ЎЎЎ 1. Караля Дзядуля-Джахтар. Катарына Брэшка-Брэшкоўская ў Якуцкай вобласьці. Ч. 1. Койданава. "Кальвіна". 2019.

    Катарына Канстанцінаўна Вярыга (у замужжы Брэшка-Брэшкоўская) – нар. 13 (25 [26]) студзеня [22 студзеня (3 лютага)] 1844 [1843] года ў маёнтку Іванава (Янава) Невельскага павету Віцебскай губэрні [с. Иваново Невельского у. Витебской губ. /Федоренко А. П.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Политические деятели России 1917. Биографический словарь. Москва. 1993. С. 40./] [мяст. Іванава Кобрынскага пав. Гродзенскай губ., цяпер райцэнтр Брэсцкай вобл. /Сачанка С.  Брэшка-Брашкоўская (Вярыга) Кацярына Канстанцінаўна. // Сузорье беларускага памежжа. Беларусы і народжаныя ў Беларусі ў суседніх краінах. Энцыклапедычны даведнік. Мінск. 2014. С. 295./], [Саратов /Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Большая советская энциклопедия. 3-е изд. Т. 4. Москва. 1971. С. 29.], [в Черниговской губернии. /Калашникова В.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Большая Советская Энциклопедия. Т. 7. Москва. 1927. Стлб. 471./], [Мглинский у. Черниговской губ. / Патронова А. Г.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Энциклопедия Забайкалья. Читинская область. Т. II. Новосибирск. 2004. С. 148.] Расійскай імпэрыі.

    Шматлікія ж сучасныя энцыкляпэдыі ў сваіх артыкулах стараюцца ўвогуле не паказваць яе месца нараджэньня, абмяжоўваючыся толькі годам нараджэньня, як, дарэчы, і сама Кацярына Брэшка Брэшкоўская.

    “Катарына Канстанцінаўна Брэшка-Брэшкоўская нарадзілася 22 студзеня 1844 году ў сяле Іванава Невельскага павету Віцебскай губэрні. Праўда, некаторыя крыніцы кажуць, што зьяўленьне на сьвет мела месца ў 1843 годзе ў Саратаве, аднак большасьць дасьледнікаў прымаюць «беларускаю» вэрсію - менавіта з Іванава паходзіла маці Катарыны Канстанцінаўны. Бацькам Катарыны быў адстаўны гвардзейскі паручнік, абшарнік Канстанцін Міхайлавіч Вярыга, дваранін-вальнадумец, выхадзец з абруселай украінскай шляхты - казацкага роду Вярыга. Маці Катарыны паходзіла з дваранскага роду Гарамыкіных, была набожнай жанчынай і з малых гадоў вучыла сваіх дачок, чытаючы ім Эвангельле ды Жыцьці Сьвятых. Па матчынай лініі Катарына знаходзілася ў сваяцтве з будучымі прэм’ер-міністрам Расіі Іванам Гарамыкіным ды Іркуцкім генэрал-губэрнатарам Аляксандрам Гарамыкіным”. /Кость Бондаренко, специально для «Профиля» №14 11831. 09.04.2011./

    Катарына Канстанцінаўна Вярыга (у замужжы Брэшка-Брэшкоўская) нарадзілася ў дваранскай сям’і 13 студзеня (па старым стылі) 1844 году ў сяле Іванава Невельскага павету Віцебскай губэрні, у маёнтку Міхельсана, арандаваным яе бацькам - Канстанцінам Міхайлавічам Вярыга. Неўзабаве пасьля нараджэньня Брэшкоўскай яе сям’я ненадоўга пераехала ў сяло Гараны Полацкага павету той жа губэрні, але праз некаторы час бацька выкупіў родавы маёнтак сяло Лугавец Мглінскага павету Чарнігаўскай губэрні.

    Катарына Брэшкоўская паходзіла з радавітай абшарніцкай сям’і. Па сямейным паданьні, яе бацька паслужыў прататыпам Германа ў “Віновай даме” А. С. Пушкіна...

    У артыкуле “Ранние годы” Катарына Канстанцінаўна пра сваіх бацькоў успамінае: «Бацька мой, Канстанцін Міхайлавіч Вярыга, нарадзіўся ў Арлоўскай губэрні - думаю, што быў ён сынам паляка Вярыгі. Маці звалі Вольгай Іванаўнай, чыста рускага роду, народжаная Гарамыкіна, з Наўгародзкай губэрні. Абодва атрымалі выдатную адукацыю, былі здольныя да навукаў ды моваў, выхоўваліся ў тыя гады, калі пасьля “дванаццатага” Расія была поўная палонных французаў. Паміж імі было нямала людзей з шырокай адукацыяй, закаханых не толькі ў Францыю, але і ў сваю вялікую рэвалюцыю. Іхнія галовы былі поўныя вучэньнем энцыкляпэдыстаў, і гэтае вучэньне яны з палкасьцю перадавалі рускай моладзі. Такі француз, што застаўся ад дванаццатага году, знаходзіўся гувэрнэрам і пры бацьку - ён быў выгадаваны на Дзідро ды на францускіх клясыках. Бацька быў чалавек вытанчаны, далікатны, ніхто ніколі ад яго грубіянскага слова не чуў, ён і сам імкнуўся з грубіянскім жыцьцём не сутыкацца - у поле выходзіў толькі тады, калі мужыкі з прац дахаты вярталіся. Маёнткам кіраваў і сельскую гаспадарку вёў па францускіх мануэлям, таму і руйнаваў усё - нічога ня ўмеў. Мужыкі на яго як на дзівака глядзелі, а навакольныя абшарнікі паважалі і любілі да яго ў госьці езьдзіць. Усе яны былі ніжэй яго па культурным узроўні, ён з імі толькі дазваляў сабе ў прэфэранс гуляць».

    Адстаўны гвардыі паручнік Канстанцін Міхайлавіч Вярыга, па ўспамінах ягонага ўнука Мікалая Мікалаевіча “быў прыгожы і сьляды прыгажосьці захоўваў да канца яго правільны, з буйнымі ўроднымі рысамі твар”. Мікалай Мікалаевіч адзначае, што пры сустрэчы ў хаце свайго хроснага бацькі князя Беласельскага ў Пецярбургу з францускім пасланцам, той зьвярнуў увагу на велізарнае вонкавае падабенства маладога гвардзейца з Напалеонам”. Гэта падабенства перадалося збольшага і ягонай дачцэ Катарыне.

    “Ва узросьце 19 гадоў са старшай сястрой, у суправаджэньні маці, Каця едзе ў Пецярбург вучыцца музыцы і жывапісу. На дарозе з Масквы ў Пецярбург, яны ехалі ў адным вагоне з бліскучым вучоным казацкім афіцэрам, з якім яны пазнаёміліся і які пры раставаньні адрэкамэндаваўся, як князь Пётар Аляксеевіч Крапоткін”. /Лазарев Е.  Бабушка Брешковская. (К восьмидесятилетию со дня рождения). // Революционная Россия. № 33-34. Прага. 1924. С. 32./, які нар. 27 лістапада (9 сьнежня) 1842 г. у Маскве і паходзіў з роду Крапоткіных (Рурыкавічаў).

    “Замест жывапісу і музыкі абедзьве сястры начыталіся кніг, і ў адну прыгожую раніцу абвясьцілі маці, што яны не жадаюць больш жыць абібокамі, а хочуць жыць сваёй працай, што яны знайшлі сабе месца гувэрнантак або выхавацелек дзяцей, Катра ў Цьвярской, а сястра ў Наўгародзкай губэрнях. Як ні адгаворвала іх маці, яны стаялі на сваім, і паехалі на месцы. Маці ведала упартасьць Каці і вырашыла вярнуць дачок іншым шляхам. Па прыезьдзе у свой маёнтак Лугавец Мглінскага павета Чарнігаўскай губэрні яна адкрыла ў сябе пансіён для шляхетных дзяўчат, куды ахвотна пачалі аддаваць дзяцей суседзкія абшарнікі. Тады маці выклікае дачок, прапаноўваючы ім навучаць дзяўчат мовам і іншай першапачатковай прамудрасьці. Праз год вярнулася старэйшая сястра, а яшчэ праз год і Катарына. Але адзін пансіён не задавольваў яе. Яна угаварыла бацьку адкрыць ў сваім маёнтку школу для сялянскіх дзяцей. Бацька быў прызначаны Міравым Пасрэднікам і ахвотна згадзіўся: даў вялікі флігель пад школу, і Каця з прагнасьцю аддалася навучэньню сялянскіх дзяцей” /Лазарев Е.  Бабушка Брешковская. (К восьмидесятилетию со дня рождения). // Революционная Россия. № 33-34. Прага. 1924. С. 32./

    Ва узросьце 24 гадоў Катарына Вярыга выйшла замуж за суседзкага абшарніка-студэнта Мікалая Пятровіча Брэшка-Брэшкоўскага.

                                                       Радавод Брэшка-Брэшкоўскіх

    Прозьвішча Брэшко-Брэшковскіх паходзіць са старажытнага польскага шляхецтва. Родапачынальнік Брэшкоўскіх, Якуб, па прывілеі польскага караля Яна Казіміра “за шляхетную службу” быў абдараваны ў 1650 г. нашчадкавым валоданьнем с. Сожнаю, в. Беліцаю ды х. Беліцкім Амсьціслаўскага ваяводзтва. Пасьля Пераяслаўскай Рады, сын ягоны, Аляксей Брэшка-Брэшкоўскі, па выйсьці ў 1677 г. у Маларасію, пасяліўся на жыхарства ў мястэчку Почап Мглінскага павету. Іхнія нашчадкі па загадзе Дзяржаўнага Савету ад 17 лютага 1825 г. атрымалі саманабытае дваранства і валодалі сялянскім насельніцтвам і маёнткам у слабодцы Брэшкавай. Род Брэшка-Брэшкоўскіх быў занесены ў 6- частку радаводу кнігі Расійскай імпэрыі і меў свой родавы герб.

    Катарына Брэшка-Брэшкоўская, дваранка Чарнігаўскай губэрні, “разам з мужам занялася культурна–асьветнай дзейнасьцю. Хрэсьнік яе маці і сябар дзяцінства... Сяргей Кавалік [ураджэнец маёнтка Свадковічы Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губэрні] пры садзейнічаньні бацькі быў абраны Міравым Судзьдзёй ў тым жа павеце. Разам са сваім мужам... яна адкрыла ў сваім маёнтку школу для сялян, ашчадную кассу і бібліятэку; яны утвараюць групу лібэральных абшарнікаў; і праз два гады іхняй сукупнай дзейнасьці усе земскія і адміністратыўныя месцы ў Мглінскім павеце былі занятыя лібэраламі замест крэпасьнікоў-цемрашалаў. Рэакцыянэры угневаліся. Прадвадзіцель дваранства асабіста едзе ў Пецярбург, даносіць, што ў ягоным павеце завялася небясьпечная крамола... Рэзультаты аказаліся нечаканымі. Бацьку Катарыны, Вярыгу, і Сяргея Каваліка неадкладна выдалілі з іхніх пасадаў. Катарыну з мужам аддалі пад нагляд паліцыі, іхнія школы, ашчадную кассу і бібліятэку для сялян закрылі. Учынілі разгром усіх культурна-асьветных пачынаньняў”. /Лазарев Е.  Бабушка Брешковская. (К восьмидесятилетию со дня рождения). // Революционная Россия. № 33-34. Прага. 1924. С. 32./

    У 1973 г. Катарына зьехала да сваёй аўдавеўшай сястры Вольгі Канстанцінаўны Івановай (Вярыгі) у Кіеў, якая “дапамагала студэнтам і рэвалюцыянэрам”. Там яна пазнаёмілася з Паўлам (Борухам Пінхусам сынам Ёселевым) Аксэльродам [дзяцінства якога прайшло ў габрэйскім асяродзьдзі Шклова]. Разам з аднадумцамі там засноўваецца г. зв. “Кіеўская камуна”. Тады ж Катарына наведвае Санкт-Пецярбург, дзе ізноў у кружку “чайкоўцаў” сустракае Пятра Крапоткіна. Ёй 29, яму 31 год. Завязваецца каханьне.

    У канцы 1873 г. Брэшка-Брэшкоўская, разам з В. Фішэрам, выехала ў прыналежны ёй у дзелі са стрыечнай сястрой І. Піліп (Вярыга) маёнтак Гараны ў Полацкім павеце Віцебскай губэрні, з мэтаю зладаваць узорную фэрму і пункт збору прапагандыстаў дзеля іхняй падрыхтоўцы да “хаджэньня ў народ”.

.... “Дзеля больш поўнай рэвалюцыйнай адукацыі, зіму 1873-1974 гг., каля 5 месяцаў, яна праводзіць ў Пецярбурзе”. Там 8 (20) лютага 1874 г. у яе нараджаецца сын Мікалай.

    Увесну 1874 г. Катарына вярнулася ў Кіеў і адкрывае майстэрню для навучаньня прапагандыстаў розным рамёствам, каб пад выглядам работнікаў ісьці ў вёскі да сялянаў. Сына Мікалая, якога запісалі на імя яе мужа Мікалая Брэшка-Брэшкоўскага, узяла на выхаваньне жонка ейнага брата Васіля Канстанцінавіча Вярыгі, які жыў у Заслаўі на Валыні, Вера Восіпаўна.

    У ліпені 1874 г. Катарына (пад імем салдаткі Фёклы Касой або Тэклі Касы) разам з Мар’яй Каленкінай ды Якавам Стэфанавічам (з 1891 па 1895 г. знаходзіўся на паселішчы ў Якуцкай вобласьці) пераапрануўшыся ў сялян і з фальшывымі пашпартамі рушыла ў народ, што сьведчыць аб тым што Катарына добра ведала ўкраінскую мову.

    27 верасьні 1874 г. каля м. Тульчын Падольскай губэрні яна была арыштаваная. Але перш чым адправіць Катарыну ў турму, яе вадзілі па вёсках, дзе яна прапагандавала і прад’яўлялі сялянам, затым былі турмы ў Брацлаве, Кіеве, Маскве і Петрапаўлаўская крэпасьць.

    Восеньню 1874 г. ў 49 губэрнях Расейскай імпэрыі было арыштавана больш за 2000 прапагандыстаў. Сьледзтва цягнулася каля 4 гадоў. Абвінавачвальны акт быў састаўлены на 215 чалавек. На дзень вынясеньня прыгавору 23 студзеня 1878 г. у жывых засталося толькі 193 падсудных. Таму гэты працэс назвалі “вялікім працэсам” або “працэсам 193-х”.

    18 кастрычніку 1877 г. перад Судом Асобай Прысутнасьці Правячага Сэнату паўсталі тыя, хто “хадзіў у народ”, у тым ліку і Катарына Брэшка-Брэшкоўская, дзе яна заявіла, што “належыць да сацыяльнай і рэвалюцыйнай партыі расійскай” і па гэтаму не прызнае над сабою суду царскіх сэнатараў. 7 лістапада 1877 г. Катарына была выдаленая з залі паседжаньня, а 23 студзеня 1878 г. прызнаная вінаватай і прысуджаная “да 5 гадоў завадзкіх працаў”.

    Неўзабаве Іркуцкі паліцмайстар даносіў Іркуцкаму грамадзянскаму губэрнатару: “Маю гонар паведаміць, што гэтага чысла 30 жніўня 1878 г. у Іркуцк дастаўленыя паручнікам Пецярбурскага дывізіёну г. Пятровым пад канвоем жандараў дзяржаўныя злачынцы: Цімафей Квяткоўскі, Мікалай Чарушын, Сяргей Сінягуб ды Катарына Брэшкоўская, якія зьмешчаныя ў тутэйшы турэмны замак у двух сакрэтных каморах”. Ужо 1 верасьня 1878 г. Пятроў з дзяржаўнымі злачынцамі быў адпраўлены ў Забайкальскую вобласьць на Кару.Таму Катарына Брэшка-Брэшкоўская, сярод іншых катаржанак, якіх хапала, была першай жанчынай катаржанкай – дзяржаўнай злачынцай, г.зн паліткатаржанкай.

    На Карыйскай катарзе ў Забайкальскай вобласьці, куды Брэшка-Брэшкоўская прыбыла ў сьнежні 1878 г., яшчэ не было жаночай турмы і яна ад самага пачатку знаходзілася ў вольй камандзе, па-за турмой. Зарабляла на жыцьцё шытвом ды навучаньнем дзяцей.

    Вясною 1879 г. яна была пераведзеная на паселішча ў Баргузін Чытканскай воласьці Забайкальскай вобласьці, дзе пасялілася на ускрайку места ў хаце, у якой некалі жылі дзекабрысты, пра якую хадзілі чуткі, “што там жыве нячыстая сіла”. Дарэчы, пра Баргузін есаул Пётар Крапоткін, які пабываў там раней за Катарыну, пісаў, што гэтае паселішча “больш падыходзіць быць летнім курортам, чым месцам пасяленьня палітычных сасланых”.

    Яна прыбыла ў Баргузін у мужчынскім арыштанцкім халаце і доўгі час хадзіла ў ім. Там жа на пасяленьні знаходзіўся ураджэнец Камышлоўскага вуезда Пермскай губэрні Канстантын Якаўлевіч Шамарын, сын фэльчара, 1854 г. н., які быў уселены ў Баргузіне напрыканцы лістапада 1878 г.

