Алексей Зарицкий

* * *

Этот город мне сын по

годам,

Он годится мне даже во

внуки.

Полюбился он мне

навсегда:

Колыхали его мои руки.

Он так юн, что виднеется

след,

След рассвета на каждом

строенье.

Но, признаться, о возрасте

нет

Толковать у меня

настроенья.

Я сажал тут и тополь, и

клен,

Я и липу сажал, и рябину,

Чтобы город украсить —

Пусть он

Раскудрявит густую

чуприну.

Он всего лишь в начале

весны.

А меня за осенним

пределом

Опалил холодок седины.

Ну, а это ведь личное

дело.

Перевел с белорусского И. Бурсов.

/Социалистическая Якутия. Якутск. 18 апреля 1982. С. 3./

Аляксей Зарыцкі

НОВЫ ГОРАД

Па гадах гэты горад — мой сын.

Падыходзіць мне нават ва ўнукі.

Палюбіўся ён мне назусім:

Калыхалі яго мае рукі.

Ён падлетак яшчэ, і відаць

Знак сьвітальны на кожнай з будынін.

Маладосьць буду шчыра вітаць,

Аб узросьце ж размовы пакінем.

Я садзіў і таполю і клён,

З лесу ліпу прывозіў, рабіну,

Каб мой горад умаіць. Хай ён

Маладую ўскудлачыць чупрыну.

Ён цяпер у пачатку вясны,

Я ўжо сьнежань свой бачу яскрава

І адчуў халадок сівізны,

Але гэта ж прыватная справа.

1966

/Аляксей Зарыцкі. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. Вершы і Паэмы. Мінск. 1994. С. 101./

Аляксей Аляксандравіч Зарыцкі - нар. 9 (22) сакавіка 1911 года ў мястэчку Хоцімск Клімавіцкага павету Магілёўскай губэрні Расейскай імпэрыі, у сям’і дробнага служачага.

Ягоны бацька працаваў акцызным кантралёрам на вінакурным заводзе ў Асьцерманску пад Жлобінам. Там прайшло і раньняе дзяцінства Аляксея. У 1916-1917 гг. разам з бацькамі жыў у вёсцы Забалацьце каля Рагачова, дзе бацька, будучы ваенным, загадваў “гуртам парцыённага быдла», пазьней, да 1927 г. жыў у Рагачове. У час вучобы ў школе пасябраваў з А. Сінічкіным (Алесем Жаўруком). Разам выдавалі сатырычную газэту «Сьмех і сьлёзы», выступалі са сцэны з дэклямацыяй сатырычных куплетаў і называлі сябе піянэр-сатырыкамі Кіка і Кока. Летам 1926 разам з А. Сінічкіным хадзіў у Бабруйск, каб паказаць Міхасю Лынькову вершы і сумесна напісаную аповесьць “Аб чым галасілі варштаты”. У 1927 г. Зарыцкі разам з бацькамі пераехаў у Бабруйск, дзе ён уваходзіў у бабруйскую філію “Маладняку”.

Пасьля заканчэньня сярэдняй школы ў 1928 г. некаторы час працаваў чорнарабочым на цагельні, сартавальнікам лесу на прыстані, памочнікам жывёлавода ў саўгасе, у 1928-1931 гг. электраманцёрам Бабруйскага дрэваапрацоўчага камбінату.

Восеньню 1931 г. пераехаў у Маскву, дзе працаваў электраманцёрам на аўтазаводзе. У 1932 г. паступіў на нямецкі факультэт Маскоўскага інстытута замежных моў. Пасьля яго заканчэньня ў 1936 г. быў пакінуты асыстэнтам на катэдры нямецкай мовы, меркаваў заняцца вывучэньнем славянскіх моў з тым, каб пазьней спэцыялізавацца па гісторыі рускай мовы. У той час пасябраваў з А. Твардоўскім, які аказаў на яго значны ўплыў. Сябра СП СССР ад 1935 г.

У 1938-1940 гг. служыў у РСЧА - літработнік дывізіённай газэты. З пачаткам вайны РСЧА з Вэрмахтам Зарыцкі быў на фронце, прымаў удзел у баях пад Масквой, будучы памочнікам начальніка разьведаддзела штаба аднаго з паветрана-дэсантных карпусоў, затым на Волхаўскім і Ленінградзкім франтах як перакладчык-літаратар, інструктар армейскага палітаддзела.

Ад 1946 г. жыў у Мінску. Член КПСС з 1946 г. Працаваў загадчыкам аддзела паэзіі часопіса “Полымя” (1946-1954). Ад 1954 г. на творчай рабоце, з 1971 г. пэрсанальны пэнсіянэр рэспубліканскага значэньня.

Памёр 29 кастрычніка 1987 г. ў Мінску і пахаваны на Чыжоўскіх могілках.

Узнагароджаны 2 ордэнамі Айчыннай вайны 2-й ступені, 5 Ганаровымі граматамі Вярхоўнага Савета БССР, Ганаровымі граматамі Літоўскай і Латвійскай ССР, мэдалямі.

Літаратура:

* Гурская А. С., Клімуць Я. І. Зарыцкі Аляксей. // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 491-492.

* Козіч В. І. Зарэцкі Аляксей. Бібліяграфія. [На рускую мову. “Этот город мне сын по годам...”: [Верш] / Пер. И. Бурсов // Соц. Якутия. 1982. 18 апр.] // Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1993. С. 499.

Аліна Зарэчная,

Койданава

Аляксей Зарыцкі

КАЛЯ ТРАЕЦКАЙ ГАРЫ

Схіляўся к вечару ліпнёвы дзень,

Сатканы са сьвятла і са смугі.

Паволі на Траецкую гару

Ўзыходзіў сіваваты чалавек,

І доўга ён, задуманы, з гары

Глядзеў на горад з нейкаю журбой,

І прошласьць уставала перад ім.

“Ці мала год мінулася з тых дзён,

Як я на горад мой апошні раз

Глядзеў адсюль, з Траецкае гары.

