ЎЎЎ Добры Эртэ-Берген. Якуцкая казка. Койданава. "Кальвіна". 2014.

ДОБРЫ ЭРТЭ-БЕРГЕН

Якуцкая казка

Жылі-былі ў дрымучым лесе стары са старою. Абодвум ім было па сто гадоў ад роду.

Усяго ў іх хапала — і жывёлы, і адзежы, і футраў. Не было толькі дзяцей. Вельмі нудзіліся старыя.

Пайшоў аднаго разу стары ў лес. Бачыць — на палянцы стаіць густая старая бяроза.

Не простая гэта была бяроза, а зачараваная. Жыла ў яе ствале добрая чараўніца. Звалі яе Ічытэ.

Пайшоў стары да бярозы, пастукаў па белай кары і кажа:

— Добрая Ічытэ, дапамажы маёй бядзе. Сто гадоў жывем мы са старою на сьвеце, а няма ў нас ні сына. ні дачкі. Старыя мы сталі, слабыя, маркотна нам адным жыць. Дай нам, добрая Ічытэ, сына.

І раптам бяроза а трэскам раскалолася. Выйшла з яе ствала жанчына-прыгажуня з беласьнежным тварам і даўгімі зялёнымі валасамі.

Кажа Ічытэ:

— Шкада мне вас, старых. Дапамагу я вам. Роўна праз тры дні ты пачуеш моцны шум у лесе: пачнецца навальніца, пойдзе вялікі дождж і град. Схавайся і сядзі дома. А праз тры дні прыходзь на гэтую палянку. Убачыш ты на ёй вялікі чорны камень. Зьбяры сваіх суседзяў і перанясі гэты камень да сябе ў юрту. Паляжы яго на сабаліную футру і чакай тры дні. Праз тры дні трэсьне камень, і выйдзе з каменя хлопчык. Будзе ён прыгажэйшы за ўсіх дзяцей на сьвеце. Валасы ў яго будуць залатыя, а цела срэбранае. Вазьмі гэтага хлопчыка сябе за сына.

Сказала так чараўніца і схавалася ў бярозу. Глядзіць стары — няма перад ім нікога.

Пайшоў стары дахаты і расказаў жонцы, што з ім здарылася.

Роўна праз тры дні пачалася ў лесе страшэнная навальніца з дажджом і градам.

А калі яна сьціхла, пайшоў стары на палянку. Бачыць ён — ляжыць на палянцы вялікі чорны камень, якога ніколі тут раней не было.

Склікаў стары суседзяў і пацягнуў камень да сябе ў юрту. Палажыў яго па сабаліную футру.

Праляжаў чорны камень тры дні ў юрце. А праз тры дні трэснуў — і выйшаў з яго прыгожы хлопчык: валасы залатыя, цела срэбранае, тварам прыгажэйшы за ўсіх дзяцей на сьвеце.

Зарадаваліся старыя і пачалі гадаваць хлопчыка, як роднага сына. Далі яму імя: Эртэ-Берген.

Рос хлопчык не па днях, а па гадзінах. У пяць гадоў стаў ростам з дванаццацігадовага юнака. Не было ва ўсёй ваколіцы юнака дужэйшага і разумнейшага за яго.

Неяк раніцой устаў Эртэ-Берген, памыўся, наеўся, напіўся, падышоў да бацькоў і кажа:

— Бацюхна, матухна, сумна мне ў родным лесе. Дайце мне каня, каб цераз горы і лес пераскокваў. Дайце залатую вуздэчку і бізун дзевяноста пудоў вагою. Хачу я па сьвеце павандраваць.

— Няма ў нас, сынок, такога каня, — кажа стары, — пайдзі на палянку, папрасі Ічытэ, каб яна дала табе каня. А залатую вуздэчку і цяжкі бізун вазьмі ў мяне ў кладоўцы.

Узяў хлопчык вуздэчку з бізуном і пайшоў на палянку. Падышоў ён да бярозы, пастукаў па ствале і кажа:

— Слаўная Ічытэ, дай мне каня багатырскага, каб мог ён пераскокваць цераз высокія горы, цераз дрымучыя лясы. Хачу я па сьвеце павандраваць.