    9 чэрвеня 1881 г. Брэшка-Брэшкоўская (“з выгляду 35 год, росту 2 аршына ½ вяршкі, валасы чорныя з сівізною, бровы русыя, вочы шэрыя, нос прадаўгаваты, рот звычайны, зубы не ўсе, падбародак круглы, твар васпаваты”) разам з М. Цютчавым, І. Лінёвым і К. Шамарыным, зьбеглі каб выйсьці на Ціхаакіянскае узьбярэжжа ды дабрацца да Амэрыкі. Але неўзабаве ад іх уцёк праваднік, і пасьля месячнага туляньня па тайзе ў Алданскіх гарах, яны, згубіўшы ўсіх коней, харч, высачаныя тунгусам, здаліся уладам і іх зьняволілі на гаўптвахце Верхневудзінску.

    Пэўна, менавіта там, ў тайзе, Катарына Брэшка-Брэшкоўская ды Канстантын Шамарын зблізіліся настолькі, што растаньне, якое надыходзіла, было для іх невыноснае. Таму Катарына падае на імя Іркуцкага генэрал-губэрнатара прашэньне: “Ваша Высокаправасхадзіцельства, ведаючы, што мне прадбачыцца паселішча ў адной з найаддаленых мясцовасьцяў Усходняй Сыбіры і, што такая ж доля прадбачыцца таварышам маім па апошняй справе: адлучкі з места Баргузіна, я адважваюся зьвярнуцца… з пакорнай просьбай: прызначыць мне месцам ссылкі таго ж самага места або мясцовасьці, якая прызначана будзе адміністрацыйна-ссыльнаму Канстантыну Якаўлеву Шамарыну. Мая асабістая прыхільнасьць да гэтага чалавека, у якім у гэты час складаецца ўся сям’я мая - робіць для мяне адзінае суцяшэньне і адзіны сэнс жыцьця, які яшчэ застаўся ў маім становішчы. Разьлічваючы на Вашу бесстароннасьць і на Вашае нежаданьне ставіць людзей у бязвыходнае становішча, я адважваюся спадзявацца...” 8 лістапада 1881 г. Шамарын таксама піша: “Дазвольце мне накіроўвацца ў тое места, у які будзе ўселеная спадарыня Катарына Брэшкоўская, або прызначыць ёй для жыхарства той ж места, якое будзе прызначанае мне. Мая любасьць да гэтай асобы пасьля ўсяго, што было са мною і з ёю, прымушае мяне сазнацца пры цяперашніх абставінах, што разлука з ёю аднімае сэнс майго жыцьця”. /Иванов А. А.  Сибирский период жизни Е. К. Брешко-Брешковской по материалам ГАИО. // Архивы и управление Восточной Сибирью. Теория и практика. Прошлое, настоящее и будущее. Материалы межрегиональной научно-практической конференции 27 сентября 2004 г. Иркутск. 2004. С. 104./ Гэтыя прашэньні, а таксама “хадайніцтва ягонае аб уступленьні ў шлюб К. Брэшкоўскай і аб пераводзе яе ў Якуцкую вобласьць былі пакінутыя без выніку”. /Шамарин Константин Яковлевич. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. ІІ. Семидесятые годы. Вып. ІV. Москва. 1932. Стлб. 1990./

    Мужчынаў саслалі ў Якуцкую вобласьць. 14 лістапада 1881 г. Шамарын быў па пастанове Асобай нарады адпраўлены на 4 гады ў Якуцкую вобласьць, дзе быў уселены ў Якуцкай акрузе Батурускага ўлусу.

    Катарыну суд прысудзіў да 4 гадоў катаргі ды цялеснаму пакараньню ў 40 бізуноў, але, нібыта, з-за боязі бунту палітычных улады не асьмеліліся зьдзейсьніць лупцаваньне.

    28 сакавіка 1882 г. Брэшка-Брэшкоўская зноўку прыбыла на Карыйскую катаргу, дзе ужо было 15 ейных таварышак.

    У 1884 г. яе пераводзяць на паселішча ў с. Турунтаеўскае Селенгінскай акругі Забайкальскай вобласьці, а ў 1885 г., па хваробе, у Селенгінск, дзе ўжо знаходзіўся, ад 1882 г., на пасяленьні Канстантын Шамарын, які працаваў у Селенгінскім архіве, але пэўна жаданьня пабрацца шлюбам у іх больш не зьяўлялася. У 1885 г. тэрмін ссылкі ў Шамарына скончыўся і ён выехаў у Эўрапейскую Расею, а 24 лістапада 1902 г. памёр у Камышлаве ад хваробы сэрцу.

    У Селенгінску Катарына пражыла 8 гадоў і лічыла іх “самымі сумнымі ў жыцьці”. Дарэчы там яе наведаў амэрыканец Джорж Кенан, які дасьледаваў становішча палітычнай ссылкі ў Сыбіры і водгукі Кенана паклалі пачатак шырокай папулярнасьці Катарыны ў Амэрыцы.

    У 1891 г. Брэшка-Брэшкоўская атрымала пашпарт сялянкі Зуеўскага паселішча Забайкальскай вобласьці, які даваў права пражываць па ўсёй Сыбіры і 18 верасьня 1892 г. пераехала ў Іркуцк. Тады ж там пасяліўся С. Кавалік, які таксама быў асуджаны па “працэсе 193-х”, адбываў катаргу на Кары, затым паселішча ў Верхаянскай акрузе Якуцкай вобласьці.

    Як піша тагачасны рэдактар выданьня “Восточное обозрение” І. Папоў у сваёй кнізе “Екатерина Брешко-Брешковская - бабушка русской революции” (Масква 1917.): “У Іркуцку К. К. выявіла незвычайны літаратурны талент. Яна пісала і раней, у 70-х г., але амаль выключна ў нелегальнай прэсе. У Іркуцку ёй прыйшлося ушчыльную падысьці да літаратуры. Брэшкоўская рабіла іншым толькі дабро, і літаратурны яе талент выявіўся ў форме дапамогі іншаму. Падчас яе жыцьця ў Іркуцку, у горад прыбыў пасьля ссылкі ў Якуцкай вобласьці пісьменьнік Вацлаў Серашэўскі. Ён як паляк, не валодаў яшчэ ў дасканаласьці рускай мовай. К. К. рэдагавала і выпраўляла стыль ягоных аповядаў; але самыя вялікія паслугі К. К. аказала Серашэўскаму пры складаньні ім каштоўнай у навуковым дачыненьні манаграфіі “Якуты”, выдадзенай потым фірмай А. І. Громавай. У гэтую капітальную працу укладзена не мала не толькі рэдактарскай але і самастойнай творчай працы К. К. Серашэўскі вывез з Якуцкай вобласьці багатыя матэрыялы і апрацоўваў іх у Іркуцку. Брэшкоўская дапамагала яму ў гэтай апрацоўкі і узяла на сябе самастойную частку працы. У навуковай працы волкі матэрыял заўсёды павінен быць правераны і асьветлены навуковымі дасьледаваньнямі зробленымі іншымі раней. І вось “Бабуля” засела ў багатую бібліятэку Усходняга Сыбірскага аддзела Геаграфічнага таварыства, праводзіла ў ёй цэлыя дні, вывучаючы працы аб якутах, раскінутыя ў брашурах, артыкулах, што былі надрукаваныя ў “Запісках” і “Паведамленьнях” Геаграфічнага таварыства, тоўстых фаліянтах ды інш. У працы Брэшкоўская выяўляла дзівосную энэргію і нястомнасьць; яе нельга было адарваць ад працы ні дзеля абеду ні дзеля гарбаты. Тое і другое прыходзілася засылаць ёй на верх, у музэй. Але прыйдзеш праз паў гадзіны і бачыш, усё стаіць некранутым.

    - К. К. што вы робіце? Хіба так можна працаваць. Вы мяне, - не раз гаварыў я ёй як кансэрватар музэю і в. а. правіцеля спраў Геаграфічнага таварыства, - вымусіце закрыць вам доступ у бібліятэку. Вы для нас даражэй, чым “Якуты” Серашэўскага.

    - Ну, не сярдуеце, галубчык Я зараз… Праўда, я яшчэ не жадаю есьці…

    Але прыходзілася прымушаць “Бабулю” паесьці, а яна сердавала што “дробязямі” яе адрываюць ад працы.

    Дзіваваўся ейнай энэргіяй і ніяк не мог зразумець заахвочвальных матываў захапленьня якутамі такой страшнай рэвалюцыянэркі, якой лічыў К. К. генэрал-губэрнатар А. Д. Гарэмыкін, дарэчы сказаць, які глыбока паважаў К. К. [А. Д. Гарэмыкін у 1964 г. удзельнічаў у задушэньні Паўстаньня 1863-1864 гг., а ў 1866 г. быў Падольскім губэрнатарам, таксама ён зьяўляўся ейным сваяком, па яе маці . – А. Б.]

    - Ну, што ваша Брэшкоўская, усё “якутов” піша?.. Ох, ужо, гэтыя мне якуты. Баюся я іх. Як бы ў замест якутаў не выйшла цэлая філязофія і тактыка рэвалюцыйнай барацьбы ў Расеі, напісаная ў аддзеле, апекунам якога я зьяўляюся…

    - Не турбуйцеся Ваша высокаправасхадзіцельства. Гэта самыя сапраўдныя “якуты” і не якіх рэвалюцый там няма. Брэшкоўская абкладзеная сьцяной кніг і, калі бы жандары прышлі і паглядзелі на гэтую сьцяну, то неадкладна выдалі б К. К. пасьведчаньне ў хвацкай добранадзейнасьці.

       - Вы вось жартуеце, а мне ледзь не штодня прыходзіцца пісаць у дэпартамэнт паліцыі аб Брэшкоўскай, і калі я пішу, што яна пагрузілася ў навуку, то мне адказваюць: - “дзіўна, ненатуральна”; “майце назіраньне, а лепш адпраўце падалей”… “глядзіце не падвядзіце”…

    Падобныя дыялёгі не аднойчы адбываліся ў мяне з Гарэмыкіным, а калі вышлі “Якуты”, то стары з павагай гаварыў аб гэтай працы і быў задаволены, што не адправіў К. К. “падалей” (стар. 23-25.)

    Вацлаў Серашэўскі не застаўся ў доўгу. Ён прысьвяціў ёй напісанае ў 1893 годзе, а апублікаванае ў 1895 годзе, апавяданьне “У ахвяру багам”. Дарэчы як адзначае польская дасьледчыца Барбара Кацуўна “вечным карэктарам твораў і прац В. Серашеўскага была ягоная сястра Паўліна, а потым жонка Стэфанія”.

    Катарына Брэшка-Брэшкоўская езьдзіла на лячэньне ў Тунку ды на адпачынак у Кімельтэй. Напрыканцы 1894 г. ёй дазволілі знаходзіцца практычна ва ўсіх местах Сыбіры. Па некалькі месяцаў яна жыла ў Томску, Табольску, Цюмені. Пасьля амністыі абвешчанай у гонар каранаваньня Мікалая ІІ ў верасьні 1896 г. Катарына пачала паступова вяртацца ў Эўрапейскую Расею – у Маскву, потым у Чарнігаўскую губэрню, затым ў Менск, дзе служыў яе брат, у якога жыў ейны сын Мікалай. Яму ужо 22 гады, ён скончыў Ровенскае рэальнае вучылішча (1893), піша ўжо нядрэнныя апавяданьні і аповесьці, сваю маці ён практычна ня ведае і паміж імі назіраецца сур’ёзная псыхалягічная дыстанцыя. Дарэчы, у 1898 г. у Менск пераехаў С. Кавалік, дзе яму аказалі дапамогу Мікалай Канстанцінавіч Вярыга, земскі начальнік Мглінскага павету, брат Брэшка-Брэшкоўскай, ды А. Бонч-Асмалоўскі.

    Катарына Канстанцінаўна некалькі месяцаў жыла ў “рэвалюцыйным гнязьдзе” - маёнтку Блонь Бонч-Асмалоўскіх пад Мар’інай Горкай ў Ігуменскім павеце Менскай губэрні, дзе нібыта, у клясычным выглядзе вялася рэвалюцыйная прапаганда сярод сялянаў іхнымі уладальнікамі.

    Як успамінала Варвара Вахоўская [Бонч-Асмалоўская]: “Тыя, хто зьвяртаўся з сасланьня з Сыбіры заяжджалі ў Блонь і тут адпачывалі... Блізкая мая знаёмая яшчэ з маладых дзён К. К. Б., жанчына год на дзесяць старэй ад мяне, якая невыказна зьдзіўляла мяне сваім маральным абліччам, сваёй фанатычнай адданасьцю рэвалюцыйнай справе. Не магу не сказаць некалькі слоў аб гэтай надзвычайна выдатнай жанчыне. Яна – адзіная, другой такой няма і ня было... Яна – камуністка самым складам сваёй душы. Да чаго другім трэба было рыхтавацца, працаваць над сабой, змагацца са сваімі насьледнымі перажыткамі – у яе усё гэта было закладзена ад прыроды. Бязьмежная любоў да людзей, самаадданасьць, умельства жыць суцэльна думкамі і інтарэсамі другіх, адсутнасьць асабістых інтарэсаў, хоць бы якой уласнасьці – рабілі яе усімі каханай, усім неабходнай, для усіх жаданай. У яе была толькі адна уласнасьць: ідэя і каханьне да людзей. Хто ёй спачуваў той быў бясконцы ёй дарагі. Мне было падчас крыўдна на яе, калі яна выяўляла сваю дабрату і ласку перад людзьмі, ня зусім вартымі гэтага, але у гэтым яе нельга было перайначыць, яна заставалася на старым: сацыялісты, рэвалюцыянэр – усё для яго... Але за тое да людзей процілеглага лягеру яна магла быць безуважнай і нават жорсткай. У мяне пазнаёмілася яна з Грыгорам Гершуні і Любоўю Клячка, і тут зарадзіўся зародак Партыі сацыялістых-рэвалюцыянэраў у 1899 годзе” /Вахоўская В.  Успаміны рэвалюцыянэркі. // Полымя. № 2. Менск. 1925. С. 156-157./

    Брэшка-Брэшкоўскай 53 гады, правізару Гершуні 26 – але паміж імі загараецца любоўны раман. Дзякуючы яму Катарына вяртаецца ў рэвалюцыю. Ад 1898 г. яна пераходзіць на нелегальнае становішча.

    У 1899 г. чальцы менскіх габрэйскіх гурткоў Гальперына – Радыёнаў ды Клячка, пад уплывам Герша-Ісака Гершуні ды Катарыны Брэшка-Брэшкоўскай, якая жыла на той час ў Менску, заарганізавалі партыю пад назвай “Рабочая партыя палітычнага вызваленьня Расіі”, якая распачала сваю дзейнасьць у Беластоку, Дзьвінску ды некаторых местах Украіны, але праца яе была нязначнай. Пасьля разгрому партыі Брэшка-Брэшкоўская аб’ядноўвала уцалелыя гурткі ў партыю эсэраў.

    У пачатку 1900-х гадоў яна арганізавала групы эсэраўскіх арганізацый у Саратаве ды Палтаве. Увосень 1901 г. яна, разам з Гершуні, як прыхільніца тэрарыстычных актаў, была ініцыятарам стварэньня Баявой арганізацыі Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, якая да 1905 г. зьдзейсьніла 4 буйных тэрарыстычных акта.

    13 траўня 1903 г. Гершуні быў арыштаваны, а Брэшка-Брэшкоўская ў траўні 1903 г. эмігрыравала ў Швэйцарыю. Удзельнічала ў падрыхтоўцы кадраў прапагандыстаў. У 1903 г. у Лёндане сустракалася з Пётарам Крапоткіным, які ўжо быў жанаты на Соф’е Рыгораўне Ананьневай-Рабіновіч, меў 16-гадовую дачку Аляксандру.

    У траўні 1905 г. Катарына нелегальна вярнулася ў Расею, займалася агітацыяй сялянства, заклікала ісьці ў народ і паднімаць яго на узброеную барацьбу з урадам. Пры ейным садзейнічаньні сфармавалася група “Аграрных тэрарыстаў”, якая займалася патравамі, пасечкамі ды іншым шкодніцтвам. Са схову Катарына Канстанцінаўна вітала І зьезд Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў (29 сьнежня 1905 - 4 студзеня 1906 г.).

    Яна намагаецца выцягнуць Гершуні, які атрымаў пажыцьцёвы тэрмін катаргі, з турмы і ў 1906 г. эсэры выносяць яго адтуль у бочцы з капустай ды перапраўляюць у Японію, ЗША ды Швэйцарыю, дзе ён прапаноўвае Е. Азефу ехаць у Расею ды прыстрэліць імпэратара.

    Паліцыя узмоцнена адшуквала Брэшка-Брэшкоўскую, і яна, выдадзеная вядомым правакатарам, ураджэнцам в. Лыскава Пружанскага павета Гарадзенскай губэрні, габрэям Еўна Азефам, якога яна за вочы называла “жыдоўскай мордай”, была арыштаваная 25 верасьня 1907 г. у Самары, калі ехала ў Сымбірск на нелегальны сялянскі зьезд.

    Да суду яна 2 гады 9 месяцаў утрымоўвалася ў Петрапаўлаўскай крэпасьці. Французы і амэрыканцы клапаталі аб яе вызваленьні і прапаноўвалі занесьці ў заклад вялікія грошы, але усё было дарэмна. У турме яна даведваецца што 17 сакавіка 1908 г. ў Цюрыху памёр ад саркомы лёгкага Герш Гершуні. У 1910 г.  Брэшка-Брэшкоўскую і Чайкоўскага, вядомага дзеяча “Народнай волі”, судзілі. Чайкоўскага апраўдалі, а яе, за прыналежнасьць да Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў, прысудзілі да ссылкі ў валасное сяло Ніжне-Ілімск Кірэнскай акругі Іркуцкай губэрні, шлях куды яна прарабіла па прыстанках.