Мясьціны лепшай, мабыць, не знайсьці:

Далінай Сьвіслач плаўна паўз дамы

Плыве ў цяністы старасьвецкі парк,

Туды, дзе вербы, навісаючы над ёй,

Сплятаюць вузлаватае гальлё.

Паводдаль уніяцкая царква

Ўзвышаецца над вуліцаю той,

Што рэчышчам была даўным-даўно

Нямігі слыннай, дзе калісь гучаў

І мечаў і шчытоў чэрвлёных звон,

Зірнеш на ўсход — каля ракі стаіць

Драўляны невялічкі дом. Вакол

Гальлістых дрэваў дружная сям’я.

У тым маленькім доме Першы зьезд

Зрабіў калісь вялікі свой пачын.

Далей, дзе шэраг новых камяніц

Над вуліцамі новымі ўстае,

Там, у завулку ціхім, да вайны

Стаяў і наш утульны ветлы дом.

За брамкай вішня, помню я, расла...»

Даўно мінула летняя пара.

Даўно ў прысадах дожджык-макасей

З лісьцём рудым не шэпчацца. Даўно

У новай белай футры дзед-мароз,

Нібы заслужаны пэнсіянэр,

Гуляе важна ў парку гарадзкім,

А сіваваты чалавек усё

Прыходзіць да Траецкае гары

І доўга-доўга з любасьцю глядзіць,

Як родны горад на вачах расьце;

Яго юнацтва горад, дзе калісь

Вучыўся ён і стаў будаўніком,

Дзе марыў славу дойліда набыць,

Дзе першую любоў сваю сустрэў.

І ўсё яшчэ не верыць сьведкам тым,

Што бачылі на трэці дзень вайны,

Як дом і вішню ў вокамгненьне прэч

Зьмяло нямецкай бомбаю з зямлі.

Пад попелам, пад грудамі цаглін,

I першая любоў яго навек,

I першае дзіця яго навек.

Дзівак наіўны, ён усё яшчэ,

Відаць, на нейкі спадзяецца цуд,

Што некалі ў адзін прыгожы дзень

Убачыць раптам домік пад гарой

І ў дзьверы стукне, і пачуе зноў

Аленчын крок таропкі, і дачка

Сустрэне звонкім лепетам яго.

I часта ўспаміналася яму

I тая ноч, калі прыйшлі за ім,

Як у вачах суседзяў-панятых,

Якія змалку разам з ім расьлі,

Ён лютым ворагам адразу стаў.

У позірках суровых гэта ён

Чытаў з пякучай крыўдай і, калі

Яго выводзілі, сказаў услых:

— Памылка! Я не вінават ні ў чым..

Яшчэ ля вішні азірнуўся ён.

Трымаючы дачушку на руках,

Алена з ганка, босая, глядзіць

3 адчаем непрытоеным усьлед.

Не давялося больш сустрэцца ім.

Вярнуўся неяк сіваваты чалавек

З прагулкі позна. Школьнік-сын,

Налётаўшыся ўдосталь на каньках,

На раскладушачцы ў сталовай сьпіць.

I ў спальні не відаць ужо сьвятла.

Але, як толькі ў спальню увайшоў,

Пачуў ён ціхі голас з цемнаты:

— Андрэй,— казала жонка,— зараз я

Зайздрошчу гэтак, зноў зайздрошчу той,

Якая пад руінамі ў вайну

Загінула. Бадай што кожны дзень

Наведваеш ты месца, дзе калісь

Стаяў ваш домік. Ты й цяпер

Яе мацней кахаеш, чым мяне.

А як жа ты яе любіў тады?!.

— Нядобра так, Наташа, гаварыць.

Як тое месца не наведваць мне:

Магіла ж там Алены і дачкі.

Прабач, але гаворка пра любоў

Таксама недарэчы. Хіба ёсьць

Такія шалі ў сьвеце, на якіх

Узважыць можна — хто каго мацней

Любіў? Я добра ведаю адно,

Што мы з табой у злагадзе жывём.

Ёсьць сын у нас, і хлеб, і ёсьць жыльлё,

I галубы буркуюць пад акном,

I не стаіць ніхто ў нас над душой

I на дарозе нашай не стаіць.

— Але ж такія шалі ёсьць, Андрэй,

Што ўзважыць могуць і любоў. Зусім

Пра сэрца ты жаночае забыў.

Відаць, няма дакладнейшай вагі.

Андрэй, не дакараю я цябе

За тое, што забыць не можаш ты

Алену і дачку. Такі дакор

Нялюдзкім быў бы. Проста я хачу

Па шчырасьці пагаварыць з табой.

Знаёмства наша ўспомні, тыя дні,

Калі ў глухі якуцкі гарадок,

На самы край зямлі, табе пісьмо

Прыйшло са страшнай весткай, што

Сям'я загінула. Тады са мной

Дзяліўся горам ты

Я чым магла

Імкнулася табе дапамагчы.

Я верыла, што ты не вінават,

Вось так сышліся мы. Але

У пачуцьці тваім, здаецца, больш

Удзячнасьці й павагі, чым любві?..

— Дарма, Наташа, ты гаворыш так.

Скупому ўсё здаецца, што ў яго

Замала грошай, жонцы, што яе

Замала любяць. Так было заўжды.

Пасьля начной размовы ўсё радзей

Наведвае Траецкую гару

Андрэй Касач, ды ў памяці жыве

Мінулае, і з кожным днём яшчэ

Выразьней нават бачыцца яно.

I вечарамі зімнімі Андрэй

Садзіцца за пісьмовы стол. Бярэ

Ён не лінейку ў рукі, не праект

Будынка новага. У гэты час

Ужо не будаўнік, не дойлід ён.

Яму аповесьць рупіць напісаць

Пра ціхі домік, што перад вайной

Стаяў каля Траецкае гары,

Пра вішню, і маленькую дачку,

Пра першую любоў... Андрэй пісаў,

А за сцяной гучалі галасы

Яе сына і Наташы. І любоў

Былая з новаю зьліваліся ў адну,

Як на паўночным небе ў летні час

Зьліваюцца вячэрняя зара

І раньняя... А дні ішлі, ішлі...