Раскалолася бяроза напалам, выйшла з яе ствала прыгажуня Ічытэ.

— Ідзі па сьцежцы, міні дзевяць ручаёў, дзевяць равоў, восем палянак. На дзесятай палянцы шукай сабе каня.

Сказала так і зьнікла.

Замахалі зялёныя галінкі, зашумелі белыя сукі. Глядзіць юнак — няма перад ім нікога.

Паслухаў ён чараўніцу і пайшоў па сьцежцы. Мінуў ён дзевяць ручаёў, мінуў дзевяць равоў, мінуў восем палянак.

На дзевятай палянцы глядзіць ён — цэлы табун коней пасецца.

“Які ж з іх багатырскі конь? — падумаў Эртэ-Берген. Кіну хіба я сваю вуздэчку ў табун. На якога ўпадзе яна, таго каня і вазьму”.

Кінуў ён сваю залатую вуздэчку і бачыць — упала яна па самага маленькага, самага непрыгожага жарэбчыка. Раззлаваўся Эртэ-Берген:

— Ці ж такі мне конь патрэбен! Што я буду з гэтым жарэбчыкам рабіць?

А жарэбчык падбег да яго і кажа:

— Не злуйся, гаспадар, а завядзі мяне да малочнага возера з залатымі берагамі. Выкупай мяне там — убачыш, якім я канём стану.

Узяў юнак вуздэчку ў рукі, павёў жарэбчыка ў гушчар лесу да малочнага возера з залатымі берагамі.

Кінуўся жарэбчык у возера, нырнуў тры разы — і вышаў на бераг беласьнежны конь. Грыва — кольцамі залатымі, з ноздраў полымя шугае, вочы іскры сыплюць.

— Вось гэта па мне конь! — усклікнуў Эртэ-Берген, ускочыў на яго, разьвітаўся з бацькамі і паехаў, куды вочы глядзяць.

Ехаў багатыр лета, ехаў зіму. Роўна сем гадоў ехаў.

На восьмы год спахапіўся: успомніў, што сем гадоў нічога не еў. Стаў ён думаць, дзе б знайсьці чаго паесьці.

Глядзіць — стаіць перад ім скала. Ідзе са скалы дымок.

Стукнуў багатыр па скале бізуном — расступілася яна.

Бачыць Эртэ-Берген — сядзіць у пячоры старая і кашу варыць.

— Добры дзень, бабулька! Дай мне чаго паесьці, — папрасіў багатыр.

— Д адкуль ты. сынок, узяўся? — пытаецца старая.

Расказаў ёй багатыр аб сабе.

— Ды, відаць, ты і праўда багатыр, калі так. — кажа старая. — Вось табе багатырская яда. Еш.

І ставіць старая на стол маленькую місачку. Засьмяяўся Эртэ-Берген:

— Што ты, бабулька! Ды гэтага мне і на адзін зуб мала.

— А ты паспытай, сынок; зьеш спачатку, потым і гавары.

Узяўся багатыр кашу есьці. Еў, еў, а ўсё ніяк маленькую місачку да дна вычарпаць не можа. Толькі на трэці дзень зьеў усё, што было ў місачцы, і місачку ўверх дном перакуліў.

— Ну, дзякуй, бабулька, накарміла. Цяпер у мяне сілы ўтрая прыбавілася. Паеду я прыгодаў шукаць.

Разьвітаўся багатыр з бабулькай і падаўся ў дарогу.

Ехаў ён лесам, ехаў, ехаў роўна сем гадоў і трапіў, на рэшце, у такое месца, дзе сонца і месяц толькі палавінкамі сваімі сьвяцілі.

А лес і трава расьлі ў тым месцы жалезныя. Як вецер павее, —шумяць, зьвіняць жалезныя лісьця, зьвініць жалезная трава.

Пачаў Эртэ-Берген з гэтага жалезнага лесу выбірацца, праціскацца праз жалезныя кусты і галіны. І выбраўся на палянку.