    Неўзабаве ў Іркуцку становіцца вядомым аб “змове”, мэтай якой зьяўлялася вызваленьне “бабулі”. Таму яе 27 жніўня 1910 г. пераводзяць у акруговае места Кірэнск, на рацэ Лена, каб мець лепшы нагляд. У Кірэнску яе пасялілі “у трухлявай і зімнай хацінцы, урослай у зямлю”, здымкі якой абышлі шматлікія ангельскія і амэрыканскія выданьні”.

    “У Кірэнск я прыбыла ў жніўні месяцы 1910 году. Нікога там у мяне са знаёмых не было; старыя ссыльныя або памерлі, або даўно вярнуліся ў Расею, а новыя, што былі пасланыя туды ў 1905-07 гг. былі шмат маладзей за мяне і зусім не знаёмыя. Гэтая ссылка ўжо моцна адрозьнівалася ад той, з якой прыйшлося жыць у Сыбіры ў 70-80-х гг. - то была асуджаная гвардыя, адборныя, якія ідуць на сьмерць беззваротна, людзі, кіраваныя ў жыцьці сваім вылучна ідэямі вышэйшага кшталту, а таму моцныя духам і непахісныя ў сваім шэсьці наперад і наперад. Затое гэтым разам я ўбачыла вакол сябе сотні і тысячы моладзі, захопленых рэвалюцыяй ад самых нізаў народных. Працоўныя, сяляне, майстравыя, салдаты - складалі велізарную большасьць ссылкі. Людзей з адукацыяй было зусім мала, а людзей чыстай ідэі і таго менш. Шырокая хваля першай рускай рэвалюцыі захапіла ў свае воды шматлікае мноства разнастайных тыпаў з усіх пластоў грамадзкіх…

    Мала памалу я добра зжылася з навакольным асяродзьдзем, і сяброў у мяне сярод ссыльнай моладзі было нямала. Потым, калі з розных кутоў тайгі, пачала наша ссыльная моладзь, якая згаладала і абнасілася да апошняй ступені, прыбываць у Кірэнск, нягледзячы на строгую забарону зьяўляцца ў горадзе, яна, бедная, шмат перажывала ад жаданьня пабачыцца са мной, пагутарыць пра справы свае…

    Справа ў тым, што з першых ужо гадзін майго прыезду ў Кірэнск, паліцыя павінна была прыставіць да мяне для сачэньня двух вартаўнікоў, абавязаных бачыць і чуць мяне кожныя дзьве гадзіны днём і ўначы. Хутка здалося паліцыі, што дзьвюх чалавек недастаткова і ім на дапамогу прыставілі яшчэ дзьвюх: 12 г. варты - адна пара, 12-ць - другая; яны ж суправаджалі мяне і на шпацыр, і ў лазьню, і куды б я ні ішла. Строга было забаронена пускаць мяне за горад, акружаны з усіх бакоў водамі Лены і Кірэнгі; нават сесьці ў лодку не дазвалялася. Відавочна, па патрабаваньні вартаўнікоў, якія стамляліся за дзень, а м. б., з прычыны распаўсюджваных кімсьці чутак пра маё жаданьне зьбегчы, дадалі да 4-х вартаўнікоў яшчэ 2-х. Такім чынам, яны ўладкоўвалі сабе 8-мі гадзінны працоўны дзень. Потым уначы перасталі мяне будзіць, але паставілі будку ў самага ганка, апытваючы кожнага прыходнага да мяне, і сталі патрабаваць у іх пашпартоў. Гэта пацягнула за сабой мноства арыштаў і высыланьняў з горада. Наведваньні таварышаў для мяне заўсёды былі спалучаны са страхам бачыць іх арыштаванымі і пазбаўленымі заробку.

    Было 2-3 хаты добрых абывацеляў з былых ссыльных, куды я зрэдку заходзіла, але так як усе мае наведваньні суправаджаліся канвойнымі, якія падглядалі, падслухоўвалі ля вокнаў, то і гэтыя наведваньні рабіліся ўсё радзей і, урэшце, я абмяжоўвалася аднымі шпацырамі, якія заўсёды атручваліся прысутнасьцю 2-х салдат з палкамі і рэвальвэрамі. Страх перад спраўнікам прымушаў іх прыкладаць залішнюю стараннасьць у перасьледзе і мяне, і маіх наведвальнікаў і амаль не праходзіла дня без непрыемнасьцяў з іхняга боку…

    Адзінае задавальненьне атрымлівалася ў дні прыходу пошты: мноства газэт, кніг, часопісаў, высланых з Амэрыкі. Багацьце лістоў напаўняла дні цікавым заняткам і выклікала непасрэдныя адказы ў Расію і Амэрыку.

    Старыя сябры, Я. Я. Лазараў, М. В. Чайкоўскі, С. А. Іванова-Барейша і шматлікія, шматлікія іншыя сачылі за маім дабрабытам з Масквы, Пецярбурга і інш. гарадоў, забясьпечваючы мяне матэрыяламі і прыладамі для ладаваньня майстэрняў маім маладым таварышам. З Амэрыкі дасылалі жаночую адзежу і грошы, увесь час пытаючы мяне пра тое, што мне трэба, ці добра я жыву? Я магла б сапраўды вельмі добра ўладкавацца з разнастайнымі выгодамі, не будзь я зусім самотная: сама пра сябе я ніколі клапаціцца не ўмела, а жыць са мной нікому не дазвалялася і даводзілася існаваць на студэнцкім становішчы, што зусім не спрыяла аднаўленьню здароўя… Але ўсё пераносілася мною цярпліва, т. ш. у галаве жыла пераважная думка пра ўцёкі, усё ж астатняе здавалася мінучым, не годным сур’ёзнай увагі”. /Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

    А. Ф. Керанскі, які 21 сьнежня 1905 г. арыштоўваўся па падазрэньні ў прыналежнасьці да баявых дружынаў эсэраў, а ў 1912 г. ўзначальваў камісію Дзяржаўнай Думы па расьсьледаваньні акалічнасьцяў Ленскага расстрэлу (4 (17) красавіка 1912 г.), “наведаў К. К. і засьпеў яе цалкам хворай. Адміністрацыя абцяжарвала ёй лячэньне, яе вартавалі шэсьць дзікіх якутаў, а зтэрарызаваныя абывацелі адмаўлялі ёй у кватэры”. /Попов И. И.  Екатерина Константиновна Брешко-Брешковская: Бабушка русской революции. Москва. 1917. С. 32-33.

    “Там жа ў Кірэнску давялося мне ўпершыню пазнаёміцца з асобай А. Ф. Керанскага. Я добра ведала яго па газэтах, сочачы за яго думскай дзейнасьцю, але сустрэлася ўпершыню з ім тут, калі ён вяртаўся з Бадайбо, куды езьдзіў абараняць працоўных, якія перажылі страшны расстрэл, арганізаваны тамтэйшай адміністрацыяй з дапамогай жандара Трэшчанкова… А. Ф. Керанскі і з ім некалькі іншых маладых адвакатаў зайшлі да мяне, калі я была ў кватэры Ўладзімеравых. Параплаў спыніўся ўсяго на два гадзіны, і мы сьпяшаліся перакінуцца некалькімі словамі і казалі б, верагодна, прасьцей і адкрыцей, калі б не было сярод нас незнаёмых людзей. Мяне вельмі кранула ўвага А. Ф. Керанскага, - ён ведаў мяне толькі па чутках, але ўжо і тады гатовы быў служыць, чым можа, і настойваў на тым, каб я заўсёды зьвярталася да яго са сваімі патрэбамі. Спатканьне было кароткае, але вельмі для мяне пахвальнае”. /Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

    “У Кірэнску ў гэтую зіму, гэта было ў 1913 годзе жыла пад наглядам паліцыі “Бабуля расійскай рэвалюцыі” – Брэшка-Брэшкоўская. Яна займала асобны дамок, каля варотаў якога, заўсёды дзяжурыла двое стражнікаў, у сваіх калматых футрах, заўсёды шлі за ёй. Брэшкоўская не сумавала, бо ў яе ў дамку заўсёды туляліся ссыльныя, вялі гамонкі, чыталі газэты і часопісы ды пілі гарбату з вялікага самавару, які ўвесь час стаяў на стале. Разоў са два і я там пабываў. Брэшкоўская са ўсімі была на ты, была вельмі прыветлівая, але мне не падабалася яе манера – на разьвітаньне, са ўсімі цалавацца”. /Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 170- 171./

    Беларускі пісьменьнік, чалец Партыі сацыялістаў рэвалюцыянэраў Алесь Гарун (Аляксандар Прушынскі), які адбываў ссылку ў Кірэнскай акрузе Іркуцкай губэрні пісаў: “Нядаўна езьдзіў у Кірэнск і бачыў тамака бабусю Брэшка-Брэшкоўскую. Яе прыслалі ў Кірэнск, каб мець лепшы надзор за ёю. Сьцерагуць, як могуць, дык і то баяцца, што уцячэ. Чуў я, што й спраўнік хоча прасіць дазваленьня (ці ужо просіць) пасадзіць яе ў крэпасьць, а то не можа паручыцца, што яна не уцячэ, а баек каля яе... нагаварылі колькі?! І міліёншчыца яна – цэлых паўтара мільёна грошаў мае, і нейкая там “партыя” пад яе уласнай рукой знаходзіцца, і т.д. і т.п. Ну ось і бачыў я гэтага цудоўнага чалавека, каторага так баяцца. Што за мілая кабета! Мае ужо больш 65 гадоў, а столькі яшчэ духоўнай сілы ў сябе таіць і энэргіі, што іх, здаецца, стане яшчэ на цэлы век. Ласкавая, як і сапраўды бабуля, простая, як вясковая кабеціна; жывая і вясёлая, як бы гадоў з 35 для яе дарма прайшлі. Распытвала як жывецца. Раіць асесьці тутака і узяцца за што-небудзь такое гаспадарскае са сваім дамам усім такім. А “Расея маўчыць: вы цяперака ёй не патрэбны – як трэба будзе, сама скліча вас” Дык ось каго я бачыў – буду памятаць яе доўга”. /Алесь Гарун. Невядомаму адрасату. // Гарун А.  Сэрцам пачуты звон. Паэзія. Проза. Драматургія. Публіцыстыка. Укладанне, прадмова і каментарыі Уладзіміра Казберука. Мінск. 1991. С. 344-345./ Таксама амэрыканская пісьменьніца Ізабела Бароў ў перапісцы з паліцыяй старалася абараніць яе права.

    “Я пачала зандаваць глебу і хутка пераканалася, што без дапамогі звонку мне не зладзіцца з вызваленьнем уласнымі сіламі: патрэбныя былі і вялікія параўнальна сродкі, і надзейныя, верныя людзі. На месцы я не магла знайсьці ні таго, ні другога; але гады праз паўтара прыехала пасланка ад таварышаў Зоя Лункевіч з-за межы і прывезла патрабаваньне з боку некаторых таварышаў ехаць да іх за мяжу; абяцаны былі і грошы, і людзі. Тут жа яна завэрбавала на справу маіх уцёкаў маладую ссыльную сям’ю Ўладзімеравых, якая ў самім Кірэнску павінна была наладзіць зыход майго вандраваньня. Яны ахвотна ўзяліся за гэту справу і на працягу цэлага года імкнуліся арганізаваць яго як мага лепш з дапамогай іншых таварышаў, бо ў самім горадзе пачаў зьяўляцца ўсё большы лік ссыльных, якія выклікалі да сябе поўны давер і ахвотна браліся за справу майго вызваленьня.

    Час цягнуўся павольна. Трывога за ўскладзеную адказнасьць таварышаў моцна мяне турбавала, а цягучая аднастайнасьць дзён патрабавала вялікага цярпеньня і вытрымкі… Такое цьмянае жыцьцё парушалася зрэдку зьяўленьнем дарагіх людзей, якія ссылаліся ў Якуцкую вобласьць, то з захаду, то з усходу са страшных Нерчынскіх турмаў на паселішча. Ім атрымоўвалася вырвацца ад назойлівага канвою, прызначыць мне спатканьне ў якім-небудзь нейтральным месцы (да мяне ў кватэру іх бы не дапусьцілі) і перакінуцца з імі адкрытымі, бадзёрымі словамі, поўнымі надзей і адвагі… Прайшоў У. М. Зензінаў, прайшоў Вадзім Руднеў; прайшла незабыўная Л. П. Язерская, выдатная жанчына і мужная грамадзянка… Шмат, шмат іх праходзіла, хто ў Якуцк, хто зваротна ў Расею. І ўсіх іх я выпраўляла і сустракала з любоўю, усіх выпраўляла з надзеяй ізноў дзесьці ўбачыцца!” /Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

    7 ліпеня 1913 г. газэта “Якутская окраина” у нататцы “На шляху з Якуцка” паведамляла: “… Пад адмысловым наглядам у Кірэнску пражывае “бабуля рускай рэвалюцыі” К. К. Брэшка-Брэшкоўская, саракагадовы юбілей грамадзкай дзейнасьці якой выконваецца увосень бягучага года. Фантастычныя чуткі аб уцёках “бабулі” стала турбуюць дэпартамэнт паліцыі, які не перадае прысылаць дырэктывы аб “узмацненьні нагляду”. Б-Брэшкоўская час ад часу прыхварывае, гэта адбіваецца і на яе настроі. Яна забясьпечвае кнігамі шматлікіх ссыльных, перапісваецца з некаторымі: натуральнай бадзёрасьцю і жыцьцёвым досьледам вее ад усіх яе лістоў. Яна вельмі памяркоўная да разнастайных плыняў рускай рэвалюцыйнай думкі, шануе ідэйныя шуканьні і не заахвочвае толькі застою… Усьць-Кут, 24-VI 1913. У. Нік-еўшы”.

    “Адразу па прыбыцьці яе ў Кірэнск, мы з-за мяжы пачалі рыхтаваць ейныя уцёкі. Два разы пасылалі да яе ў Кірэнск з-за мяжы таварышаў жанчын дзеля перамоваў з Бабкай. Трэці таварыш, Б. М. Маісеенка, які паехаў каб скрасьці яе, не даехаўшы, быў арыштаваны ў Іркуцку. Давялося ёй уцякаць з менш надзейнай дапамогай”. /Лазарев Е.  Бабушка Брешковская. (К восьмидесятилетию со дня рождения). // Революционная Россия. № 33-34. Прага. 1924. С. 33./

    “А чуткі пра падрыхтоўку да ўцёкаў або неўзаметку пранікалі ў навакольнае асяродзьдзе, або ж складаліся паліцыяй, і строгасьці па стаўленьні да мяне ўсё ўзмацняліся, жыць станавілася ўсё цяжэй і за сябе, і за іншых.

    Дасланыя былі грошы з-за межы ў дастатковай колькасьці; для падрыхтоўкі ўцёкаў быў высланы чалавек адважны і дасьведчаны для вярхоўнай яго арганізацыі. Але Б. М. Маісеенка быў арыштаваны ў Іркуцку, праседзеў у турме некалькі месяцаў і быў высланы ў Якуцк: яму прыпісалі арганізацыю тэрарыстычнага акту і да маёй справы не прышпілілі. Гэтым працягвалі займацца Ўладзіміравы пры маім удзеле і ўжо было ўцягнутае больш шасьці чалавек для выкананьня розных функцый складанага прадпрыемства: адны павінны былі заняцца разьяднаньнем тэлеграфнага дроту у бок Іркуцка, іншыя павінны былі быць разьмешчаныя на дарозе. Некалькі чалавек павінны былі заняцца становішчам маёй кватэры пасьля маіх уцёкаў, і адзін чалавек - непасрэдна суправаджаць мяне на паштовых. Пасьля доўгіх ваганьняў, разьлікаў і хваляваньняў прызначаны быў дзень выезду, здаецца 19 лістапада 1913 г. Тав. Андрэеў, які падыходзіў ростам і постацьцю да майго целаскладу, заставаўся ў маёй кватэры ў якасьці “хворай” бабулі. Уладзімеравы, муж і жонка, да сталага зьяўленьня якіх у мяне мае вартаўнікі цалкам абвыклі, заняліся доглядам за “хворай”, а я, астрыжаная дагала дзеля выгоды і апранутая ў мужчынскі гарнітур, выйшла ў змроку пад руку з кумам сваім Пятровым і ўселася ў кібітку, якая падпільноўвала ў вузенькім, глухім завулку.

