XVI-XVII вв. Минск. 1978. С. 150/ Цар Аляксей Міхайлавіч узьняў мэту масавага вываду людзей з Беларусі ў Маскоўшчыну на дзяржаўны ўзровень. Плянавалася нахапаць тут 300000 тысяч чалавек. За палоннага была прызначана цана ў некалькі рублёў. Іх прадавалі не толькі ў Маскоўшчыне але і на азіяцкіх рынках. Асобнай здачай царскага ўраду быў вывад беларускіх рамесьнікаў /Забытая слава. // Народная газета. Мн. 21 сакавіка 1992./ і сялян, дзеля залюдненьня імі зямель ды вотчынаў маскоўскіх баяраў, якія былі спустошаны паморкам 1654 г. У 1647 годзе на Беларусі і Літве жыло 4 мільёны 540 тысяч чалавек. У 1667 г. засталося 2 мільёны 340 тысяч. Загінуў кожны другі. /Тарасов К. “Память о легендах. Белорусской старины голоса и лица”. Мн. 1984. С. 142./ Палонных вайскоўцаў, якіх было небясьпечна трымаць каля межаў з ВКЛ высылалі служыць у Сыбір, заарганізаваўшы дзеля гэтага асобны род войскаў – “казакі літоўскага сьпісу”. “З часоў дзяржавы цара Іяанна Васільевіча ўсіх палонных Палякаў і Ліцьвінаў звычайна рассылалі ў памежныя гарады, а асабліва ў Сыбір, дзе іх ужывалі ў вайсковую службу. Іх з казакамі ўтрымлівалі роўна ва ўсім, але служылі асобна, і мелі собскіх сваіх начальнікаў, пры тым утрымалі і былое сваё імя Ліцьвінаў”. /Фишер И.  Сибирская история”. СПб. 1774. С. 255./

    24). Літва – назва племяннога саюзу, пазьней гісторыка-геаграфічнай і этнаграфічнай вобласьці на паўночным захадзе сучаснай Рэспублікі Беларусь і паўднёвым усходзе сучаснай рэспублікі Летува. Упершыню згадваецца ў Кведлінбургскіх аналах пад 1009 год. /Зайкоўскі Э.  Літва. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 4. Мінск. 1997. С. 380-381./ У ХІІ ст. у Эўропе паўстала магутная сярэднявечная поліэтнічная дзяржава Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае (скарочаная назва ВКЛ ці Літва), жыхары якой мелі афіцыйную назву літвіны. З цягам часу ВКЛ увабрала ў сябе Жмудзь (Жамойць) – сучасную Летуву, і Украіну, жыхароў якой у Маскоўскай дзяржаве XVII ст.  называлі чаркасамі (ад горада Чаркасы, што на Украіне), але яны ўжо пад той час былі ва ўладаньні Польшчы. У час вайны з войскамі Івана Жахлівага, па паходжаньні беларускага татарына, калі над войскам ВКЛ навісла пагроза рэальнага зьняволеньня, была падпісана Люблінская унія, згодна якой ВКЛ і Польшча аб’ядноўваліся ў двуадзіную дзяржаву – Рэч Паспалітую (Rzecz Pospolita; Rzeczрospolita – рэспубліка; агульная дзяржава; агульная справа), але абедзьве дзяржавы пакінулі свае самастойныя назвы, свае законы, фінансы, органы ўлады, войскі і, да канца XVII ст., свае дзяржаўныя мовы, толькі Украіна ўжо ў той час , адышла да Польшчы. Таму ўраджэнцаў ВКЛ у Маскоўскай Дзяржаве звалі то літвінамі, то палякамі, бо ВКЛ , якая ўваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай, пачала атаясамлівалася з Польшчай. Назва Белая Русь азначала (па Тацішчаву) Растоўска-Суздальскую зямлю, а потым маскоўцамі была перакінутая на Падняпроўе, ды па меры заваяваньня была распаўсюджаная і на ўсю сучасную Беларусь, што замацавалі на пачатку ХХ ст. выдаўцы газэты “Наша Ніва”. /Грыцкевіч А. П.  Вялікае княства Літоўскае. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 18 тамах. Т. 2. Мінск. 1994. С. 387-422./

    25). Аляксей Міхайлавіч [па мянушцы Цішэйшы] (19. 3. 1629 - 29. 1. 1676) – маскоўскі цар (1645-1676) з дынастыі Раманавых, родапачынальнік якой Гланда-Камбіла Дзівонавіч у ХІІІ ст. прыбыў у Маскоўшчыну “з Літвы”. Пад час вайны 1654-1667 гг. з Рэччу Паспалітай, якая пачалася пасьля земскага сабору 1653 года, цар звычайна знаходзіўся пры войску, таму наведаў шмат якія захопленыя гарады: Капыль, Барысаў, Магілёў, Полацак, Віцебск ды іншыя. Ён першы з маскоўскіх цароў прыняў у 1654 тытул “гасудар усяе Вялікія і Малыя і Белыя Расіі”, а Беларусь разглядаў як сваю новую вотчыну. У 1654-1655 гг. цар сам узначальваў маскоўскае войска пад час наступу на Вільню. Ён праводзіў прымусовую палітыку перасяленьня насельнікаў ВКЛ у Маскоўскую дзяржаву. У 1672 г. для выхадцаў з ВКЛ царскім загадам была заснаваная асобная Мяшчанская слабада. Вайна закончылася далучэньнем да Масквы Смаленшчыны, Северскай зямлі ды “Левабярэжнай Украіны”. Пэрыяд ягонага праўленьня, з-за шматлікіх паўстаньняў паддадзеных, называлі “бунташным часам”. /Гладкі А. І.  Аляксей Міхайлавіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 1. Мінск. 1993. С. 112./

    26). А. – скарочанае ад айцец – служка культу. /Тлумачальны слоўнік беларускай мовы ў пяці тамах. Т. 1. Мінск. 1977. С. 206./

    27). Кавячынскі (Kaweczyńcki) Андрэй – езуіцкі манах, які быў ўзяты ў маскоўскі палон 6 жніўня 1655 г. у Наваградку і прабыў у Сыбіры 10 гадоў. “Августа 16 по памяти из Розряда за приписью дьяка Григорья Богданова в Казанский дворец послан с Москвы в ссылку в Сибирь у Нарымский острог польские земли езувит Андрей Ковачинского, а государева жалованья поденного корму велено ему давать по 8 денег, и того над ним велено смотреть и беречь накрепко, чтоб он никуды не ушел, а к Москве ево и в ни в которые городы без указу великого государя отпускать не велено; а государева грамота об нем в Нарымский острог послана 12 сентября 168 [1660] года”. /Белокуров С. А.  Из духовной жизни московского общества XVII века. Москва. 1903. С. 73-74. [Приложение V. О лицах, сосланных в Тобольск за 1654-1662 гг.]/ Андрэй Кавячынскі прабыў у Сыбіры 10 гадоў, а пасьля вяртаньня на пачатку 1672 г. з Сыбіры напісаў успаміны, якія зараз невядомыя. Памёр ён 29 студзеня 1667 г. у Нясьвіжы, куды Кавячынскія гербу “Астоя” прыбылі з Польшчы [родавы маёнтак Кавячын у Сьвецкім павеце Польшчы] і прычыніліся, як удзельнікі рэфармацыйнага руху, да выданьняў у Нясьвіскай друкарні кніг на беларускай мове. /Бажэнаў Ю.  Кавячынскія. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 3. Мінск. 1996. С. 520-521./

    28). Таварыства Ісуса (Societas Jesu) – манаскі каталіцкі ордэн, які заснаваў у 1534 г. гішпанскі шляхціц Дон Ініга Лопец дэ Рэкальда Лёёла (Loyola), адкуль другая назва – Ігнаціянцы, дзеля барацьбы з рэфармацыяй з мэтай абароны і распаўсюджваньня каталіцкай веры ва ўсім сьвеце, які быў 27 верасьня 1540 г. зацьверджаны папам Павалам ІІІ. Ордэн пабудаваны на аснове строгай цэнтралізацыі, ваеннай дысцыпліны і абсалютнай волі яго кіраўніка – генэрала (“чорнага папы”), які выбіраецца пажыцьцёва і падначальваецца толькі папу рымскаму. У 1555 годзе езуіты з’явіліся ў Польшчы, а ў 1569 г. пачалі сваю дзейнасьць у ВКЛ, дзе ў 1608 г. была створана асобная Літоўская правінцыя ордэна, якой загадваў асобны правінцыял (praepositus provinciae). /Караў Дз. У.  Езуіты. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 6. Мінск. 1998. С. 383./

    29). Наваградак – першая сталіца ВКЛ (1252). Заснаваны ў канцы Х ст., з 1507 году цэнтар Наваградзкага ваяводзтва. У 17-18 ст. дзейнічаў Наваградзкі езуіцкі калегіюм. Зараз цэнтар Навагрудзкага раёну ў Гродзенскай вобласьці Рэспублікі Беларусь. /Гайба М. П.  Навагрудак. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 11. Мінск. 2000. С. 91./

    30). Растоўскі [Rostowski] Станіслаў (13. ХІ. 1711 - 7. ІІ. 1784) – езуіцкі гісторык. Вучыўся ў Слуцку (1729-1730) ды Вільне (1730-1732); выкладаў у Гародні (1732-1733) ды Пінску (1734-1735). Напісаў гісторыю езуітаў у Літоўскай правінцыі - Lithuaniearum Societatbs Jesu historiarum provincialium pars prima. (Wilna. 1768.) Памёр у Полацку. /Grzebień L.  Rostowski Stanisław. // Polski słownik biograficzny. T. XXXII/I. Z. 132. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk - Łódź. 1989. S. 173-174./

    31). Т. І. – Таварыства Ісуса.

    32). Браўн, ці Броўн (Brown), Джордж у манастве Юзаф (1 VI 1801-31 XII 1879) – сын англічаніна Джона Браўна (прыдворны лекар імпэратрыцы Марыі Хведараўны, жонкі рускага імпэратара Паўлы І) ды італьянкі Марыі Росі, які нарадзіўся на караблі ў Балтыйскім моры. Вучыўся ў езуіцкіх калегіюмах Санкт-Пецярбурга і Полацка ды полацкай езуіцкай акадэміі (філязофскі факультэт). У 1817 г. уступіў ў манаскі ордэн езуітаў. З 1820 г. выкладаў тэалёгію ў езуіцкіх калегіюмах Цярнопаля і Львова. Склаў на лацінскай мове манумэнтальны бібліяграфічны слоўнік “Бібліятэка пісьменьнікаў польскай часткі Таварыства Ісуса” (1856), у які ўвайшлі біяграфіі і бібліяграфія прац езуітаў Рэчы Паспалітай за 1564-1852 гг. Слоўнік быў выдадзены ў 1856 г. у шматтомнай сэрыі А. Бакера “Бібліятэка пісьменьнікаў таварыства Ісуса”, якая выходзіла ў 1853-1856 гг. у Льежы (Бэльгія). Гэтая праца была перакладзеная на польскую мову былым студэнтам філязофскага факультэта Полацкай езуіцкай акадэміі У. Кяйноўскім і напачатку была выдадзеная ў часопісе “Przegląd Poznański” за 1861 г., а потым асобным выданьнем Biblioteka pisarzów assystencyi polskiej Towarzystwa Jezusowego powiększona dwoma dodatkami, z których pierwszy zawiera polskie i rossyjskie tłomaczenia drugi wydania pisarzy Towarzystwa Jezusowego do innych assystencyi należących w Polsce i Rossyi. Napisana we Lwówie od r. 1852 do 1856 przez X. Józefa Brown. Przekład z lacinskiego X. Władysława Kiejnowskiego. (Poznań. 1862). Таксама ў архіве езуітаў у Рыме захоўваецца ягоны рукапіс на лацінскай мове пра гісторыю езуітаў у Беларусі. /Шалькевіч В. Ф.  Браун. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1994. С. 72./

    33). Вільда /Wilda/ – у 1874 г. прадмесьце г. Познаня (былое Вежбіца), а зараз адміністрацыйны раён Познані. /Wilda. // Wielka encyklopedja PWN. T. 29. Warszawa. 2005. S. 117./

    34). Дубецкі Марыян Караль (1838-1926) – нарадзіўся ў м. Ізяслаў на Валыні [зараз Хмяльніцкая вобласьць РУ]. Пад час знаходжаньня ва Усходняй Сыбіры, куды трапіў за ўдзел у паўстаньні 1863-1864 гг., зацікавіўся лёсам сваіх папярэднікаў. Зьвесткі пра іх ён знаходзіў у сібірскіх архіўных дакумэнтах, якія зараз невядомыя сучаснаму дасьледчыку, бо загінулі ў віхуры часу. Ставіўся адмоўна да украінскага вызвольнага руху. Памёр у Кракаве. /Дубецький (Dubiecki) Мар’ян-Кароль. // Українська Радянська Енциклопедія. Т. 3. Київ. 1979. С. 486./

    35). Лібровіч Зыгмунт або Сігізмунд Феліксавіч (15 (27). 8. 1855, Варшава - 23. 12. 1918, Петраград), пісьменьнік, гісторык кнігі, публіцыст, псэўд.: Виктор Русаков, Русак. Нарадзіўся ў габрэйскай сям’і, скончыў Вышэйшы тэхнічны інстытут у г. Хемніц (Саксонія) і Дрэздэнскую політэхнічную акадэмію. З 1875 г. сакратар кніжнага выдавецтва М. В. Вольфа ў Пецярбурзе і фактычны рэдактар часопісаў “Известия книжных магазинов товарищества М. О. Вольф по литературе, наукам и библиографии” ды “Задушевное слово”. Пісаў на нямецкай, польскай і рускай мовах. /Śnieżko A.  Librowicz Zygmunt. // Polski słownik biograficzny. T. XVII. Wrocław - Warszawa - Kraków. 1972. S. 292-293./

    36). Пыпін Аляксандар Мікалаевіч (6. 4. 1833, Саратаў - 9. 12. 1904), расейскі літаратуразнавец, этнограф ды фальклярыст. У 1853 г. скончыў Санкт-Пецярбурскі ўнівэрсытэт. У сваіх працах ахарактарызаваў і абагульніў найважнейшыя працы па беларускай этнаграфіі і фальклёры. /Пятроўская Г. А.  Пыпін Аляксандр Мікалаевіч. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 13. Мінск. 2001. С. 151./

    37). Камінскі Юліян Аляксандар /Kamiński Julian Aleksander/ (1803, в. Тарнаватка, Каралеўства Галіцыі і Ладамэрыі, Аўстра-Вугорская імпэрыя – 1860, Львоў, Каралеўства Галіцыі і Ладамэрыі, Аўстра-Вугорская імпэрыя) – архівіст, выдавец, пісьменьнік. Працаваў у Бібліятэцы імя Асалінскіх ва Львове, сабраў вялікую ўласную бібліятэку. /Kamiński Julian Aleksander. // Polski słownik biograficzny. T. XI. Wrocław - Warszawa - Kraków./

    38). Белакураў Сяргей Аляксеевіч (1 (13). 9. 1862, Сергіеў Пасад, Расейская імпэрыя - 3. 12. 1918, Масква, РСФСР), расейскі гісторык, археограф, член-карэспандэнт РАН (1917; Пецярбургскай АН з 1903 г.). Паходзіў з сям’і дыякана. скончыў Маскоўскую духоўную акадэмію (1886), працаваў у Галоўным Архіве МЗС у Маскве. З 1887 г. сябра Імпэратарскага таварыства Гісторыі і Старажытнасьцей Расійскіх пры Маскоўскім унівэрсытэце, з 1891 г. рэдактар выданьня: Чтения в Императорском обществе Истории и Древностей Российских при Московском университете. Ягоныя працы і публікацыі датычаць гісторыі Расіі XV-XVII стагоддзяў. /Секачёва Е. П.  Белокуров Сергей Алексеевич. // Большая Российская Энциклопедия. Т. 3. Москва. 2005. С. 235./

    39). Крыжаніч /Križanić/ Юрый Гаспаравіч (каля 1618, пад Заграбам – 1683) /Крыжаніч. // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. VI. Мінск. 1972. С. 135./; Юрый (каля 1618, Обрх, Славенія – 12. 9. 1683) /Крыжаніч // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 8. Мінск. 1999. С. 503./ Юрый (каля 1618, г. Біхач, Боснія – 2. 9. 1683) паходзіў з харвацкага шляхецкага роду. Вучыўся ў Заграбскай каталіцкай сэмінарыі, Венскім калегіюме, Балонскай вэнгера-харвацкай калёніі, Калегіюме сьв. Панаса ў Рыме. Прапагандаваў ідэю “славянскага адзінства”. У 1641 г прапанаваў папскай Кангрэгацыі прапаганды веры плян падначаленьня Рыму праваслаўнай царквы ў Расіі і ўвядзеньня там заходне-эўрапейскай сыстэмы адукацыі. У 1642 г атрымаў ступень доктара багаслоўя ды сан місіянэра. З 1646 г. падначалены смаленскага біскупа П. Парчэўскага, у 1647 г. разам з ім прыбыў у Смаленск. Там перайшоў да уніяцкага эпіскапа А. Квашніна-Залатога, потым хатні сьвятар С. Галынскага у Чарэі. У 1647 г. у складзе пасольства Рэчы Паспалітай наведаў Маскоўскую дзяржаву. У 1650-1651 гг. як перакладчык удзельнічаў у пасольстве Сьвяшчэннай Рымскай імпэрыі ў Стамбул. У 1659 г. праз Украіну прыехаў у Пуціўль на маскоўскай мяжы, назваўся сэрбам Юры Іванавічам Беліным (Белішам) ды уладкаваўся на працу ў Прыказ Вялікага палацу ў Маскве. Прэтэндаваў на ролю царскага дарадчыка, прыдворнага гісторыка і бібліятэкара. Западозраны ў палітычнай нядобранадзейнасьці, у 1661 г. быў сасланы ў Табольск, дзе напісаў некалькі кніг. Выступаў за ўнію праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, рэлігійнае аб’яднаньне ўсіх славянскіх народаў пад вяршэнствам рымскага папы а палітычнае аб’яднаньне пад уладай расейскага цара, намагаўся стварыць штучную агульнаславянскую мову. У 1676 г. вернуты з выгнаньня у Маскву, якую пакінуў у 1678 г. Знаходзіўся у дамініканскім шпіталі ў Друі, у 1678 г. у Вільне ўступіў у ордэн дамініканцаў, прыняўшы манаскае імя Аўгусьцін. У 1682 г. выехаў у Рым для справаздачы. Па дарозе быў залічаны капэлянам у войска Рэчы Паспалітай якое ішло вызваляць Вену ад турэцкай аблогі, дзе і загінуў. /Пазднякоў В. Крыжаніч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 4. Мінск. 274./

    40). Ворша [Орша] – горад, цэнтар Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці РБ. Узьнік каля 1021 г. [Рьша], з 16 ст. цэнтар Аршанскага павету. Калі ўзяць на веру, што Адам-Рыгор Каменскі-Длужык адносіцца да “Аршанскай шляхты”, то ўсё роўна гэта не гаворыць што менавіта ён паходзіць з Воршы. (А мо’ з Аршанскага павету?). Таксама не трэба абмінаць і такі факт, што ён трапіў ў палон у Аршанскім павеце, калі браць под увагу, што бітва на Басі адбылася “каля в. Гаспода на р. Басе (непадалёк ад Чавусаў) у Аршанскім павеце” /Пазднякоў В.  Бітва на Басі. // Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў трох тамах. Т. 1. Мінск. С. 592./, то выраз “аршанская шляхта” азначае што гэтая шляхта не з паходжаньня аршанская, а проста захопленая у Аршанскім павеце ВКЛ.