“Брыгіта” — аргентынскі параход.

Уласнасьць “Педра Гарсіа і К°”,

З Буэнас-Айрэса ідзе ў Кейптаўн.

Удоваль наглынаўся прагны трум

Пшаніцы першакляснай залатой.

Да Афрыкі падаць рукою. Ноч

Мінецца, і пабачаць маракі

Мыс Добрае Надзеі і Кейптаўн.

Там доўгая стаянка. Пошта там

Чакае марака, і можа ён

Разьмяцца ў шумным горадзе як сьлед.

Пагода. Атлянтычны акіян

Санліва зыбаецца. Добры сон

Яму, напэўна, сьніцца ў гэты час.

На капітанскім мосьціку стаіць

Плячысты загарэлы капітан,

Відаць, загартаваны мараход.

З ім поруч жонка. I яна, нібы

Сапраўдны акіянскі воўк, у даль

Засмужаную з мосьціка глядзіць,

Упэўнена трымаючы бінокль.

— Як час ідзе павольна,— капітан

Гаворыць ціхенька.— Хутчэй бы порт.

Ды разгрузіцца, ды прывесьці нам

Зноў у Буэнас-Айрэс параход.

Ну, а пасьля, Марыйка, а пасьля

— Хутчэй-хутчэй дамоў. Усё часьцей

Я Прыпяць сьню сваю і жураўлёў,

Якія з выраю ляцяць над ёй.

Скажы — а ты радзіму часта сьніш?

— Я вельмі часта думаю аб ёй,

Ды рэдка сьню яе — гады ў рады.

Так мала памяць захавала. 3 кніг,

З расказаў матчыных перада мной

Яна ўстае. Прыпамінаю я:

Драўляны домік, вішня на дварэ,

За домікам адхонная гара,

А пад гарою рэчка зіхаціць.

Ды лепш за ўсё я помню, як са мной

Матуля з дому выбегла, і ўсьлед

Раптоўна выбух грымнуў, і была

Абапал наша вуліца ў агні.

Яшчэ я помню — ноч. Шаша. Ідуць

Натоўпам бежанцы, нясуць малых,

І зарыва трывожнае гарыць,

За намі калыхаецца яно.

Сьвітала ўжо, калі спынілі нас

У касках людзі нейкія. Яны

Крычалі штось, ды не магла ніяк

Я іхняй злоснай мовы зразумець.

Пасьля правал у памяці, нібы

Якісьці сон мяне апанаваў.

Прачнулася ў другой краіне я,

Каля баварскіх круталобых гор,

У лягерным бараку. 3 той пары

I маму помню і сябе як сьлед.

А ты, напэўна, Павел, лепш, чым я,

Радзіму помніш, і табе, відаць,

І сьніцца па-сапраўднаму яна?

— Вядома, па-сапраўднаму. Я ж быў

Ужо даволі ладным лайдаком,

Калі сюды папаў, за акіян.

I Пінск дагэтуль помню да драбніц,

I Прыпяць добра помню, як яна,

З павольнай Пінай зьліўшыся, плыве

Спакойна паўз палескія бары.

Я на зарэчныя лугі любіў

Глядзець: канца і краю ім няма.

Калі мы вернемся, паставім дом

Над Прыпяцьцю, на беразе крутым.

Я не пайшоў бы зноў у маракі,

Не змог бы родны край на доўгі час

Пакінуць, і найлепш было б вадзіць

Па Прыпяці маленькі параход,

І я, паўз кручу плывучы, дзе наш

Усім вятрам адкрыты дом стаіць,

Гудок даваў бы, і на ганак ты

Выходзіла б... Хачу хутчэй-хутчэй

Радзіму бачыць. Я гады лічыў

Разлукі, а цяпер і дні лічу.

І ты, Марыйка, пэўна, лічыш іх?

— Лічу і я. Але не забывай,

Я маю маці, Павел, а яна,

Як толькі родны край згадае, плача: там

(Ты ведаеш — не першы раз кажу),

На поўначы, ў тайзе, калісьці мой

Загінуў бацька. Выслалі яго.

Казала маці, што яна туды

За лістам пасылала ліст. Адтуль

Адказу, як з магілы, не было.

Гаворыць мама і цяпер, што ён

Сумленным, шчырым чалавекам быў.

Я помню, як пасьля вайны

Ірвалася матуля ў родны край,

Але баялася зьнявагі й тых,

Што засудзілі тату і маглі

Таксама і яе саслаць ва свет

I назаўжды са мною разлучыць.

Так, без радзімы цяжка, ды, відаць,

Яшчэ нам трэба пачакаць крыху.

Астыне крыўда, Павел. Спакваля

Матуліна ўлагодзіцца душа.

— Чаго вы баіцеся, ну, чаго?

Пара дадому ехаць нам. Пара!

З радзімы весткі добрыя ідуць.

Не надта, бачу, вам у Беларусь

Вяртацца хочацца, калі ад'езд

Вы адкладаеце чамусьці зноў.

— Няпраўду кажаш, Павел. Пра сябе

Не буду гаварыць, а маме так

Нялёгка без радзімы. I туга

Мацнее з кожным годам, і няма

Збавеньня ад яе. Яна ў крыві,

Туга гаручая. Яна ў біцьці

Трывожным сэрца, на губах яна

Матуліных заўсёды — палыном.

Матулі цяжка-цяжка. Ты яе

Не дакарай, а зразумей як сьлед.

— Лухта ўсё гэта. Ад любой нуды

Радзіма — лепшы ўрач.

Ты не хітруй.

Сам заўважаў, і намякалі мне,

Што заглядацца на цябе пачаў

Наш штурман Валянцін. Але дасюль

Табе заўжды я верыў, як сабе,

Ды памыліўся

Што ж, ён.малады

I спадчыну нядаўна атрымаў,

Маёнтачак якійсь там, у сваёй Ірляндыі.