    На казлах сядзеў таварыш [Ад лета Д. І. Растамашвілі вучыўся мастацтву кіраваць коньмі і на першым перагоне ад Кірэнска заняў месца вазьніцы.], які рашыў суправаджаць мяне да Іркуцка, іншы таварыш сядзеў побач у будзе, каб праводзіць да першай паштовай станцыі. Выезд наш зьдзейсьніўся неўзаметку і хоць па звычцы я была на варце і неспакойная, - усё абыйшлося шчасна. Зіма не была такая зімная, як звычайна, дарога была ніштаватая, коні ўсюды добрыя і мы маглі б вольна зьдзейсьніць 1000 в. да Іркуцка ў чацьвёра сутак, але мой праважаты не быў досыць энэргічны, не ўмеў згаворвацца з фурманамі, а гэтыя спадары, бачачы, што гэты праважаты увесь час дрэмле, а хворая старая ледзь гаворыць (я ехала пад выглядам хворай - лячыцца ў Іркуцк), везьлі нас млява і на пятыя суткі вандраваньня Іркуцкая паліцыя, пасьпелая атрымаць вестку пасродкам тэлеграфа праз Якуцк-Ахоцк, выехала мне насустрач у суправаджэньні вялікага эскорту і арыштавала нас у 40 в. ад горада”. /Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

    “За пайманьне уцякачкі было абяцана 1000 руб. Папярэджаньне атрымалі уся мясцовая паліцыя і адміністрацыя суседніх губэрняў. 23 лістапада ў 50 вёрстах ад Іркуцка К. К. Брэшка-Брэшкоўская і П. Р. Гардзееў, які суправаджаў яе, былі затрыманыя Іркуцкім спраўнікам І. С. Харчэнкам” /Хазиахметов Э. Ш.  Организация побегов политических ссыльных из Сибири в 1906-1917 годах. // Ссылка и общественно-политическая жизнь в Сибири (XVIII – начало ХХ в.). Новосибирск. 1978. С. 84-85./ пры выпадковай сустрэчы, які асобу, якая “назвалася сялянкай Казаковай” асабіста ведаў як Катарыну Брэшка-Брэшкоўскую. І толькі ў 1917 г. зрабілася вядомым, што ў Кірэнску “Ціхі, сьціплы і нелюдзімы ссыльны Махонін, па выяўленых архіўных дадзеных, быў правакатарам, які меў дачыненьне да правалу уцёкаў Брэшка-Брэшкоўскай з ссылкі”. /Сибиряков С.  От февраля к Октябрю. // Каторга и ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 36. № 7. Москва. 1927. С. 160./

    “Не пасьпеў спраўнік і яго памагаты зрабіць першы пяротрус нашых рэчаў (вельмі нешматлікіх), як уся дарога ад гэтай станцыі да Іркуцка пакрылася рознымі вайсковымі часткамі: тут былі роты ўзброеных салдатаў, атрады верхавых казакоў, тройкі, напоўненыя паліцыянтамі, конныя вартаўнікі, шмат стараст і розных сельскіх улад без канца. Мы рухаліся велізарным поездам, а вакол нас гарцавалі вершнікі розных выглядаў.

    У такія непрыемныя для мяне хвіліны я звычайна маўчу і раблю выгляд, што не зьвяртаю ні на каго і ні на што ўвагі. Раз усьведамляеш сябе бездапаможным, самае зручнае, можна сказаць, выратавальнае, гэта сысьці ў сябе і жыць несапраўдным, а будучым. Прытым, я была досыць стомленай, бо мы ехалі безупынна. З жандарамі і паліцыянтамі наогул я ніколі не размаўляла. Прывезьлі нас у Іркуцк, у жандарскае ўпраўленьне. Тут ізноў вырабілі пяротрус, а затым я абвясьціла, што жадаю спаць. Улеглася на кушэтку і моцна заснула.

    Ніякіх сьведчаньняў потым я не давала, але напісала родным і сваім адвакатам даволі падрабязна, пры якіх умовах жылося мне і маім таварышам у Кірэнску, паказваючы на невыноснасьць такога жыцьця.

    У той жа вечар мяне адправілі ў новую адзіночную турму, дзе нікчэмны турэмны пэрсанал прыняў мяне з жахам як самага страшнага на сьвеце зьвера… Нягледзячы на тое, што ў турмах і на паселішчы я старанна пазьбягала ўсякіх сутыкненьняў з начальствам і не рабіла ніякіх скандалаў, адміністрацыя заўсёды бачыла ва мне злую сілу, адораную здольнасьцю прычыняць ёй разнастайныя бедзтвы. І тут, на чацьвёртым паверсе каменнага будынка, замкнуўшы на некалькі замкоў жалезныя дзьверы маёй малюсенькай каморы, турэмны інспэктар не супакоіўся датуль, пакуль не наклаў пячатак на дзьверы гэтай каморы. Я пачула пах сургучу і калі канчаткова пераканалася, што, сапраўды, гэта апячатваюцца мае дзьверы, на другі дзень пасьмяялася ў вочы турэмнаму начальству. Гэта прымусіла іх замяніць сургуч на воск, але і гэту апэрацыю ўсёткі выдаваў тлушч у дзьвярэй… Мучылі яны мяне і тым, што ўсю ноч ярка асьвятлялі камору электрычнасьцю, што не давала мне спаць.

    Ізноў прыходзіла ў галаву, што здолеюць яны, нарэшце, прыхаваць мяне далёка ад Божага сьвету, але тут жа побач рабіліся новыя пляны на будучыню: “Бо жывая. Значыць, няма чаго над сабой крыж ставіць”. Прытым і судзіць вось мяне па сучаснасьці было няма за што: па законе гэта была толькі адлучка ў той жа губэрні, што каралася месяцам арышту, да чаго і прысудзіў мяне Іркуцкі губэрнатар; але нейкім чынам справа перайшла да Іркуцкага спраўніка і гэты пастанавіў трымаць мяне ў турме да траўня месяца 1915 г., т. е. да этапу ў Якуцк, разам адзін год і 7 месяцаў”. /Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

    Ад 10 студзеня па 26 кастрычніка 1914 г. вялося “Папярэдняе сьледзтва судовага сьледчага Іркуцкага акруговага суду М. М. Стразава па справе аб учыненьні ўцёкаў ссыльнапасяленкі Брэшка-Брэшкоўскай”. Па справе аб уцёках было арыштавана 13 ссыльных. Кірэнскаму спраўніку Макараву і памагатаму прыстава Садоўскаму было прапанавана падаць у адстаўку. Вестка аб яе арышце ізноў узбударажыла сьвет. З прашэньнем да улад вызваліць пад заклад Брэшка-Брэшкоўскую зьвярнуўся іркуцкі камэрсант Знаменскі, некалі асуджаны па “працэсу 193-х”, але атрымаў адмову.

    Даведаўшыся з друку аб арышце К. К. Брэшка-Брэшкоўскай, зьмясьціў нататку ў выданьні “Napród” (№ 295) таксама Вацлаў Серашэўскі:

                                                         “Таварышка К. Брэшкоўская.

    К. Брэшкоўская па паходжаньні напаўполька. Маці яе, князёўна Урусава, выйшла замуж за паляка з Літвы п. Вярыгу; такім чынам спадарыня Брэшкоўская, народжаная Вярыга, па-польску разумее і чытае. Але усё ейнае жыцьцё поўнасьцю прайшла прысьвечаная рамантычнай працы сярод расейскіх сялян і рэвалюцыянэраў. Яна адрозьніваецца незвычайнай энэргіяй, рашучасьцю, выразнасьцю розуму, злучанымі з невымернаю дабрынёю, бездакорнасьцю характару і чысьцінёю жыцьця. Прывучаная з дзяцінства да дастатку, вытанчанасьці, яна жыла ў сталай беднаце і патрэбе, аддаючы іншым тое, што паводле яе поглядам было для яе… залішнім… А гэта не раз была літаральна другая… лішняя кашуля, другая сукенка… Яна карысталася даверам і павагай у палітычных кругах праціўнікаў. У вялікай колькасьці і не раз вельмі значныя грашовыя ахвяраваньні ішлі на палітычныя мэты праз яе рукі… Таварышы і моладзь абагаўлялі яе, улады баяліся яе непакорлівасьці і устойлівасьці, і ніхто, нават турэмныя вартавыя не маглі запрацівіцца узьдзеяньню яе чароўнасьці, яе высакароднасьці, яе каханьня да жыцьця і жывым стварэньням, яе бясстрашнасьці, а таксама адвагі думкі… Яна разумела чалавечыя слабасьці, умела прабачаць нават правіны, працягвала далонь дапамогі нават зусім распусных духам, калі прыкмячала ў іх найменшы цень шчырага каяньня і жаданьне выпраўленьня… А сама адначасова была суровай да сабе і як мармур чыстая, маналітная, бездакорная…”.

    Газэта “Якутская окраина” за 19 лютага 1914 года паведамляла: “Па зьвестках “Р. Сл.” іркуцкая адміністрацыя рашыла дастасаваць да К. К. Брэшка-Брэшкоўскай адміністрацыйнае пакараньне ў турме ад 11/2 да 2-х гадоў”. Бо яе “учынак, адлучка з месца паселішча ў межах Сыбіры, якая доўжылася меней месяца, караецца па арт. 236 “Улаж. Аб ссыльных” пакараньнем, вызначаным за малаважныя правіны. Пры гэтым жанчыны і асобы, якія дасягнулі 60-гадовага узросту не могуць быць падвергнутыя пакараньню розгамі, і ім пагражае зьняволеньне ў выпраўленчых установах да аднаго года або ў турме не звыш двух гадоў”.

    Газэта “Якутская окраина” за 22 лютага 1914 г. паведамляла: “…Становішча “бабулі” у турме цяжкае. Нікому з наглядчыкаў не прадстаўлена права доступу да яе. На заімцы дзьверы мае толькі начальнік турмы”, а за 1 чэрвеня 1914 года: “Брэшка-Брэшкоўская прызначаная ў ссылку ў Ніжне-Калымск, куды будзе адпраўленая на параходзе праз Уладзівасток”. За 25 чэрвеня 1914 года: “Кат. Брэшка-Брэшкоўскай прызначанае гадавое турэмнае зьняволеньне, якое ёй вызначанае адбываць у Іркуцкай губэрнскай турме”.

    “Каля 2 гадоў Бабуля прасядзела ў Іркуцку. Па заканчэньні прызначанага тэрміну, нягледзячы на узмоцненыя хадайніцтвы А. Ф. Керанскага ў Пецярбурзе аб тым, каб пакінулі 70-гадовую старую ў больш цёплых мясьцінах, - урад, як бы ў насьмешку, распарадзіўся саслаць Бабулю ў самы аддалены пасёлак Булун, каля самага Ледавітага акіяну, куды летам нельга езьдзіць па багністай тундры. а толькі зімой на аленях або на сабаках. Відавочна пасылалі не толькі на сьмерці, але і на муку... Напярэдадні свайго ад’езду яна паведамляе мне,што на усе хадайніцтвы сяброў адмоўлена: “Заўтра еду ў Якуцк”... Я адразу напісаў у Амэрыку і пачалася агітацыя. Рыхтавалася вялікая пэтыцыя ураду аб пераводзе Бабулі ў больш цёплыя краі або дазваленьні ёй перасяліцца ў Амэрыку”. /Лазарев Е.  Бабушка Брешковская. (К восьмидесятилетию со дня рождения). // Революционная Россия. № 33-34. Прага. 1924. С. 34./

    За 1 ліпеня 1915 года: “Ир. Ж. атрымала паведамленьне, што Брэшка-Брэшкоўская будзе адбываць тэрмін ссылкі ў Якуцкай вобласьці, куды яна адпраўляецца ў бліжэйшай будучыні”. За 12 ліпеня 1915 года: “У № ад 24 чэрвеня “Забайк. Нови” паведамляецца: на днях з Аляксандраўскай катаржнай турмы адпраўленая з партыяй у Якуцкую вобласьць Брэшка-Брэшкоўская”.

    Як піша якуцкі дасьледчык Мікалай Папоў: “У Маскве тры гады таму назад, у верасьні 1990 г. у Бібліятэцы Інстытута грамадзкіх навук, я знайшоў невялічкую калекцыю кніг па каталозе пра Катарыну Канстанцінаўну Брэшка-Брэшкоўскую... У ЗША без паказаньня года выданьня выйшла даволі тоўстая кніга “Маленькая бабуля рускай рэвалюцыі” на ангельскай мове. Праглядваючы гэтую кнігу я упершыню агледзеў адну цікавую рэч, што яна была ў ссылцы ў Якуцку. Так на стар. 288 яна 27 чэрвеня 1915 г. аднаму са сваіх знаёмых ў Амэрыку пісала: “Цяпер мой адрас: Якуцк, Азія”. У кнізе маецца і разьдзел “Маё жыцьцё ў Сыбіры”. Тут ў лісьце ад 127 чэрвеня 1915 г. яна паведамляе: “Я жыву на дзьве тысячы вёрстаў паўночней, чым Кірэнск. Халады ў Якуцку даходзяць да 55 градусаў. Зіма цягнецца восем месяцаў... Аб рацэ Лена, па якой плыла з другой ленской партыяй бунтаўшчыкоў і размаітых крымінальных злачынцаў на баржы Глётава, яна паведамляла “Гэта прыгожая рака Лена” на ангельскай мове. Усё гэта праўдзіва, але банальна”. /Попов Н. «Бабушка русской революции в Якутске. // Якутск вечерний. Якутск. 2 декабря 1994./

    “З першым этапам мяне ўсёткі не адправілі, і толькі з другім у чэрвені месяцы. Нягледзячы на ўсе пратэсты М. І., мяне вывелі з турмы і далучылі да партыі, якая ішла ў кірунку да Якуцка. Мяне, як нядужую старую, узгрузілі на мяшкі на калёсах, а моладзь ішла вакол, хто пабразгваючы кайданамі, а хто вольна маршыруючы ў адной арыштанцкай бялізьне. Лета было сьпякотнае, чорны пыл паднімаўся густым воблакам, калі ішлі сотні ног па дарозе і ехала з дзесятак фурманак з “бутарам”. Пыл гэты еў вочы, забіваў ноздры, засыпаў твар і ўсю адзежу. Людзі ішлі чорныя, як арапы.

    Наша партыя павінна была завярнуць у Аляксандраўскую турму, адтуль высылалася 300 катаржнікаў, таксама ў Якуцкую вобласьць. “Палітычных” жанчын было нямнога, так што мы ўсё маглі разьмясьціцца на адных калёсах. Не было і крымінальных жанчын, затое мужчын было некалькі сот і калі мы падышлі да Бурацкага стэпу, па якім партыя перапраўлялася на канях, то запатрабавалася каля 100 двухколак і гэтулькі ж коней, каб разьмясьціць па 4 чалавекі на кожнай двухколцы і дзе-нідзе па 5-6 чалавек. Бураты, якія адбывалі гэтую павіннасьць, бурчэлі і большай часткай беглі побач са сваім канвоем да наступнага прыпынку, дзе ізноў склікаліся “гаспадары”, прыганяліся новыя коні з пашаў, а мы, разьмясьціўшыся бівуакам, гатавалі гарбату і закусвалі, хто чым мог.

    Партыя наша была маламаёмасная - у многіх зусім не было сродкаў, акрамя кармавых 15 кап., а таму ўсе сродкі мы склалі разам і даручылі “старасьце” і яго памагатаму расходаваць грошы на “агульны кацёл” па іх мудрым меркаваньні. Да нашага дабрабыту адна добрая маскоўская фірма, якая мела шмат сваіх камэрцыйных спраў на Лене, мела ласку даць ведаць сваім крамам, каб яны адпускалі свае тавары па маім патрабаваньні, што мне і было паведамлена на прыстані Качуг. Так як мае таварышы не мелі пры сабе амаль аніякай іншай адзежы, акрамя арыштанцкай, ды і тая знаходзілася ў самым жаласным стане, то я з падзякай скарысталася распараджэньнем фірмы і ў розных месцах зьвярталася з просьбай выдаць мне то некаторую колькасьць паркалю, то больш самавітай матэрыі, каб колькі-небудзь прыапрануць моладзь, якая ідзе ў невядомыя ім месцы - бо ў арыштанцкіх лахманах не кожны гаспадар і на працу да сябе возьме. Калі ж мы пасяліліся на “павузку” - кшталт вялікага плыта з шырокай крытай адрынай на ім, без вокнаў, але з шырокімі варотамі і дахам, якая спусьцістая настолькі, што на ёй можна не толькі сядзець, але і хадзіцца; усярэдзіне шырокія нары абапал, але так як усе арыштанты на нарах не зьмяшчаюцца, то другая палова партыі ўладкоўваецца пад нарамі і не гарантаваная ад таго, што вада не падмочыць і тых, хто сьпіць, - нам, “палітычным”, быў адведзены асобны “павузак”. Крымінальныя ж ехалі на 2-х іншых, а на 4-м месьціўся канвой з 70 салдат і афіцэра. На носу павузка накіданая зямля і ўладкаваны агмень, які заўсёды абстаўлены вялікімі і малымі кацялкамі ад розных груп <…> Насуперак усім нязручнасьцям, якія вельмі сьцясьнялі ўсе нашыя рухі і патрабаваньні, усе мы пачуваліся шчасьлівымі пасьля турэмнага зьняволеньня і зьедлівага пылу, які у шмат каго выклікаў хваробы вачэй.