    41). Шляхта (польск. szlachta ад сярэдневерхненям. Slahta – род, парода) – прывілеяванае саслоўе ў ВКЛ і Польшчы, падставай чаго была фэадальная ўласнасьць на зямлю. Пачынаючы з Гарадзельскага прывілея 1413 г., калі баярам ВКЛ пачалі надавацца гербы і правы польскай шляхты, у княстве пачалі з’яўляцца назвы “баяры-шляхта” або проста “шляхта”. Яна адыгрывала вялікую ролю ў палітычным, гаспадарчым і культурным жыцьці. У асяродзьдзі шляхты існавала значная маёмасная няроўнасьць, што абумовіла эканамічную залежнасьць малазаможнай і незаможнай шляхты ад магнатаў. У ХV-ХVІ ст. значнай па колькасьці была група ваеннаслужылага насельніцтва, пераходная паміж фэадаламі і сялянамі. Шляхта фармавалася як вайсковае саслоўе. Шляхта павінна была зьбірацца ў апалчэньне (паспалітае рушэньне), выстаўляць у войска 1 коньніка (каня) з 5 валок землі. Коньніка утрымоўвалі часам некалькі сем’яў, купляючы яму разам зброю, мундзір і вайсковы рыштунак. /Грыцкевіч А.  Шляхта. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. ІІ. С. 220-223./

    42). Палявой Барыс Пятровіч - нарадзіўся 23 траўня 1918 г. у г. Чыта Забайкальскай вобласьці, у сям’і пецярбуржцаў. У 1924-1927 гг. жыў ва Ўладзівастоку. У 1928 г.сям’я вярнулася ў Ленінград, дзе ён у 1941 г. скончыў гістарычны факультэт Ленінградзкага унівэрсытэта. Спэцыяліст па гісторыі Сыбіры, Далёкага Ўсходу і Рускай Амэрыкі, а таксама рускіх геаграфічных адкрыцьцяў і рускай картаграфіі. Доктар гістарычных навук, чалец Геаграфічнага таварыства СССР, чалец Бюро цэнтру па вывучэньні Рускай Амэрыкі і расейска-амэрыканскіх адносінаў, чалец Інакенцьеўскага камітэта ва Уладзівастоку, Ляўрэат прэміі С. І. Дзяжнёва (1992). Памёр 26 студзеня 2002 г. /Полевой Борис Петрович. // Энциклопедия Якутии. Т. 1. Москва. 2000. С. 375./

    43). Слепаўрон – прыватнаўласьніцкі герб, якім у ВКЛ і Польшчы карысталася больш за 350 родаў. Вядомы з 14 ст. Мае ў блакітным полі выяву срэбнай падковы канцамі ўніз, на ёй срэбны кавалерскі крыж, на якім сядзіць чорны крумкач з залатым пярсьцёнкам у дзюбе. Клейнод – над прылбіцай з каронай такі самы крумкач з пярсьцёнкам. /“Слепаўрон”. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 6. Кн. І. Мінск. 2001. С. 334./

    44). Дабжыньская зямля – гістарычная тэрыторыя паміж Віслай, Брыніцай, Скравай і Дрвенцай у Куява-Паморскім ваяводстве з цэнтрам у г. Добжынь над Віслай. /Dobrzyńska ziemia. // Wielka encyklopedja PWN. T. 7. Warszawa. 2002. S. 242./ Дарэчы Wywód familii urodzonych Kamieńskich herbu Ślepowron z 1819 r. сьцьвярджаў, што “гэты род (…) у польскім панстве даўні і старажытны…” Паходзіць … з Дабжыньскай зямлі. /Ciechanowicz Jan.  Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. III. Rzeszów. 2001. S. 245./

    45). Нясьвіж – горад, цэнтар Нясьвіскага раёну Менскай вобласьці РБ. Узьнік каля 1446 г. У 1586 г. Нясьвіж зрабіўся цэнтрам зямельнага ўладаньня Радзівілаў – Нясьвіскай ардынацыі з рысамі дзяржаўнай адзінкі ў Наваградзкім ваяводзтве. У верасьні 1655 г. і ў 1660 г. у час вайны Масквы з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. Нясьвіж быў заняты украінскімі казакамі і маскоўскім войскам, але замак аблогу вытрымаў./Беларуская энцыклапедыяў 18 тамах. Т. 11. Мінск. 2000. С. 412-414./ “Wielka encyklopedia powszechna PWN”. [T. 5. Warszawa. 1965. S. 408.] упершыню памылкова дату і месца сьмерці езуіта а. Андрэя Кавячынскага прыпісала Адаму Рыгору Каменскаму Длужыку, што і паўтарыў беларускі дасьледчык А. Ф. Коршунаў у сваёй працы “Нататкі з падарожжа па Сібіры ў XVII ст. (“Дыярыуш” Адама Каменскага)”. /Весці Акадэміі Навук Беларускай ССР. Серыя грамадскіх навук. №1. Мінск. 1973. С. 102./, а за ім, працягваюць паўтараць, і іншыя навукоўцы.

    46). Пэўна ізноў блытаніна з а. Андрэем Кавячынскім, якога маскоўцы захапілі ў Наваградку.

    47). Грыцкевіч Валянцін Пятровіч – нар. 30 сакавіка 1933 г. у Менску. У 1955 г. скончыў Менскі інстытут замежных моў, у 1956 г. Менскі мэдычны інстытут, у 1957 г. гістарычны факультэт БДУ. З 1963 г. кандыдат мэдычных навук. З 1971 г. у Ваенна-мэдычным музэі Міністэрства абароны СССР. З 1988 г. на катэдры музэязнаўства Санкт-Пецярбурскага інстытута культуры. /Нікалаеў М.  Грыцкевіч Валянцін Пятровіч. // Энцыклапэдыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 3. Мінск. 1996. С. 165./

    48). Коршунаў Аляксандар Фаміч (4. 3. 1924 - 12. 7. 1991) - нарадзіўся ў в. Палішына Горацкага павету Смаленскай губэрні РСФСР. У 1950 г. скончыў БДУ. З 1954 г. у Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР. Дасьледаваў старажытную беларускую літаратуру. З 1956 г. кандыдат філялягічных навук. /Батвіннік М.  Коршуноў Аляксандр Фаміч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 4. Мінск. 1997. С. 241./

    49). Падляшша (“зямля пад ляхамі”) або Падляссе (“зямля пад лясамі”) – гістарычная вобласьць на захадзе этнічнай тэрыторыі беларусаў у басэйне Заходняга Буга і Нарава. У 13-14 ст. цалкам увайшло ў ВКЛ, адыгрывала важную ролю ў беларускім этнакультурным працэсе. У 1520 г. было створанае Падляшскае ваяводзтва, якое пад час Інфлянцкай вайны 1558-1582 гадоў было перададзенае Польшчы. /Цітоў В.  Падляшша. // Энцылапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамоў. Т. 5. Мінск. 1999. С. 373./ Дарэчы, Каменскія гербу Сьлепаўрон, паходзілі таксама з Каменкі Ляшскай на Падляшшы, якія потым аселі ў Мсьціслаўскім ваяводзтве. /Ciechanowicz Jan.  Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. T. III. Rzeszów. 2001. S. 245./

    50). Мсьціслаўшчына – Мсьціслаўскае ваяводзтва, адміністратыўна-тэрытарыяльная адзінка ў ВКЛ у 16-18 ст. /Насевіч В.  Мсціслаўскае ваяводства. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1999. С. 226-227./ Пра нейкіх Каменскіх з Мсьціслаўшчыны ўпамінае у сваёй манаграфіі Materyały do monografii i historyi rodzin Kamieńskich i Kamińskich /T. 1. Lwów. 1854-1856./ Юліян Аляксандар Камінскі, але сярод іх няма Адама Рыгора Каменскага Длужыка.

    51). Карлюкевіч Алесь Мікалаевіч – нарадзіўся 6 студзеня 1964 г. у в. Зацітава Слабада Пухавіцкага раёна Мінскай вобласьці БССР. У 1985 г. скончыў Львоўскае вышэйшае ваенна-палітычнае вучылішча, у 2002 г. Акадэмію кіраваньня пры Прэзыдэнце /А. Р. Лукашэнку/ Рэспублікі Беларусь. Зараз кіруе Рэспубліканскім Домам Друку Рэспублікі Беларусь. /Марціновіч А.  Карлюкевіч Алесь Мікалаевіч. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 6. Кн. ІІ. Мінск. 2003. С. 397./

    52). Ляўшун Любоў Віктараўна нарадзілася ў 1964 годзе ў Віцебску. У 1988 годзе скончыла філялягічны факультэт БДУ імя Леніна, пасьля чаго была залічаная ў асьпірантуру пры інстытуце сусьветнай літаратуры АН СССР (г. Масква). У 1992 годзе абараніла там кандыдацкую дысэртацыю па спэцыяльнасьці Тэорыя літаратуры. З 1991 г. працуе у Інстытуце літаратуры імя Я. Купалы НАН Беларусі. Пасьля аб'яднаньня яго з інстытутам мовазнаўства - у Інстытуце мовы і літаратуры імя Я. Коласа і Я. Купалы НАН Беларусі старшым навуковым супрацоўнікам, дацэнт катэдры асноўнага багаслоўя і гісторыі царквы Тэалягічнага інстытута імя сьвятых Кірыла і Методыя БДУ. /Ляўшун Любоў Віктараўна. // Беларуская Думка. Мінск. № 8. 2008. С. 99./

    53). Пазднякоў Валеры - нарадзіўся 6 лютага 1963 г. у горадзе Вілейка Мінскай вобласьці БССР, пасьля заканчэньня БДУ у 1985 г. працаваў у Інстытуце гісторыі АН Беларусі, з 1991 г. Кандыдат гістарычных навук, з 1997 г. вядучы навуковы рэдактар выдавецтва “Беларуская энцыклапедыя”. /Пазднякоў Валерый Сямёнавіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1999. С. 376-377./

    54). Якабсан Раман Восіпавіч (23. 10. 1896, Масква, Расейская імпэрыя – 18. 7. 1982, Кембрыдж, ЗША), габрэй, нарадзіўся ў Маскве, скончыў у 1914 г. Лазараўскі інстытут ўсходніх моў ды ў 1918 г. Маскоўскі ўнівэрсытэт, ў 1921 г. эмігрыруе і працуе прафэсарам з 1943 г. Калюмбійскага, з 1949 г. Гарвадзкага ўнівэрсытэтаў і, з 1957 г., Масачусэцкага тэхналягічнага інстытута. Якабсан напісаў шэраг прац па мовам народаў Далёкага Усходу. Ён адзін з заснавальнікаў Маскоўскага, Пражскага ды Нью-Ёркскага лінгвістычных гурткоў, ганаровы сябра шматлікіх нацыянальных акадэмій, навуковых таварыстваў і ўнівэрсытэтаў. /Якабсон Раман Восіпавіч. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 18. Кн. 1. Мінск. 2004. С. 250./

    55). Янік Міхал – польскі дасьледчык.

    56). Туркоўскі Тадэвуш – польскі дасьледчык.

    57). Рогаў Аляксандр Іванавіч (1935 – 9 ліпеня 1996, Масква) - кандыдат гістарычных навук, ляўрэат Дзяржаўнай прэміі СССР, навуковы супрацоўнік Інстытута славяназнаўства і балканістыкі АН СССР. /Христианство в истории. № 9. 1996./

    58). Więzienia. Вязенье, везенье, вензенье, везене, везэне – Зняволенне, пазбаўленне волі; Вязенство – палон, зьняволеньне. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 3. Мінск. 1983. С. 69; Вып. 6. Мінск. 1985. С. 228/.

    59). Miast. Места – горад, насельніцтва горада, тэрыторыя, якая адносіцца да горада, паселішча. / Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 17. Мінск. 1998. С. 360-361/.

    60). Miejsc. Местце, мейстцо, мейсце, мейсцо, местцо, местцэ, местьце, местьцо, месце, месцо – пэўная абмежаваная частка зямной паверхні; мясьціна, мясцовасьць. якая характарызуецца пэўнымі асаблівасьцямі. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 18. Мінск. 1999. С. 3-5./

    61). Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc spisany przez Adama Kamieńskiego - (1) Загаловак як ў першадруку 1874 г. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.]

    62). Roku. Рок – год. /Насовіч І. І. Слоўнік беларускай мовы. /Словарь белорусскага наречiя. Составленный И. И. Носовичем. Санктпетербург. 1870. [Мінск. 1983] С. 566./

    63). 1657. - 1656. [Pierwsi Polacy w sybiryjskiej niewoli. // Ruch literacki. Lwów. 8 lipca. Nr. 28. S. 32.] Podczas walk Aleksego Michajłowicza z Polską, w bitwie nad rzeczką Basią (między Czausami a Orszą) w r. 1660, był K. wzięty do niewoli i zaprowadzony, wraz z innymi jeńcami, na Syberyę, gdzie półpiąto roku przebywał, widocznie wcielony do oddziału eksploratorów zbrojnych tych ziem odległych a wówczas ostateczniee jeszcze niepodbitych. /M. D.  Kamieński Adam. // Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. XXXIII-XXXIV. Warszawa. 1903. S.  559-560./ (2) У кастрычніку 1660 г. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.] Яўная памылка, якую ўпершыню агледзеў Кжыжаноўскі. У 1657 годзе гетман каронны Стафан Чарнецкі, пад харугвай якога, пэўна за жолд, як мяркуюць, служыў Адам Рыгор Каменскі Длужык, граміў шведаў у Даніі і на польскім Памор’і. Год 1657 быў мусіць выдаўцамі, ці перапісчыкамі, выведзены гіпатэтычна, бо сапраўдны, пэўна, было немагчыма адчытаць, а на дакладны год бітвы на рацэ Бася чамусьці не зmвярталі ўвагі. Таму калі Адам Рыгор Каменскі Длужык апавядаў пра выправу якуцкіх казакоў на раку Амур ды запісаў, што “тое адбывалася ў року 1659” з прыпіскаю: “было той бяды тры з паловаю гады”, то з гэтага, пэўна, палічылі што Адам Рыгор Каменскі Длужык “прабыў у Сыбіры толькі тры з паловаю гады”. Таму. пэўна, і з’явіся гэты 1657 год. /Krzyżanowski J.  Pierwszy nasz pamiętnik jeńca-sybiraka. // Pamiętnikarstwo Polskie. Nr. 3/4. Warszawa. 1973. S. 216./

    64). Dnia 20. Octobra. Октобръ, октябръ, актябрь, октебръ, октебръ, октоберъ, октобрий, октоврий октяврий – кастрычнік. / Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 22. Мінск. 2002. С. 179-180./ Назву сваю атрымаў ад лат. octo — восем, так як у даўнім рымскім календары быў восьмым месяцам. У рымлян october быў пасьвечаны богу Марсу, якому ў кастрычніцкія дні прыносіўся ў ахвяру конь, (October equus), які перамог на рысталішчы, якое праводзілася ў гонар бога Марса. У лаціне, нямецкай ды швэдзкай, як і шмат якіх іншых, мовах ён мае назоў october; у польскай мове październik; у беларускай мове кастрычнік – 10-ты месяц каляндарнага года, або другі месяц каляндарнай восені, які мае 31 дзень. Апошні месяц вэгетацыі большасьці расьлін. На тэрыторыі Беларусі сярэдняя тэмпэратура паветра 5,3-7,7° С., частыя замаразкі, з дрэў і кустоў ападае лістота. /Кастрычнік. // Беларуская энцыклапедыя. Т. 8. Мінск. 1999. С. 156./

    65). W potrzebie. Потреба – Бітва, ваенны паход. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 27. Мінск. 2007. С. 321./

    66). Kiedy. Кеды – Калі. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 15. Мінск. 1996. С. 71-72./

    67). Kniaziem. Князь (кънезь) – кіраўнік манархічнай дзяржавы (уладар княства) ці асобнага палітычнага утварэньня (удзельны князь) пераважна ў 9-16 ст. у славян і іншых народаў, адпавядаў германскаму конунгу ды балцкаму кунігасу. З утварэньнем цэнтралізаваных манархій удзельныя князі паступова страчвалі свае сувэрэнныя правы і рабіліся прыдворнымі вялікакняскіх двароў ВКЛ, Маскоўшчыны (з 1547 царскага) да каралеўскага ў Польшчы. Стаць князем можна было толькі праз нараджэньне ў сям’і князя (выключэньнем былі прадстаўнікі вышэйшага каталіцкага духавенства – біскупы і канонікі, якія карысталіся княскім тытулам пажыцьцёва). З 1707 г. расейскія цары пачалі надаваць тытул князя вышэйшым саноўнікам за асаблівыя заслугі перад дзяржавай. /Нікіцін М. Г.  Князь. // Беларуская энцыкапедыя. Т. 8. Мінск. 1999. С. 366./

    68). Jurgim Dołhorukim. - (93) Juryj Aleksiejewicz Dołgoruki, тагачасны камандуючы маскоўскіх войскаў. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.] Юры Аляксеевіч Далгарукаў [Долгорукий] (каля 1600 – 15. 5. 1682) – маскоўскі баярын і ваявода. Заснавальнікам роду лічыцца Міхаіл Усеваладавіч Чарнігаўскі. Ягоны нашчадак у сёмым калене Іван Андрэевіч Абаленскі атрымаў мянушку Даўгарукі. Далгарукавы былі ваяводамі пры Іване IV Жахлівым у ягоным паходзе на Полацк у 1551 г. Юры Далгарукаў пачаў службу ў 1627 г. стольнікам, у 1646 г. быў прызначаны ваяводам у г. Пуціўль, у 1648 г. атрымаў чын баярына. Быў асабліва блізкай асобай цара Аляксея Міхайлавіча. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654 – 1667 гг. актыўна ўдзельнічаў у ваенных дзеяньнях на тэрыторыі ВКЛ: у 1654 г. у захопе Мсьціслава, Дуброўны і Шклова; у 1655 г. у спусташальным рэйдзе ў Панямоньне. У люты 1658 г. быў прызначаны царскім ваяводам у Менску, у траўні – у Вільні. Распачаўшы ваенныя дзеяньні супраць войску ВКЛ, пацярпеў паражэньне пад Коўнам, аднак у бітве пад Вільняй перамог сілы В. Гансеўскага. Як галоўнакамандуючы царскай арміі на акупаванай тэрыторыі ВКЛ у кастрычніку 1660 г. на чале 18-тысячнага войска процістаяў войску П. Сапегі, М. Паца ды С. Чарнецкага (усяго 12 тыс.) на р. Бася (каля Магілёва) і пацярпеў паражэньне. У 1661 г. паводле загаду цара выпальваў мястэчкі і вёскі ў Беларускім Падняпроўі. З 1664 г. вёў перамовы з камісарамі Рэчы Паспалітай пад Смаленскам, потым зноў прызначаны галоўнакамандуючым царскай арміі на акупаванай тэрыторыі ВКЛ, дзе трымаў у аблозе Шклоў. Настойваў на інкарпарацыі ўсходніх беларускіх зямель і працягу вайны з Рэччу Паспалітай. У 1670-1671 гг. кіраваў задушэньнем паўстаньня на чале з С. Разіным у Паволжы. Знаходзіўся пры царскім двары, вёў перагаворы з дыпляматамі Рэчы Паспалітай і Швэцыі. Актыўна прычыніўся да абвяшчэньня пераемнікам цара Фёдара Міхайлавіча. Забіты разам з сынам стральцамі ў час іх чарговага бунту ў Маскве. /Сагановіч Г.  Далгарукаў. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мінск. 1996. С. 196./