І прозьвішча Краўчук

Зьмяніць ты, мабыць, хочаш на О’Кейн?

Там будзеш жыць без клопату сама

І мамачку ўладкуеш заадно.

Пакутніца-менчанка стане ўраз

Ірляндзкай ахмістрыняй...

— Памаўчы,

Бо падазрэньні ўсе твае — твая ж

Пустая выдумка, і крыўдна мне

Да сьлёз такое слухаць ад цябе...

Разумным, добрым стань ізноў, такім,

Якім ты, Павел, быў заўжды са мной.

Сем тысяч кілямэтраў дзень і ноч

Без перадышкі ўсё ішла-ішла

Нястомная “Брыгіта”. Вось яна

У бухту уваходзіць. Перад ёй

Раскінуўся Кейптаўн. За гмахам гмах

З бэтону й шкла паводдаль устае

Каля Сталовае гары, каля

Суровых афрыканскіх скал. Відаць

Цудоўных пляжаў залаты ланцуг.

“Брыгіта” каля пірса і вось-вось

Пачне разгрузку. Капітан Краўчук

Заходзіць у каюту. Пакурыць

У адзіноце хоча капітан.

Пасьля разладу з жонкай ён ніяк

Не можа заспакоіцца. Яго

Грызуць згрызоты і пячэ туга.

Прыёмнік уключае капітан

З надзеяю, што, можа, і сюды

Радзімы голас даляціць здалёк

I стане на душы тады лягчэй.

Як добра дзесь далёка ад сваіх,

Дзесь у чужой, няветлай старане,

Навіны з краю роднага пачуць:

Ці то, як абвяшчае Левітан,

Што новы спадарожнік узьляцеў,

Ці то паслухаць новы рэпартаж

З палёў радзімы, як ідзе жніво,

Ці проста песьню родную пачуць.

Перабірае хвалі капітан.

Гучаньнем разнамоўных галасоў

Нашпігаван эфір, ды сёньня штось

З радзімы ані гуку не чуваць.

I ўсё гучыць тужліва адусюль

Якаясь скрыпачка, і часьцяком

Наняты для рэклямы тэнарок

У музыку ўрываецца. Пяе

Адно і тое ж зухавата ён:

— Мы адкрыем вам сакрэт, вам сакрэт,

Як кахаць да сотні лет, сотні лет.

Набывайце, покуль ёсьць, покуль ёсьць,

эліксір наш “Маладосьць”,

“Маладосьць”.

Дзеда робіць юнаком,

юнаком!

Толькі долар за флякон,

за флякон!

Змаўкае тэнарок, і скрыпка зноў

Аплаквае няўдалы нечы лёс...

Раптоўна дзьверы насьцеж,

Увайшла

У каюту жонка:

— Бачыш, Павел, вось

Ад мамы два лісты. Я на хаду

Адзін прагледзела і прачытаць

Услых табе, упарты чалавек,

Хачу, каб зараз усьвядоміў ты

Сваю вар’яцкую неправату.

“Дзень добры, дзеці! Штось ніколі я

Такой трывогі моцнай, як цяпер,

За вас не адчувала.

Сьню штоноч

Шалёны акіян. За валам вал

Ён на “Брыгіту” гоніць, і падчас

Здаецца мне, што гіне параход.

Гавораць, што такія сны вядуць

Удачу, толькі я не веру ім.

Сны снамі, а жыцьцё жыцьцём.

Без вас Яно такое шэрае ў мяне,

Ды сёньня нечаканае адно

Здарэньне ўзрушыла маю душу.

Пісьменьнік з Менска, кінадраматург,

Заехаў у Буэнас-Айрэс. Ён

Да нас у эмігранцкі клюб зайшоў.

Набілася народу — божа мой!

Пакутнічкі, якіх калісь бяда

Пры імпэратарах ды пры панах

Прыгнала з Мiнска, з Брэста і з Карпат

За акіян шукаць надзённы хлеб.

Было там колькі і такіх, як я,

Якіх вайна закінула сюды.

Наш госьць нам расказаў пра новы Мінск,

Пра Кіеў, пра Маскву і падарыў

Нам скрынку мэталічную. У ёй

— Зямля, што, ад’язджаючы да нас,

Ен ля Траецкае гары набраў.

О, каб вы бачылі, як многа рук

Пяшчотна дакраналіся яе,

Як многа капнула гаручых слёз

У тую скрынку. Родную зямлю

Старыя падзялілі між сабой,

Каб хоць пясчыначку ў труну забраць,

Калі засьцігне на чужыне сьмерць.

Ды жменьку ўсё ж пакінулі яны

У скрынцы ў клюбе і рашылі так:

Той з нашых, хто назад у Беларусь

Паедзе ўжо астатнім, забярэ

I скрынку з роднаю зямлёй з сабой.

I прыхавала жменечку і я.

I з новай сілай ажыло ў грудзях

Маё былое шчасьце і маё

Былое гора. Цяжка, дзеці, мне...”

— Сьлязьлівы ліст: адны ўздыханьні ў ім.

Ану-ка лепей прачытай другі.

Як раз і штурман наш зайшоў. I ён

Паслухае, што піша цешча нам.

А мо і прагаворыцца яна,

Што новы зяць патрэбен ёй.

А як, дарэчы, штурман, у цябе

Са спадчынай?

— Парадак. Гэта мой

Апошні рэйс. Абрыдла мне даўно

Жыць без радзімы. Незайздросны лёс

Ірляндца-бедака. Бацькоўскі край

Ён мусіць дзеля хлеба пакідаць,

Каб марыць аб сваёй айчыне век,

Але памерці на чужыне дзесь

Бяздомным бедняком такім, якім

З радзімы ўпрочкі некалі пайшоў.

Пашанцавала, дзякуй богу, мне:

Сто сорак акраў неблагой зямлі,

Абора, дом. Гаспода хоць куды.