Стаіць на гэтай палянцы шэрая скала, а вакол скалы аднавокая і аднарогая жывёліна ходзіць, скубе жалезную траву.

Паспрабаваў ён на скалу ўзьлезьці, а скала гладкая, роўная, учапіцца няма за што.

Абярнуўся тады Эртэ-Бсрген у вавёрку і забег на самы верх скалы. Заўважыў ён, што ў скале ёсьць дзірка, а з яе дымок ідзе.

Зазірнуў багатыр туды і бачыць — сядзіць па дне скалы дзяўчына, сама сьветлая, нібы срэбраная, а валасы залатыя. Плача яна і скардзіцца:

— Зьвяры і птушкі на полі жыуць, дзікія ваўкі на волі бегаюць, а я тут адна ў палоне ў ліхадзея Бекердзеня пакутую.

Шкада стала багатыру дзяўчыны. Абярнуўся ён зноў у чалавека, скокнуў на дно і пытаецца:

— Хто ты, красуня? І як сюды трапіла? А дзяўчына адказвае:

— Я — Ірунь. Ліхадзей Бекердзень мяне з бацькавай хаты ўкраў. Бачыш — вакол шэрыя скалы стаяць. Ва ўсіх іх палонныя яго пакутуюць. А я ўжо сем гадоў у палоне жыву. Цяпер Бекердзень на паляваньне пайшоў, а вернецца ён — бяда будзе табе.

— Можа я з ім як-небудзь і спраўлюся, — кажа Эртэ-Берген.— Не хачу я, каб ты ў палоне сядзела.

Ледзь пасьпеў ён гэтыя словы сказаць, як зашумелі жалезныя галіны, захісталіся жалезныя дрэвы — паказаўся на дарозе ліхадзей Бекердзень. Галава ў яго была чатырохкантовая, твар аднавокі, чорны, з вока іскры сыпаліся. Ехаў ён на жалезным кані.

Стукнуў багатыр сваім бізуном па скале — расступілася скала, і выйшаў багатыр насустрач ліхадзею Бекердзеню.

— Ты хто такі? — закрычаў Бекердзень. А юнак адказвае:

— Я той, хто табе галаву адарве.

Зароў Бекердзепь, засьмяяўся злосным сьмехам і рынуўся на Эртэ-Бергсна. Пачалася бойка.

Такая бойка, што на небе хмары пацямнелі, па зямлі віхуры завылі, жалезныя дрэвы да травы прыпалі, усе зьвяры ў лясныя норы пахаваліся.

Дзевяць гадоў біліся багатыры. Нарэшце пачаў стамляцца Бекердзень і кажа юнаку:

— Відаць, на зямлі нам бойкі не скончыць. Пойдзем да вогненнага мора. Ты зробісься залатою рыбай, а я — жалезнаю, і зноў будзем біцца. Добра?

— Добра, — адказвае юнак.

Пайшлі яны да вогненнага мора, абярнуліся ў рыб і зноў распачалі бойку.

Усхвалявалася вогненнае мора, зашумелі вогненныя хвалі, сьвішчуць віхуры над морам — б’юцца залатая рыба з жалезнаю.

Дзевяць гадоў біліся багатыры.

Зноў пачаў стамляцца ліхадзей Бекердзень, а здавацца не хоча. Зноў кажа ён юнаку:

— Відаць, і ў вадзе нам не перамагчы адзін аднаго. Давай падымемся ў паветра. Ты станеш сокалам з залатой галавою, а я — арлом з жалезнай дзюбаю. Згодзен?

— Згодзен, — адказвае Эртэ-Берген.

Абярнуліся яны ў птушак, падняліся ў паветра і зноў пачалі біцца.

Дзевяць гадоў біліся сокал з арлом.

Ды, відаць, канец быў суджаны ліхадзею Бекердзеню.

Ударыў сокал арла моцнай дзюбай у грудзі — і ўпаў арол мёртвым.

Абярнуўся тады сокал зноў у багатыра. Падбег да яго беласьнежны конь з залатой грываю.

І паехаў багатыр па жалезным лесе. Бе конь капытамі па шэрых камянях, а Эртэ-Берген прыгаварвае:

— Выходзьце, бедныя людзі, на сьвет, на волю, на сонейка. Канец прыйшоў ліхадзею Бекердзеню.

Пачалі людзі са скалаў выходзіць. Дзякуюць багатыру, радуюцца, усьлед за ім грамадой ідуць.

Вярнуўся Эртэ-Берген на палянку. А там на вялікім камені красуня Ірунь, сьветлая, ям срэбра, з залатымі валасамі, сядзіць, яго чакае.

Пасадзіў ён яе перад сабою ў сядло і паехаў назад праз чароўны лес.

Цэлых сем гадоў ехаў багатыр з дзяўчынай, пакуль у знаёмыя месцы прыехаў.

Спыніў каня каля роднай юрты, красуню Ірунь у юрту павёў.

Зарадаваліся старыя бацькі. Згулялі вясельле. Сталі яны шчасьлівай сям’ёю жыць. Дзевяноста сыноў у Эртэ-Бергена нарадзілася.

Былі ўсе багатыры, як бацька.

/Казкі народаў СССР. Мінск. 1954. С. 172-179./

Літаратура:

Якуцкая літаратура. 1067. Добры Эртэ-Берген. У кн.: Казкі народаў СССР. Мінск, Дзяржвыд БССР, с. 172-179. // Мастацкая літаратура народаў СССР у перакладзе на беларускую мову 1917-1965 гг. Бібліяграфія. [Склала І. І. Фалькоўская. Рэдактар Н. Б. Ватацы.] Мінск. 1967. С. 144.

Зачытая Тутбай,

Койданава

[С. 144.]

[С. 474.]

Пэрсанальная выстаўка мастака, на якой сабраны творы, створаныя ім за многія гады, дапамагае нібы занава ўбачыць і ацаніць мастака, глыбей зразумець яго творчасьць, яго ўнутраны сьвет, які раскрываецца ў мастацтве.

Часта творы паасобку ўжо знаёмыя, набываюць новыя рысы і тут нібы правяраецца сіла і арыгінальнасьць таленту майстра, правільнасьць выбраных ім шляхоў.

Адчуваньне вялікай унутранай цэласнасьці і арганічнасьці разьвіцьця пакідае выстаўка В. Ціхановіча, таленавітага ілюстратара і карыкатурыста, мастака з вялікім своеасаблівым унутраным сьветам, удумлівага назіральніка, які ўмее паэтычна бачыць і паказваць навакольны сьвет.

В. Ціхановіч нарадзіўся ў 1909 годзе ў г. Вільнюсе ў сям’і салдата.

Мастацкую адукацыю ён атрымаў спачатку ў Таўрычаскай студыі малюнка ў Ленінградзе, а пазьней — у Віцебскім мастацкім тэхнікуме (1930-1933). Гады навучаньня супалі з гадамі, калі яшчэ давалі сябе адчуваць розныя напрамкі і ідэйна-мастацкія пошукі, калі яшчэ не затухла барацьба разнародных творчых прынцыпаў ад беспрадметнасьці да натуралізму, ад крайнасьцей чыста фармальнага наватарства да самай непрыкрытай эклектыкі.

У гэтых абставінах даводзілася шукаць свой шлях, фарміраваць асабістыя творчыя пазыцыі.

Задоўга да паступленьня ў тэхнікум В. Ціхановіч прымае ўдзел у мастацкім жыцьці рэспублікі, ён збліжаецца з мастакамі, наведвае выстаўкі, сам удзельнічае на іх невялікімі лінагравюрамі, плякатамі.

Вострая цікавасьць праяўляецца ў В. Ціхановіча да сатыры. З уласьцівай яму настойлівасьцю і ўпартасьцю ён вывучае творчасьць лепшых савецкіх карыкатурыстаў, ні адна з работ Ганфа, Ротава, Кукрыніксаў не застаюцца па-за ўвагай будучага мастака. Ён сам выпрабоўвае свае сілы ў гэтым жанры, што зьявілася заяўкай на тое, што пазьней зойме такое вялікае месца ў творчасьці мастака.