    69). Basią. - Podczas walk Aleksego Michajłowicza z Polską, w bitwie nad rzeczką Basią (między Czausami a Orszą) w r. 1660, był K. wzięty do niewoli i zaprowadzony, wraz z innymi jeńcami, na Syberyę, gdzie półpiąto roku przebywał, widocznie wcielony do oddziału eksploratorów zbrojnych tych ziem odległych a wówczas ostateczniee jeszcze niepodbitych. /M. D.  Kamieński Adam. // Wielka encyklopedya powszechna ilustrowana. T. XXXIII-XXXIV. Warszawa. 1903. S. 559-560./ (1) Бася - правы прыток р. Проні, працякае па тэрыторыі Горацкага, Шклоўскага і Чавускага р-наў Магілёўскай вобл. [Коршунаў А. Ф.  “Дыярыуш” Адама Каменскага Длужыка. // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Міжвузаўскі зборнік. Вып. 2. Мінск. 1974. С. 186.] Рака ў Магілёўскай вобласьці, правы даплыў ракі Проні, якая ўпадае ў Сож, а тая ў Дняпро. Даўжыня 104 км. Шырыня ў сярэднім цячэньні 10-15 м. Пачынаецца на Смаленскім узвышшы на паўднёвай ускраіне в. Анціпенкі Дубровенскага р-ну, працякае па Аршанска-Магілёўскай раўніне ў Горацкім, Дрыбінскім, Шклоўскім і Чавускім раёнах. Даліна скрынкападобная, шырынёй 300-500 м.. Пойма двухбаковая, парэзаная старыцамі і далінамі прытокаў; яе шырыня 150-300 м. Рэчышча ўмерана зьвілістае, слабаразгалінаванае, шырыня ў сярэднім і ніжнім цячэньні 10-15 м. Берагі стромкія. Замярзае ў пачатку сьнежня. На рацэ за 3 км вышэй вусьця г. Чавусы. /Бася. // Блакітная кніга Беларусі (Водныя аб’екты). Энцыклапедыя. Мінск. 1994. С. 55./ Існуе паданьне, што гэтая рака атрымала сваю назву з-за таго, што ў ёй патанула Бася, дачка Еўласія ды Пульхерыі з вёскі Чавусовічаў або Чавусаў. /Ягорчанка В.  Сказ пра Басю. // Маланка. Іркуцк. № 5. 2002. С. 3./ Бітва на рацэ Басі адбылася 8 кастрычніка 1660 г. паміж войскамі Рэчы Паспалітай і Расіі ў ходзе вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667. У канцы верасьня 1660 расейскі ваявода кн. Ю. А. Далгарукаў разьмясьціў сваё войска лягерам каля в. Гаспода [у 1636 г. вёска Гасподы знаходзілася ў складзе Бардзілаўскага войтаўства Магілёўскай эканоміі; 20 сакавіка 1939 г. была перайменаваная ў в. Першамайск і зараз знаходзіцца ў Першамайскім с/с Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобласьці. /Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Дрыбінскага раёна. Мінск. 2004. С. 631./] на р. Бася (непадалёк ад Чавусаў) у Аршанскім павеце. [Прыкладна 23 верасьня Даўгарукі, які стаяў лягерам у 40 вёрстах ад Магілёва, даведаўся, што ў раёне вёскі Вуглы (па іншым зьвесткам, Губарава), непадалёк ад Горак, разьмясьцілася дывізія Мікалая Паца – да 4-х тысяч. Ад лягера да Вуглоў было ўсяго 10 вёрстаў, але Сапега, чыя выведка, дзякуючы жыхарам, працавала добра, ужо ведаў усё гэта і паслаў на дапамогу Пацу харугвы Палубінскага, а затым і сам рушыў туды ж разам з Чарнецкім. /Тарас А. Е. Войны Московской Руси с Великим княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV-XVII веках. 2-е изд. испр. Москва-Минск. 2006. С. 746-746./] На процілеглы бераг падышло войска Рэчы Паспалітай на чале з вялікім гетманам ВКЛ П. Я. Сапегам, М. К. Пацам і С. Чарнецкім (каля 12 тыс. чал). Некалькі дзён праз Басю ішла артылерыйская перастрэлка, з 4 кастрычніка адбываліся сутычкі. У ноч на 8 кастрычніка Сапега пераправіў усё войска за Басю і пастроіў яго ў баявы парадак. Яго сілы занялі цэнтар. пазыцыі, на правым флянгу была разьмешчана дывізія Чарнецкага, на левым – Паца. Апоўдні маскоўскія войскі выйшлі з лягера, адбыўся ўзаемны артабстрэл, пасьля пачалася генэральная бітва. У цэнтры маскоўскае войска адкінула коньніцу Сапегі, пабіла шмат пяхоты, і, захапіўшы гармату і некалькі сьцягоў, адышла да лягера. На абодвух флянгах посьпех быў на баку войск Рэчы Паспалітай, якія, разьбіўшы маскоўскія аддзелы, адагналі іх да лягера. Пад вечар усё маскоўскае войска перайшло пад ахову лягерных умацаваньняў. Харугвы Рэчы Паспалітай вярнуліся за Басю. У цэлым бітва была пасьпяховай для войска Рэчы Паспалітай, якое здабыло ў ходзе бітвы 7 гармат, 15 сьцягоў; маскоўскае войска страціла 427 чал. забітымі і 519 чал. трапілі ў палон, у тым ліку палкоўнік фон Букавен. Не маючы дастатковых сіл, каб узяць маскоўскі лягер, войскі Рэчы Паспалітай перагарадзілі шлях, па якім са Смаленска дастаўляўся ў лягер харч. Сутычка паміж бакамі працягваліся да 25 кастрычніка. На дапамогу асаджаным з боку Полацка падышло войска І. А. Хаванскага, што дало Далгарукаву магчымасьць адступіць да Магілёва. /Пазднякоў В.  Бітва на Басі. // Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў трох тамах. Т.-1. Мінск. 2005. С. 592./ Магчыма тады Адам Рыгор Каменскі Длужык у “непрытомным стане” трапіў у палон, хаця ён сьцьвярджае. што трапіў у палон 20 кастрычніка, але гэтае разыходжаньне можна тлумачыць карыстаньнем рознымі календарамі – Рэч Паспалітая жыла па найбольш дакладным Рыгарыянскім (Новы стыль) календары, які ўвёў спэцыяльнай булай папеж Рыгор ХІІІ у 1582 г. а ў Маскоўшчыне тае пары зьлічэньне вялі ад т. зв. Бізантыйскай эры, пакуль цар Пётра І не перайшоў у 1700 г. на т. зв. Юліянскі (Стары стыль) каляндар, а ў 1918 г. ўжо бальшавікі далучылі расейцаў да Рыгарыянскага каляндару. /Болсун А. І. Сацута У. М.  Час. // Беларуская энцыклапедыя. Т. 17. Мінск. 2003. С. 250-251./ Таксама вельмі праблематычным выглядае і сам удзел у бітве Адама Рыгора Каменскага Длужыка, калі ён на самой справе паходзіў з “аршанскай шляхты”, пад харугвай С. Чарнецкага. Чаму не ў Сапегі, ці Паца? Тым больш што беларускі гісторык В. Пазьднякоў сьцьвярджае што Адам Рыгор Каменскі Длужык “у вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-67 гг. апынуўся на захопленай тэрыторыі і прысягнуў цару. Пасьля далучыўся да войска Рэчы Паспалітай, у бітве на Басі 1660 трапіў у палон.” [Пазднякоў В.  Каменскі-Длужык Адам. // Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя ў двух тамах. Т. 2. Мінск. С. 25.] У 1836 годзе былі апублікаваныя успаміны (якія былі знойдзены “у дэфэктнай, ненайлепшай копіі, без пачатку і заканчэньня), мазавецкага шляхціца Яна Хрызастама Пасека [Jan Chryzostom Pasek] (ля 1636-1701), удзельніка бітвы на Басі латнікам [як і Адам Рыгор Каменскі Длужык] пад харугвай гетмана кароннага С. Чарнецкага. Пасек паходзіў са старой, але зьбяднелай шляхты, нарадзіўся верагодна ў Гаславіцах Ленчыцкага ваяводзтва, вучыўся ў езуіцкім калегіюме ў Раве, але кінуў у 1657 г. навучаньне і пайшоў да войска, дзе трапіў у дывізію Стафана Чарнецкага (у ёй знаходзіўся да канца сваёй вайсковай службы, якую пакінуў ў 1667 г., ажаніўшыся на Ганьне з Рэмішоўскіх), пад харугву панцырную Станіслава Відліцы Дамашэўскага. Прымаў удзел у бойках з вэнграмі, выправе ў Данію, бітве пад Палонкай і на Басі. Паводле яго сьведчаньня бітва пачалася 30 верасьня 1660 г., калі да няволі маскоўскай трапіла даволі шмат жмудзкай чэлядзі. /Czapliński W.  Pasek Jan Chryzostom. // Polski słownik biograficzny. T. XXV/2. Z. 105. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódz. 1980. S. 245-246; Jan Chryzostom Pasek. Pamiętniki. Wstęp i objaśnienia W. Czapliński. Wrocław. 1979./ У 1858 годзе былі апублікаваны ўспаміны, удзельніка бітвы на Басі пад харугвай С. Чарнецкага, перамышльскага шляхціца Якуба Лася [Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej Władysławia margrabi Myszkowskiego, wojewodу Krakowskiego, obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667.] Якуб Лось [Łoś Jakub h. Dąbrowa, zwany Januszowski] (1632-1688) - паходзіў са зьбяднелай галіны роду, якая перасялілася “з Градкоў” Плоцкага ваяводства ў Перамышльскае. Дзесьці ў 1655 г. ён пайшоў таварышам да войска, у казацкую харугву Ўладзіслава Мышкоўскага, ваяводы Сандамірскага, якая ад сакавіка 1656 г. увайшла ў дывізію С. Чарнецкага. Браў удзел ва ўсіх кампаніях дывізіі вайны са швэдамі. У 1659 г., застаючыся ў дывізіі С. Чарнецкага, перайшоў пад харугву Вацлава Ляшчынскага, краўчага кароннага. Браў удзел у бітвах пад Палонкай, на Басі і пад Талачынам. У 1667 г. ажаніўся на Альжбэце Ражнятоўскай ды пакінуў службу. /Szczygielski W. // Polski słownik biograficzny. T. XVII. Wrocław. 1972. S. 431-432; Jakub Łoś, Pamiętniki, towarzysza chorągwi pancernej. Oprac. R. Śreniawa-Szpiowski. Warszawa 2000./ У 1877 годзе былі апублікаваны успаміны ашмянскага стольніка Яна Уладзіслава Пачобута Адляніцкага [Jan Władzsław Poczobut Odlanicki h. Pogonia (Zdarbożec).] (1640-1703), удзельніка бітвы на Басі пад харугвай Міхала Казіміра Паца, паводле якога вальная бітва адбылася 8 кастрычніка 1660 г. /Pamiętnik (1640-1684) Jаna Władysława Paczobuta Odlanickiego. Warszawa. 1987. S. 142./. Як сам зазначаў, што ён “мала бываў у школах і мала што вучыўся”. На вайсковую службу быў скіраваны старэйшымі братамі ў жніўні 1658 г. пад казацкую харугву паспалітага рушэньня вілкамерскай шляхты ротмірства Мікалая Шэмета. Сваю першую кампанію адбыў на тэрыторыі Троцкага ваяводзтва супраць маскоўскіх войскаў Ю. Далгарукава, а потым біўся са швэдамі ў Жмудзі. У сьнежні, калі паспалітае рушэньне было распушчана Пачобут Адляніцкі вярнуўся да дому, але новая агрэсія Масквы ў пачатку 1659 г. вярнула яго да войска. /Rachuba A.  Poczobut (Poczobut Odlanicki) Jan Władysław. // Polski słownik biograficzny. T. XXVII/1. Z. 112. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódz. 1982. S. 51-52./ Дарэчы, некаторымі дасьледчыкамі, з гадоў жыцьця названых мэмуарыстаў выводзяцца гіпатэтычна і гады жыцьця Адама Рыгора Каменскага Длужыка – “нар. ў 30-х гадах XVII ст.” /Kamieński-Dłużyk Adam. // Kijas A.  Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917. Słownik biograficzny. Warszawa. S. 142./ “У гэтым жа [1660] годзе меў Даўгарукі з Чарнецкім і Сапегам бітву на Басі-рэчцы, дзе таксама быў і Аскірка, там Даўгарукага разьбілі”. /Магілёўская хроніка Трафіма Сурты і Юрыя Трубніцкага. // Беларускія летапісы і хронікі. Мінск. 1997. С. 293-294./ “У 1660 на р. Бася адбылася бітва, у якой войска ВКЛ на чале з Сапегам і Чарлецкім (7) разьбіла маскоўскае войска кн. Даўгарукава”. /Аршанскі павет. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Мінск. 1993. С. 191./ “Разбив Хованского, Чарнецкий и Сапега пошли к Могилеву в котором командовал храбрый, но жестокий московский воевода Морозов. Слух о приближении на помощь Могилеву Долгорукова, заставил снять безуспешную осаду этого города и поспешить на встречу новой рати. Но Долгоруков явил удивительную и неспособность и робость: заключился в окопах между Пронею и Басею пред Чернецким не имевшим и половины его рати, и совсем тем однакоже успевшим четыре недели продержать Долгукова в осадном положении; только слух о приближении козаков и Хованского с новою ратию заставил его оставить Долгорукова в покое, и спешить на встречу Хованскому, не рвущемуся аднакоже на битву, и ушедшему в Полоцк”. /Обозрение истории Белоруссии с древнейших времен. Сочинение Туриновича. СПб. 1857. С. 236-237./ “22 чэрвеня В. Залатарэнка з Нежынскім, Чарнігаўскім, Старадубскім ды іншымі палкамі рушыў у Беларусь. Войскі Ю. А. Далгарукава і В. Залатарэнкі павінны былі злучыцца ў раёне Магілёў - Шклоў. ... У жніўні 1660 г. польска-літоўскае войска пад камандаваньнем П. Сапегі і С. Чарнецкага стаяла пад Магілёвам, куды прыйшло з пад Барысава. У сярэдзіне жніўня непрыяцель “у ночы” прыйшоў пад Мсьціслаў. Горад быў у аблозе з тыдзень, пасьля чаго быў здадзены. Затым палякі ўзялі Крычаў. 8 верасьня 1660 г. войскі Ю. А. Далгарукава выступіла са Смаленска да Магілёва. Тым часам М. Пац стаяў з 4000 людзей у сяле Углах. Палубенскі знаходзіўся за паўвярсты ад Паца. 24 верасьня войска Ю. А. Далгарукава прыйшлі ў сяло Гаспод, у 40 вёрстах ад Магілёва, і “учали строиться обозы”. Пазнаўшы пра рух рускіх войскаў, П. Сапега і С. Чарнецкі ад Шклова і Магілёва пайшлі на злучэньне з Пацам і Палубенскім, 24 верасьня прыйшлі да іх і спыніліся за сялом Углы на р. Басе, у 10 вёрстах ад разьмяшчэньня рускіх войскаў. У гэты ж дзень непрыяцель прыйшоў да сяла Гаспод і напаў на рускі абоз, але пад ціскам рускіх войскаў быў змушаны адступіць да сяла Губарам, дзе паміж рускімі войскамі Ю. А. Далгарукава і польска-літоўскім войскамі П. Сапегі, С. Чарнецкага, М. Паца і Палубенскага адбыўся вялікі бой. Рускія “ратные люди гетманов и польских людей с поля били, и многих побили и переранили и от села Губарева гнали до их обозов до реки Баси”. 25 і 26 верасьня паміж рускімі і польска-літоўскімі войскамі працягваліся баі, падчас якіх непрыяцель панёс вялікія страты. 28 верасьня непрыяцельскія войскі зрабілі спробу перайсьці ў контратаку, але рускія ратныя людзі сустрэлі іх у вярсьце ад абозаў. Адбыўся вялікі бой. Непрыяцель ізноў пацярпеў буйную паразу, пабілі “болши дву тысяч человек и переранили многих”. Пасьля панесенай паразы польска-літоўскія войскі былі змушаны адступіць. Тым часам войскі В. Залатарэнкі і Ю. А. Далгарукава злучыліся і хадзілі “ў догон” за непрыяцелем. Ю. А. Далгарукаў і В. Залатарэнка прыйшлі ў Магілёў у 20-х чыслах кастрычніка. Рускі ўрад ўвосень 1660 г. прыняў энэргічныя меры для ўзмацненьня войскаў Ю. А. Далгарукава. 3 кастрычніка да Ю. А. Далгарукаму прыбыў атрад М. Рцішчава колькасьцю ў 893 чалавек, 6 лістапада прыйшоў са Смаленска атрад П. А. Далгарукава, колькасьцю ў 4.536 чалавек. ... У канцы лістапада Ю. А. Далгарукаму загадвалася, умацаваўшы Магілёў і Стары Быхаў, ісьці да Смаленска”. /Мальцев А. Н.  Россия и Белоруссия в середине XVII века. Москва. 1974. С. 124./ “Сапега і Чарнецкі неаднаразова пасылалі ў Магілёў шныпароў, якія спрабавалі схіліць шляхцічаў і багатых гараджан да здачы. Шныпары былі схоплены і пакараны сьмерцю. Тады ў Магілёў былі пасланыя парлямэнцёры з каралеўскімі граматамі. Ян-Казімер прапанаваў гараджанам здацца, абяцаючы за гэта “вялікія літасці”, але жыхары нават ні прынялі гэтыя граматы. Насустрач войску Сапегі і Чарнецкага са Смаленска выступіла рускае войска пад камандаваньнем Далгарукава. Польска-літоўскае войска стаяла ва ўмацаваным лягеры ў сяла Ухлы над ракой Басей. Рускае войска стала лягерам непадалёк ад саперніка. Далгарукі чакаў прыбыцьця казакоў Васіля Залатарэнкі. Абодва бакі не прадпрымалі рашучых дзеяньняў, абмяжоўваючыся сутычкамі баявых ахоўваньняў. Пазнаўшы, што на дапамогу Далгарукому павінна прыбыць казацкае войска, Сапега і Чарнецкі адступілі на правы бераг Дняпра. Чарнецкі з часткай наймітаў і шляхты сьпешна накіраваўся да Чарэі, дзе Хаванскі тым часам нанёс паразу войску Кміціча, прычым сам Кміціч быў узяты ў палон. Войска Чарнецкага, якое падасьпела, ударыла па войску Хаванскага. Рускія ратныя людзі з вялікімі стратамі адышлі да Полацку. Абложваць і штурмаваць Магілёў Сапега не мог, бо на процілеглым беразе Дняпра знаходзілася войска Далгарукава. Ён адвёў войскі ў Полацкае ваяводзтва, а затым у Вільню. /Абецедарский Л. С.  Белоруссия и Россия XVI-XVII вв. Минск. 1978. С. 198-199/.