Вось толькі б гаспадыню падшукаць.

Я жыць магу цяпер як чалавек

I на радзіме. Мусіць, зразумець

Нялёгка вам, што гэта значыць для Ірляндца?

— Асабліва зразумець

Нялёгка жонцы, Валянцін, маёй

I цешчы мілай. Ведаеш, яны

Ад'езд чамусь адкласьці хочуць зноў.

Ты едзеш, штурман, я зайздрошчу.

Едзь! А гаспадыню знойдзеш хутка. Ты ж

Прыгожанькі, багаты, малады.

I толькі падмаргні — і не адна

Забудзе родны край і пабяжыць

Хоць к чорту ў зубы за табой усьлед.

Есьць і такія, мабыць, што свайго

Гатовы мужа кінуць, каб з табой

Пад Дублін у тваю гасподу джгаць?..

Я сёньня нешта многа балбачу.

Чытай, Марыя, ліст, хутчэй чытай.

“Дзень добры, дзеці!

Новае пісьмо

Шлю наўздагон.

Як падарункам нас

Узрадаваў учора наш зямляк.

А сёньня столькі шчасьця на мяне

Звалілася — на доўгія гады

Прызначаная норма ўміг, нібы

Абвал. Марыйка, родная мая,

Жывы твой бацька, мой Андрэй.

Жывы

Сягоньня з Беларусі ў клюб да нас

Прыйшлі часопісы. Гартаю іх,

Гляджу — аповесьць «Першая любоў»,

А аўтара імя — Андрэй Касач.

I домік там, і вішня на дварэ

Апісаны, і наша маладосьць,

I ўсьмешка нават першая твая.

Вось так і выйшла сапраўды, што сны

Трывожныя на шчасьце. І хачу

Хутчэй быць на радзіме я.

Хутчэй!..”

Шчасьлівы капітан у гэты міг,

Бо перад ім у думках берагі

Доўгачаканай Прыпяці ўстаюць.

Ды праз хвіліну нейкі лёгкі цень

На капітанавы кладзецца твар.

Мо Паўлу Краўчуку да сьлёз шкада,

Што паўжыцьця ён прабадзяўся дзесь

Далёка ад айчыны і не ёй

Аддаў найлепшыя гады? А мо

Бяду якуюсь прадчувае ён?..

На жонку паглядае капітан.

Нясьмелы погляд кажа:

— Вінават.

Мне падазронасьць грубую даруй.

За ўсё, што ты зрабіла для мяне,

Я твой даўжнік, Марыйка, назаўжды,

I так баюся я цябе згубіць.

Прыйшоў мядовы ліпень, расьцьвілі

Ў прырэчным парку ліпы. Іхні пах

Крыху п’яніць.

Андрэй Касач ідзе

Пад шатамі духмяных гэтых дрэў

З Наташай на Траецкую гару.

— Дык што, Андрэй, туды за акіян,

Скажы, зьбіраешся ім напісаць?

— Наташын голас штось ледзь-ледзь дрыжыць.

— Я напішу, што ўбачыць іх хачу.

— Куды ж яны прыедуць? Перш да нас

У госьці, так? Затым, відаць, у Пінск:

Адтуль твой зяць.

Пінск — добры гарадок...

— Не ведаю нічога я апроч таго,

Што як хутчэй павінен бачыць іх.

Андрэй гаворыць ціха і глядзіць

Наташы ў вочы. Сьмелыя яны,

Блакітныя такія, як у сына,

Як неба ў дзень пагодны над тайгой...

Зьнік за кармой даўно Кейптаўн. Дамоў

Сьпяшаецца “Брыгіта”, і яе

Каторы дзень калыша акіян.

Ля-Плята — вусьце дзьвюх магутных рэк,

Параны і Уругвая,— ўжо зусім

Ад судна блізка. Некалькі гадзін,

I ў гэта вусьце параход, нібы

У глотку веліканскую, ўплыве,

Што ў дзьвесьце кілямэтраў шырынёй.

А там ужо не так далёка сам

Буэнас-Айрэс. Па Ля-Пляце плыць

Пасьля шалёных акіянскіх бур

Бываламу матросу ўсё адно

Нібы ў Буэнас-Айрэсе гуляць

Па самай лепшай вуліцы яго,

Рывада-віа слыннай, вечарком

Са смуглаю залёткаю сваёй...

На капітанскім мосьціку ўдваіх

Зноў Краўчукі стаяць. Штось акіян

Сягоньня не ў гуморы. Дзьмуць пачаў

Паўднёвы вецер. Антарктыды ён

Прынёс сюды сьцюдзёны ўздых здалёк.

— Не верыцца і зараз, Павел, мне,

Што мы з табой шчасьліва даплывём,

— Марыя кажа.— І здаецца ўсё:

Вось-вось пачнецца небывалы шторм

I мы загінем нізавошта тут,

Так і не ўбачыўшы радзімы больш.

— Не будзе сёньня буры. Даплывём,

— Адказвае з усьмешкай капітан.—

Ну, а калі пачаўся б раптам шторм,

То я пачаў бы па-марацку крыць

Усіх сьвятых і разам не сьвятых.

І ведаю — спужаўся б акіян.

— Жартуеш, быццам грузчык партавы,

А вецер працінае ўсё мацней.

Пабудзь адзін хвілінку, Павел, я

У каюту зьбегаю, вазьму твой плашч.

У моры зараз толькі мы адны...

Назад яна сьпяшалася з плашчом,

Ды нечакана штурман запыніў.

Сьціскаючы Марыйчыну руку,

Вар’ят-ірляндзец шэпча пра любоў,

Вар’ят-ірляндзец просіць разам з ім

Паехаць у яго зялёны край

І гаспадыняй у гасподзе стаць.

З упартых рук не вырвацца ніяк.

Гадзіньніка Марыя чуе звон,

Як жвава кроплі лёгкія сэкунд

Са стрэлак капаюць — кап-кап, кап-кап.