Аднак перавагу аддае мастак працы над ілюстрацыяй дзіцячай кнігі.

Яшчэ будучы студэнтам, пачынаючы з 1932 года В. Ціхановіч працуе ў Белдзяржвыдавецтве па афармленьню дзіцячай кнігі для дзяцей малодшага ўзросту.

На выстаўцы кніжнай графікі ў Мінску (1934) мастак заняў віднае месца як малады і таленавіты ілюстратар. У гэтыя гады Валянцін Мікалаевіч працуе ў галіне станковай графікі, карыкатуры, жывапісу (пэйзаж). Цэнтральнае места ў творчасьці мастака займае кніжная ілюстрацыя. Ім ілюстраваны творы рускай і беларускай клясыкі — М. Горкага, А. Чэхава, I. Тургенева, Я. Купалы, Я. Коласа, З. Бядулі, К. Чорнага і інш.

З асаблівай сілай выявіўся талент мастака як ілюстратара кнігі ў яго шматлікіх ілюстрацыях да дзіцячай літаратуры.

У створаных у гэтыя гады ілюстрацыях да казак М. Прышвіна “Звер-Бурундук” (1936), да кнігі А. Гайдара “Блакітная чашка” (1939), да беларускай народнай казкі “Мароз сіні нос” (1940) творчасьць мастака яшчэ не вызвалена ад уплываў такіх мастакоў, як Чарушын, Лебедзеў, яны выяўляюцца ў пошуках дэкаратыўнай плоскаснасьці, схематызаванага абагульненьня формы, буйнай каляровай плямы. Але паступова творчасьць Валянціна Мікалаевіча набывае свой індывідуальны характар. Суровае патрабаваньне пазнавальнай каштоўнасьці малюнка, пастаянныя ўпартыя пошукі графічнай выразнасьці і эмацыянальнай вобразнасьці, творы пачынаюць вызначаць асноўныя рысы яго творчасьці.

Гэтыя адзіна правільныя асновы самастойнага мэтаду ў мастацтве аблегчылі мастаку заваяваньне прафэсіянальнага майстэрства.

На выстаўцы ў 1940 годзе ў час дэкады беларускага мастацтва ў Маскве экспанавалася сэрыя лінагравюр В. Ціхановіча, прысьвечаная гераічнай барацьбе беларускага народа з белапольскімі акупантамі. З вялікай драматычнай прыўзьнятасьцю паказаў у ёй мастак узоры патрыятызму савецкіх людзей непераможных у іх барацьбе з усялякім насільлем.

Нажаль, амаль усе работы Валянціна Мікалаевіча даваеннага часу загінулі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

У пасьляваенныя гады сваю творчасьць мастак у асноўным прысьвячае ілюстрацыі дзіцячай кнігі і працы ў сатырычным жанры.

Асаблівай цеплынёй сагрэты яго ілюстрацыі да дзіцячай літаратуры.

Прывабныя жыцьцярадасныя маляўнічыя, поўныя фантазіі ілюстрацыі В. Ціхановіча, якія раскрываюць цудоўны сьвет казак перад маленькім чытачом, а часам не чытачом, а нават яшчэ толькі гледачом.

У гэтым яму дапамагаюць яго ўменьне пранікнуць у псыхіку дзіцяці, зразумець яго, яго талент анімаліста, паэтычная любоў да прыроды і глыбокае веданьне сьвету жывёл.

Цяжка назваць малюнкі В. Ціхановіча ілюстрацыямі ў літаральным сэнсе слова. Яны не суправаджаюць і не камэнтуюць літаратурны тэкст, а нібы зрастаюцца з ім, узмацняючы яго эмацыянальнае гучаньне.

Ілюструючы кнігі розных аўтараў, ён імкнецца кожны раз знайсьці адпаведную тэксту мастацкую мову. Як правіла, В. Ціхановіч не толькі ілюструе кнігу, а стварае адзінае мастацкае афармленьне, якое ўключае вокладку, форзац, тытул, афармленьне старонак і ілюстрацый.

Шырока вядомыя яго паэтычныя, поўныя лірыкі ілюстрацыі да казкі З. Бядулі “Мурашка-Палашка” (1946), да беларускай народнай казкі “Ладачкі-ладачкі” (1947), да казкі В. Гаршына “Лягушка-падарожніца”, да зборніка “Казкі народаў СССР” і многія іншыя.

На Усесаюзнай выстаўцы кнігі, графікі і плякату (Масква, 1956 г.) В. Ціханозіч атрымаў дыплём за ілюстрацыі да зборніка Д. Маміна-Сыбірака “Алёнчыны казкі” і казкі А. Талстога “Зімоўе зьвяроў”.

За апошнія гады В. Ціхановічам створана нямала бліскучых, яркіх і прывабных ілюстрацый да дзіцячых кніг. Сярод іх: “Месяц за месяцам” і “Каляндар прыроды” В. Вольскага, “На рацэ Бабрыцы” Я. Пушчы і мн. інш. Надзіва дынамічныя і жывыя малюнкі Ціхановіча ў казцы В. Віткі “Пра цара Зубра”. Напоўніўшы кнігу жывымі і займальнымі малюнкамі, мастак яшчэ раз паказаў адну з прыкметных асаблівасьцей свайго таленту, якая так неабходна для пералажэньня казкі на мову выяўленчага мастацтва, багацьце выдумкі, уменьне арганічна спалучаць рэальнае з фантастычным і, нарэшце, перадаць тую наіўнасьць, без якой казка не можа быць пераканальнай.

Зусім іншым — не дабрадушным і вясёлым казачнікам, а зьедлівым сатырыкам выступае В. Ціхановіч у сваіх карыкатурах, якія бічуюць усё адсталае, коснае.

Да пачатку 1945 года адносіцца пачатак працы мастака ў сатырычным часопісе “Вожык”. Як у ілюстрацыях і дзіцячых казках, так і ў сатырычных малюнках В. Ціхановіча часьцей. за ўсё дзеючыя асобы — зьвяры, на іх мастак умела пераносіць рысы чалавечага характару. Валянцін Мікалаевіч працуе ў жанры бытавой і палітычнай сатыры. Нечаканасьцю сытуацый, гратэскавай формай, якія адрозьніваюць яго творчасць, мастак стварае вострыя, выразныя карыкатуры.

Шырокае прызнаньне грамадзкасьці атрымалі яго карыкатуры “Рэкардыстка”, “Бедная жывёліна”, “Ноеў каўчэг”, “Добра, што я не брытанскі”, “Ізабайка”, “Глыбокая цікавасьць” і шмат іншых.

За карыкатуру “Перастрахоўшчык на паляваньні” на Усесаюзным конкурсе “Крокодила” на лепшую карыкатуру Валянцін Мікалаевіч атрымаў 2-го прэмію (першая нікому не была прысуджана).

Імя В. Ціхановіча, выдатнага ілюстратара і карыкатурыста, заслужана карыстаецца вядомасьцю не толькі ў Беларусі, але і за межамі яе, ён друкуецца ў многіх пэрыядычных выданьнях у радзе часопісаў Савецкага Саюза і краін народнай дэмакратыі.

Увесь час пашыраецца кола творчых пошукаў мастака. В. Ціхановіч вярнуўся да працы над гравюрай. Рад сяброўскіх шаржаў, поўных лірыкі невялікіх пэйзажаў, кніжных знакаў выкананы Валянцінам Мікалаевічам у тэхніцы афорту, лінагравюры.

Работы апошніх год зьяўляюцца яркім сьведчаньнем новых, няспынна растучых посьпехаў мастака.

Жыцьцярадаснасьць, невычэрпная фантазія, своеасаблівасьць мастацкай мовы, здольнасьць быць заўсёды шчырым і сучасным вызначаюць тое вялікае месца, якое займае Валянцін Мікалаевіч Ціхановіч у беларускім выяўленчым мастацтве.

О. Баравік

[С. 144.]