    № 186-й. Октября 3/27. - Отписка кн. Ю. А. Долгорукова о 3 боях с поляками под селом Губаревым.

    Государю, царю… холопи твои Юшка Долгоруково с товарищи челом бьют. Писали к тебе мы с стадным конюхом с Олешкою Потаповым, что пошли мы с твоими ратными конными и с пешими людьми из села Романович к Могилеву сентября с 18 д.; и того ж числа привели к нам в Меншия Горки из посылок мужиков из деревень, которые были у поляков в обозех, человек с 10; и те взятые мужики перед нами сказали: Михайло де Пац с жмойцким войском стоит от Горок в 25 верстах в селе Углах, а войска де с ним тысячи с 4 и больше, да к нему ж де пришел Полубенский с своим полком и стал у того ж села Углов от Пацова полку с полверсты; и сентября в 24 д. пришли мы с твоими ратными людьми в село Господы, за 40 верст до Могилева и учали строиться обозы, и того ж числа привели к нам из посылки взятаго мужика, а в распросе тот мужик перед нами сказал: был де он в обозе в селе Углах у польских людей и видел, что идут де против нас гетманы Павел Сапега и Чернетцкий и Михайло Пац и Полубенский со многими польскими людьми, а пришли де гетманы Павел Сапега и Чернетцкий от Шклова и от Могилева к реке Басе в село Углы к Михаилу Пацу и к Полубенскому сего ж числа и учали де строиться обозами промеж себя не подалеку у села Углов на полях за рекою Басею у крепких мест подле болот меж рек, а село де Углы на реке на Басе, от села Господ от обозов наших 10 верст; и того ж числа объявились к селу Господам к обозом нашим многие польские люди и мы с твоими ратными с конными и с пешими людьми и с пушки выбрались из своих обозов против польских людей, и польские люди от нас пошли отходом к селу Губарям; и как пришли мы в село Губарево, и был у нас бой с гетманы с Павлом Сапегою и с Чернетцким, и с Пацом, и с Полубенским, и, милостию Всесильнаго Господа Бога и заступлением Пресвятыя Владычицы Богородицы и всех святых и помощию предивнаго в чудесех препадобнаго чудотворца Сергия и вашим, великаго государя, царя… и сына вашего государева… счастьем, ваши ратные люди гетманов и польских людей с поля сбили, и многих побили и переранили и от села Губарева гнали до их обозов до реки Баси, а твоих ратных людей на том бою убито 3 ч., да в полон взято 4 ч., да раненых 22 ч., а как мы с твоими ратными с конными и с пешими людьми к польским обозом к реке Басе подступили, и своим обозом из села Господ велели идти к себе той же ночи; а бой был у нас с гетманы и с польскими людьми сентября в 24 д. от 6 часа дни по другой час ночи; и после бою стали мы со всеми твоими ратными с конными и с пешими людьми и с пушки в селе Губареве, устроясь обозы, от гетманов и от польских людей обозов в 3 верстах; да сентября ж в 25 д. приходили к селу Губареву к обозам нашим на сторожевыя сотни и на рейтарския роты польские люди тысячи с 4 от гетманских обозов, и я, Юшка, на тех польских людей послал товарища своего стольника и воеводу Осипа Сукина с его полком, а своего полку послал я с ним же, Осипом, сотенных людей и рейтар многих, а я, Юшка, со всеми твоими ратными с конными и с пешими людьми и с пушки, выбрався, стоял близко своих обозов, и польские люди от твоих ратных людей пошли к своим обозом отходом, а на том на другом бою побили твои ратные люди польских людей человек с 50 и переранили многих людей, а твоих ратных людей на том бою убито 4 человека, да ранено 10 человек; да сентября ж в 26 д. прислали гетманы Павел Сапега и Чернетцкий и Михайло Пац и Полубенский к сторожевым сотням и рейтарским ротам трубача и велели вытрубливать, и от сторожевых сотен и рот прислали головы и начальные люди спросить польских людей о чем вытрубливают, и шляхтич Григорей Селитцкий с товарищи, вытрубя, говорил, что прислали де гетманы Павел Сапега и Чернетцкий князя Владислава Едровича с товарищи, 6 человек, говорить о добрых делех, и чтоб мы прислали от себя дворян столько же человек поговорить о добрых делех, и мы послали Дениса Остафьева с товарищи и, съехався с ними, велели их спросить, о чем их гетманы прислали к нам; и Кедрович де с товарищи ему, Денису, говорили, чтоб де кровь христианская с обе стороны утолить и мир учинить; и того ж числа после того съезду вскоре пришли к обозом к нашим гетманы Павел Сапега и Чернетцкий со многими польскими и литовскими людьми, и многия роты учали биться с сторожевыми сотни и роты полков наших, и мы выбрались со всеми твоими ратными с конными и с пешими людьми и с пушки против гетманов и был у нас с гетманы бой большой, и, милостию Всесильнаго Господа Бога и заступлением Пресвятыя Владычичы Богородицы и всех святых и помощию святаго славнаго апостола и евангелиста Иоанна Богослова и вашим, великого государя… и сына вашего государева… счастием, ваши ратные люди гетманов и польских людей с поля сбили и до их гетманских обозов до реки Баси гоняли и побили польских многих людей, а твоих ратных людей на том бою побито 2 человека да в полон взято 2 ж человека, да ранено 17 человек; а в языцех на тех 3 боях ваши ратные люди взяли польских людей 19 человек шляхты и челядников шляхецких; да взятых же языков многих у сотенных людей драгуны и солдаты отняли и побили до смерти. А с сею отпискою и с сеунчом [Сеўнч – радасная вестка, віншаванне; сеўншчык – асоба, якая прыносіць гэтыя весткі] послали к тебе я, Юшка, стряпчаго Өедора меньшого Григорьева сына Хрущова, а я, Оська, жильца Александра Дубровскаго; а что перед нами взятые языки в расспросе сказали, и кто имены твоих ратных людей на тех 3 боях убиты, и в полон взяты, и ранены, и тому, государь, имянную роспись и распросныя речи взятых языков к тебе мы послали с сеунщики с Өедором Хрущевым да с Олександром Дубровским сентября в 27 д.; а отписку и имянную роспись, и распросныя речи велели мы подать в Розряде. А стряпчаго государь, Еуөима Лодыженскаго к тебе не отпустил я для того, что, Еуөим, на первом бою ранен, застрелен по ноге из пищали; а как он, Еуөим, от той раны обможется, и я, его, Еуөима, к тебе тогда отпущу; а нежинский полковник Василей Золотаренок и черниговский и стародубский полковники с черкасы по се число к нам не бывали, и мы к Василью Золоторенку писали с могилевцы с мещаны, которые пришли к нам в полки из Смоленска, Осипка Лавринов с товарищи, ис деревенскими мужики Малых Горок, чтоб к нам шел, не мешкая, а тех могилевцев мещан послали мы пеших и велели идти лесными дорогами ночьми от Губарева к Гомлю; а в Магилев по твоему указу писали мы и послали в разных числех с могилевскими шляхтичи с Онисимом Кожинским да с Григорьем Вольским и со крестьяны из Малых Горок, чтоб могилевцы, памятуя вашу премногую милость, вам служили и были на вашу милость надежны; а по вашему указу мы с твоими ратными людьми над гетманы и над польскими людьми, за милостию Всесильнаго Господа Бога, и заступлением Пресвятыя Владычицы нашея Богородицы и всех святых, и вашим, великаго государя… и сына вашего государева… счастьем, поиск чиним и на 3 боях их побили и к Могилеву пойдем вскоре; а что у нас с гетманы и с польскими людьми впредь учинится, и о том к тебе… мы учнем писать. (206-214 лл.).

    Пацова полку жмойцкого войска казацких рот шляхтич Александр Граневский, Петр Вербицкий в роспросех сказали. Прежде де Михайла Паца были они в полку у гетмана Гансевскаго и были де они с Михайлом Пацом под Вильнею 6 недель, а к Вильне де был у них приступ один, и на том приступе великого государя ратные люди Пацова полку побили человек с 400; а после де приступу велел гетман Павел Сапега Пацу с жмойцким войском быть к себе к Могилеву, и Пац де пришел к Могилеву и к Сапеге недели 2, а жмойцкого войска с Пацом выборных людей 2000 ч.; а как Пац пошол к Сапеге из под Вильны, и под Вильною де оставил полковника Жеромского, а с ним 1000 рейтар, 3000 пехоты. А как они были под Вильною, и они де слышали у ротмистра своего у Хриштопа Доковского и от иных Пацына полку начальных людей, что будет к Вильне Родивил Боуслав, а с ним сказывали прусских людей 6000, а из под Ковны де хотел Родивил быть к Вильне, и при Паце де к Вильне Родивил не бывал; а ныне де он под Вильнею есть ли, того они не ведают. А как де Пац пошел от Вильны к Сапеге и начальные ж их люди промеж себя говорили, что Родивил Боуслав будет к Сапеге ж. А как Паца послал Сапега на помочь к Полубенскому на реку Бась к селу к Углам, и они де слышали от начальных же их людей, что будут к Чернецкому на помочь татаровя. А по се де число татаровя и Родивил Боуслав к Сапеге не бывали. А ныне де с Пацом пехоты и пушек нет, оставлены у Вильны. А как де у гетмана Сапеги и у Чернецкого учинилось ведомо, что боярин и воеводы князь Юрья Алексеевич Долгоруково с товарища и с государевыми людьми идут к Смоленску, и Сапега де послал к Смоленску Полубенского, а с ним 3000 ч., а велел разведывать подлинно: будет де идут великого государя люди небольшие, и Полубенскому велел Сапега дать бой, а будет идут люди большие, и Сапега де велел Полубенскому уступить к себе, а велел добыть языка. И Полубенский де писал к Сапеге из Досугова, что с боярином и воеводы, со князем Юрьем Алексеевичем с товарищи, идут великого государя ратные люди большие, и прислал де к Сапеге взятого языка; а тот язык в роспросе сказался рейтар, а чьего полку, того они не ведают. И Сапега де велел Полубенскому из Досугова отступить и итить к себе, а послал к нему на помочь Паца с жмойцким войском и велел Полубенскому и Пацу ожидать приходу великого государя ратных людей у реки Басы, у села Углов. И Пац де пришел в село Углы, и из села Углов Полубенский и Пац посылали к селу Романовичем в подъезд 6 рот казацких, чтобы добыть языка. И те де казацкие роты до села Романович ходили, и с государевыми людьми был у них бой, и на том де бою взяли они рейтара; и тот де рейтар им сказал, что идут из полку боярина и воевод князя Юрья Алексеевича с товарищи государевых людей в посылку наперед 2000; и они де по тем вестям пошли к селу Углам. А Полубенский де пришол в Углы в тож число, и того де рейтара Пац и Полубенский послали к Сапеге. И гетман де Сапега и Чернецкой и Кмитич из под Могилева пришли к Паце и к Полубенскому к селу Углам тому ныне четвертой день. А войско де у Сапеги на 6000, а у Чернецкого 5000, а в полку у Сапеги 2 хорунги гусарских, у Чернецкого 2 ж хорунги гусарских; а сколько де у Сапеги и у Чернецкого рейтарских и драгунских и казацких рот и пехоты, того они не ведают; только де шляхта их постов сказывают, что у Сапеги и у Чернецкого и у Полубиенского и у Кмитича войска и с их жмойцким войском с 15.000. А под Могилевым де Сапега и Чернецкой оставили для осады полковника Оскирку да Мурашку; а сколько с ними конных и пеших людей оставлено, того они не ведают. А ныне де Сапега, Чернецкий и Пац и Полубенский и Кмитич стоят за рекою Басом полками, полк от полка по полуверсте. А пушки де у Сапеги и у Чернецкого и у Полубенского ныне в полках есть. – А то де они слышели, что польской король Ян Казимер с корунным войском послал на Украйну на черкас. Да они же де слышели, что к боярину и воеводам, ко князу Юрью Алексеевичу, идут на помочь нежинский полковник Золоторенок с черкасы; а черкас де с ним сказывают 12.000, а иные де сказывают и 20.000, и пришли де черкасы под Чечирск; а опосле де и про то у них ведомо в полкех учинилось, что Золотаренок с черкасы от Чечирска поворотились за Сож. – А пришли де Сапега и Чернецкий и Полубенский и Пац от Могилева в Углы, для того, что с боярином и воеводою, со князем Юрьем Алексеевичем с товарищи, хотят дать бой; а всеми де людьми гетманы не бьются и стоят у крепостей, для того: жалеючи гусарских рот. А из Могилева де мещаня к  гетманом приказывали, что они, мещаня, в Могилеве ждут того, кто на бою осилеет, того они станут и слушать.

    А в роспросе взятые языки – гетмана Павла Сапеги гусарской роты товарищ и комендант Бреского воеводства шляхтич Хриштоп Тобояшевт Чиж, гетмана Чернецкаго казацкой роты Ковенского повету шляхта Матвей Тонковской, Пацова полку казацкой роты Ашмянского повету шляхтич Петр Адамов сын Чиж, да жмойцкого войска шляхтичи Гаврила Манкеев, Томош Бойноровской, Повел Лойка Рандеевской, Ондрей Петкеев сказали.

    У гетмана де Павла Сапеги 2 роты гусар – в роте по 230 ч., 20 рот казацких – в роте по 100 ч. И по 120 ч., 3000 драгунов. 2000 солдат; у гетмана де у Чернецкого 3 роты гусар – в роте по 100 ч., 4000 драгунов; у Паца 4 роты гусар – в роте по 200 ч., а рейтар де и пехоты нет; у Полубенского де 13 рот казацких, 8 рот драгун, и по скольку в роте человек, того де они не ведают; а всего у Сапеги и у Чернецкого и у Паца и у Полубенского с 15.000. А полковник де Кмитич пришол от Витепска к гетману Сапеге, а с ним с 500 ч. А от Могилева де Сапега и Чернецкой пришли на реку Басу к Углом тому четвертой день; а под Могилевом оставлены полковник Оскирка да Марашка; а сними де оставлено 12 рот казацких, а по скольку в роте человек, того они не ведают, да 600 ч. драгунов и солдат. А в село де Углы гетман с польскими людьми пришли для того, с государевыми ратными людьми дати бой. А наряду де у Сапеги и у Чернецкого и у Полубенского 16 пушек, а у Паца де пушек нет. А под Вильнею де стоит полковник Журомский, а с ним жмойцкого войска рейтар 1.000 ч., пехоты с 3.000 ч. А то де гетманом ведомо, что к боярину и воеводам ко князю Юрью Алексеевичу Долгоруково с товарищи полковник Золотаренок с черкасы шол, и от Чечирска поворотились назад за Сож, опасаясь от их, польского войска. А под Борисовым де стоят присяжная шляхта Менского воеводства, а под Брестью стоят Бреского воеводства да корунного войска полковник Онтонович, а с ним 9 рот казацких; а под Ковною стоят ковенская шляхта, Скорунской с товарищи. А польской король ныне во Львове, а сколько с ним польских людей, того они не ведают.

    Жмойцкого ж войска казацких рот шляхецкие челядники Мишка Телицкий, Микулайка Захоревский, Куземка Лукашев, Стрелка Монкеевский, Янка Статховский, Хриштопко Велчицкий, Юрка Павловский, Ивашка Семенов, Гришка Янов, Ромашка Михайлов в распросе сказали те же речи, что сказали шляхта Хриштоп Чиж с товарищи. (24-19, 17-15 и 18 лл.).

    2) Лета 7169 октября в 4 д. Великий государь, царь … велел стольнику и князю Миките Григорьевичу Гагарину ехать в полки боярина и воевод князя Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи для того. В нынешнем во 169 г.октября в 3 д. писали к великому государю он боярин и воеводы князь Юрья Алексеевич с товарищи … (излагается вышеприведенная отписка). И великий государь их, боярина и воевод, князя Юрья Алексеевича с товарищи, и полковников и голов и всяких чинов ратных людей за их службу пожаловал, велел их спросить о здоровье и сказать им свое милостивое слово. И сольнику князю Миките Гагарину ехати в полки боярина и воевод князя Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи без мотчанья; а, приехав в полки, паслать к боярину и воеводе ко князю Юрью Алексеевичу кого пригож, чтоб он товарищем своим велел съехаться и ратным всяких чинов людем велел быть к себе. А как боярин и воеводы, князь Юрья Алексеевич с товарищи, будут вместе, и ратные люди к ним сойдутся, и князю Миките идти к боярину м воеводе и говорит им от великого государя:»Великий государь пожаловал тебя, боярина и воеводу князя Юрья Алексеевича, с товарищи, велел вас спросить о здоровье, и жалует великийгосударь службу вашу, милостиво похваляет»; а после того спросить о здоровье полковников и голов и всяких начальных и всех ратных людей и сказать им великого государя милостивое слово, - а говоритьпо тому, как выше сего писано. Да ратным ж всяких чинов людем говорить, чтоб они, видя великого государя к себемилость, и впредь ему служили и службу свою совершали, на его службе с боярином со князем Юрьем Алексеевичем Долгоруково с товарищи были до его указу; а за их службу и впредь великаго государя милость к нему будет, и николи служба их забыта не будет. А учиняя по наказу,Эстольнику князю Миките Гагарину ехать к великому государю (240-238 лл.).

    - Грамота кн. Ю. А. Долгорукову, от 4 октября, с похвалою. См. 243-241 лл.