На мосьцік трэба ёй хутчэй, хутчэй!

Мо на падмогу клікнуць маракоў,

Што ў іхні бок з цікаўнасьцю глядзяць?

I тут яна рванулася з такой

Нязвыклай сілай, што не змог яе

І штурман затрымаць. І адступіў

І са зьдзіўленьнем ёй усьлед зірнуў

Зьбянтэжаны зьнямелы здаравяк.

Першы матрос

— Ну й малайчына капітанша. Так

I трэба штурману. Хай помніць, чорт,

Як лезьці да чужых кабет. Усё ж

Не варта жонку маладую браць

У плаваньне. Там, дзе яна, заўжды

Скандал. Адна марока ў моры з ёй.

Другі матрос

— Такую цацу пакідаць адну

Баіцца капітан. Тым больш

Што ён не дужа малады. Пакінь

Адну, а потым байстручкоў гадуй...

Першы матрос

— Кінь балбатаць. Ці чуеш ты — крычаць?

Страшэнны крык, нібыта гіне хтось.

Хутчэй бяжым наверх. Давай хутчэй!..

Другі матрос

— Што гэта робіцца? Глядзі. Глядзі.

Якоесь судна ў нас на носе, брат!

Адтуль крычаць. А капітан наш сьпіць.

Управа, бач, даюць ужо руля.

Ды ці не позна? Чокнемся, дальбог.

Першы матрос

— Канечне, чокнемся. Ну я ж казаў,

Што нельга жонку браць на параход.

Ад рэўнасьці наш капітан цяпер

I сам, як чокнуты. Не бачыць нат

Нічога перад самым носам ён.

Матросы замаўчалі... Міг... Другі...

I ўдар, тупы і важкі ўдар. Трашчыць

Абшыўка. Крыкі. Звон жалобны шыб.

І раптам над гармідарам усім

Трывожны нечы голас узьляцеў:

— За бортам чалавек!

Першы матрос

— За бортам капітанша. Так, яна,

Сам бачыў, кінулася ў акіян.

Другі матрос

— Глядзі-глядзі, і капітан за ёй,

Як апантаны, сігануў за борт.

А вунь і штурман наш бярэ разгон.

I ён здурэў, і ён дае нырца.

Абодва падплываюць да яе.

Вар’яты, чыстыя вар'яты, брат.

Першы матрос

— Што зробіш!

Тут сапраўдная любоў.

Другі матрос

— Сапраўдная лухта. Любві няма.

Яе пісакі выдумалі, брат,

Каб на раманах грошы зарабляць.

Любоў такая — чыстая бяда:

За тралер прадзіраўлены судзіць,

Канечне, будуць. Прыпаяюць, брат,

За гэта капітану ўжо як сьлед,

І не памогуць “Педра Гарсіа і К°”.

Трывожыцца пачаў Андрэй: даўно

З-за акіяна весткі штось няма.

Настала восень. Золь. Імжака.

Парк Каля гары Траецкай аблысеў,

Чарнее сумна мокрае галлё.

На захадзе, каля старой царквы,

Цыбаты кран вышынны ўзводзіць дом.

Далей, за Сьвіслаччу, між голых дрэў

Відаць музэй Купалы. Перад ім

Старэнькая таполя, што калісь

Вялікага паэта ветлы дом

Ахоўвала і ля яго акна

Па-весьняму шумела колькі год.

Глядзіць Андрэй на горад родны свой,

Ды радасьці былой няма-няма,

Бо ўсё няма-няма лістоў адтуль,

З чужой заакіянскай стараны.

І поўніцца трывогаю душа:

— А як Марыйка, як Алена там?

Як зяць? Ці не бяда якая ў іх?..

Ужо ў разгары суд. Ужо даўно

На месцы і судзьдзя, і адвакат,

I пракурор пануры. І цяпер

Яны не проста важныя чыны,

Але ўжо справядлівасьці самой

Увасабленьне. Колькі пыхі ў іх.

А вунь падсудных лава, і на ёй,

Схіліўшы нізка-нізка галаву,

Сядзіць самотна капітан Краўчук.

Кідае зрэдку ў залю позірк ён,

Туды, дзе ў сьціплай вопратцы відаць

Жанчыну, да якой падобна так

Яго Марыйка. Толькі пасівець

Пасьпелі скроні ўжо ў жанчыны той,

I твар пасьпеў паблякнуць, і такі

Вялікі неспакой ў яе вачах.

Марыі маці гэта, і яе

Імя — Алена, прозьвішча Касач.

Ва ўсіх газэтах можна прачытаць,

Што ў ясны дзень на тралер наляцеў

Шалёны параход. І ўсё таму,

Што капітан, якісьці эмігрант,

Краўчук Паола, родам беларус,

Ужо ў гадах, у той адказны міг

Сябе не помніў: нейк дазнаўся ён,

Што хоча зьбегчы штурман-прыгажун

З ягонай жонкаю, якую той

Зьнявераны раўнівец капітан

У плаваньне з сабой заўсёды браў.

Якіх там загалоўкаў ні было —

То “Драма у адкрытым моры”, то

“Спакусьнік-штурман”, то “Капітан

Ад дзікай рэўнасьці губляе зрок”.

Народу ж у судовай зале шмат:

Тут і матросы, тут і землякі,

Тут многа і цікаўных лайдакоў,

Тут “Педра Гарсіа і К°” сядзяць

Амаль што ў поўным складзе.

Тут яшчэ

I рэпарцёраў цэлы ўзвод.

Яны Пасьпелі капітана Краўчука

Ужо ў анфас і профіль зьняць не раз

I нешта шэпчуцца паміж сабой.

Першы рэпарцёр

— Які заежджаны раман. Яна

Каварная і маладая плюс

Разява муж, старэйшы за яе,

I плюс яшчэ любоўнік малады.

Хаця б адно забойства, яд ці стрэл.

Хаця б хто-небудзь кінуўся з нажом.

Пайду ў кафэ перакусіць. Ну да!..