    Надвор’е было сьпякотнае і сухое, але гарыстыя берагі Лены, пакрытыя тайгой, прымяншалі сьпякоту. За горамі сонца пазьней уставала і раней заходзіла. Сьпякота прымяншалася яшчэ і тым, што ўсе таварышы раз-пораз апускаліся ў ваду, хто трымаючыся за краі павузка, а хто скакаў ў раку і даганяў флятылію, што ёсьць моцы. Афіцэр праз сілу дазваляў такія практыкаваньні - ён увесь час баяўся ўцёкаў, а адносна мяне настолькі быў напалоханы вышэйшым начальствам, што першыя дні трымаў мяне пад адмысловым канвоем і нікому не дазваляў падыходзіць да маіх калёс. Калі ж таварышы запратэставалі супраць такой пастановы і ўжо зьбіраліся зьдзейсьніць “пратэст”, я запрасіла да сябе афіцэра і сказала яму: “Даю Вам слова, што калі Вы не будзеце сьцясьняць мяне і маіх таварышаў у нашых зносінах, то Вы давезяце нас да Якуцка цалкам шчасна”. Пасьля гэтага канвой, які атачаў мяне, быў зьняты і зносінам нашым не было перашкод…

    Калі ж мы разьмясьціліся на павузкі, то зараз жа ўладкавалі майстэрні. Знайшліся і закройшчыкі і чаляднікі; здымаліся меркі, прымяраліся фасоны, - абмундзіраваньне ішло пасьпяхова. Абшывалі спачатку тых, хто першы павінен быў выходзіць на бераг у прызначанае паселішча. І такім чынам, спускаючыся па Лене, мы раз-пораз разьвітваліся і расставаліся з дарагімі людзьмі…

    Хутка пасьпелі ўсё пазнаёміцца, зблізіцца, пасябраваць, не без таго, вядома, каб мае тры маладыя спадарожніцы не былі прадметам адмысловай увагі з боку моладзі. Можна было прымеціць шмат частых і працяглых поглядаў, зьмен у выразах твару, гледзячы таму, з кім часьцей размаўляла тая ці іншая прыгажуня… Тым не менш, усе дзяўчыны высадзіліся па сваіх берагах яшчэ вольнымі грамадзянкамі… Весела было!..

    Але вось мы пад’язджаем да Кірэнску, месцу маіх бедзтваў і нецярплівых чаканьняў: непрыязная паліцыя, абыякавы абывацель, - стрыманы і заўсёды сам сабе на розуме, - бруд і смурод на вуліцах занядбалага гарадка - усё гэта не магло пакінуць прыемных успамінаў і я з прадузятасьцю пад’яжджала да горада.

    Але якое ж было маё зьдзіўленьне, калі ўбачыла, што ўвесь высокі бераг горада абсыпаны ў некалькі шэрагаў чорнымі масамі. Хто гэта? Чаму сабраліся ў такой нязвычнай для Кірэнска колькасьці? Аказваецца, чакаюць бабулю Брэшкоўскую…

    Замахалі шапкамі, хусткамі, закрычалі прывітаньні, сьціжмай спускаліся ўніз да вады і прасілі прапусьціць да баржы, на якую нас толькі што перасадзілі. Але паліцыя папярэджвала ўсе жаданьні і ўсе авацыі. Яна выставіла ўздоўж баржы ланцуг сваіх вартаўнікоў і не прапускала праз іх аніводнай душы. Калі ж я ўбачыла ў натоўпе свайго ўлюбёнца, старога мікалаеўскага салдата, незабыўнага майго П. П. Вішнякова, ужо кранутага паралічам пасьля празьмернага спажываньня алькаголю, калі я ўбачыла гэту найсумленную найвысакародную натуру, якая выстаяла за 30 гадоў сваёй ссылкі супраць спакусы золата і карысьці, што загубілі гэтулькі высокаадукаваных людзей, - я не магла выстаяць супраць жаданьня абняць свайго сябра, які горача мяне любіў, і папытала афіцэра спусьціць мяне на бераг.

    На мыліцах, ледзь перасоўваючыся, падышоў да мяне стары салдат-шавец, і мы абняліся з ім ды пасядзелі хвілінку, распытваючы пра жыцьцё-быцьцё адзін аднаго. Спрабавалі і іншыя падысьці да нашай групы, але паліцыянты пагражалі разгонам усёй публікі, а таму маё спатканьне абмежавалася адным Плятонам.

    Калі ж я зноў забралася на баржу, зьявіўся туды памагаты спраўніка, паставіў на палубе столік і прынёс даўжэзны сьпіс рэчаў, пакінутых пасьля мяне ў кватэры.

    - “Як загадаеце паступіць з гэтымі рэчамі, дазвольце выказаць Вашае жаданьне на паперы”…

    Я пісала, народ глядзеў і працягваў махаць шапкамі, хусткамі, вітаць паклонамі. Моўчкі, але ўсё гэта ўрачыста адбывалася. А затым я ўстала, пакланілася ў пояс ва ўсе бакі, і баржа наша кранулася, а ўсьлед ёй раздаваліся галасы прывітаньня і добрых пажаданьняў…

    Я была вельмі кранутая. Для мяне была нечаканасьцю цёплая сустрэча кірэнчанаў, якія бачылі мяне заўсёды толькі здалёк, з якімі я ледзь перакінулася некалькімі словамі. За ўсе тры гады майго жыцьця ў горадзе, там выказвалі мне сваю павагу людзі, толькі такія ж горкія п’яніцы, як мой Плятон, які, відавочна, і стварыў мне рэпутацыю добрага нарадалюбцу…

    Чым далей на поўнач, тым радзей селішчы, бязьлюдныя берагі… Калі мы пад’ехалі да вёскі, размытай гэтай жа вясною страшным небывалым разьлівам Лены, калі спыніліся перад ёй, каб высадзіць 2-х прызначаных сюды на паселішча таварышаў, то пры выглядзе разбураных хат, паламаных загарадзяў, бярвеньня, якое валялася, пры поўнай адсутнасьці людзей, - мы ўсё жудасна пераглянуліся і ўбачылі, якой цямрэчай зацягнуліся твары двух асуджаных… Малады, здаровы Чыненаў, які толькі што адбыў 6 гадоў у Маскоўскіх Бутырках, усьміхнуўся, страсянуў галавой і прамовіў: “Не зьнікнем!”. Але яго іншы таварыш, грузін, які таксама адбыў катаргу, з жахам глядзеў на разваліны і паўтараў: “Не, лепш у Якутку, у Якутку, у Якутку!”.

    Доўга ішлі па беразе <…> і махалі, пакуль не схаваўся параплаў, які цягнуў нашую баржу… Было вельмі сумна!..

    А далей пайшлі скалістыя берагі Лены мудрагелістых формаў, якія даюць багатую ежу ўяўленьню: замкі, цэрквы, помнікі, статуі, абэліскі, піраміды - усё тут высечанае і выветранае з чырвонага каменя, дзе жоўтага, дзе сьветлага, дзе шараватага адценьня. Вока адарвацца не жадае ад такіх мудрагелістых карцін. Усе стаяць на палубе, глядзяць, параўноўваюць, і няма канца заўвагам і назіраньням.

    Такая разнастайнасьць доўжыцца двое сутак і задаўга да самага Якуцка рака ўсё шырыцца і шырыцца, пакрываецца астраўкамі, вялікімі і малымі, якія пазарасталі буйным лесам і кустамі, больш кустамі, а вакол іх паласы сенажаці. Дзе-нідзе якут са сваёй гарбушай і яго маленькая лодачка, і вось крычаць: “Глядзіце, - чалавек, чалавек, лодка, лодка!”. Надзвычай пустэльна! За ўвесь наш месячны  шлях мы не бачылі ніводнага зьвера па берагах, не чулі крыку птушак, не назіралі рыбнай лоўлі, і плылі самотна, цешачыся, калі часам здасца труба сустрэчнага параплава і тады выбягалі на дах павузка, а потым на палубу баржы, махалі хусткамі самі не ведаючы каму і сьмяяліся <…>” /Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

    Нарэшце газэта “Якутская окраина” за 18 ліпеня 1915 года (стар. 3.) напісала: “16 ліпеня увечар у Якуцк прыбыла 2-я Ленская партыя ссыльных… (сярод якіх была) … Брэшка-Брэшкоўская. Апошняя адразу ж па прыбыцьці вызваленая з пад варты”.

    У Якуцку ў той час “частка былых эсэрак, катаржанак з Нерчынску, групавалася вакол Л. П. Язерскай. У Язерскай быў своеасаблівы эсэраўскі салён, дзе публіка зьбіралася паслухаць музыку”. У Лідзіі Паўлаўны Язерскай быў падобны лёс з Брэшка-Брэшкоўскай. Яна паходзіла з дваранаў Магілёўскай губэрні. Пасьля заканчэньня гімназіі выйшла замуж за віднага грамадзкага дзеяча Магілёва. Затым пакінула сям’ю і пайшла “у рэвалюцыю”. За замах на жыцьцё магілёўскага губэрнатара Клінгенбэрга ў 1905 годзе атрымала 15 гадоў катаргі, якую адбывала ў Нерчынску.

    “Якуцк ужо быў апавешчаны пра мой прыезд, і дзякуючы ўладам, якія заўсёды клапатліва мяне засьцерагалі, і сама я пісала Лід. Паўл. Язерской яшчэ з Іркуцкай турмы.

    Якуцк разьмешчаны страшна нязручна - ён адыходзіць на 8 вёрстаў ад ракі і толькі ў вялікую ваду пратокі падыходзяць да гораду і параплавы спыняюцца ля яго набярэжнай. Мы ж прыехалі ў ліпень месяц, калі вада ўжо нізка ўпала і каб дабрацца да прыстані, трэба было зьдзейсьніць або пешае вандраваньне, або наймаць рамізьнікаў за страшна дарагі кошт.

    Нас падвезьлі да прыстані ўжо ў зьмярканьне. Што гэта за чорная сьціжма на ёй? - Гэта паліцыя і таварышы. Лід. Паўл. у вялікай кампаніі ўжо два дня прыяжджае сустракаць партыю, а паліцыя забраць у свае валадарства Брэшкоўскую. Але паліцыя памылілася: жандараў у Якуцку няма, а таму там шмат чаго можна дамагчыся, што нельга ў іншых гарадах.

    Л. П. выходзіць на сярэдзіну прыстані, бярэ мяне пад руку і гучна апавяшчае: “Брешкоўская паедзе са мной!”. Экіпаж нам пададзены і паліцмайстар, які распараджаўся, саступае дарогу, просіць ехаць у горад, але Язерская кажа: “Не, яна паедзе са мной на дачу”. І, сказаўшы іншым таварышам: “да спатканьня ў мяне на дачы”, - саджае мяне ў каляску і загадае рамізьніку рушыць.

    Трэба сказаць, што Л. Паўлаўна - высокаадукаваная, разумная і рашучая, - адбыла свой тэрмін на катарзе за забойства злыдня губэрнатара Клінгеля ... …Яна ні ў турме, ні ў ссылцы не губляла ні свайго аплёмбу, ні сваёй звычкі распараджацца асяродзьдзем, якое яе атачала, умеючы заўсёды паставіць сябе на належную вышыню. Яе паважалі, яе любілі, яе слухаліся. Жыла яна выключна сваёй працай, даючы ўрокі моў ды музыкі.

    Якуцкія дамы лічылі для сябе вялікім гонарам знаёмства з Лід. Паўл… Вышэйшая ўлада не дазваляла сабе парушаць яе спакой. Яна ніколі не прасіла за сябе, але выратоўвала вельмі многіх сваім уплывам на адміністрацыю. Шмат уцёкаў зьдзейсьнілася пад прыкрыцьцем ейнага непаражальнага становішча ў горадзе. Акрамя разнастайнай дапамогі, якую яна магла аказаць і таварыскага асяродзьдзя, яна асабістым прыкладам сваім шмат спрыяла падтрымцы ў шматлікіх душах… бадзёрасьці і… адказнасьці. Пры ёй людзі падцягваліся, не давалі волі сваім слабасьцям. Шмат асалоды ўносіла яна сваёй выдатнай музыкай, адзінай у горадзе…

    Пры ўсім гэтым Л. П. пачувалася глыбока нездаволенай: занадта вузкае поле дзейнасьці ўяўляў г. Якуцк і яна, што пакутвала на невылечную астму, праседжвала халодныя, цёмныя вечары ў бясконцыя зімы, седзячы самотна ў сябе за раялем…

    У Якуцку было тады чалавек 300 ссыльных. Шмат было і інтэлігентных, і рамесьнікаў. Яны адны вылучна і абслугоўвалі патрэбы горада: рэпетавалі і рыхтавалі дзяцей у навучальныя ўстановы, мелі майстэрні разнастайных рамёстваў. Былі сярод іх фатографы, якія ўтрымоўвалі  кінэматографы, музыкі і службоўцы ва ўсіх гандлёвых фірмах. Некаторыя жылі сем’ямі, але вялікая частка былі халастыя і ўсё марылі пра тое, як бы вырвацца з Якуцка, нягледзячы на ніштаваты заробак і сталыя ўзаемныя адносіны. У іх былі вечарынкі; хадзілі адзін да аднаго ў госьці, часам сварыліся, часам мірыліся. І яны, і абывацелі Якуцка ведалі, што з адсутнасьцю іх горад пазбавіцца ўсіх культурных сіл. Бо ў Якуцку было ўсёткі мноства службоўцаў, якія мелі патрэбу ў наяўнасьці здольнасьцяў і ўменьняў, якімі валодалі ссыльныя, то гэтыя апошнія адваявалі вельмі ніштаватае становішча параўнальна з іншымі месцамі ссылкі.

    Паліцыя на многае глядзела скрозь пальцы яшчэ і таму, што за адсутнасьцю жандараў на яе няма каму было пісаць даносаў, выключаючы мясцовых паклёпнікаў накшталт тамтэйшага віцэ-губэрнатара, які служыў пудзілам для ўсіх.

    Чаму ж людзі гняліся так жыцьцём у Якуцку? - Таму што сумней навакольляў гэтага горада, страшней яго зімы і агідней яго клімату наогул цяжка сабе прадставіць! Вакол голая, парослая мохам ці нізкай травой нізіна, дзе-нідзе мільгане маларасейскі лясок… Ужо ў канцы жніўня выпадае сьнег, маразы дужэюць, зіма жорсткая, холад да 50°R напаўняе паветра смугой застылай вільгаці. Настаюць кароткія дні, сонца паднімаецца ледзь-ледзь на сажань ад гарызонту і адразу ж спускаецца цьмянай плямай уніз.

    Шэсьць месяцаў цемры, восем месяцаў нясьцерпнага холаду, адзін месяц страшнага бруду замест вясны, два месяцы часта сьпякотнага сухога лета і яшчэ месяц глыбокага ліпкага бруду.

     Я прыехала туды ў сярэдзіне ліпеня. Ужо ночы былі зімныя. Увесь жнівень стаялі ранішнікі; мокры сьнег мясіў халодны бруд”. /Архангельский В. Г.  Катерина Брешковская. Прага-Ужгород. 1938. С. 124-128; Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./ Дарэчы адной з памятных падзей у лёсе Крапоткіна ў маладыя гады было знаходжаньне ў Якуцку і на Ленскіх залатых капальнях, - у цэнтры “маслопузного владычества”, па ягоным выразе.

                                             З ФОНДАЎ НАЦЫЯНАЛЬНАГА АРХІВУ

                                                      РЭСПУБЛІКІ САХА (ЯКУТЫЯ)

    18 верасьня 1915 года газэта “Ленский край” зьмясьціла (стар. 2.) наступнае: “Аб’ява. Пакідаючы Якуцк, шлю сваё прывітаньне сябрам і добрым знаёмым. Катарына Брэшкоўская”.

    “Калі 11-га верасьня я зьяжджала назад ў Іркуцк, Лена ўжо пачала замярзаць, ішоў моцны шарош і параплаў насілу прабіваўся праз яго.

    Пачуцьці мае дваіліся, калі я пакідала Якуцк. Цёмная зіма палохала мяне, халады пагражалі поўным пустэльніцтвам, і я рада была не перажываць ліха, якое чакалася; але пакідаць таварышаў у гэтай цемры, у гэтым холадзе, пакідаць мілую, высакародную душу Л. П., якая так цесна да мяне прывязалася і так хвалявалася - усё гэта засмучала і прымушала пакутаваць мяне. З Лід. Паўлаўнай мы ўжо вялі агульную гаспадарку і дні былі поўныя далікатнага ўзаемнага клопату. Яна, змучаная, стала як быццам адпачываць, і раптам ізноў адзінота! Астма і немінучая сьмерць на чужыне…

    У Якуцку я засьпела пакеты лістоў, газэт і часопісаў - усё ад тых жа маіх амэрыканцаў. Яны ўжо накіравалі сюды камплекты фуфаек, цёплых панчох, шапак, пальчатак. Марыя Іванаўна выслала цэлы багаж з Іркуцка, але на шматлікія рэчы я пасьпела атрымаць толькі позвы і цюкі сышлі зваротна ў Іркуцк, даганяючы мяне ў гэтым кірунку: дванаццаць пасылак прыйшло зваротна туды…

    Зваротны шлях быў вельмі небясьпечным. Параход “Грамоў” мог кожную ноч зьмерзнуць у льдах, і машыністы ўсяляк імкнуліся дагнаць яго да Віціма, там высадзіць мяне і сьпяшацца да поўдня на больш спрыяльную зімовую стаянку. Я гатовая была падвергнуцца ўсякім выпадковасьцям, абы зьехаць на поўдзень, але ніхто з дасьведчаных вандроўцаў не браўся суправаджаць мяне ў такі няўстойлівы час. Калі рака замярзае, па ёй ехаць нельга аніяк, санкавага шляху было не ўсталяваць, а берагам прыйшлося б ехаць толькі конна…

    На маё шчасьце тады ў вялікім сяле Віціме жыло сямейства Сазонавых і Анатоль Уладзіміравіч Сазонаў, якога вечна ссылалі, узімку займаў там пасаду загадчыка справамі фірмы Громавых, а жонка яго была выдатнай фэльчаркай тамтэйшай валасной лякарні. Яны далі прытулак мяне і два месяцы бездаражы я правяла ў іх у самым здаровым і прыемным становішчы. Былі сонечныя дні, было шмат сьнегу, поўная воля, добрыя суразмоўцы…

    З Кірэнска мне даў ведаць С. А. Барэйша [з сялянаў Марачанскай воласьці Пінскага павету Менскай губэрні], што ён едзе ў Іркуцк і гатовы ўзяць мяне з сабою. Заўсёды і ўсюды паднаглядная, я і гэтым разам не магла ехаць адна да Кірэнска і мяне суправаджаў віцімскі паліцэйскі наглядчык, чалавек добры, які засьцерагаў мяне ўсю дарогу ад нязручнасьцяў і нягодаў. Я ведала, што ён добра ставіўся да палітычных ссыльных і заўсёды гатовы быў ім служыць, чым толькі мог... Забылася яго прозьвішча…

    У Кірэнску мне далі правесьці толькі суткі. Спраўнік і ўся паліцыя страшна баяліся маёй прысутнасьці і кожныя тры гадзіны асьвядомліваліся - ці зьехала я. На другі раз я пабачылася з Уладзіміравымі, Андрэевым і з усімі тымі, хто папакутаваў за ўдзел у маіх уцёках. Уладзіміравы і Андрэеў праседзелі ў Кірэнскай турме цэлых два гады. Пабачылася я і з П. П. Вішняковым, які прыйшоў з багадзельні ў новай кашулі і чырвоным поясе, што я даслала яму яшчэ з Іркуцкай турмы. Гэта было наша апошняе спатканьне. Месяцы праз тры-чатыры ён памёр.