    3) Государю, царю … холопи твои Юшка Долгоруково ис товарищи челом бьют. Сентября в 28 д. пришли к обозом нашим к селу Губареву многие польские и литовские люди и с сторожевыми сотни и рейтарскими роты учали биться, а гетманы Павел Сапега, и Степан Чернетцкий, и Михайла Пац и Полубенский выбрались со всеми полки своими и с пушки из обозов своих через реку Басю, и мы со всеми твоими ратными с конными и пешими людьми и с пушки выбрались из своих обозов против гетманов и польских и литовских людей и сошлись с польскими людьми от обозов своих в версте и был у нас и у твоих ратных людей с гетманы и с польскими и литовскими людьми бой большой с третьяго часа дни и до ночи, и милостию Господа Бога помощию Пресвятыя Богородицы и всех святых заступлением и вашим, великаго государя … и сына вашего государева… счастьем, ваши ратные люди польских и литовских людей многих побили и с поля сбили к шанцом их, а те шанцы сделали они по сю сторону реки Баси, близко своих обозов, и в тех шанцах поставили пушки, а в языцех на том бою твои ратные люди польских и литовских людей взяли 32 ч. да пушку большую с станком, в 4 гривенки ядро, и под тою пушкою взято 6 лошадей с шлеями с коретными, да на том же бою взято знамя большое жмойцкаго войска начальника Михаила Паца, да ротных гусарских и рейтарских и казацких рот Чернетцкаго полку взято 6 знамен, да гусарских 46 древок с прапоры; а с сею отпискою и с сеунчом послали к тебе, великому государю … я, Юшка, Тимофея Елизарьева сына Моракушева, а я, Оська, жильца Григорья Ондреянова сына Богданова октября во 2 д. И на том же бою, справясь, гетманы с польскими и литовскими людьми от своих обозов и от шанец учали напускать на нас жестокими напуски всеми полками и учали обходить Чернетцкий правою стороною, а Пац и Полубенский левою стороною, а гетман Павел Сапега бился меж их полков на обе стороны, и сотни многия и сотенные люди из розных сотен с бою побежали к своим обозам, а рейтарские 2 полка Рычерта Полмера до Томоса Шаля все побежали к обозом же, и драгуны Христофорова полку Окмана и солдаты Филипиусова полку Фанбуковена и Вилимова полку Брюса своровали ж, покиня полковников и начальных людей, с бою побежали, и увидя побег с бою многих людей, гетманы со всеми своими полки учали напускать на нас жестокими напуски, а по смете на том бою с гетманы с Павлом Сапегою и с Чернетцким и с Пацом и с Полубенским конных и пеших людей с 20.000; и на том бою побито стряпчих 3 ч., дворян московских 6 ч., жильцов 23 ч., да полковник драгунскаго строю Христофор Юкман, да подполковник рейтарскаго строю Данила Беклемишев, да маеор Петр Озеренской, да безвестно нет 2 ч. дворян московских, жильцов 20 ч., да солдатского строю полковник Рычерт Полмер, да солдатского строю полковник Филипиюс Фанбуковен, а кто имены твоих ратных людей стряпчих и дворян московских и жильцов и дворян и детей боярских и Новокрещенов и мурз и татар розных городов и рейтарских и драгунских и солдатских полков начальных людей и рейтар и драгунов и солдат и стрельцов на том бою побиты и безвестно нет и ранены и тому именную и перечневую роспись послали к тебе мы с сеунщики с Тимофеем Маракушевым да с Григорьем Богдановым; да в драгунском полку и в солдатских в дву полках как своровали драгуны и солдаты, с бою побежали, взяли польские люди 4 пушки меньших, по 2 и по 1¹/₂ гривенки ядро, да 2 знамени, драгунское и солдатское, да 3 знамени сотенных; и как жестокий бой учинился под вечер у нас с гетманы и с польскими и с литовскими людьми, и те поры сотенные люди и рейтары 25 ч. языков посекли, а отняли мы у сотенных людей и у рейтар достальных языков только 7 ч., и тех 7 ч. мы расспрашивали, а что те взятые языки в расспросе нам сказали, и те их расспросные речи послали к тебе мы с сею ж отпискою; а с бою отошли мы со всеми твоими ратными с конными и с пешими людьми и с пушки в свои обозы в село Губарево часу в третьем ночи; а боярин и воевода князь Иван Ондреевич Хованский о походе своем против гетманов и польских и литовских людей и о помочи нам отказал и из Полоцка к Смоленским и к Могилевским местам по твоему указу не пошел, а писал к нам с посыльщики с нашими со ржевитином с Петром Корочинским с товарищи, что идет де он от Полоцка к Витебску на полковника Кмитича, а от Витебска хочет идти к Вильне против полковника Журомскаго; а взятые языки в распросех нам сказали, что полковник Кмитич ныне в полку у гетмана у Павла Сапеги, а не у Витебска; а нежинский полковник Василий Золотаренок и Черниговский, и Стародубский полковники и черкасы к нам по се число не бывали; а мы к черкасским полковником к Василью Золотаренку с товарищи писали многажды, чтобы шли они, по твоему указу, к нам не мешкая, а взятые языки нам в распросех сказывают, что Василей Золотаренок с черкасы от Чечирска поворотился де назад и, увидав, что гетманы (Сапе)га и Чернетцкий с Пацом … пошли про … полку. А при … [Вырвано] к Вильне, и твои де ратные люди на приступех многих полшьских людей побили, и Пац де от Вильни после того приступу пошел к Могилеву на помочь к гетману к Павлу Сапеге и к Чернетцкому, а под Вильнею де оставил Пац полковника Журомского, а с ним рейтар и пехоты тысячи полтретьи, а, как де Пац пришел к Сапеге к Могилеву, и Сапеги де велел Пацу идти против нас помогать Полубенскому в село Углы, и как де мы с твоими ратными людьми учали проходить близко к Углом, и Пац де и Полубенский послали с тою вестью к гетманом, и гетманы де пришли, Сапега и Чернетцким с 10.000, а с Полубенским де из Досугова войска пришло в Углы же тысяч с 6, а с Пацом де войска пришло тысячи с 4, а во всех де 4 полкех польских и литовских людей с 20.000 и побольше; а как были у нас и у твоих ратных людей с гетманы и с польскими и с литовскими людьми в сентябре месяце в разных чыслех бои, и на тех де 4 боех у гетманов в полках побито польских и литовских людей тысячи с полторы и больше, а раненых де из гетманских полков польских и литовских людей везут в Шклов многих людей, а большое де знамя с большим серебряным яблоком, что взято на последнем бою, и то знамя самого Михаила Пацы, а пушка большая, что взяли мы гетмана Павла Сапеги, а ротные де знамена взяты полку у Чернетцкаго гусарских и казацких рот; а про черкас де про Василья Золотаренка с товарищи слышал он, Якушко [Выше было сказано только «взятые языки (без имен) в распросех сказали».], от польских людей, что были у Чичерска и поворотились назад, и про Брест де и про Новогородок, и про Борисов, и про Гродно и про Ковно слышал он от польских людей, что сидят в них твои ратные люди, а под Ковною будто стоят прусские люди, да он же Якушко, слышал от польских людей, что де из Шклова послали русские начальные люди к нам солдат 2 человек с письмом, а то де письмо – рука подьячаго Съезжей избы, который топере в Шклове, и с тем де письмом тех солдат переимали на дороге польские люди и тех де твоих русских людей, которые в Шклове, велели гетманы всех посечь; да октября того же числа пришел к нам в Губарево из Могилева от Матвея Полуехтова с письмом донской казак Микулка Степанов, а письмо от Матвея Полуехтова принес к нам заделано в посоху, и Матвей Полуехтов писал к нам с тем козаком, с Микулкою, в прошлом де во 168 году июля в 30 д. пришли к Могилеву гетман Павел Сапега да Чернетцкий с корунными и литовскими людьми, да с ними ж Полубенский и Огинский, Кмитич да Хриштоп Сапега, Павла Сапеги брат, да Липницкий, Русетцкий, и Могилев де осадили и в посадах де церкви и дома около Могилева все выжгли, окроме Лукомской слободы и Заречья, и милостию Господа Бога и заступлением Пречистыя Богородицы и всех святых и вашим и сына вашего государева… счастьем, городу Могилеву порухи по се время накакой не учинили и твои де ратные люди, которые с ним, Матвеем, в Могилеве и шляхта и мещане в розных месяцах и числех многих языков польских и литовских людей поимали и привели де к нему, Матвею, в Могилев; а в расспросе де перед ним, Матвеем, сказывали те взятые языки Сапегина полку шляхтич Хвороща с товарищи, что гетманы со всеми польскими и литовскими людьми пошли от Могилева к реке Басе против нас, а больше тех вестей из Могилева Матвей Полуехтов ни о чем к нам не писал. А в расспросе нам донской козак Микулка Степанов сказал: послал де его Матвей Полуехтов из Могилева к нам с письмом сентября в 27 д., заделав то письмо в посох, а под Могилевым де польских и литовских людей близко нет, только стоит один Мурашка 5 верст от Могилева от Шклова на Сапегиных таборах, а под Могилев де близко не подходят, а приступу де к Могилеву от польских людей не было, только посады выжгли, а могилевцы де тебе служат, а сдаваться гетманам не хотят; а про полковника де про Василья Золотаренка слышал он, что идут к Пропойску, а подлинных де вестей про черкас в Могилеве нет, а зелья де и свинцу в Могилеве есть, а хлеба де у воеводы мало, а твоим де людем дают хлеб мещане свой, которые сидят в Могилеве с Матвеем Полуехтовым. И мы того казака Микулку Степанова отпустили с своим письмом в Могилев к Матвею из Губарева октября 2 ч., а велели ему, козаку, идти к Могилеву лесными дорогами ночьми, а Матвею Полуехтову и к могилевцом мы писали, чтоб они были на твою милость надежны и служили тебе так же, как тебе служили по се число; и мы будем к ним к Могилеву вскоре, как, за помощию Всесильнаго Господа Бога и за молитвою праведною твоею управясь с гетманы; а при нем де, Микулке, в Могилеве от нас могилевцы мещане Осипко Лагринов с товарищи с нашим письмом не бывали, а в дороге их не видал. (258-263, 268-274 лл).

    - 1). Наказ князю Игнатью Григорьевичу Волконскому, от 12 октября, посланному к кн. Ю. А. Долгорукову с милостивым словом и с грамотой. 2) Грамота кн. Ю. А. Долгорукому, от того же числа, с похвалой за бой. №) Отписка его, от 29 октября, о получении грамоты и об отпуске кн. Волконскаго. См. лл. 276, 280 и 279, 339 а.

    3). Великий государь, царь… пожаловал сеунщиков, которые с сеунчом приехали от боярина и воеводы от князя Юрья Алексеевича Долгоруково с первого бою, стряпчего Федора меньшого Григорьева сына Хрущева да Александру Дубровского: Федору – государева жалованья помесного окладу придачи 150 чети, денег к прежнему 15 руб., в приказ 12 руб., 2 пары соболей по 5 руб., Дубровскому – в приказ 10 руб., пару соболей в 5 руб., помесные придачи 100 чети, денег – к прежнему 10 рублев. Да им же сверх сеунча в приказ всем по 2 руб. А. Маракушеву – против Хрущова, Богданову – против Дубровскаго (приписано другой рукой) 252 л.

    Сеунщиком боярским детем, четырем человеком, к прежней даче дать по 5 руб., которые посланы от боярина князя Юрья Алексеевича Долгоруково (251 л.).

    - Грамоты кн. Ю. А. Долгорукову, от 12 октября, об отпуске сеунщиков: 1) с перваго боя Ф. Хрущова и А. Дубровскаго, 2) со втораго боя Т. Маракушева и Г. Богданова. См. 254 и 253, 257 и 256 лл.

    (Столбец 316).

    4) Роспись имянная великаго государя, царя… ратным людем полку боярина и воевод князя Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи, которые в нынешнем во 169 г. сентября в 28 д. на бою побиты и которых нет безвестно и которые ранены, и сколько на том бою взято польских и литовских людей в языцех, и что те взятые языцы в роспросе сказали, и то в сей росписи писано порознь, по статьям.

    Полку боярина и воеводы князя Юрья Алексеевича Долгоруково побиты на бою: стряпчие Иван Иванов сын Переносов, Федор Васильев сын Наумов, Герасим Федоров сын Зыбин, дворяня московские (6 имен), жильцы (22 имени); да безвестно нет: дворяня московские (2 имени); жильцы (17 имен); да на том же бою побиты городовые дворяня и дети боярские (39 имен); да на том же бою безвестно нет городовых дворян и детей боярских (17 имен); да того ж полку ранено: жильцы (20 имен), Ярославля Большого, Пошехонь, Кашина, Лихвина, Ржевы В., Мещовска, Торусы, Переславля З., Олексина, Ростова, Углеча (41 имя); Посольскаго Приказу переводчик Григорей Колчицкий.

    Стольника и полковника Ведениктова полку Змеева убиты: подполковник Данило Романов сын Беклемишев, прапорщик Дмитрей Сухочев да рейтар 44 ч.; да безвестно нет 3 ч.; да драгунов убито 12 ч.; того же полку ранены: ротмистр Моисей Романов сын Беклемишев да рейтар 64 ч. драгунов 10 ч.

    Стольника и полковника Григорьева полку Тарбеева убиты: маеор Петр Аванов сын Озеренский, порутчикМихайло Семенов сын Буланин, 3 ч. прапорщиков: Офонасей Шишков, Прапор Тарбеев, Яков Коробовский; квартеймистр, да 91 ч. рейтар; да безвестно нет: ротмистр Иван Голодецкий да 98 ч. рейтар; да драгунов убито 6 ч.; того ж полку ранены: подполковник Григорей Елизарьев сын Неелов, ротмистр Алексей Дмитриев сын Тарбеев, 4 ч. порутчиков, 1 ч. прапорщик, 1 ч. отьютант, 40 ч. рейтар, 6 ч. драгунов.

    Выборного Агеева полку Шепелева побиты: капитан Филат Степанов сын Безобразов, 2 ч. прапорщиков: Василей Ушаков, Устин Плуталов, да 35 ч. драгунов, да 3 ч. драгунов безвестно нет; того ж полку ранены 2 ч. прапорщиков: Герасим Губин, Петр Татаров, 53 ч. драгунов.

    Генерала маера Вилимова полку Дроманта побито 4 ч. солдат, да ранены: капитан Михайло Федоров сын Оршеневский да 10 ч. солдат. Того ж полку отбита пушка полковая.

    Альбректова полку Шневеица побиты: 1 ч. прапорщик Деминикус Енец да 17 ч. солдат; да нет безвестно 7 ч. солдат; да ранено 31 ч. салдат.

    Московских стрельцов шти приказов побиты и ранены: Степаново приказу Коковинского побито 7 ч. стрельцов да ранено 6 ч., - Иванова приказу Мещеринова побито 21 ч. стрельцов, да нет безвестно 8 ч., да ранено 50 ч.,  - Иванова приказу Ендогурова побито 2 ч. стрельцов да ранено четыреч., - Ондреева приказу Остафьева убит 1 ч. да ранено 5 ч.; - Ондреева приказу Коптева убито 4 ч. да ранено 9 ч.; - Борисова приказу Бухвостова ренен капитан, что дан для ученья стрельцов, Михайло Горзин, да убито 4 ч. стрельцов да ранено 3 ч.

    Всего в полку у боярина и воеводы у князя Юрья Алексеевича Долгоруково побито: стряпчих 3 ч., дворян московских 6 ч. , жильцов 23 ч.; да безвестно нет: дворян московских 2 ч.; да ранено: жильцов 20 ч.: да городовых дворян и детей боярских побито 39 ч., да безвестно нет 17 ч., да ранено 40 ч., да Посольскаго приказу переводчик ранен ж. Да рейтарских и драгунских и салдатских полков начальных людей побито: подполковник, маеор, капитан, 7 ч. прапорщиков, поручик, 136 ч. рейтар, 53 ч. драгун, 21 ч. салдат; да безвестно нет: ротмистра, прапорщика, 101 ч. рейтар, 3 ч. рейтар, 3 ч. драгунов, 7 ч. солдат, да ранено: подполковник, 2 капитана, 2 ч. ротмистров, 4 ч. прапорщиков, 4 ч. поручиков, 105 ч. рейтар, 69 ч. драгунов, 41 ч. салдат. Да московских стрельцов побито 39 ч. во 6 приказах, да безвестны нет 8 ч., да ранено 77 ч.

    Да на том же бою взято: 3 знамени сотенных да 2 знамени рейтарских да пушка полковая в Енарала Маера полку.

    Поку стольника и воеводы Осипа Ивановича Сукина убиты (2 имени городовых дворян), да безвестно нет (2 имени городовых), раненые: головы сотенной (8 имен городовых же).

    Рейтарскага строю полковник Рычерт Полмер – безвестно нет. Того ж рейтарского полку Рычерта Полмера побито рейтар 14 ч., того ж полку безвестно нет рейтар 6 ч., да ранено: подполковник Петр Чернышев да прапорщик Иван Рудаков да рейтар 32 ч.

    Рейтарскаго ж строю Томасова полку Шала – побиты: ротмистр Офанасей Яковлев сын Трегубов. Рейтар 38 ч., да безвестно нет 22 ч.; того ж полку раненых маеор Лука Головкин дат рейтар 22 ч.

    Драгунскаго строю полковник Христофор Юкман – убит. Того ж драгунскаго полку побито поручик Агей Янковский, драгунов 17 ч., безвестно нет драгунов 8 ч., того ж драгунскаго полку раненых 2 ч. капитанов: Василей Алексеев, Артемей Янковский, 1 ч. прапорщик, 57 ч. Драгунов. Того ж полку отбито знамия тафтяное, 2 пушки полковых.

    Да солдатскаго строя полковник Филипиюс Албертус Фан-Буковен – взят в полон. Того ж полку побиты: маеор Иван Борм, да 1 ч. поручик, да 7 ч. солдат; да безвестно нет: капитан Иван Слепцов да 12 ч. солдат, да ранено: 1 ч. прапорщик, 25 ч. салдат. Отбита пушка полковая.

    Салдатскаго ж строю полковника Вилима Брюса взято знамя тафтяное. Безвестно нет капитан Сергей Ушаков, да убит поручик Андрей Верзеин, 1 ч. прапорщик, салдатов 8 ч., того ж полку ранено: порутчик 1 ч. солдат 5 ч.

    И всего побито 93 ч. да в полон взят полковник 1 ч., да безвестно нет 53 ч., да раненых 158 ч. Да 3 пушки полковых взяты да 3 знамя. (Столбец 311, столпик 1, лл. 1-22).

    169 г октября в 12 д. Таков список прислан в Розряд от великаго государя сверху. Подал Приказу Тайных Дел подьячей Артемей Степанов (на обороте).

    5) Государю царю… Юшка Долгоруково с товарищи челом бьют. Октября в 2 д. писали к тебе мы с сеунщики с Тимофеем Маракушевым да сжильцом с григорьем Богдановым и послали с ними твоим ратным людем, стольником и стряпчим и дворяном московским и жильцом и дворяном же и детям боярским городовым и новокрещеном и мурзам и татаром розных городов и рейтарских и драгунских и салдатских полков начальным людем и рейтаром и драгуном и салдатом и стрельцом имянную и перечневую роспись, кто имяны сентября по 28 д. на бою побиты и кого нет безвестно и которые ранены. А в той росписи написано: безвестно нет 2 ч. дворян московских да жильцов 20 ч. И после того твои ратные люди, которых мы написали в росписи безвестных объявились в полках и из побегу 2 ч. жильцов да 2 ч. городовых детей боярских да 2 ч. рейтар. И мы тем беглецом за их воровство, за побег, велели учинить наказанье, бить батоги нещадно, а иных бить кнутом на козле и водя по обозу; а учиня накзанье, велели им на твоей службе быть в сотнях по прежнему. Да октября в 3 д. писал к нам с дороги Тимофей Маракушев: сказывали де ему в селе Горках мужики, что побежали де с последняго большого бою наших полков многие ратные люди от Губарева мимо села Горок разными дорогами к селу Красному да к Досугову человек по 50 и по 100; а сотенные де люди или рейтары побежали, того они не ведают. Да октября в 5 д. писали к нам из Смоленска боярин и воевода Борис Александрович Репнин с товарищи о присылке хлебных запасов, и прислали к нам для проведыванья вестей в станице донских казаков атамана Ондрея Назимова с товарищи. И те Смоленские присыльщики, атаман Ондрей Назимов с товарищи, в расспросе нам сказали: икак де они ехали из Смоленска с отписки к нам в полки, и с ними де встретились на дороге, не доехав села Красаго, из наших полков беглые всяких чинов люди, - а бегут человек по 20 и по 30 и больши, - и им де сказывали, что твои ратные люди на боях от польских людей побиты, а обоз де наш осажен; и тех де беглецов поимано на Ельне человек со 150 и больши, и приведены в Смоленск; и боярин де и воеводы князь Борис Александрович Репнин с товарищи тех беглецов послали из Смоленска к нам в полки; а иные де беглецы бегут к Смоленску и сказываются полку окольничего и воеводе князя Петра Алексеевича Долгоруково с товарищи. Да декабря в 14 д. писал к нам из Смоленска боярин и воеводы князь Борис Александрович Репнин с товарищи и прислал с мещеренином с Иваном Мальцовым нашего полку беглых рейтар 57 ч. А те рейтары в расспросе перед нами сказали – Томосова полку Шала, а побежали де они из полков от нас из села Романович. И мы тем беглецом за их воровство, за побег, 55 человеком велели учинить наказанье, бить кнутом на козле, а учиняя наказанье, велели им быть на твоей службе в Томосове полку Шала попрежнему; а 2 человек рейтар, свияжских татар Васку Иванова да Байметка Урмаева за их воровство, что они с твоей службы побежали в свою братью подговаривали, велели мы повесить в селе Губареве (311-307 лл.).

    Государю чтена. Записать в книгу (на обороте).

    (Столбец 316).

    № 187-й. Октября 3 / после 8. – Указы именные: 1) походе кн. П. А. Долгоруково в сход с кн. Ю. А. Долгоруковым; 2) о посылке С. Змеева в товарищи к нему; и грамоты; 3) в Смоленск о посылке Ртищева и 4) кн. И. А. Хованскому о сходе с кн. Ю. А. Долгоруковым; 5) отписка из Смоленска о рейтарах полка Змеева.

    1) 169 г. Октября в 3 день Государь указал послать грамоту наскоро к окольничему и воеводе князь Петру Алексеевичу Долгоруково с товарищи, что у брата его боярина князя Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи с польскими и литовскими людьми и с гетманом Сапегою и с Чернецким и с Полубенским был бой и, милостию Божиею и помощию крекие нашие помощницы Пречистые Богородицы и всех святых, польских людей многих побили и языки поимали. И как к тебе ся наша грамота придет, и ты б, которые с тобою люди, и с ними шел наспех к брату своему к боярину князю Юрью Алексеевичу, а дворяном и детем боярским по дорогам, кои на службу идут мешкотно, велел сказать, что велено тебе, окольничему, идти наспех, и они бы шли, не дожидаясь на себя нашие опалы и нам послужили (228 л.)

    2) 169 г. Октября в 3 д. великий государь указал послать свою грамоту в Смоленск к боярину и воеводам ко князю Борису Александровичу Репнину с товарищи: по его указу отпущен с Москвы Семен Змеев с государевыми ратными людьми, и велено ему идти к боярину и воеводе ко князю Юрью Алексеевичу Долгоруково, а из Смоленска рейтором и казакам, которые наперед сего были у него в полку, велено быть с ним по прежнему, и будет которые из них ныне из Смоленска в отсылках, и тем всем из посылок из всех мест быть в Смоленске и ждать Семена Змеева, а как Семен Змеев в Смоленск приедет, и тем рейтаром и казаком всем быть с ним по прежнему. Государев указ о том сказал думной диак Семен Заборовский. (Столбец 317 л. 399).

    - Грамоты кН. Б. А. Репнину: 1) от 3 октября, об отдаче по указу рейтар и казаков в полк С. Змееву, назначенному в товарищи к Ю. А. Долгорукову; 2) от 8 октября послушная, «что С. Змеев говорит ему о государевых делех учнет». Под нею – «Такова великаго государя грамота отдана Семену Змееву, а к боярину ко князю Ю. А. Д. великого государя грамота о том послана из Приказу великого государя Тайнаго дела». См. 317 столбец, 402 и 403; 247 и 246 лл.

    - Грамота в Вязьму о высылке ратных людей, которые, идучи на службу в полк кн. П. А. Долгорукова, станут приезжать в уезды и останавливаться там. См. 317 столбец, 400 л.

    3) От царя и великого князя … в нашу отчину в Смоленске боярину нашему и воеводе князю Борису Александровичу Репнину. Как к тебе ся наша грамота придет, и ты б тотчас послал нарочно, кого пригож и кого станет с дело, к стольнику нашему и воеводе к  Максиму Ртищеву; а он, Максим, ныне чаять под Кричевым или в кричевских местех. А кого пошлешь, и ты б приказал и от себя с ним к нему, Максиму, отписал, что нашу грамоту, какова к нему ж, Максиму, послана, послал, а велел бы еси ему, Максиму, со всеми нашими ратными людьми идти, проведывая, к боярину нашему и воеводе ко кН. Юрью Алексеевичу Долгоруково, которыми месты лутче и пристойнее, чтоб пройтить здорово. А однолично велеть идти безо всякого мотчанья со всеми нашими ратными людьми. А которого числа и кого именем по сему нашему указу пошлешь, и ты б о том писал к нам. Писан на Москве лета 7169 октября в 3 д. (232 и 231 лл.).

    4) От царя и великого князя … боярину нашему и воеводам кн. Ивану Андреевичу Хованскому с товарищи. Октября в 3 д. писал к нам боярин наш и воеводы князь Юрьи Алексеевич Долгоруково с товарищи: сентября в 24 д. сошлись они с гетманы с Павлом Сапегою и с Чернетцким и с Пацею и с Полубенским и с польскими и с литовскими людьми в селе Губареве, и были у них с теми польскими людьми бои большия, и на тех боях наши ратные люди гетманов и польских и литовских людей с поля сбили и многих побили и в языцех поимали и от села Губарева гнали до их обозов, до реки Баси, а после бою они, боярин наш и воеводы, со всеми нашими ратными с конными и с пешыми людьми и с нарядом стали, устроясь обозом в селе Губареве от гетманов и от польских людей в 3 верстах. И по тем вестям указали мы вам со всеми нашими ратными людьми на тех польских людей идти и, прося у Бога милости, над ними промышлять, сколько милосердный Бог помощи подаст. – И как к вам ся наша грамота придет, и вы б со всеми нашими с конными и с пешими людьми и с нарядом на тех польских людей шли, куды лутче и пристойнее, тотчас, безо всякого мотчанья; а в Полотцку наших ратных людей оставили по своему разсмотренью; а дорогою шли бережно и осторожливо, разведывая про польских людей всякими обычаи, и на станех становились в крепких местех, разъездя и разсмотря по своему разсмотренью, укрепясь обозом и по обозу денныя и ночныя сторожи держали крепкия и перед собою подъезды и приезжия станицы посылали и вестей про воинских людей проведывали, чтоб воинские люди в дороге и на станех безвестно на вас не пришли и дурна какого не учинили. А как с польскими людьми сойдетесь, и вы б, прося у Бога милости и у Пречистые Богородицы и у всех святых помощи, смотря по тамошнему делу и ссылаясь с боярином нашим и воеводою со князем Юрьем Алексеевичем Долгоруково, Божиим и нашим делом над гетманы и над польскими и над литовскими людьми промышляли сопча за одно, сколько милосердный Бог помощи подаст. А Енаклычу Челищеву с нашими ратными людьми велели б есте быть с собою; а наш указ о том к нему послан. А что у вас учнет делаться или от кого каких вестей объявится, и вы б писали о том к нам. А что взятые польские люди в полку боярина и воевод князя Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи в расспросе говорили, и те их расспросные речи для ведома послали к вам с сею нашею грамотою. Писан в Москве лета 7169 октября в 3 д. (227-225 лл.).

    - Грамота Е. Челищеву, от 3 октября, о сходе ему с кн.  И. А. Хованским. См. 236-234 лл.

    - Грамота кн. П. А. Долгорукову, от 3 октября, по указу о сходе с кн. Ю. А. Долгоруковым. См. 230 и 229 лл.

    5) Государю, царю … Бориско Репнин с товарищи челом бьют. В нынешнем во 169 г. Октября в 8 д. в твоей грамоте из Розряду, за приписью дьяка Василья Брехова писано к нам. По  твоему указу велено… (См. вышеприведенный указ о посылке С. Змеева). И как, по твоему указу, стольник и воевода Семен Змеев поехал к Москве, и к нам рейтар и донских казаков не присылывал и ничего об них не писал, а покинул их в Смоленском уезде в Твердилицкой волости; и те рейтары и казаки пришли в Смоленеск немногие. И из тех многие пеши, а у которых и лошади были, и у тех от многих посылок стали худы, а иныя и попадали. А поместья рейтарския от литовских людей разорены, и те рейтары покупают запасы самою дорогою ценою, хлеб купят по 3 руб. четь и больши, а соли по рублю пуд и больши ж. А твое жалованье тем рейтаром дано, и те рейтары, взяв твое жалованье, многие в Смоленску лошадей купить не добудут. И как Семен Змеев, в Смоленску приедет, и я донских козаков, которые напред сего были с ним, Семеном, вышлю. А только рейтар на твою службу с Семеном Змеевым послать, и в Смоленску твоих ратных конных людей будет малолюдно и из Смоленска для проведывания всяких вестей и в провожатых и в городы и для твоих дел посылать будет некого; а старые смоленские козаки тебе многие изменили и, бегая, живут по лесом. А по твоим грамотам из Розряду велено нам про  польских и литовских людей вестей проведывать и языков, где мочно, добиваться и о том к тебе писать. И о рейтарах, которым велено бытии с Семеном Змеевым, вели нам свой указ учинить, чтоб в Смоленску твоими ратными конными людьми и вдосталь малолюдно не было (322-320 лл.)

    Государю чтена (на обороте).

    № 188-й. Октября 4. – 1) Отписка кн. И. А. Хованского о походе своем из Полоцка в Лепль, по отписке кн. Ю. А. Долгорукова о выступлении его из Смоленска к Шклову и Могилеву и по вестям из Вильны о вспоможении; 2) Грамота ему о походе на польских людей, ссылаясь с кн. Ю. А. Долгоруковым.

    1) Государю, царю … Ивашко Хованский с товарищи челом бьют. В нынешнем, во 169 г. сентября в 14 д. писал к нам боярин и воеводы князи Юрья Алексеевич Долгоруково с товарищи: по твоему де указу велено ему, боярину, и воеводам, прося у Бога милости и у Пречистые Богородицы и у всех святых помощи, Божиим и твоим делом под польскими и над литовскими людьми, над гетманом Сапегою и над Чернецким, промышлять, сколько милосердный Бог помощи подаст, ссылаясь со мною, Ивашком; и по твоему указу пошел он, боярин и воевода князь Юрья Алексеевич Долгоруково с товарищи, из Смоленска со всеми твоими ратными конными и пешими людьми с пушкари с обозом септября в 8 д. к Шклову и к Могилеву, и над польскими и литовскими людьми, над гетманом Сапегою и над Чернетцким, промысл чинить учнет, сколько милосердный Бог помощи подаст; и чтоб мне ведомо учинить, куды мы пойдем и на которые места, чтоб ему про наш поход ведать. И мы писали к боярину и воеводе князю Юрью Алексеевичу Долгоруково и ведомо ему учинили, куды идем из Полоцка, чтоб он чинил нам вспоможенье, как перейдет через Днепр. Да сентября ж в 14 д. писал к нам с Десны воевода Микита Хвостов: пришел де к нему на Десну из полону дисенскаго казака Ивашка Гудова племянник Алешка, а в расспросе ему сказал: шли де проходцы, русские люди, из Вильны от князь Данилы Мышецкаго к нам в Полоцк, и тех де проходцев на Глыбоком глыбоцкие мещане, поимав и письма у них взем, отвели к королю Лисовскому в Докшицы, от Глыбокаго 20 верст, а с теми де проходцы писал князь Данило Мышецкой к нам, чтоб учинить ему от литовских людей, которые стоят под Вильною, вспоможенье и идти на выручку. Да ведомо нам учинилось, что в Черее стоит Кмикитич (sis) . И мыратных людей с ним 12 хорунок, а с Лосавским в Докшицах 8 хорунок, а под Вильною стоит Журомский. И мы в Полоцку в соборной и апостольской церкви слушав молебного пения, и прося у Господа Бога милости и у христианския нашея надежды и заступницы и непреборимыя и крепкия воеводы Пречистые Богородицы и всех святых со слезами, и надеясь на твою, праведную молитву и счастье, пошли из Полоцка сентября в 22 д. с твоими, ратными людьми, конными и пешими, и с нарядом в Лепль; и за помощию Божиею, над неприятельскими людьми, которые в мочь нам и ближе будут, промысл чинить учнем, сколько милосердный Господь Бог помощи подаст, и Вильне вспоможенье чинить учнем, смотря по тамошнему делу. А Лепль, государь, податно к Вильне и к Могилеву. В тех местех мы станем на время. И то будет Божию и твоему делу к благополучству, а неприятелю к страсти: с дву сторон твои ратные люди пошли на них, от Полоцка и от Смоленска; под Могилевым, опасенье у неприятеля будет под Вильней, потому не ведают, куды мы пойдем, под Могилев или под Вильню. А мы уждав благополучна времени и разсмотря неприятеля, как пад ним промысл чинить, за помощию Божиею, промышлять учнем из Лепля. А твои ратные люди будут своими запасы и конскими кормы довольны, и Полоцкий и Витебский уезд будет заступлен; а в Полоцку твоим ратным людем своими запасы и конскими кормы скудость была большая. А в  Полоцку, по твоему прежнему указу, оставил я, Ивашко, дворян, новгородца Федора Аничкова да псковитянина Ермолая Ладыженского, да дьяка Тимофея Кузмина, с ними ратных людей, полковника Михаила Лицкина с начальными людьми, да солдат у него в полку 310 ч., да голову полоцких стрельцов Нехорошего Коптева, а стрельцов у него в приказе 430 ч., да мещан в Полоцку 1288 ч. А как приедет в Полотеск воевода Степан Вельяминов, и по твоему указу велел я быть с Степаном Вельяминовым в товарищах Федору Аничкову, а Ермолаю Ладыженскому велел поехать к себе в полк. А сее отписку к Москве послали мы с новгородцом Ефимом Бухориным и велели ему отписку подать в Розряде (390 – 396 лл.).

    2) От царя и великого … боярину нашему и воеводам князю Ивану Ондреевичу Хованскому с товарищи. Октября в 4 д. писали вы к нам с новгородцом с Ефимом Бухакиным (излагается вышеприведенная отписка). А октября ж в 3 д. писали к нам боярин наш и воеводы, князь Юрьи Алексеевич Долгоруково с товарищи… (см. выше). И по тем вестям указали мы вам со всеми нашими ратными людьми идти на тех польских людей и, прося у Бога милости, над ними промышлять, сколько милосердый Бог помощи подаст; и наш указ послан к вам октября в 3 д. с стряпчими конюхи: на Полоцк и Минск с Любимом Ероховым, на Смоленеск и Велиж с Васильем Кириловым. – И как к вам ся наша грамота придет, и вы б, по прежнему и по сему нашему указу, со всеми нашими с конными и с пешими людьми и с нарядом на тех польских людей шли, куды лутчы и пристойнее, тотчас безо всякаго мотчанья; а дорогою шли бережно и осторожливо, разведывая пропольских людей всякими обычаи, и на станех ставились в крепких местех, разъездя и разсмотря, укрепясь обозом накрепко, и по обозу денные и ночныя сторожи держали крепкия, и подъезды и проезжия станицы перед собою посылали, и вестей про воинских людей проведывали всякими обычаи, чтоб вам на воинских на больших людей безвестно не найти, и воинские б люди на вас по тому ж в дороге и на станех безвесно не пришли и дурна какого не учинили; а как с польскими людьми сойдетесь, и вы б, прося у Бога милости и у Пречистые Богородицы и у всех святых помочи, и ссылаясь с боярином нашим и воеводою со князем Юрьм Алексеевичем Долгоруково Божиим и нашим делом над гетманы и над польскими и литовскими людьми промышляли собча, смотря по тамошнему делу, сколько милосердый Бог помощи подаст; а Енакличу Челищеву с нашими ратными людьми велели б есте быть с собою, а наш указ о том к нему послан; а что у вас учнет делаться или что от кого каких вестей объявиться, и вы б писали о том к нам. Писан на Москве лета 7169 октября в 5 д. (404-407 лл.).

    (Столбец 317).

    № 191-й. Октября 10 и 11. – Указы именные 1) о посылке стряпчаго Сзиязева к кн. И. А. Хованскому с приказанием идти ему в сход с кн. Ю. А. Долгоруковым через Дубровну; 2) о сходе Е. Челещеву с Хованским и 3) о заготовлении хлебов в Смоленск к переправе у Дубровны; 4) Грамота в Смоленск кн. Б. А. Репнину об отпуске с кн. П. А. Долгоруковым стрелецких полков.

    1). 169 г. октября в 10 д. Государь указал послать к боярину и воеводам, ко князю Ивану Ондреевичу Хованскому с Товарищи, и, приехав, боярина и воевод и ратных людей о здоровье спросить и говорит, что у боярина и воевод, у князя Юрья Алексеевича с товарищи, был бой с польскими и с литовскими людьми с гетманы и с Сопегою и с Чернецким, и, милостию Божею, а нашим и сына нашего… счастьем, многих литовских людей побили и знамена и наряд поимали; И он бы, боярин, воеводы и ратные люди нам служили и на гетмана Сопегу и на Чернецкаго с государевыми ратными людьми шел на спех, а подводы имал, чей кто ни будь, под пеших людей, а шел-бы на Дубровну, а под Дубровною суды им есть, и с боярином и воеводами со князем Юрьем Алексеевичем Долгоруково ссылался и, с ним сшедшись вместе, сообща с боярином нашим и воеводами над польскими людьми промышлял, сколько Милосердый Бог помочи подаст. А однолично ему, Луке ехать на скоро днем и ночью и боярину говорит, чтоб шел, не мешекав, и ему с ним идти за Днепр, а буде ему для ратных людей какая скудность будет в запасех или пороховой и свинцовой казне или для прибавки наряду, и ему писать в Смоленеск к боярину и воеводам ко князю Борису Александровичу Репнину, а к ним о том в Смоленеск государев указ послать. – А Луку Ляпунова указал великий государь послать к боярину к Василью Борисовичу Шереметеву, где ныне боярин и в котором месте (408-409).

    - Список с указа. См. 410-411 лл.

    - Наказ А. Свиязеву о том, что ему говорить Хованскому. См. 412-416 лл.

    - Грамота Хаванскому по указу – см. 418-420 лл,

    2) Да память стряпчему Аврааму Свиязеву. В прошлом во 168 г., по указу великаго государя, послан с государевыми ратными людьми Енаклыч Челищев, а велено ему идти на Белую, и на Велиж, и к Витебску, и к Полоцку и в иныя места, где он воровских людей, шишей, сведает; а ныне, по указу великаго государя, велено ему, Енаклычу, с теми ратными людьми быть с боярином и воеводою со князекм Иваном Ондреевичем Хованским. И Аврааму Свиязеву, едучи от Белыя и от Велижа, про Енаклыча Челищева проведывать, а где сведает, и ему съехався с ним, государев указ сказать, чтоб он, по прежнему и по сему государеву указу, с теми государевыми ратными людьми шел к боярину и воеводе ко князю Ивану Ондреевичу тотчас,  безо всякаго мотчанья, не мешкая нигде ни часу; а, по указу великаго государя, боярину и воеводе князю Ивану Ондреевичу с товарищи со всеми государевыми ратными людьми велено идти на гетмана Сопегу с товарищи и на польских и на литовских людей, а ему, Енаклычу, в том походе с боярином и воеводою быть велено ж (417 л.).

    - Грамота о том Е. Челищеву. См. 421-422 лл.

    3) По государеву, цареву … указу, велено боярину и воеводе князю Борису Александровичу Репнину проведывать про боярина и воеводу про князь Ивана Андреевича Хованского о приходе его к Днепру, и чтоб перед его приходом за день изготовить хлебов 2000 пятиалтынных, а продавать их велено в тот боярский полк ратным людем по 3 алтына хлеб; да ему ж, боярину и воеводе, велено изготовить в малых судех и ги в больших лодках 1000 чети сухарей и к его, боярина и воеводы, и ратных людей приходу те хлебы и сухари велено сослать к мосту, который пошлет он, боярин и воевода, из Смоленска к Дубровне, и тех сухарей велено государевым ратным людем раздавать безденежно по разсмотренью, а кого с теми хлебы и сухари пошлет, и про то велено боярину и воеводе князю Ивану Андреевичу объявить, а к нему, боярину и воеводе, о том писано ж (323-424 лл.).

    169 г. Октября в 11 д. Справясь о том с Приказом Тайных дел, будет таков государев указ в Смоленск о том тослан, сей государев указ записать в Розряде в записную книгу нынешняго 169 г., а будет не послан, и о том по сему великаго государя указу послать грамоты тотчас без мотчания (на обороте).

    - Грамоты: 1) кн. Хованскому с извещением об этих приготовлениях у переправы чрез Днепр; 2) в Смоленск кн. Репнину о выдаче всяких хлебных и пушечных припасов и наряда, по требованию кн. Хованскаго. См. 426 и 427 лл.

    4) От царя и великого князя … в нашу отчину в Смоленеск боярину нашему и воеводам князю Борису Александравичу Репнину с товарищи. Как к вам ся наша грамота придет, а окольничей наш и воевода князь Петр Алексеевич Долгоруково в Смоленеск придет, и тебе б, боярину нашему, отпустить в полки к боярину нашему и воеводам ко князю Юрью Алексеевичу Долгоруково с окольничим нашим и воеводою со князем Петром Алексеевичем Долгоруково голов стрелецких с приказы Василья Теглева, Селивана Белово, Микифора Батюшкова, Степана Малышкина с их приказы, дав им по своему разсмотренью наряд и пороху и свинцу и всяких пушечных и хлебных запасов и под наряд и под хлебные и под пушечные запасы дать подводы тотчас, собрав с Смоленского уезду и с дворцовых сел и со всяких чинов людей, сколько мочно собрать, и хлебных запасов им дать, чем им до боярских полков наспех дойтить. А что подвод в сборе после будет, и запасу за ними, а насудах у хлебных запасов для береженья велели б есте быть Роману Шеншину с Киевским приказом да к нему же взять в прибавку с Ельны половину приказу и велети быть на судах же. Писан на Москве лета 7169 октября в 10 день. (Столбец 316, л. 248).

    Такова писана по приказу думного диака Семена Заборовскаго. И взял Семен Иванович и отнес к великому государю подписан (приписка внизу, перенесенная на оборот).

    (Столбец 317).

    № 192-й. Октября 11. – Грамота, увещательная, ратным людям, посланным из Москвы в полк кн. П. А. Дрлгоруково, о поспешении под Могилев.

    От царя и великаго князя … дворяном и детем боярским розных городов и всяких чинов служилым людем, которым, по нашему указу, велено быть на служдбе с окольничим нашим и воеводою со князем Петром Алексеевичем Долгоруково. Ведомо нам учинилось, что вы пошли с Москвы разными дорогами и идете на нашу службу медленно, а боярин и воеводы князь Юрьи Алексеевич Долгоруково с товарищи пишут, что они с гетманом с Павлом Сопегою с товарищи и с польскими и с литовскими людьми сошлись от Могилева в 30 верстах, и бои меж ими частые, и которая ваша братья ныне на службе с ним, с боярином нашим и воеводами, и те нам служат, с недруги нашими бьются и кровь свою проливают, а вы, не служа и не радея нам, на службу идете медленно, и то делаете, забыв страх Божия и не помня предков своих, отцов и дедов, как блаженныя памяти отцу нашему, государеву, … и прежним государем, служили и радели и всякаго добра искали и кровь свою проливали и не смотря того, как и ныне ваша братья нам служат и кровь свою проливают. И как к вам ся наша грамота придет, и вы б покиня запасы свои, шли на нашу службу наспех, с большим поспешаньем, без всякаго мотчанья, не мешкая нигде ни малаго времени, и нам служили, за православную християнскую веру и за святыя Божия церкви и за нас и за все православное християнство крепко и мужественно стояли и с недруги нашими бились не щедя голов своих; и которые из вас, по сему нашему указу, учнут нам служить верно и раздельно, на нашу службу пойдут с поспешеньем, и с недруги нашими учнут биться, не щадя голов своих, и будет волею Божиею кто из вас на боех побиты будут, и те во оном веце от Господа Бога вечную милость узрять, а жены их и дети нашею милостью взысканы будут, а которые из вас будут ранены, и те потомуж за свою службу и за раны нашим жалованьем будут пожалованы; и вы б однолично на нашу службу шли с большим поспешением, а с запасы своими велели идти за собою после, а окольничей наш и воевода князь Петр Алексеевич Долгоруково по тем вестем из Смоленска пошел в сход к брату своему, к боярину нашему и воеводе ко князю Юрью Алексеевичу Долгоруково, наскоро. А почитая сю нашу грамоту отдавали б гонцу, с которым ся наша грамота послана. Писан на Москве лета 7169 октября в 11 д. (41-44 лл.).

    Черновой отпуск ея. См. 291-294 лл.

    - Писан в Ямской приказ о даче подвод посыльному с грамотой. См. 45 л.

    Царь и великий князь Алексей Михайлович, всеа Великия и Малыя России самодержец (на обороте).

    Диак Василий Брехов (по склейкам).

    (Столбец 313).

    /Акты Московского государства изданные Императорской Академиею Наук под редакцией Д. Я. Самоквасова. Т. ІІІ. Разрядный приказ. Московский стол 1660-1664.  СПб. 1901. С. 163-178./

    Того ж году [1660], Октября в 3 день пригнали [В рукописи: «пригнал».] к Государю, из села Губарева, от Могилева за 30 верст, от боярина и воевод от князь Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи сеуншики: от боярина и воеводы от князь Юрья Алексеевича Долгоруково пригнал стряпчей Федор меншой Григорьев сын Хрущов, от столника и воеводы от Осипа Иванова сына Сукина пригнал жилец Александр Дубровской, что, милостию Божиею, а его государевым счастием, гетманов Павла Сапегу, и Чернавскаго [В рукописи: «а Черньаивскаго».], и Падцу и Полубенскаго побили и языки поимали; а бой был до их гетманских обозов, а в языцех взяли 19 человек.

    Того ж месяца Октября в 5 день послал Государь к боярину и воеводе князь Юрью Алексеевичю Долгоруково с товарищи и к ратным людям с своим государевым жалованьем, с милостивым словом и о здоровье спрашивать, стольника князь Никиту княж Григорьева сына Гагарина.

    Того ж месяца Октября в 7 день послал Государь к боярину и воеводе князь Юрью Алексеевичю Долгоруково в товарищи столника и воеводу Семена Данилова сына Змеева.

    Того ж месяца Октября в 10 день пригнал к Государю, из села Губарева, от Могилева за 30 верст, от боярина и воевод от князь Юрья Алексеевича Долгоруково с товарищи сеуншики: от боярина от князь Юрья Алексеевича Долгоруково пригнал дворянин Тимофей Елизарьев сын Маракушев, от столника и воеводы от Осипа Иванова сына Сукина пригнал жилец Григорей Богданов, что приходил на их обоз гетман Павел Сапега со многими Полскими [В рукописи: «полками».] и Литовскими людми с нарядом, и, милостию Божиею, а его государевым счастьем, гетмана Павла Сапегу и Полских и Литовских людей побили и языки поимали.

    Того ж месяца Октября в 12 день послал Государь к боярину и воеводе князь Юрью Алексеевичю Долгоруково с товарищи и к ратным людям с своим государевым жалованьем, с милостивым словом и о здоровье спрашивать, стольника князь Игнатья княж Григорьева сына Волконскаго.

    /Дополнения к тому ІІ-му Дворцовых разрядов, издаваемых по высочайшему повелению ІІ-м отделением собственной его императорского величества канцелярии. СПб. 1854. Стл. 244-245./

    70). Uchłami. - (2) Па тэксту невядома, пра што ідзе гутарка – раку ці населены пункт. [Коршунаў А. Ф.  “Дыярыуш” Адама Каменскага Длужыка. // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Міжвузаўскі зборнік. Вып. 2. Мінск. 1874. С. 186.] (4) Uchły, мястэчка, што знаходзіцца каля 60 км на паўночны ўсход ад Mohylowa. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.] Вуглы – тып паселішча без вуліцы, калі двары рэдка параскіданы па краю поля ўлукаткі (слаўг.). /Яшкін І. Я. Беларускія геаграфічныя назвы. Мн. 1971. С. 38./ Вуглы – вёска ў Чэрнеўскім сельсавеце Дрыбiнскага раёна. У 1623 г. Вуглы – маёнтак і аднайменная вёска, уладаньне Міладоўскага (раней было ва ўладаньні Ст. Хамца), у Аршанскім павеце. У 1681 г. маёнтак за 8 тыс. коп літоўскіх грошаў набылі шляхціцы Крыўцы. Каля сяла на р. Бася знаходзіўся млын. /Вуглы. // Памяць. Гісторыка-дакументальная хроніка Дрыбінскага раёна. Мінск. 2004. С. 616./

    71). Działa. Дзяло – тое, што і дело – Гармата. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 8. Мн. 1987. С. 80./ Prsykowany do działa, okuty w kajdany, w nędzy, chłodzie i głodzie popędzony został Kamieński na Syberję wraz z 400 towarzyszami. Polacy w Syberji przez Zygmunta Librowicza. Kraków. 1884. S. 35./

    72). Zimnie. Зимно, зымно – Холад, сьцюжа. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 12. Мінск. 1993. С. 236./

    73). Póki. Поки- Пакуль. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып 26. Мінск. 2006. С. 52./

    74). J. K. Mości. Яго Каралеўскай Мосьці. Мосць, мость – міласць (у складзе тытулаў). /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 18. Мінск. 1999. С. 173./ Каралём Польшчы і Вялікім князем Літоўскім [1648-1668] на той час быў Ян ІІ Казімер [Jan Kazimierz Waza] (22. 3. 1609, Кракаў - 16. 12.1672) са швэдзкай дынастыі Васа /Vasa/ (1560-1654), які намінальна і спадчынна да 1660 г. насіў тытул караля Швэцыі. Сын Жыгімонта ІІІ Вазы. Да ўступленьня на прастол быў манахам ордэну езуітаў (1634-1645, з 1646 – кардынал.). Пасьля сьмерці 20 траўня 1948 г. свайго брата караля Уладзіслава ІV быў вызвалены рымскім папам з духоўнага званьня. 20 лістапада 1648 г. на сойме быў абраны каралём Польшчы і Вялікім князем Літоўскім. У ягонае праўленьне адбыліся найбольш разбуральныя войны з украінскімі казакамі, Масквой, Швэцыяй ды іх саюзьнікамі. Быў момант, калі амаль уся Рэч Паспалітая знаходзілася пад уладай ворагаў. Пры ім быў падпісаны Гадзяцкі дагавор 1658 г. (ад казакоў яго падпісаў І. Выгоўскі) паводле якога Украіна ўваходзіла ў склад Рэчы Паспалітай на правах ВКЛ. [Скасаваны праз год] Ён прапанаваў выбіраць новага караля не пасьля сьмерці папярэдніка, а пры жыцьці, каб не было безуладдзя ў час міжкаралеўя. Аднак сойм 1660 г. і соймікі 1661 г. выказаліся супраць рэформы. Пры ім, пасьля Андрусаўскага перамір’я 1667 г. да Масквы адышлі Смаленскае ваяводзтва (“адвечная зямля беларускага народу”) і Левабярэжная Украіна, ды таксама Кіеў. Кароль, які вызначаўся асабістай мужнасьцю, сам удзельнічаў у бітвах і атрымліваў перамогі, але завельмі любіў віно і жанчын. Агульны гаспадарчы заняпад Рэчы Паспалітай, няўдачы ў войнах, аслабленьне міжнароднага становішча дзяржавы, напружаныя адносіны з магнатамі і шляхтай, сьмерць энэргічнай актыўнай у палітыцы каралевы Марыі Людвікі (1667) прывялі да таго, што 16 верасьня 1668 г. ён адрокся ад трону і назаўсёды выехаў ва Францыю, дзе пасяліўся ў кляштары, які яму належаў. /Грыцкевіч А.  Ян ІІ Казімір Ваза. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 6. Кн. ІІ. Мінск. 2003. С. 295-296./

    75). Czereji. - (1) Czereja, miasteczko w dzisejszéj gubernii Mohylеwskiéj, na połowie odległości między Mohylewem a Połockiem. [Заўвага кс. А. Марыянскага. Warta. Poznań. 1874. S. 378.] (3) Чарэя – населены пункт Чашніцкага р-на Віцебскай вобл. [Коршунаў А. Ф.  “Дыярыуш” Адама Каменскага Длужыка. // Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Міжвузаўскі зборнік. Вып. 2. Мінск. 1974 С. 187.] Czereja, мястэчка ў Mohylowskiem, паміж Mohylowem і Płockiem. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.] Чарэя - вёска ў сучасным Чашніцкім раёне Віцебскай вобласьці Рэспублікі Беларусь. Мястэчка Чарэя ў XVІІ ст. належала Сапегам, прынамсі з 1656 г па 1665 г. ім валодаў Павал Ян Сапега. /Раманаў Р. Л. Чарэя. // Беларуская энцыклапедыя. Т. 17. Мінск. 2003. С. 250./ Нежынскі палкоўнік Васіль Залатарэнка не асьмеліўся ўступіць у бойку з аб’яднанымі войскамі Рэчы Паспалітай. Маскоўскі ваявода Хаванскі з 12 тыс. вершнікаў рушыў з Полацку на дапамогу Далгарукаву. Калі ён падыходзіў да Чарэі то Сапега паслаў туды палкоўніка Кміціца з 3 тыс. ваяроў, але Хаванскі разьбіў яго з засады. Кміціц адышоў да Талачына, а Хаванскага пераняў Чарнецкі і пагнаў яго, высякаючы, ізноў на Чарэю, дзе захапіў маскоўскі абоз. Сапега ж заставаўся ля Басі і ўдзельнічаў ў невялічкіх сутычках, але нічога не змог парабіць з маскалямі, якія заселі ва ўмацаваным лягеры, а для аблогі не хапала правіянту на разрабаванай ворагам Магілёўшчыне. Таму Сапега 24 кастрычніка сышоў пад Шклоў, а Далгарукаў, скарыстаўшы момант, схаваўся ў Магілёве. Магчыма Чарнецкі пакінуў невялічкі атрад сваіх ваяроў у дапамогу Сапезе, і Адам Рыгор Каменскі Длужык на самой справе ў аднае з сутычак 20 кастрычніка трапіў у маскоўскі палон недалёка ад “сваёй роднай Воршы”, калі гэта так можна лічыць.

    76). Hołowim. Галава – назва ваенных і адміністрацыйных пасад у Расіі ў XVI-XVII ст. Ваенныя: соценны, стралецкі, казацкі, абозны і інш. На пасаду галавы звычайна прызначаліся дваране і дзеці баярскія. /Галава. // Беларуская энцыклапедыя. Т. 4. Мінск. 1997. С. 442./

    77). Strzeleckim. Cтральцы, сталае войска ў Маскоўскай дзяржаве. Пад час вайны стральцы ўваходзілі ў склад палявых войскаў і падзяляліся на прыказы, якія жылі асобнымі слабодамі. На чале кожнага прыказу быў стралецкі галава. Стралецкімі галовамі маглі быць толькі дваране, і ён з’яўляўся начальнікам пяці соцень стралецкай пяхоты. /Стральцы. // Беларуская энцыклапедыя. Т. 15. Мінск. 2002. С. 197-198./

    78). Towarzystwa. Таварыства – рыцарства. Таварыш – у кавалерыі XVI-XIХ ст. ВКЛ і Польшчы шляхціц–рыцар, які служыў за жолд (грошы) у таварышах панцырных (латніках). Меў права голасу на палкавой радзе і лічыўся роўным ротмістру, які камандаваў харугвай. Кожны шляхціц прыводзіў, па меры заможнасьці, у харугву свой почт (сьвіту) і пахолкаў (слуг) у якасьці жаўнераў. Таварыш павінен быў на ўласныя грошы ўтрымоўваць сябе, каня, почт, пахолкаў, купляць зброю і харч. Мог мець 1-2 вазы для здабычы ды абозную чэлядзь, якая ў выпадку неабходнасьці, ішла ў бой. Таварыш быў высока прафэсіянальным вайскоўцам, мог біцца як адзін, гэтак і ў шыхту. /Товарищ. // Всеобщая энциклопедия военного дела. Иллюстрированный военно-исторический словарь. Москва 2007. С. 894./

    79). Pana. Панъ – валадар, манарх, кароль, правіцель; Арыстакрат, магнат, буйны фэадал. Высокі саноўнік. Ужывалася перад імем і прозьвішчам. / Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 23. Мінск. 2003. С. 439-442./

    80). Stanisława Czyża. Як успамінае Пачобут-Адляніцкі, удзельнік бітвы на Басі, 6 кастрычніка адбылася сутычка з маскоўцамі: “У гэтым шуме і ў няроўнай сутычцы ўзята пана Чыжа, таварыша першай гусарскай харугвы ям. пана вялікага гетмана, што найлепшага дарадцу ў непрыяцельскіх справах, з-за чаго быў пан вялікі гетман вельмі жалобны...” /Пачобут Адляніцкі Ян Уладзіслаў.  Бітва на Басі. // Спадчына. № 2. Мінск. 1992. С. 98./ А в роспросе взятые языки – гетмана Павла Сапеги гусарской роты товарищ и комендант Бреского воеводства шляхтич Хриштоп Тобояшевт Чиж, гетмана Чернецкаго казацкой роты Ковенского повету шляхта Матвей Тонковской, Пацова полку казацкой роты Ашмянского повету шляхтич Петр Адамов сын Чиж, да жмойцкого войска шляхтичи Гаврила Манкеев, Томош Бойноровской, Павел Лойка Рандеевской, Ондрей Петкеев сказали. /№ 186-й. Октября 3/27. - Отписка кн. Ю. А. Долгорукова о 3 боях с поляками под селом Губаревым. // Акты Московского государства изданные Императорской Академиею Наук под редакцией Д. Я. Самоквасова. Т. ІІІ. Разрядный приказ. Московский стол 1660-1664.  СПб. 1901. С. 166./ Па звестках польскага даследчыка Антоні Кучыньскага: “Да няволі трапілі што найменей два Чыжы – Станіслаў ды Гіляры, ці Крыштаф” /Dyaryusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc spisany przez Adama Kamieńskiego. // Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Wrocław. 1997. S. 15./

    81). Kukowińskiego. У 1556 г. галавой навастворанага стралецкага прыказа, які знаходзіўся на месцы сучаснага Малога Каковінскага завулка /История московсих районов. Энциклопедия. Москва. 2005. С. 50./ ў Маскве быў прызначаны Сцяпан Сямёнавіч Какавінскі /Каковинский/ [Пэўна з першапачатковага “а” утварылася пры перапісках Дыярыуша “u”]. У 1658 г. прыказ Какавінскага быў на гарнізоннай службе ў Вільні і вярнуўся ў Маскву ў сьнежні 1659 г., дзе яму было даручана (разам з прыказам І. А. Ендагурава) правесьці па вуліцах Масквы калёну палонных, якую ўзначальваў гетман польны ВКЛ Вінцэнт Аляксандар Гасеўскі (вызвалены з няволі за некалькі месяцаў да сьмерці). Летам 1660 г. прыказ Какавінскага ізноў накіравалі ў Беларусь, у полк баярына і ваяводы князя Ю. А. Далгарукава гарнізонам у Шклоў. Пры няўдалым змаганьні за Шклоў у жніўні ў прыказе было забіта 5 чалавек і 6 паранена. Галавой Какавінскі лічыўся да канца 1665 г. /Романов М. Ю.  Стрельцы московские. Москва. 2004. С. 235./ Зубов Васька – московский беглый стрелец Степанова приказа Коковинского. Сослан в Якутский острог. /Белокуров С. А.  Из духовной жизни московского общества XVII века. Москва. 1903. С. 49. [Приложение V. О лицах, сосланных в Тобольск за 1654-1662 гг.]/

    82). Zdanowiczów. Ян і Міхал Здановічы, ці Ждановічы (як яны запісаны ў сібірскім прыказе - пэўна кропка над ż выцвіла, ці згубілася пры перапісваньні Дыярыушу) былі, як і Адам Рыгор Каменскі-Длужык, у Сібірскім прыказе пазначаны як “аршанская шляхта”. Калі лічыць за сапраўднасьць гэтага запісу, то яны, магчыма, былі сябрамі дзяцінства ды разам служылі, як мяркуюць, за жолд у гетмана Чарнецкага, разам трапілі ў палон, разам служылі ў Якутыі, разам вярнуліся на радзіму.

    83). Szepela. Тут пэўна акольнічы Агей Аляксеевіч Шэпелеў. Родапачынальнікам Шэпелевых лічыцца “муж честен именем Шел”, які прыбыў у 1376 г. “из немец из Свейского королевства в Польшу к королю Ольгерду”, дзе ахрышчаны быў з імям Георгія, і адтуль перайшоў [папросту ўцёк] на службу да Вялікага князя Маскоўскага Дзмітрыя Іванавіча па мянушцы Данскі. Ягоны старэйшы сын Пётра ўжо празываўся Шэпель, а ягоныя сыны – Шэпелевымі. Вядома, што Цімафей Іванавіч Шэпелеў служыў маскоўскім стралецкім галавою а памёр у 1642 г. /Шепелевы. // Русский биографический словарь в 20-и томах. Т. 17. Москва. 2001. С. 126./ Пасланы ў 1643 г. на службу ў Астрахань. /Романов М. Ю.  Стрельцы московские. Москва. 2004. С. 345-350./ Агей Аляксеевіч Шэпелеў ў 1658 г. са сваім палком “выбарнага салдацкага рэгулярнага строю” сустракаў “за земляным горадам” грузінскага цара Тэймураза, які прыбыў у Маскву. Удзельнічаў у бітве на Басе. У 1661 г. Агею Шэпелеву за службу была нададзена ўзнагарода – срэбны коўш, 40 сабалёў і 450 яфімкаў на набыцьцё вотчыны. У 1678 г. ён атрымаў рэдкае званьне думнага генэрала. Памёр ў 1688 г. /Русский биографический словарь. Шабанов – Шютц. Спб. 1911. С. 95./

    84). Andrzeja Onofrejowicza. Пэўна Іван Ануфрыевіч Ендагураў [Иван Анофриевич Ендогуров], які ў канцы 1640-х гадоў служыў галавой архангелагародзкіх стральцоў. У 1656 г. на заходніх рубяжах Масковіі пад камандай Я. К. Чаркаскага. У 1657 г. вернуты ў Маскву У 1658 г. прыказ Ендагурава (разам з прыказам Какавінскага) быў на гарнізоннай службе ў Вільні і вярнуўся ў Маскву ў сьнежні 1659 г., дзе яму было даручана (разам з прыказам Какавінскага) правесьці па вуліцах Масквы калёну палонных. Летам 1660 г. прыказ Ендагурава (разам з прыказам Какавінскага) ізноў накіравалі ў ВКЛ, у полк баярына і ваяводы князя Ю. А. Далгарукава, гарнізонам у Шклоў. Пры няўдалым змаганьні за Шклоў у жніўні ў прыказе было забіта 2 чалавек і 4 паранена. З мястэчка Дасугава Смаленскага павету, куды адступілі рускія палкі, прыказ Ендагурава быў адпушчаны ў Маскву. У 1661 г. ён ізноў быў накіраваны ў Смаленск да Ю. Далгарукава. У 1666 г. Ендагураў быў пасланы ваяводам у Каргаполь. /Романов М. Ю.  Стрельцы московские. Москва. 2004. С. 241./

    85). Czeladzi. Чэлядзь – у XVI – XVIII ст. ст. у ВКЛ дваровыя слугі фэадалаў. /Спірыдонаў М. Ф.  Чэлядзь. // Беларуская энцыклапедыя ў 18тамах. Т. 17. Мінск. 2003. С. 327./

    86). Z podróżnych chorągwi. – пэўна з абозу. Podróżny – дарожны, падарожны. /Волкава Я. В. Авілава В. Л.  Польска-беларускі слоўнік. Мінск. 2004. С. 462./ Z pod różnych chorągwi. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 15.]

    87). Niedziel. Неделя - нядзеля; тыдзень. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 20. Мінск. 2001. С. 67-68./

    88). Nędzy. Нендза – беднасьць; жабрацтва; галеча. Бяда; гора; няшчасце. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 20. Мінск. 2001. С. 168./ Нендзный, нендный, нензный – бедны; убогі; жабрацкі. Мізэрны. Варты жалю; няшчасны. Нізкі; подлы. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 20. Мінск. 2001. С. 170./

    89). Respekt. Рэспект (фр. respect) – пашана, павага. /Тлумачальны слоўнік беларускай мовы ў пяці тамах. Т. 4. Мінск. 1980. С. 460./

    90). Mieszczanie mohylewscy. Мяшчане (польск. mieszczanin гараджанін) – падатковае саслоўе ў ВКЛ у 14-18 ст., якое ўключала розныя катэгорыі гараджан: рамесьнікаў, дробных гандляроў, купецтва і інш. /Мяшчане. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1999. С. 252./ Под час вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гг. 24 жніўня (3 верасьня) 1654 г. Магілёў перайшоў без бою на бок маскоўскага войска. Гараджане прысягнулі на вернасьць цару Аляксею Міхайлавічу. Але хутка паміж магістратам і маскоўскай адміністрацыяй ўзьніклі супярэчнасьці ды выбухнуў канфлікт паміж беларускім праваслаўным духавенствам і маскоўскай герархіяй. Казакі і маскоўскія служылыя людзі ўчынялі рабункі. Тады мяшчане распрацавалі плян паўстаньня, якое пачалося стыхійна з-за зьнявагі на рынку маскалямі магілёўскіх гандлярак. На дапамогу паўстаўшым прыйшлі выпушчаныя імі ваеннапалонныя. Маскоўскі гарнізон амаль цалкам быў зьнішчаны (паводле разных крыніц ягоная колькасьць складала ад 2000 да 7000 чал.) Былі ўзятыя ў палон ваяводы С. С. Гарчакоў, М. А. Палуэктаў, стралецкі галава С. І. Чэкін ды іншыя афіцэры. Магілёў ізноў атрымаў Магдэбургскае права і быў ўраўнаваны ў правах з Вільняй. Кароль Ян ІІ Казімір надаў гораду новы герб з “Пагоняй”. /Марзалюк І.  Магілёўскае паўстанне 1661. // Энцыглапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1999. С. 14-15./

    91). Żywili. Живити, жывити – карміць, падтрымліваць існаваньне. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 10. Мінск. 1990. С. 13./

    92). In Januario. - (2) 1685 r. [Заўвага кс. А. Марыянскага. Warta. Poznań. 1874. S. 379.] Г. зн. у студзені 1661 г. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.] Пэўна кс. Марыянскі, які ня ведаў калі ў сапраўднасьці адбылася бітва на Басі, хацеў заўважыць для чытача, што гэта ўжо пачаўся наступны - 1685 г., бо ўзяў за выснову памылковую дату - 1657 год, але з-за памылкі друку атрымаўся - 1685 г. Студзень - першы месяц каляндарнага году, які мае 31 дзень. Самы халодны ў Беларусі. /Студзень. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 15. Мінск. 2002. С. 219./ Атрымаў назву январ, згодна паданьню, ад рымскага кесара Нумы Пампілія (Numa Pompilius) ў гонар рымскага бога Януса, якому быў прысьвечаны першы дзень гэтага месяца. Пад час рэформы календара, якую ён праводзіў, Нума Пампілій памясьціў Январ першым, хаця раней ён ішоў адзінаццатым.

    93). Moskwy. Масква – па меркаванню І. А. Ласкова - “смуродлівая вада” на фіна-угорскіх гаворках. Масква - сталіца Маскоўскай дзяржавы, якая паўстала на заваяваных землях фіна-угорскіх народаў у 1147 г. У XVII ст. беларусы, у асноўным трапіўшыя туды не па сваёй волі, складалі ў Маскве 10% насельніцтва. У 1610 г. была акупавана войскамі Рэчы Паспалітай. Цяпер Масква – фэдэральны горад, сталіца Расійскай Фэдэрацыі. /Масква. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 10. Мінск. 2000. С. 169-173./ “Царствующеи град Москва стоит на реке на Москве на левом берегу. А в реку в Москву, с вышнеи стороны города Кремля, пала речка Неглинная, течет сквозь Белои город; а ниже Белаго города в реку Москву пала речка Яуза. А река Москва вытекла по Вяземскои дороге за Можаиском верст с 30 и больше. А от царствующего града Москвы дорогою до Можаиска 90 верст, а город Можаеск стоит на реке на Москве на правом берегу. На реке ж на Москве, ниже Можаиска до Вязьмы 80 верст, а город Вязьма стоит на реке на Вязьме на левом берегу. А река Вязьма вытекла выше города Вязьмы 20 верст и пала река Вязьма в Днепр от города от Вязьмы верст с 30. А от Вязьмы до Дорогобужи 80 верст, а город Дорогобуж стоит на реке на Днепре на левом берегу. А река Днепр вытекла изо мшары из болота от Белые от города 60 верст, а от города от Вязьмы 60 верст, а Белая от Вязьмы 120 верст. А от Дорогобужы до Смоленска 80 верст. Смоленск на Днепре с левые стороны. … А промеж города Можаиска и города Вязьмы по Московской, дороге верх реки Протвы, от Можаиска 30 верст, для заставы из Можаиска острожок. в нем стоит застава смотреть у проезжих людеи от воевод проезжих грамот и печатеи, а у торговых людеи смотреть товаров. По тои же дороге село Царева Заимище, а в нем стоит застава из Вязьмы смотреть тож, а Царева Заимища от Вязьмы 40 верст. /Книга Большому Чертежу. [Паясняльны тэкст да генеральнай карты Маскоўскай дзяржавы, які быў напісаны каля 1600 г.] Москва-Ленинград. 1950. С. 55./

    94). Dzialek. Делко – дробнакалібэрная гармата. /Гістарычны слоўнік беларускай мовы. Вып. 8. Мінск. 1987. С. 31./

    95). Przykazów. Прыказы – назва стралецкіх палкоў у Расеі 16-пач. 18 ст. /Лугаўцова С. Л.  Прыказы. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 13. Мінск. 2001. С. 67./

    96). Rajtaryi. - (4) Райтары – сярэдневяковае наёмнае коннае войска. [Заўвага А. Коршунава. Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мінск. 1974. С. 187.] Рэйтары (ад ням. Rejter вершнік) - від цяжкай кавалерыі з наймітаў у арміях Заходняй Эўропы, Польшчы і ВКЛ. у 16-17 ст. Першы капейна-рэйтарскі полк у Маскоўскай дзяржаве быў сфарміраваны ў 1632 г. Напрыканцы XVII ст. яны складалі лепшую і найбольш шматлікую частку кавалерыі Масковіі і прыналежалі да войскаў іншаземнага строю. У пачатку 18 ст рэйтары паступова выцесьненыя драгунамі і коннымі егерамі. /Рэйтары. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 13. Мінск. 2001. С. 567./

    97). Pułków. Полк - арганізацыйна самастойная баявая і адміністрацыйна-гаспадарчая адзінка ва ўзброеных сілах. /Полк. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 12. Мінск. 2001. С. 480-481./

    98). Drogomiłowéj Słobodzie. - (5) Драгамілава Слабада – зараз тэрыторыя г. Масквы. [Заўвага А. Коршунава. Беларуская літаратура і літаратуразнаўства. Мінск. 1974. С. 187.] Dorogomiłowska Słoboda знаходзілася ў той час пры дарозе ад Siwcеwa-Wrażeka да Możajskiej Szosy; сёньня ў заходняй частцы Мoskwy. [Kamieński Dłużyk A.  Diariusz więzienia moskiewskiego, miast i miejsc. Z pierwodruku wydali oraz prypisami i komentarzami opatrzyli Antoni Kuczyński, Borys Polewoj, Zbigniew J. Wójcik. Wrocław. 1997. S. 13.] Дарагамілава (Дорогомилово) назва аднаго са старадаўніх паселішчаў на вялікай Мажайскай дарозе, якое існавала на тэрыторыя сучаснай Масквы. У летапісу ўпамінаецца наўгародзкі баярын Іван Дарагамілаў, які абараняў у 1299 г., разам з князем Доўмантам, Пскоў ад ворагаў. Род Дарагамілавых шчыльна быў зьвязаны з Аляксандрам Неўскім, і калі ягоны малодшы сын напрыканцы ХІІІ зрабіўся першым Маскоўскім князям, Дарагамілавы апынуліся ў Маскве. Пэўна ж тады і атрымала назоў гэтая мясцовасьць. Ужо у ХVI ст. тут узьнікае бліжэйшая да сталіцы ямская станцыя і слабада ямшчыкоў, некалькі хатаў удоўж дарогі бліжэй да броду праз раку Маскву, дзе зараз стаіць Барадзінскі мост. Дарагамілаўскія ямшчыкі абслугоўвалі Мажайскую дарогу да наступнага яму, які знаходзіўся ў Вяземах (паблізу сучаснага Галіцына). У 1653 г. у Дарагамілаўскай слабадзе налічвалася 87 двароў ды існавала драўляная царква Богаяўленьня. На месцы Дарагамілаўскага броду у ХVIІ ст. існаваў “жывы” мост з плытоў, якія ляжалі на вадзе. У 1606 г. па яму з вялікай сьвітай праехала нявеста Ілжэзьміцера І Марына Мнішак. Для яе за мостам ў Дарагамілава была пабудаваная першая ў гісторыі Масквы драўляная трыюмфальная брама. Ямская слабада ў Дарагамілава існавала да канца ХVIІІ ст, калі Дарагамілава уключаецца ў межы гораду. /Дорогомилово. // Москва. Энцыклопедия. Москва. 1980. С. 248./ 15 студзеня 1660 г. каля Пружанаў ля Малеча стражнік ВКЛ Міхал Абуховіч, які меў усяго 5 драгунскіх і 8 панцырных харугваў з дывізіі Паўлы Сапегі, затакаваў войскі маскоўскага ваяводы і князя Івана Хаванскага, якія колькасна пераўзыходзілі ягоныя. Цяжка паранены М. Абуховіч трапіў у палон ды з сакавіку 1660 г. па 16 ліпеня 1662 г. знаходзіўся ў палоне ў Маскве. У сваім дзеньніку ён пакінуў гэткі запіс: “22 сакавіка (1660 года) мы супыніліся ў Дараганілаўскай (Дарагамілаўскай) слабадзе, то есьць за паўвярсты ад сталіцы, дзе нас трымалі па 25-е чысло, то есьць да Вялікага Чацьверу. В гэты дзень нас вялі з Гасьціннага двара. Мы ішлі пехатою па ўсёй прасторы да самай сталіцы і праз сам горад. Так як у мяне ў той час балелі ногі, то мяне везьлі на санях і я ехаў да самага Белгарада (Белага горада). Пры нас быў канвой з двухсот стральцоў у кафтанах вішнёвага колеру; да кожнага з нас было прыстаўлена двое. Ад белых муроў я ўжо ішоў пешшу да самага Крым-горада, дзе сабраныя былі ў вялікім чысьле стральцы, дваране і баяры. У той жа дзень, то есьць у Вялікі Чацьвер, мяне прывезьлі ў двор ягонай міласьці пана напольнага гетмана (Вікенція Корвіна Гансеўскага)...” /Дневник Михаила Обуховича, стражника великого княжества Литовского, писаный в плену в Москве в 1660 году. // Иностранцы о древней Москве. Москва XV-XVII веков. Москва. 1991. С. 335./

    99). Słobodzie. Слабада – тып сельскага паселішча. Назва зьвязана з тым, што ў пэрыяд фэадалізму жыхары слабады карысталіся часовым вызваленьнем ад падаткаў. Таксама прыгараднае паселішча за сьцяною горада. /Слабада. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 14. Мінск. 2002. С. 483./

    100). Czarki. Чарка – умен. слова чара /кубок/ - рюмка. /Насовіч І. І. Слоўнік беларускай мовы. /Словарь белорусскага наречiя. Составленный И. И. Носовичем. Санктпетербург. 1870./ Мн. 1983./ С. 695./