I вось пачуўся строгі бас судзьдзі:

— Падсудны, можа, маеце дадаць

Істотнае што-небудзь да сваіх

Ранейшых паказаньняў?

— Не. Я ўсё

Сказаў, Я вінават адзін ва ўсім.

— Падсудны,— пачынае адвакат,

Наняты “Педра Гарсіа і К°”,

— Вы эмігрант з Расіі?

— Трыццаць год назад я з Менска выехаў.

Тады Ён быў пад Польшчаю.

— З якіх прычын Радзіму вы пакінулі сваю?

— Жылі мы небагата. Бацька быў

Паштовы служачы. Я — гімназіст,

Юнак наіўны, начытаўся кніг

Прыгодніцкіх і капітанам стаць

Рашыў, каб зьведаць шмат прыгод,

Каб збавіцца ад шэрага жыцьця.

I ўцёк у Гдыню я. Адтуль паплыў

У сьвет на польскім параходзе “Лудзь”

Уладкаваўся я за юнгу там.

Другі рэпарцёр

— Банальная гісторыя. I я

Пайду перакушу. Які шаблён.

Не слухаючы можна дапісаць.

Зноў задае пытаньне адвакат:

— Вы ўсё-такі дабіліся свайго

I капітанам сталі ў нас. Чаму ж

Вяртацца, чуў я, хочаце назад,

Хіба і ў Аргентыне дрэнна вам?

— Я моцна Аргентыну палюбіў,

Тут пасталеў, тут капітанам стаў,

Ды з кожным днём усё мацней мяне

Радзіма вабіць. Цяжка без яе.

Я не адзін. Таварышы мае

Сумленныя, якіх калісь жыцьцё

Прымусіла пакінуць родны край,

I дзень і ноч яго сягоньня сьняць...

— Высокі суд,— ускрыкнуў адвакат,

Узьняўшы рукі,— я прашу ўлічыць,

Што капітан Паола сапраўды

Высакародны чалавек, які

Вялікай марай апантаны. Ён

Яшчэ, дадаць патрэбным я лічу,

Пакуты рэўнасьці перажываў

Балюча як чульлівая душа.

Выходзячы з абставін гэтых, я

Сьцьвярджаю, што падсудны быў

У момант катастрофы ў стане тым,

Што называецца афэкт, альбо

Стан поўнай бесьсьвядомасьці. Таму

Ні ірsо fасtо* ён не вінават,

* У сілу самога факта (лац.).

Ні ірsо jure* о высокі суд!..

* У сілу закона (лац.).

І тут судзьдзі шапоча пракурор:

— Мне, ведаеце, гэты эмігрант

Здаецца падазроным. Часам ён

Не камуніст?

— Не, не,— шапнуў судзьдзя,

— Мы правяралі ўжо, у нас з крыніц

Надзейных і салідных зьвесткі ёсьць.

Што ж, будзем сьведак выклікаць. Пара.

І першай падыходзіць да стала Марыя.

Выклікала ў зале шум

Яе зьяўленьне, ды калі яна

Загаварыла, сьціхлі ўраз усе.

— Паслухайце, і судзьдзі і народ,

Я вінавата, я адна — ва ўсім.

I раскажу ўсю праўду. Тры гады

Назад раптоўна захварэў мой муж:

З вачамі блага стала. Горш і горш

Ён з кожным тыднем бачыў. Дактары

Яго найлепшыя лячылі. Год

У плаваньне ён не хадзіў, і мы

У даўгі залезьлі. Толькі ўсё дарма,

Ніяк не лепей мужу. Што рабіць?

I выйсьце мы адзінае знайшлі:

На капітанскім мосьціку стаяць

Заўсёды буду з капітанам я.

Яго вачамі стану. Гэтак з ім

Праплавала аж два гады. Сьпярша

Хадзілі ў Рыа мы і ў Галвестон,

Ну а пасьля ў Кейптаўн хадзілі год.

Бывала ўсяк — і бура, і туман,

Ды ўсё было ў парадку, і мой муж

У “Педра Гарсіа і К°” ўвесь час

Лічыўся добрым капітанам. Мы

З даўгамі разьлічыліся і ўжо

Хацелі ехаць на радзіму... Міг,

Адзін якісьці нешчасьлівы міг,

I ўсё прапала ўраз. А падышлі

Мы да Ля-Пляты ўжо, калі падзьмуў

Халодны вецер з поўдня. За плашчом

Я мужавым пабегла. Не было

У моры нікагусенькі ў той час.

Ды затрымацца давялося мне,

Няхай на хвілю нейкую, але

Я пост пакінула, таму за ўсё

Адказваю перад судом спаўна.

I вінавата я яшчэ тым больш,

Што з-за прычын, якія зараз мне

Здаюцца дробнымі зусім, усё

Прасіла і прасіла мужа, каб

Ад’езд адкласьці на радзіму. Мы

Вярнуліся б ужо дамоў, калі б

Муж не паслухаўся мяне.

— І тут Марыя ў залю глянула. Адтуль

Вачамі вінаватымі глядзіць

Зьбялелая матуля на яе.

Заціхла заля. Пракурор з судзьдзёй

Зьбянтэжыліся. Толькі адвакат

З раптоўнай прыкрасьці прамармытаў

Сабе:

«Яна мой разбурыла плян.

Відаць, не апраўдацца Краўчуку.

Цяпер і “Педра Гарсіа і К°”

Такая непрыемнасьць: збэсьцяць іх

Ушчэнт за капітана-сьлепака

У прэсе канкурэнты. Божа мой,

Амаль на ўсю Амэрыку скандал!

Дурніца гэтая сэньёра. Я ж

Ёй растлумачыў, і не раз, як сьлед

— Не ўсё, што ўраз прымроіцца табе,

Ці, як казалі рымляне калісь,

Quidquid in buccam*, гавары суду...”

* Што прыйдзе ў галаву (лац.).