    Зараз я скажу, чаму мяне везьлі зваротна ў Іркуцк. Высьветлілася, што М. І. Мілашэўская не толькі не перастала клапатаць аб мне, але і прыцягнула да гэтых клопатаў і Маскву, і Пецярбург, і асабліва А. Ф. Керанскага. Гэтыя агульныя высілкі дасягнулі, нарэшце, мэты. З Пецярбурга рушыла ўсьлед распараджэньне вярнуць мяне ў Іркуцк у распараджэньне мясцовага губэрнатара. Мясцоваму губэрнатару захацелася, найперш ізноў пасадзіць мяне пад арышт, хоць гэтым разам хатні.

    Спынілася я ў Мілашеўскіх і не пасьпела пераначаваць, як ужо ў дзьвярэй майго пакоя стаяў гарадавы. Гэта ўсіх нас абурыла. Я і яна адправіліся да генэрал-губэрнатару Князева жаліцца на такое бясчынства. Былі прыняты вельмі ласкава, але лагодны стары з сумам заявіў, што ўся ўлада ў руках жандараў, а губэрнатара і яго загадаў, ніхто не слухае”. /Архангельский В. Г.  Катерина Брешковская. Прага-Ужгород. 1938. 128-130; Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ) // Известия Иркутского государственного университета. Серия: Политология. Религиоведение. № 5. Иркутск. 2011./

     Газэта “Ленский край” за 3 студзеня 1916 года (стар. 2.) пісала: “К. К. Брэшкоўскай, якая зьехала з Якуцка ў мінулы верасень, як паведамляе “Иркут. Жизнь” дазволена Мін. Унут. Спраў застацца ў Іркуцку. Зьдзейсьненая паездка бабулі ад Якуцка да Іркуцка падарвала і без таго слабае здароўе яе і ў цяперашні час становішча бабулі вельмі цяжкае”.

    У Іркуцку “для Брэшкоўскай быў усталяваны свайго роду кірэнскі рэжым; у кватэры яе дзяжурылі паліцэйскія, якія апытвалі наведвальнікаў, патрабавалі пашпарты, рабілі разнастайныя нязручнасьці. Але гэтыя нязручнасьці не спынілі наведваньняў К. К. знаёмымі і незнаёмымі ёй асобамі. Усё гэтае бянтэжыла супакой дэпартамэнту паліцыі, і яно рашыў “прыбраць” К. К. з цэнтру і адправіць далей ад лініі чыгункі. Месцам пасяленьня быў прызначаны Мінусінск, куды ў траўні 1916 г., амаль раптам, пад узмоцненым канвоем, і павезьлі 72-гадовую бабульку. На першай жа станцыі ад Іркуцка К. К. высадзілі пасьля 3-га званка з цягніка, і яна усю ноч правяла на станцыі. Цягнік, які адышоў, павёз вестку, што К. К. вярнулі ў Іркуцк. Усё гэта было зроблена дзеля таго, каб папярэдзіць маніфэстацыі, якія чакала адміністрацыя”.

    2 сакавіка 1917 г. у Мінусінску была атрыманая тэлеграма ад Часовага урада з загадам аб яе вызваленьні і экстранай адпраўкі ў Эўрапейскую Расею. “4-га сакавіка мінусінская гарадзкая дума in corpore зьявілася павіншаваць Бабулю з перамогай і урачыстасьцю яе ідэй. К. К. быў прадстаўлены для вяртаньня ў Расію адмысловы вагон, і гэтае вяртаньне было суцэльным трыюмфам, больш чым заслужаным Бабуляй”. Праўда беларускі дасьледчык Алесь Карлюкевіч на поўным сур’езе сьцьвярджае, што “После февраля 1917 года за ней в Якутию пошлют специальный поезд”. /Карлюкевич А.  Чорный передел в Блони. // Советская Белоруссия. Минск. 4 января 2003./, які зможа, пэўна, будзе рухацца без рэйкаў, бо чыгунка ў Якутыю прыйшла ўжо за Савецкім часам з будаўнікамі БАМу.

    Міхаіл Канстанцінаў, якога лютаўская рэвалюцыя застала ў с. Казачае Верхаянскай акругі Якуцкай вобласьці, па дарозе ў Якуцк у адной з “паварняў” убачыў надпіс алоўкам на сьцяне “Няхай жыве бабуля – руская рэвалюцыя!” “Тут відавочна прыляцеў адзін з воклічаў, якімі тады віталі К. К. Брэшко-Брэшкоўскую, і не будучы зразумелы, выразіўся ў скажоным выглядзе – рэвалюцыя была вуснамі якута ператвораная ў бабулю”. /Константинов М.  Мартовские дни у Ледовитого океана. (Из записок политического ссыльного-каторжанина. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 15. № 2. Москва. 1925. С. 47./

    Пад час лютаўскіх падзей 1917 г. пад кулю патрулю Фінляндзкага палку патрапіў ураджэнец мяст. Жыровічы Слонімскага павету Гарадзенскай губэрні, удзельнік працаў Беларускага навукова-літаратурнага гуртка студэнтаў Петраградзкага ўнівэрсытэту, студэнт Уладзімер Іванавіч Хлябцэвіч, які ў ноч на 17 сакавіка 1917 г. знаходзіўся ў аўтамашыне хуткай мэдычнай дапамогі і закрываў сваім целам ад куль сястру міласэрнасьці Алену Шуп. Цела загінуўшага, дзеля пахаваньня адвезьлі у Сызрань, дзе на той час у эвакуацыі знаходзіліся ягоныя бацькі. З гэтай сумнай нагоды ў Сызрань на пахаваньні 19 сакавіка 1917 года ў “Гарадзкім саду на Сімбірскай вуліцы” “К. К. Брэшка-Брэшкоўская сказала кароткую прамову: “Упершыню на ўсім маім шляху прыходзіцца бачыць такую сумную працэсію, і магчыма, што па меры набліжэньня да сталіцы, радасьць аб атрыманай свабодзе будзе азмрочвацца яшчэ болей... Што зрабіў гэты слоўны юнак, які любіў свой народ?!.. Ён жа хацеў толькі дабра для народа, ён вучыўся, каб служыць народу! Колькі тысяч праводжвае яго ў магілу! Так для Раманавых распраўляцца са ўсімі лепшымі людзьмі радзімы на працягу многіх дзесяцігодзьдзяў! Цяпер мы, нарэшце, атрымаем свабоду. Паклянёмся ж перад труной гэтага нявінна забітага юнака, гэтага мучаньніка за свабоду свайго народа, і перад сваім сумленьнем, што не будзе паміж намі звадаў і не дапусьцім каб ў будучыні была неабходнасьць такіх нявінных ахвяр!” – Клянёмся!” - раздаліся галасы. Хор прапеў “вечная памяць” ахвярам любві да радзімы і затым многія леты “бабулі”, якія падхапіла “гура” тысячамі галасоў. Расхваляваныя словамі “бабулі” мужчыны і жанчыны плакалі, цалавалі яе рукі”. /Жертва великой революции. Краткий биографический очерк студента В. И. Хлебцевича. Венок отца на могилу сына. Сост. прот. Иоан Андреевич Хлебцевич. Сызрань. 1917. С. 22-23./ Ягоным імем у Сызрані была названая вуліца, якая існуе і па сёньня. /Никонорова Т.  Хлебцевич Владимир Иванович. // Кто есть Кто в Сызране. Справочно-энциклопедическое издание. Самара. 2001./ Дзякуючы гэтаму “сумнаму выпадку” ягоны брат, ураджэнец мяст. Жыровічы, Яўген Хлябцэвіч, які ў 1913 г. зрабіў даклад “Возрождение белорусской народнической литературы” [Отчет о деятельности Белорусского научно-литературного кружка студентов СПБ университета за 1913 г. С прил. доклада студ. Е. Хлебцевича “О возрождении белорусской народнической литературы” СПб. 1914] выпусьціў у Санкт-Пецярбурзе кнігу “Возрождение белорусской народнической литературы”, змог ў 1917 [1918] г. яе перавыдаць у Петраградзе пад назвай “Народническая поэзия белоруссов. Посвящается бабушке русской революции Е. К. Брешко-Брешковской” высілкамі “Фонда имени “Бабушки” Русской Революции Е. К. Брешко-Бешковской «Свободная мысль» № 7”. На тытульным лісьце кнігі быў зьмешчаны партрэт Уладзімера Хлябцэвіча з подпісам “Дѣятель Бѣлорусскага кружка студентовъ Петрогр. Универс. Владиміръ Ивановічъ Хлѣбцевичъ, павшій жертвой революціи 28 февраля 1917 г. въ Петроградѣ.”

    “Яе сустракалі гарнізоны з аркестрамі, працоўныя, сяляне, інтэлігенцыя. У Маскве яе ушаноўвалі ў гарадзкой Думе, у камітэце грамадзкіх арганізацый, у Савеце рабочых дэпутатаў і інш. установах; тое ж самае было і ў Петраградзе і інш. гарадах. Але трыюмф не ап’яніў К. К. Брэшкоўскую; яна цьвяроза ацэньвала падзеі, не саромеючыся гаварыла праўду…”

    Ад 22 сакавіка 1917 г. ў Якуцку якуцкая арганізацыя ПС-Р пачала выдаваць газэту “Социалист” і па жнівень 1918 г. выйшла 15 нумароў. У ёй плённы удзел браў агульнапрызнаны лідэр якуцкіх эсэраў Пётар Кулікоўскі, які “пісаў артыкулы аб Брэшка-Брэшкоўскай, як тады казалі, “бабулі расейскай рэвалюцыі” /Алексеев Е. Е.  Национальный вопрос в Якутии (1917-1972). Якутск. 2007. С. 45./ “Асаблівае месца ў газэце займаў цыкл публікацыяў аб вядомай рэвалюцыянэрцы К. К. Брэшка-Брэшкоўскай, што удзельнічала ў рэвалюцыйнай барацьбе ад 70-х гг ХІХ ст., якая правяла 22 гады ў турме, на катарзе і ў ссылцы і празваная эсэрамі “бабуля расейскай рэвалюцыі”. Яна была адной з арганізатараў і кіраўнікоў ПС-Р і зрабілася свайго роду “сьцягам” эсэраў. У газэце “Социалист” Е. К. Брэшка-Брэшкоўскай прысьвечаныя наступныя матэрыялы: “Приветствие Бабушке” (№ 5), “О встрече Бабушки в г. Ново-Николаевске Томской губернии” (№ 6), нарыс “Жизнь Бабушки” (7). /Ласков А. И.  Якутская организация эсеров и ее периодическая печать. // Якутский архив. № 3. Якутск. 2008. С. 30./

    У 1917 г. кінарэжысёр Б. Сьвятлоў здымае аб яе фільм “Бабушка русской революции, или мученница за свободу”, ствараецца “Паевое Товарищество имени Бабушки Русской Революции Е. Брешко-Брешковской”, у Маскве ёю засноўваецца выдавецтва для распаўсюджваньня кніг сярод народ. Яна пачаткі актыўную дзейнасьць у падтрымку Часовага урада, зьдзяйсьняе агітпаездкі па краіне, абараняе ад нападкаў Керанскага “найгоднага з годных грамадзян зямлі рускай…”. Па прапанове Керанскага яна ў Петраградзе жыла ў Зімнім палацы. Брэшка-Брэшкоўская піша сэрыю брашур, дзе даступна выкладае асноўныя палажэньні эсэраўскай праграмы і разам з тым адказвае на надзённыя пытаньні, якія хвалявалі народ. Выступаючы 29 красавіка 1917 г. на зьезьдзе Сялянскіх Дэпутатаў Маскоўскай губэрні яна заклікала да скарэйшай “перадачы усёй зямлі народу”.

    27 ліпеня 1917 г. яна пісала: “…наш народ цьвёрда вырашыў пакінуць за сабою права … на пераход усёй зямлі ад прыватнай уласнасьці ў грамадзкую. Ён не расстанецца з гэтым правам не пры якіх умовах, і калі паўстануць спробы контррэвалюцыі, то гэта прывядзе толькі да кровапраліцьця, ніколькі не забясьпечваючы урачыстасьці ворагам народа”.

    У пытаньні аб вайне Брэшка-Брэшкоўская была прыхільнікам перамогі ў што бы тое не было, заяўляючы: “я, старая, ісьці на вайну не магу, хоць калі вы гэтага запатрабуеце ад мяне, адпраўлюся”. Заклікала уступаць у “Жаночы батальён”. Дарэчы, камандзірам Жаночага батальёна сьмерці была Марыя Бачкарова, якая таксама пабывала ў Якуцкай вобласьці.

    Вяртаецца ў Расею і Пётар Крапоткін, які пачаў падтрымліваць бальшавікоў.

    На Дзяржаўнай Нарадзе (12-15 жніўня 1917 г.) у Маскве была дэлегатам ад выканкама Усерасійскага Савету Сялянскіх Дэпутатаў. 14-15 верасьня 1917 г. усе газэты перадрукавалі з “Волі народа” маніфэст-заклік, падпісаны Арганізацыйнай Радай патрыятычнай групы эсэраў на чале з яе ганаровым старшынёй, які патрабаваў ад ЦК Партыі Сацыялістаў-Рэвалюцыянэраў “назаўжды парваць з … бальшавізмам”. Брэшка-Брэшкоўская была абраная ў сэньёрэн-канвэнт Часовай Рады Расійскай Рэспублікі і 7 кастрычніка адкрыла ягонае паседжаньне з патрабаваньнем скарэйшай перадачы зямлі сялянству. Яна была абраная чальцом Устаноўчага Сходу па Чарнігаўскай выбарчай акрузе. На 4-м зьезьдзе Партыі сацыялістаў-рэвалюцыянэраў (26 лістапада - 5 сьнежня 1917 г.) яна 29 лістапада адвяла ад сябе абвінавачваньне ў “паправеньні” і заявіла, “што захоўвае ў чысьціні вучэньне сваіх папярэднікаў, шкадуе, што партыя занадта разраслася за кошт чужых людзей і гэтым страціла свой маральны аўтарытэт”. Катарына Канстанцінаўна адмовілася ад ганаровага старшынства. Шматлікія дэлегаты настойвалі на выключэньні з партыі яе і Керанскага.

    Брэшка-Брэшкоўская лічыла што “чаша цярпеньня перапоўнілася ў момант Брэст-Літоўскага міру…”. Дарэчы дамову аб Брэсцкім міры падпісаў Р. Пятроўскі, які ў 1915-1917 гг. знаходзіўся на паселішчы ў Якуцкай вобласьці.

    Знаходзячыся на нелегальным становішчы Брэшка-Брэшкоўская улетку 1918 г. удзельнічала ў дзейнасьці антыкамуністычнага Камуча (Камітэт чальцоў Устаноўчага Сходу) у Самары, 8 - 23 верасьня 1918 г. ва Уфе ў працы Дзяржаўнай Нарады, дзе была абраная чальцом Усерасійскага Устаноўчага Сходу. Дарэчы, там жа, пад псэўданімам Беларусаў, у ім прымаў удзел Аляксей Станіслававіч Бялеўскі, ураджэнец маёнтка Шэды Горацкага павета Магілёўскай губэрні, які адбываў выгнаньне ў Якуцкай вобласьці.

    Вомск Брэшка-Брэшкоўская пакінула разам чэхаславацкімі легіянэрамі ў 1919 г. і выехала праз Уладзівасток у ЗША, дзе вяла агітацыю супраць бальшавікоў і зьбірала грошы на дапамогу антыбальшавіцкім сілам.

    11 лютага - 10 сакавіка 1919 гады ў ЗША Камісія Авэрмэна праводзіць слуханьні па бальшавізьме, апытаўшы больш за 20 сьведак, дзьве траціны з якіх стаялі на рэзка антыбальшавіцкіх пазыцыях, і патрабавалі ваеннага ўварваньня ў Расею. У ліку сьведак былі белаэмігранты і дзеячы рэвалюцыйнага руху ў Расіі, у прыватнасьці, Брэшка-Брэшкоўская, якая заявіла, што: “Я пісала вашаму пасольству ў Расеі, што, калі б вы аказалі нам падтрымку ў выглядзе пяцідзесяці тысяч добрых салдатаў вашага войска, бальшавікі былі б зрынутыя!”, а Луіза Брайет, жонка Джона Рыда, паказала, што Брэшка-Брэшкоўская “старая жанчына з вялікім мінулым і жаласнай сучаснасьцю”.

    В 1920 г. Катарына вяртаецца ў Эўропу і праз Парыж, дзе ўсклала кветкі на магілу Гершуні, якога пахавалі на могілках Манпарнас у Парыжы, ды Бэрлін, накіроўваецца ў Прагу, каб атабарыцца сярод шматлікіх яе прыхільнікаў, якіх павыганялі з савецкай Расеі.

    У ліпені 1918 г. Пётар Крапоткін з жонкай пасяліўся ў падмаскоўным месьце Дзьмітраў, дзе атрымаў “ахоўнае” пасьведчаньне падпісанае У. І. Ульлянавым-Леніным, але сродкі для існаваньня даваў яму Нестар Махно. Напачатку 1921 г. Пётар захварэў на запаленьне лёгкіх і ў ноч на 8 лютага сканаў а 13 лютага быў пахаваны на Новадзявочых могілках у Маскве.

    Але хутка Брэшка-Брэшкоўская пераяжджае ў зямлю Чэхаславаччыны Падкарпацкую Русь, дзе арганізоўвае “Школьную дапамогу” ва Ужгарадзе ды Мукачове, дзеля чаго ейныя амэрыканскія сябры дасылалі ёй грашовую дапамогу, харч ды рэчы.

    Калі зусім пагоршылася здароўе (амаль страціла зрок) Катарына ад 1928 г. пасялілася ў Хвалах каля Прагі ў сям’і Архангельскіх, з якімі разам была ў ссылцы.

    У фондах Нацыянальнай бібліятэцы Рэспублікі Беларусь захоўваецца кніга: Hidden Springs of the Russian Revolution за 1931 год, з надпісам прысьвечаным вядомаму эсэру Уладзімеру Зензінаву, які двойчы пабываў у ссылцы ў Якуцкай вобласьці.

    26 студзеня 1934 года яна адсьвяткавала сваё 90-годзьдзе, з якім яе павіншаваў прэзыдэнт Чэхаславаччыны Тамаш Масарык. Прыяжджаў і сын Мікалай, які знаходзіўся ў эміграцыі ад 1921 г.

    12 верасьня 1934 г. Катарына Брэшка-Брэшкоўская (Вярыга) памерла “на руках” Ларысы Васільеўны Архангельскай ў в. Хвалах /Chvalech/, якая затым увайшла ў склад мястэчка Горніх Пачэрніц /Horních Počernic/, якое сёньня зьяўляецца прадмесьцем Прагі (Praha 20: Praha-Horní Počernice).

    Па успамінах сучасьнікаў яна жадала каб яе пахавалі па праваслаўнаму абраду, але чэскія сацыялісты дамагліся каб яе пахавалі пад гукі “Марша палеглых рэвалюцыянэраў”. На пахаваньне ад партыі эсэраў прыехаў з Парыжу Віктар Чарноў, з Брусэлю Аляксандар Керанскі, Тамаш Масарык даслаў вянок, прыехаў і сын Мікалай. На надмагільлі быў пастаўлены бюст працы Мілаша Суханека, павернуты тварам да Расіі.

    У студзені 1935 г. бібліяграфічная група Цэнтральнага савету усесаюзнага таварыства былых катаржан і ссыльнапасяленцаў прыняло афіцыйнае рашэньне аб забароне ў СССР анатоўваць кнігі Л. Троцкага ды К. Брэшка-Брэшкоўскай.

    Яе сын, Мікалай Мікалаевіч Брэшка-Брэшкоўскі пад час ІІ Усясьветнай вайны служыў у ведамстве Гебельса ў Бэрліне і ў ноч на 24 жніўня 1943 г. загінуў пад час бамбардзіроўкі Бэрліна брытанскай авіяцыяй. Ён аўтар шматлікіх папулярных раманаў, аповесьцяў і апавяданьняў.

    Творы:

    Ипполит Мышкин и Архангельский кружок. Б. м. 1904. 70 с.

    Ипполит Мышкин и Архангельский кружок. Москва. 1906. 72 с.

    Николай Иванович Кибальчич. Петербург. 1906. 55 с.

    Из моих воспоминаний. І. Ишутин и каракозовцы. ІІ. Отец Митрофан. петербург. 1906. 40 с.

    Автобиография. Псков. 1917. 16 с.

    Автобиография. Ревель. 1917. 14 с.

    Бабушка Е. К. Брешко-Брешковская о самой себе. // Петроград. 1917. 16 с.

    Бабушка Е. К. Брешко-Брешковская о самой себе. // Кишинев. 1917. 19 с.

    Не только права, но и обязанности. (Об обязанностях свободных граждан). Издательство фонда им. «бабушки» русской революции Е. К. Брешко-Брешковской. Петроград. 1917. 13 с.

    Обязанности свободных граждан. Петроград. 1917. 15 с.

    О дезертирах. Издательство фонда им. «Бабушки» русской революции Е. К. Брешко-Брешковской. Петроград. 1917. 8 с.

    Письма крестьянам. Москва. 1917. 24 с.

    Чорная сотня. Издательство фонда им. «бабушки» русской революции Е. К. Брешко-Брешковской. Петроград. 1917. 6 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Москва. 1917. 8 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Казань. 1917. 15 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Киев. 1917. 15 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Конотоп. 1917. 16 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Нежин. 1917. 12 с

    Что делать в Учредительном собрании. Петроград. 1917. 8 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Ростов-на-Дону. 1917. 8 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Симбирск. 1917. 8 с.

    Что делать в Учредительном собрании. Тверь. 1917. 11 с.

    A message to the American people. New York 1919.

    Малые государства. Ужгород. 1922. 54 с.

    Побег (отрывок из воспоминаний). // Дни. Берлин. 20 января1924.

    Скрытые корни Русской революции. Отречение великой революционерки.  Пер. с англ. Л. А. Игоревского. Москва. 2006. 336 с.

   Літаратура:

    Kennan G.  Siberia and the Exile System. Vol. 2. NY. 1891.

    Кенан Д.  Сибирь и ссылка. (Очерки из жизни политических ссыльных). Ч. II. СПб. 1906. С. 34-35, 158, 160.

*    В. В-въ.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна, урожденная Вериго. // Энциклопедическій Словарь Т-ва «Бр. А. и И. Гранатъ и К^о». Седьмое, совершенно переработанное изданіе.. Т. 6. Москва. 1911. Стлб. 545-546.

*    Пругавинъ А.  «Бабушка» въ ссылкеѣ. // Вѣстникъ Европы. Журналъ науки-политики литературы.Ноябрь. Санктпетербургъ. 1912. С. 308-313.

    Брешко-Брешковский Н.  Терзания моей матери. // Жизнь и суд. № 13. СПб. 1913.

    Sieroszewski W.  Towarzyszka K. Breszkowska. // Naprzód. Nr. 295. Kraków. 1913.

     Брешко-Брешковский Н.  Е. Брешковская. Из воспоминаний сына. // Аргус. № XIII. Январь. СПб. 1914. С. 81-89.

    Прибылев А.  Мои воспоминания о Каре. // Русское богатство. № 3. СПб. 1914.

    Русские ведомости. 22 марта 1916.

    Спиридович А. Н.  Революционное движение в России. Вып. 2. Партия социалистов-революционеров. Петроград. 1916.

    Колосов Е.  Жизненный путь Е. К. Брешковской, бабушки русской революции. // Наш голос. № 1. Красноярск. 1917.

    Морозов Н. А. Е. К. Брешко-Брешковская – бабушка русской революции. // Герои дня. № 2. 1917.

*    Бабушка русской революцiи. // Искры. Иллюстрированный художественно-литературный журналъ съ карикатурами. № 12. Петроградъ. 1917. С. 90.

*    Бабушка русской революции в Москве. // Искры. Иллюстрированный художественно-литературный журналъ съ карикатурами. № 13. Петроград. 1917. С. 102.

    Брешко-Брешковский Н.  Бабушка русской революции. // Лукоморье. № 12/13. Петроград. 1917.

    Кирьяков В. В.  Дедушка и бабушка русской революции. Н. В. Чайковский и Е. К. Брешко-Брешковская. Петроград. 1917. 34 с.

     Слетов С.  К истории возникновения партии социалистов-революционеров. Петроград. 1917.

    Сарычев М. В.  Русские женщины. I. Бабушка русской революции Е. К. Брешко-Брешковская. II. Мария Александровна Спиридонова Рязань. 1917. 25 с.

    Коварский Б.  Екатерина Константиновна Брешко-Брешковская. // Автобиография бабушки русской революции. Петроград. 1917.

*    9-го мая 1917 г. Листокъ Посвященный Е. К. Брешковской. Иркутскъ. 1917. 4 с.

    Доклад и смета общества «Всероссийский свободный кустарь» о льнопромышленности, представленный министрам: военному - А.Ф. Керенскому, финансов - Шингареву, торговли и промышленности - Коновалову, земледелия - Чернову, труда - Скобелеву, князю Львову; советам: Крестьянских, рабочих и крестьянских депутатов, а так же Брешко-Брешковской и Чайковскому. Москва. 1917. 24 с.

*    Поповъ И. И.  Екатерина Константиновна Брешко-Брешковская. Бабушка русской революціи. Москва. [1917] 1918. 40 с.

    Хлебцевич И. А.  Жертва великой революции. Краткий биографический очерк студента В. И. Хлебцевича. Венок отца на могилу сына. Сызрань. 1918. С. 22-23.

    Bryant L.  Six Red Months in Russia. London. 1918.

    Sack A. J.  The Birth of the Russian Democracy. New-York. 1920.

    Стеклов Ю.  Партия с.-р. Москва. 1922.

    Аксельрод П. Б.  Летопись революции. Пережитое и передуманное. Кн. І. Берлин. 1923.

*    Лазарев Е.  Бабушка Брешковская (К восьмидесятилетию со дня рождения). // Революционная Россия. Центральный орган Партии Социалистов-Революционеров. № 33-34. Январь-Февраль. Прага. 1924. С. 31-34.

    Попов И. И.  Минувшее и пережитое. Воспоминания за 50 лет. Т. 2. Сибирь и эмиграция. Ленинград. 1924.

*    Зіміонка А.  Соцыялістычны рух на Беларусі. ІІ. Партыя соцыялістых-рэволюцыянэраў. // Беларусь. Нарысы гісторыі, экономікі, культурнага і рэволюцыйнага руху. Менск. 1924. С. 156-157, 159.

*    Тютчев Н.  Побеги из Сибири политических в 90-х гг. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 9. № 2. Москва. 1924. С. 210-212.

    Ковалик С.  Революционеры-народники в каторге и ссылке. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 11. № 4. Москва. 1924.

*    Вахоўская В.  Успаміны рэволюцыянэркі. // Полымя. Беларуская часопісь літаратуры, політыкі, экономікі, гісторыі. № 2. Менск. 1925. С. 156-157.

*    Бонч-Асмалоўскі  Эпоха 1905 г. Мае ўспаміны. // Полымя. Беларуская часопісь літаратуры, політыкі, экономікі, гісторыі. № 6. Менск. 1925. С. 182.

*    Константинов М.  Мартовские дни у Ледовитого океана. (Из записок политического ссыльного-катаржанина. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 15. № 2. Москва. 1925. С. 47.

    Залкинд Л.  Николай Михайлович Забелло. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 24. № 3. Москва. 1926.

    Баргузинская ссылка и побег с Е. К. Брешко-Брешковской. // Тютчев Н. С.  Статьи и воспоминания. Ч. II. В ссылке и другие воспоминания. Москва. 1925. С. 7-65.

*    Тарасов П. Н.  В Сибирь – на поселение. // Пути революции. № 2. Харьков. 1926. С. 170- 171

*    Максаков В., Турнов А.  Хроника Гражданской войны в Сибири 1917-1918. Москва-Ленинград. 1926. С. 87, 237.

    Крамаров Г.  Февральские дни в Сан-Франциско. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. № 1. Москва. 1927.

*    Белоконский И. П.  К истории политической ссылки 80-х годов. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 31. № 2. Москва. 1927. С. 145.

    Б. Н.  Новое и прошлое зарубежной печати (К истории революционного народничества: из воспоминаний о движении 70-х гг.; из прошлого партии социалистов-революционеров). Статья первая. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 31. № 2. Москва. 1927.

    Попова В.  Динамитные мастерские 1906-1907 гг. и провокатор Азеф. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. № 6. Москва. 1927.

     Гавен Ю. П.  Революционное подполье в период империалистической войны в Енисейской губернии. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный вестник. Кн. 36. № 7. Москва. 1927.

     Пузанов Д.  Расслоение Минусинской ссылки в 1917-1918 гг. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный вестник. Кн. 36. № 7. Москва. 1927.

*     Сибиряков С.  От Февраля к Октябрю. // Каторга и ссылка. Историко-Революционный вестник. Кн. 36. № 7. Москва. 1927. С. 160.

    И. Р.  Владимир Васильевич Бакрылов. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. № 7. Москва. 1927.

    Цедербаум С.  Женщина в русском революционном движении. 1870-1905. Москва. 1927.

    Октябрьская революция перед судом американских сенаторов. Официальный отчет «Овермэнской комиссии» сената. Перевод В. Вельского. Москва. 1927. 34, 75.

*    Калашникова В.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Большая Советская Энциклопедия. Т. 7. Москва. 1927. Стлб. 471-472.

*    Пузанов Д.  Минусинская ссылка 1910-1917 гг. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 39. № 2. Москва. 1928. С. 101, 105.

*    Николаев В. И.  Сибирская периодическая печать и политическая ссылка. // Каторга и ссылка. Историко-Революционный Вестник. Кн. 41. № 4. Москва. 1928. С. 114.

    Лившиц С.  Подпольные типографии 60-80-х годов. // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. № 6. Москва. 1928.

*    Агурский С.  Очерки по истории революционного движения в Белоруссии (1863-1917). Минск. 1928. С. 111, 142.

*    Ваховская (Бонч-Осмоловская) В.  Жизнь революционерки. Москва. 1928. С. 19.

    Политические заметки по поводу восьмидесятилетия Е. К. Брешко-Брешковской. // Воля России. № 2. Февраль. Прага. 1929.

    Авксентьев Н.  Екатерина Константиновна Брешковская (К 85-летнему юбилею). // Современные записки. Вып. XXXVIII. Париж. 1929. С. 456.

    Керенский А.  Е. К. Брешковская. // Современные записки. Кн.56. Париж. 1934.

    Чарушин Н. А.  О далеком прошлом на Каре. Москва. 1929. С. 17-33.

*    Брешко-Брешковская (урожд. Вериго) Екатерина Константиновна. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. ІІ. Семидесятые годы. Вып. І. Москва. 1929. Ст. 143-145.

*    Линев Иван Логвинович. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. ІІ. Семидесятые годы. Вып. ІІ. Москва. 1930. Стлб. 783.

*    Богоносов Степан Игнатьевич. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. ІV. Социал-демократы. Вып. І. Москва. 1931. Стлб. 396.

    Кантор  Р. М. «Каторга и ссылка» за десять лет. Систематичный и предметный указатель. // Каторга и ссылка. № 5-10. Москва. 1931.

*    Тютчев Николай Сергеевич. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. ІІ. Семидесятые годы. Вып. ІV. Москва. 1932. Стлб. 1774.

*    Шамарин Константин Яковлевич. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. ІІ. Семидесятые годы. Вып. ІV. Москва. 1932. Стлб. 1990-1991.

    Nikolajewsky B.  Azew Die Geschichte eines Verrats. Berlin. 1932.

*    Жуков Н. Н.  Из недр архива. // Нерчинская каторга. Сборник нерчинского землячества. Москва. 1933. С. 63.

    Брешко-Брешковский Н.  Воспоминания сына. // Иллюстрированная Россия. № 39. Париж. 1934.

    Керенский А.  К. К. Брешковская (Некролог). // Современные записки. Вып. LVI. Париж. 1934. С. 393.

    Kerensky A.  Catherine Breshkovsky (1844-1934). // The Slavonic and East European Review. Vol. 13. No. 38 . January. 1935. P. 428-4431.

*    Архангельскій В. Г.  Катерина Брешковская. Прага-Ужгород. 1938. 114 с.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Большая советская энциклопедия. 2-е изд. Т. 6. Москва. 1951. С. 91.

    Зензинов В.  Пережитое. Нью-Йорк. 1953.

    Чернов В. М.  Перед бурей. Воспоминания. Нью-Йорк. 1953. С. 129-131.

    Вишняк М.  Дань прошлому. Нью-Йорк 1954. С. 254.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Советская историческая энциклопедия. Т. 2. Москва. 1962. Стлб. 725.

*    Towarzyszka K. Breszkowska. // Sieroszewski W.  Dzieła. T. XX. Reportaże i wspomnienia. Publicystyka. Wiersze. Cz. II. Dziennik - Publicystyka – Wiersze. Kraków. 1963. S. 230, 408, 450.

    Революционное народничество 70-х гг. XIX в.. Сборник документов и материалов. Т. 1. Москва. 1964.

    Итенберг Б. С.  Движение революционного народничества. Москва. 1965.

*    Петряев Е. Д.  Краеведы и литераторы Забайкалья. Материалы для биобиблиографического словаря. Ч. 1. Дореволюционный период. Иркутск-Чита. 1965. С. 17.

*    Бич М. О.  Левые народники в Минске на рубеже ХІХ-ХХ вв. Отношение РСДРП к неонародничеству. // Доклады к ХI конференции молодых ученых Белорусской ССР (ноябрь 1967 г.). Минск. 1967. С. 40-41.

    Государство и революция. Учение марксизма о государстве и задачи пролетариата в революции (1917). // Ленин В. И. Полное собрание сочинений. 5-е изд. Том 33. Государство и революция. Москва. 1969. С. 3.

    Русская революция и гражданская война. Пугают гражданской войной. // Ленин В. И. Полное собрание сочинений. 5- изд. Т. 34. Июль - октябрь 1917. Москва. 1969. С. 222.

    О героях подлога и об ошибках большевиков. // Ленин В. И. Полное собрание сочинений. 5- изд. Т. 34. Июль - октябрь 1917. Москва. 1969. С. 250.

    Письмо Питерской городской конференции. Для прочтения на закрытом заседании. // Ленин В. И. Полное собрание сочинений. 5- изд. Т. 34. Июль - октябрь 1917. Москва. 1969. С. 349.

     Речь на I Всероссийском Съезде работниц 19 ноября 1918 г. // Ленин В. И. Полное собрание сочинений. 5-е изд. Том 37. Июль 1918 - март 1919. Москва. 1969. С. 186.

*    Біч М. В.  Брэшка-Брашкоўская (дзявочае Вярыга) Кацярына Канстанцінаўна. // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. ІІ. Мінск. 1970. С. 439.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Большая советская энциклопедия. 3-е изд. Т. 4. Москва. 1971. С. 29. Стлб. 73.

    Самбук С. М.  Революционные народники Белоруссии (70-е – начало 80-х годов ХІХ в.). Минск. 1972. С. 45.

    Рудько М. П. Революційні народники на Україні (70-ті роки ХIХ ст.). Київ. 1973.

*    Біч М. В.  Народніцтва. // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. VІІ. Мінск. 1973. С. 419.

*    Біч М. В.  Рабочая Партыя Палітычнага Вызвалення Расіі (РППВР). // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. ІX. Мінск. 1973. С. 6.

*    Біч М. В.  VІІ. Гісторыя. Беларусь у перыяд імперыялізму. // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Т. VІІ. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. Мінск. 1975. С. 122.

*    Брэшка-Брашкоўская К. К.  2/439; 7/419; 9/6; 12/122. // Беларуская савецкая энцыклапедыя. Паказальнікі: прадметны, імянны, геаграфічных назваў. Мінск. 1976. С. 272.

*    Иосько М. И.  Николай Судзиловский-Руссель. Жизнь, революционная деятельность и мировоззрение. Минск. 1976. С. 27, 43-44, 51-53, 57, 59, 302-304, 313.

    Jones D. R.  Ekaterina Konstantinova Breshko-Breshkovskaya. // The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History. Vol. 5. FL. 1977. P. 164-169.

*    Хазиахметов Э. Ш.  Организация побегов политических ссыльных из Сибири в 1906-1917 годах. // Сылка и общественно-политическая жизнь в Сибири (XVIII – начало ХХ в.). Новосибирск. 1978. С. 84-85.

*    Брешко Брешковская Е. К. 84, 85. [Именной указатель. составители Н. А. Куперштох, Л. М. Фадеева.] // Сылка и общественно-политическая жизнь в Сибири (XVIII – начало ХХ в.). Новосибирск. 1978. С. 311.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Великая Октябрьская Социалистическая Революция. Энциклопедия. 3-е изд. доп. Москва. 1987. С. 67.

    Попов И. И.  Забытые иркутские страницы. Записки редактора. Иркутск. 1989. С. 9.

    Адрианов Г.  «Бабушка русской революции». // Забайкальский рабочий. 28 декабря 1990.

*    Брешковская (Брешко-Брешковская) Екатерина Константиновна (1844-1834). // Литература русского зарубежья. Антология в шести томах. Т. І. Кн. ІІ. 1920-1925. Москва. 1990. С. 389.

*    Октябрьская революция перед судом американских сенаторов. Официальный отчет «Овермэнской комиссии» сената. Перевод В. Вельского. Москва. 1990. 34, 75.

*    История моего современника. Книга четвертая. // Короленко В. Г.  Собрание сочинений. Т. 5. История моего современника. Книги третья и четвертая. Ленинград. 1991. С. 5, 315, 558, 571.

    Good J. E., Jones D. R.  Babushka: The life of the Russian revolutionary Ekaterina K. Breshko-Breshkovskaya (1844-1934). Newtonwill. 1991. 253 p.

    Николаевский Б. И.  История одного предателя. Москва. 1991.

*    Алесь Гарун. Невядомаму адрасату. // Гарун А.  Сэрцам пачуты звон. Паэзія. Проза. Драматургія. Публіцыстыка. Укладанне, прадмова і каментарыі Уладзіміра Казберука. Мінск. 1991. С. 344-345, 354.

*    Брешковская Екатерина Константиновна. // Энциклопедический словарь Брокгауз и Ефрон. Т. 2. Москва. 1992. С. 526.

    Чернов В. М.  Перед бурей. Москва. 1993.

    Керенский А. Ф. Россия на историческом повороте. Москва. 1993.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Имена в истории. Краткий биографический справочник. Минск. 1993. С. 32-33.

*    Федоренко А. П.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Политические деятели России 1917. Биографический словарь. Москва. 1993. С. 40-42.

*    Карлюкевіч А.  “Бабуля расійскай рэвалюцыі” // Голас Радзімы. Мінск. № 27. 7 ліпеня 1994. С. 4, 8.

*    Карлюкевіч А.  Духоўнай сілы – на цэлы век. // Голас Радзімы. Мінск. № 37. 15 верасьня 1994. С. 3.

*    Карлюкевіч А.  Бабуля расійскай рэвалюцыі. // Во славу Родины. Газета Министерства обороны Республики Беларусь. Минск. 26 августа 1994. С. 4.

    Карлюкевіч А.  “Бабуля расійскай рэвалюцыі”. // Работніца і сялянка. Штомесячны грамадска-публіцыстычны і літаратурна-мастацкі часопіс для жанчын і сям’і. № 7. Мінск. 1994. С. 22.

*    Кастрычніцкі пераварот не прыняла. // Карлюкевіч А.  Вяртанне да... Беларусі. Эсе. [Бібліятэка часопіса “Маладосць”. № 8 (74).] Мінск. 1994. С. 76-81.

*    Шуканаў М.  Вяртанне забытых імёнаў. // Наша слова. Менск. 2 лістапада 1994. С. 7.

    Попов Н. «Бабушка русской революции в Якутске. // Якутск вечерний. Якутск. 2 декабря 1994.

*    Шыбека З. В.  Блонская сялянская арганізацыя. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1994. С. 49.

*    Клейн Б. С.  Бонч-Асмалоўскі Анатоль Восіпавіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1994. С. 58.

*    Сакалова М. А.  Брэшка-Брашкоўская (дзявочае Вярыга) Кацярына Канстанцінаўна. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 2. Мінск. 1994. С. 111.

    Константинова Т. А.  150 лет со дня рождения Е. К. Брешко-Брешковской, политической ссыльной, отбывавшей ссылку на Карийской каторге (1844-1934). // Календарь знаменательных и памятных дат Читинской области на 1994 год. Чита. 1994. С. 152-158.

*    Ерофеев Н. Д.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Отечественная история. История России с древнейших времен до 1917 года. Энциклопедия. Т. 1. Москва. 1994. С. 288-289.

*    Барковский А.  «Бабушка русской революции» была редактором «Якутов». // Республика Саха. Якутск. 23 сентября 1995. С. 5.

*    Барковский А.  «Бабушка русской революции» была редактором «Якутов». // Северная заря. Усть-Нера. 30 сентября 1995. С. 3-4.

*    Prácé ruské, ukrajinské a běloruské emigrace vydané v Československu 1918-1945. (Bibliografie s biografickými údají o autorech). Dil I. Svazek 1. Praha. 1996. S. 98.

    Керенский А. Ф.  История России. Иркутск. 1996.

*    Брешко-Брешковский Николай Николаевич. // Вилданова Р. И., Кудрявцев В. Б., Лаппо-Данилевский К. Ю.  Краткий биографический словарь русского зарубежья. Париж-Москва. 1996. С. 290.

    Ерофеев Н.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Политические партии России. Конец ХІХ первая треть ХХ века. Энциклопедия. Москва. 1996.

*    Сакалова М. А.  Брэшка-Брашкоўская (дзявочае Вярыга) Кацярына Канстанцінаўна. // Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 3. Мінск. 1996. С. 302.

*    «Бабушка русской революции в Якутске. // Попов Н. И.  Якутск. Очерки, рассказы, статьи. Якутск. 1997. С. 57-60.

    Гольдфарб С. И.  Газета «Восточное обозрение». Иркутск. 1997.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Шикман А. П.  Деятели отечественной истории. Биографический справочник. А-К. Москва. 1997. С. 106-107.

    Патронова А. Г.  Государственные преступники на Нерчинской каторге (1861-1895 гг.). Чита. 1998.

*    Brazler S.  Breshkovsky Catherine. // Women in World History. A Biographical Encyclopedia. Vol. 3. Detroit. Sant-Francisco. London. Boston. Woodbridge. 1999. S. 6-11.

    Незабытые могилы. Российское зарубежье. Некрологи 1917-1997. В 6-ти томах. Т. 1. Москва. 1999. С. 660.

    “Бабуля расійскай рэвалюцыі” // Карлюкевіч А.  І векавечны толькі край... Мінск. 2000. С. 46-51.

*    Якутия. Хроника. Факты. События. 1632-1917 гг. Сост. А. А. Калашников. Якутск. 2000. 394-395.

*    Плотников И. Ф.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Уральская историческая энциклопедия. 2-е изд. Екатеринбург. 2000. С. 97.

    Зацаринный С.  От воевод до комиссаров. // Кто есть Кто в Сызране. Справочно-энциклопедическое издание. Самара. 2001.

*    Иванов Александр. Из истории политической ссылки. // Земля Иркутская. № 3. Иркутск. 2002. С. 94-96.

*    Плотников И. Ф.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Екатеринбург. Энциклопедия. Екатеринбург. 2002. С. 97.

    Карлюкевич А.  Чорный передел в Блони. // Советская Белоруссия. /СБ. Беларусь Сегодня./ Минск. 4января 2003.

*    Алесь Гарун. Невядомаму адрасату. // Гарун А.  Выбраныя творы. Укладанне, прадмова, каментар Уладзіміра Казберука. Мінск. 2003. С. 385-386, 433.

    Васильева Н. Ф.  Научно-исследовательская деятельность Всесоюзного общества бывших политкаторжан и ссыльнопоселенцев. // Сибирская ссылка. Сборник научных статей. Вып. 2 (14). Иркутск. 2003. С. 47.

*    Усенко П. Г.  Брешко-Брешковська Катерина Костянтинівна. // Енциклопедія Історії України. Т. 1. Київ. 2003. С. 376.

*    Брэшка-Брашкоўская К. К.  2/49, 57-58, 111, 442, 460; 4/260; 5/442; 6-І/28. [Імянны паказальнік.] // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 6. Кн. ІІ. Мінск. 2003. С. 461.

*    Яковлев Э. М.  Побег Екатерины Брешко-Брешковской из Киренской ссылки. // Якутский архив. № 3 (14). Якутск. 2004. С. 117-119.

*    Фролова Е. И.   Екатерина Константиновна Брешко-Брешковская. // Вопросы истории. № 8. Москва. 2004. С. 70-82.

*    Иванов А. А.  Сибирский период жизни Е. К. Брешко-Брешковской по материалам ГАИО. // Архивы и управление Восточной Сибирью. Теория и практика. Прошлое, настоящее и будущее. Материалы межрегиональной научно-практической конференции 27 сентября 2004 г. Иркутск. 2004. С. 100-107.

*    Патронова А. Г.  Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна. // Энциклопедия Забайкалья. Читинская область. В 4-х томах. Т. II. А-З. Новосибирск. 2004. С. 148.

*    Гамов. А.  Как сложилась судьба других женщин–революционерок. // Комсомольская правда. Москва. 2005. С. 5.

    Дневник Петра Васильевича Вологодского. // За спиной Колчака. Документы и материалы. Москва. 2005.

    Записки Ивана Ивановича Сукина о Правительстве Колчака. // За спиной Колчака. Документы и материалы. Москва. 2005. С. 342.

*    Иванишкина Ю. В.  Е. К. Брешко-Брешковская: общественно-политические взгляды и деятельность. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Москва. 2006. 27 с.

    Иванишкина Ю. В.  Е. К. Брешко-Брешковская: общественно-политические взгляды и деятельность. Диссертация кандидата исторических наук. Москва. 2006. 289 с.

*    Ерофеев Н. Д.  Брешко-Брешковская (урожд. Вериго) Екатерина Константиновна. // Большая Российская Энциклопедия. Т. 4. Москва. 2006. С. 202.

*    Ссылка. // Историко-культурный атлас Якутия. Природа. История. Этнография. Современность. Москва. 2007. /Отпечатано в Венгрии/. С. 284.

    Иванов А. А.  Историография и источники сибирского периода жизни Е.К. Брешко-Брешковской. // Сибирская ссылка. Сборник научных трудов. Вып. 4 (16). Иркутск. 2007. С. 12-33.

    Алексеев Е. Е.  Национальный вопрос в Якутии (1917-1972). Якутск. 2007. С. 45.

*    Ласков А. И.  Якутская организация эсеров и ее периодическая печать. // Якутский архив. № 3. Якутск. 2008. С. 30.

    Протасов Л. Г.  Люди Учредительного собрания: портрет в интерьере эпохи. Москва. 2008.

    Мошкина З. В.  Из истории формирования женской политической каторги в России. // Сибирская ссылка. Сборник научных трудов. Вып. 5 (17). Иркутск. 2009. С. 304-312.

*    Ноздрин Г. А.  Брешко-Брешковская (Вериго) Екатерина Константиновна. // Историческая Энциклопедия Сибири. А-И. Новосибирск. 2009. С. 245-246.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна (урожденная Вериго, известна как «бабушка русской революции»). // Корнилович Э. А.  Беларусь: созвездие политических имен. Историко-биографический справочник. Минск. 2009. С. 89.

*    Брешко-Брешковская Екатерина Константиновна (урожденная Вериго, известна как «бабушка русской революции»). // Корнилович Э. А.  Беларусь: созвездие политических имен. Историко-биографический справочник. Минск. 2010. С. 89.

    Иванов А. А.  О некоторых вопросах дальнейшего изучения сибирского периода жизни Е. К. Брешко-Брешковской. // Сибирское общество в контексте мировой и Российской истории (XIX-XX в.). Материалы Всероссийской научной конференции, посвященной 200-летию со дня рождения ген.-губернатора Восточной Сибири Н. Н. Муравьева-Амурского. Иркутск, 1 октября 2009 г. Иркутск.2010. С. 418-426.

    Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ). // Известия Иркутского Государственного Университета. Серия «Политология. Религиоведение». № 1 (6). Иркутск. 2011. С. 227-234.

    Иванов А. А.  Политическая ссылка Восточной Сибири в воспоминаниях Е. К. Брешковской (по материалам ГАРФ). Часть 2. // Известия Иркутского Государственного Университета. Серия: «Политология. Религиоведение». № 2 (7). Иркутск. 2011. С. 255-262.

    Бондаренко К.  Бабушка русской революции. // Профиль. Москва. № 14. 9 апреля 2011.

    Архипов И.  К. Брешко-Брешковская: «бабушка» русской смуты. // Звезда. № 10.Санкт-Петербург. 2012. С. 175-185.

    Чертилина М. А.  Кинофотодокументы о Е. К. Брешко-Брешковской в Российском государственном архиве кинофотодокументов и Российском государственном архиве литературы и искусства. // Вестник архивиста. Информационный бюллетень. № 3 (119). Июль – сентябрь Москва. 2012. С. 74-90.

    Кротова Т.  Бабушка русской революции в Якутске. // Якутск вечерний. Якутск. 20 сентября 2013. С. 64.

*    Дзядуля-Джахтар К.  Бунтоўная старая. Койданава. 2014. 30 л.

*    Сачанка С.  Брэшка-Брашкоўская (Вярыга) Кацярына Канстанцінаўна. // Сузорье беларускага памежжа. Беларусы і народжаныя ў Беларусі ў суседніх краінах. Энцыклапедычны даведнік. Мінск. 2014. С. 65-66.

*    “Бабуля расійскай рэвалюцыі”. // Карлюкевіч А. Родныя сляды. Далёкая і блізкая памяць. Мінск. 2015. С. 47-51.

*    В плену недоразумений. // Рекунова В.  Иркутские Истории. 1914-1916. Иркутск. 2016. С. 117.

*    Под гласным и негласным надзором. // Рекунова В.  Иркутские Истории. 1914-1916. Иркутск. 2016. С. 175-180.

*    Женский вопрос. // Рекунова В.  Иркутские Истории. 1914-1916. Иркутск. 2016. С. 297.

    Чертилина М. А.  Е. К. Брешко-Брешковская в кинофотодокументах из собрания Российского государственного архива кинофотодокументов. // Память о прошлом - 2017. VI Историко-архивный форум, посвященный 100-летию революции 1917 г. в России. Великая Российская революция: история и современность. Научная конференция, (Самара, 18-20 апреля 2017 г.). Материалы и доклады. Самара. 2017. С. 165 - 172.

    Караля Дзядуля-Джахтар,

    Койданава