Трэці рэпарцёр

— Як добра, што не слухаў я калег

I не пайшоў перакусіць. Хутчэй

Да тэлефона пабягу. Які

Матэрыяльчык хвацкі — на падвал

Пад шапкаю, што ўжо зарыфмавана

— “Апошні рэйс сьляпога капітана

Праз бурныя прасторы акіяна!..”.

Пасьля суда мінуўся тыдзень.

Ён Марылі здаўся гэтакім даўгім.

Нялёгка Паўла ёй цяпер чакаць

Удзьвюх з паніклай маці ў старане

Чужой. Чакаць-чакаць, пакуль з-за крат

Ён вернецца. Адно ўцяшэньне ёсьць:

Знаёмыя гавораць, што прысуд

Быў вельмі несуровы — усяго

Пятнаццаць месяцаў турмы ды штраф

— Ці мала тысяч песа — у карысьць

Таго, хто пацярпеў. І да таго

Судовыя выдаткі. А якім

Здавалася вяртаньне блізкім. Як

Ім дыхалася вольна ў тыя дні.

Што зробіш?! Мусіш зноў чакаць-чакаць.

А дома цяжка так, усё гняце:

I столь, як прэс, і сьцены, як ціскі

Вялізныя, каменныя...

Пайшла Марыя на прагулку, каб крыху

Разьвеяць скруху, на людзей зірнуць.

Ідзе яна тужлівая адна,

Па незайздросных вуліцах ідзе

Глухой ускраіны далей, далей.

Глядзіць — шырэюць вуліцы. Глядзіць

— Дамы вышэй узносяцца. I вось

Шуміць Рывада-віа перад ёй,

Шырокая, шыкоўная. Няма

Ў Буэнас-Айрэсе другой такой

Адменнай вуліцы. Нібы страла

У дваццаць кілямэтраў даўжынёй,

Яна прастрэльвае сталіцу. Дзень

I ноч гудзе аўтамабільны вір,

I рэкі чалавечыя плывуць.

Але здалася нейкаю чужой

Яна Марыі. Клопатам сваім

Рывада-віа шумная жыве.

Што ёй няўдачніца, чыё імя

Учора тут разносчыкі газэт

Выкрыквалі, а сёньня ўжо яно

Забыта, і пра іншае шуміць Рывада-віа.

І пайшла назад

Марыя з ношай невясёлых дум.

Павольна падыходзіла яна

К свайму жыллю, калі насустрач ёй

З завулка раптам выйшаў Валянцін:

— Марыя, я чакаю вас даўно...

— Што вам нарэшце трэба ад мяне?

Адстаньце, ненавісны чалавек.

Ад вас яна, ад вас уся бяда.

— Мая віна бясспрэчная. Але

Я мімаволі вінават. Адкуль

Было мне ведаць, ну, адкуль,

Чаму ніколі з капітанам вы

Не разлучаліся. Прызнацца, ён

Адзіны чалавек, якому я

Зайздросьціў па-сапраўднаму... Дамоў

Я заўтра адплываю і хачу,

Каб, як з сапраўдным другам, вы са мной

Рассталіся і згадвалі мяне

Заўжды зычлівым словам. Можа, вы,

Марыя, грошай возьмеце ў мяне,

Каб гэты штраф судовы заплаціць?

З радзімы я сягоньня атрымаў.

— Вялікі дзякуй вам, ды землякі

Сабралі частку ўжо, а трохі ў нас

Было, і так учора ўнесьлі штраф.

— Тады хоць адрас запішыце мой.

Я, можа, вестку некалі ад вас,

Марыя, атрымаю. Вось карандаш...

— Усё ж вы нейкі дзіўны, Валянцін.

Вы лепшы, чым я думала раней.

Бывайце. Мне даўно пара дамоў.

— I вы бывайце. Зычу вам хутчэй

Вярнуцца на радзіму. Шчыра так

Пра гэта вы сказалі на судзе.

I так шкада, Марыя, так шкада,

Што мы не землякі. Памылка тут

Якаясь непапраўная, відаць...

У розныя бакі пайшлі яны.

Што крок, то ўсё далей, далей

Адно ад аднаго. А вось і дом,

Дзе сьціплая кватэрка Краўчукоў.

Тут азірнулася Марыя. Быў

Ужо далёка штурман. Міг... Другі...

І зьнік з вачэй за паваротам ён.

Эпiлёг

Мінае жнівеньскі сьпякотны дзень.

Глядзяць на Менск з Траецкае гары

Наташа і Андрэй. Густым лісьцём

Кудлатых ліп закрыла ўжо зусім

Купалаўскі музэй, і домік той

Драўляны ля ракі, дзе

Першы з’езд

Калісьці слова абвясьціў сваё.

I толькі ў парку воддаль ім відзён

Навюткі плянэтарый. Ён гальлё

Сярэбранай адсунуў галавой.

— Андрэй,— Наташа на плячо яму

Кладзе руку і пільна ў твар глядзіць,

— Яны, ты кажаш, скора будуць тут?

Ну што ж, хай прыяжджаюць, хай жывуць,

Але цябе нікому не аддам.

На сьвеце шчасьця лішняга няма,

I лішняй, ведаю, любві няма.

Наадварот — і шчасьця і любві

На сьвеце не стае. Хто іх аддасьць,

Сам будзе жабраком. Хіба не так?

— Не ведаю, Наташа, так ці не,

Ды як ніколі веру, што цяпер

Для кожнага, хто з чыстаю душой

І шчырым сэрцам вернецца да нас,

І шчасьця хопіць, і любві навек.

1965

/Аляксей Зарыцкі. Збор твораў у двух тамах. Т. 1. Вершы і Паэмы. Мінск. 1994. С. 286-314./

1 Alba Ruthenia - Saqa Sire

sobota, 8 listopada 2014

ЎЎЎ Аліна Зарэчная. Паэта Аляксей Зарыцкі ды Якутыя. Койданава. "Кальвіна". 2014.

КАЛЯ ТРАЕЦКАЙ ГАРЫ

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz