ЎЎЎ Людуня Сьцефановіч. Якуцкі аптэкар Міхась Манцэвіч. Койданава. "Кальвіна". 2019.

    Міхась /Michał, Михаил/ Антонавіч Манцэвіч /Mancewicz, Монцевич/ - нар. 24 сьнежня 1860 /1858/ года ў м. Ражаны /лясьніцтва Бярозавае Балота/ Слонімскага павету Гарадзенскай губэрні Расейскай імпэрыі, у сям’і Антонія ды Анэлі, са Стэфановічаў, Манцэвіч.

    Пад час вучобы ў падрыхтоўчай школе ў Беластоку пасябраваў з Ігнатам Грынявіцкім, які пазьней выканаў замах на расейскага цара Аляксандра ІІ.

    Пасьля заканчэньня гімназіі ў Белай Падлясцы ад 1879 г. вучыўся на прыродазнаўчым факультэце Варшаўскага унівэрсытэце, дзе далучыўся да польскага сацыялістычнага руху. Уваходзіў у “Чырвоны крыж” ды “Баявую дружыну” — дапаможныя арганізацыі партыі “Пралетарыят”. Ад восені 1884 г. чалец ЦК партыі “Пралетарыят”, кіраваў работніцкімі гурткамі, удзельнічаў у дэманстрацыях ды займаўся іншымі справамі.

    27 кастрычніка 1885 г. быў арыштаваны ў Прылуках Кобрынскага павету ды зьняволены ў Х Павільёне Варшаўскай цытадэлі а ў 1887 г. адміністрацыйна сасланы на 5 гадоў ва Ўсходнюю Сыбір.

    Выгнаньне адбываў у с. Тунка Забайкальскай вобласьці ды дадатковую кару ў іркуцкім вязеньні.

    Вярнуўшыся ў Эўрапейскую Расею ды, з-за тога што яму было забароненае пражываньне ў Царстве Польскім ды Заходніх губэрнях, пасяліўся ў губэрнскім месьце Арол. Затым пераехаў у Смаленск, дзе восеньню 1893 г. па даручэньні Юзафа Пілсудскага зрабіўся чальцом расейскай рэвалюцыйнай арганізацыі “Народнае права”, як прадстаўнік ад ППС. У 1894 г. быў арыштаваны у друкарні народапрўцаў ды зьняволены ў Петрапаўлаўскай крэпасьці ў Санкт-Пецярбурзе. У канцы 1895 г. быў высланы на 8 гадоў у Якуцкую вобласьць.

    Быў паселены ў сяле Багарадцы (10 вёрст ад Якуцка - Хатасы) Заходне-Кангаласкага ўлусу Якуцкай акругі Якуцкай вобласьці, дзе разам з Генрыкам Дулембай займаўся сталярствам. Там пачаў жыць з сасланай Марыяй Жыраковай, з якой фармальна зарэгістраваў шлюб толькі ў 1908 г. у Вільні.

    Марыя Іванаўна Жыракова /Жирякова/, дачка губэрнскага сакратара, нар. 14 лістапада 1861 г. у Яраслаўлі. Скончыла Яраслаўскую жаночую гімназію (па іншых зьвестках, навучалася ў Яраслаўскім сірочым доме). У сярэдзіне 1880-х гг. - настаўніца ў с. Арэфіна, Рыбінскага павета Яраслаўскай губэрні. У 1885-1886 гг. падтрымлівала дзейную сувязь з яраслаўскім нарадавольскім кружком менскага габрэя Восіпа Мінора. З-за прыцягненьня да дазнаньня была звольнена з пасады сельскай настаўніцы. 25 лістапада 1887 г. была высланая пад галосны нагляд у адзін з паўночна-усходніх паветаў Валагодзкай губэрні на 3 гады і паселеная ў Сольвычагодзку. У 1893 г. атрымала пры казанскім Спавівальным інстытуце званьне спавівальнай бабкі. Выехала 16 траўня 1893 г. у с. Новадзявочае Сенгілейскага вуезду Сімбірскай губэрні, дзе заняла пасада земскай акушэркі але адтуль зьехала ў Саратаў, а затым у Арол, дзе завязала блізкія зносіны з дзеячамі партыі “Народнае Права”. Напачатку 1894 г. была камандзіравана ў Смаленск для ўдзелу ў працы ўладкаванай там друкарні, дзе пазнаёмілася з Міхасём Манцэвічам. У сакавіку 1894 г. выехала са Смаленска але была арыштаваная ў Яраслаўлі і прыцягнутая да дазнаньня пры Пецярбургскім жандарскім кіраваньні па справе партыі “Народнае Права” па абвінавачваньні ва ўдзеле ў друкаваньні ў смаленскай друкарні “Маніфэста сацыяльна-рэвалюцыйнай партыі Народнага Права” і брашуры “Надзённае пытаньне”. У лістападзе 1895 г. была выслана пад галосны нагляд ва Ўсходнюю Сыбір на пяць гадоў ды паселеная 30 жніўня 1896 г. у акруговым месьце Кірэнск Іркуцкай губэрні, адкуль паводле яе хадайніцтву, неўзабаве была пераведзеная ў Заходне-Кангаласкі ўлус Багарадзкага насьлега, Якуцкай вобласьці, дзе ў 1898 г. нарадзіла дачку Марыю. Па пастанове Асобай нарады ад 18 кастрычніка 1900 г. ёй, па вызваленьні ад галоснага нагляду, забаронена было надалей да распараджэньня знаходжаньне ў сталіцах і Пецярбургскай губэрні і на тры гады - у гарадах унівэрсытэцкіх, фабрычных, Іркуцку і Краснаярску. У лютым 1904 г., застаючыся ў Якуцкам акрузе, падпісала ў ліку 42-х асоб заява супраць “Якуцкага пратэсту” палітссыльных. У 1904 г. выехала ў Чарнігаў, адкуль у 1918 пераехала з мужам у Польшчу, жыла затым у Варшаве.

    Міхась Манцэвіч з цягам часу зрабіўся у Якуцку аптэкарам у губэрнскай аптэцы разам з Гершам Ранцам, “католікам, майсеевага веравызнаньня”. У Якуцку Міхась пачаў хварэць на сэрца, ды так, што закінуў сваё улюбёнае паляваньне. У 1902 г. скончыўся тэрмін ссылкі і Манцэвіч пакінуў Якуцк на параплаве.

   У 1905. працаваў на чыгунцы ў Ваўкавыску, у 1906-1907 гг. у Горадні ды ад 1908 г. у Вільні., у 1909-1911 гг. у Вазьнясенску, а ад 1912 ў Мікалаеве над Бугам, але ужо не браў удзелу ў рэвалюцыйным руху.

    У верасьні 1918 г. пераехаў з сям’й ў Варшаву. Ад 1925 г. на пэнсыі. Чалец Таварыства былых Палітычных вязьняў. Аўтар успамінаў.

    Памёр 17 траўня 1930 году у Вясёлай пад Варшавай і пахаваны на Павонзках.

    Ягоная жонка Марыя Іванаўна Манцэвіч памерла ў сьнежні 1932 г. у Варшаве.

    Іхняя дачка Марыя Манцэвіч, якая нар. 17 ліпеня 1898 г. ў Багарадцах Якуцкай акругі Якуцкай вобласьці, вучылася да 1917 г. на мэдычным факультэце Адэскага унівэрсытэту. Была сьведкам шэсьцяў і сьпеваў камуністых, якія вешалі людзей на слупах і іншых іхных зьверстваў.

    У 1918 г. Марыя пераехала з сям’ёй у Варшаву, дзе працягнула навучаньне. Падчас польска-савецкай вайны ў 1920 годзе. яна служыла санітаркай. У момант пачатку ІІ-й сусьветнай вайны, Марыя, тады ўжо па мужы Якубовская, працавала ў Супрацьсухотнай паліклініцы і выгадвала траіх уласных дзяцей і дачку страчаных стрыечных братоў. Сям’я заставалася адна. Муж, Уладзіслаў, трапіў у нямецкі палон.

     Ўдзельнічае ў змове. Для АК вяла курсы дапаможных мэдсясьцёр. Падчас Варшаўскага паўстаньня кіравала бальніцай, арганізаваный на тэрыторыі дзіцячага дому “Наш Дом”. У яе доме на Беляны хаваліся габрэі. /Gutman Israel red. nacz., Księga Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, Ratujący Żydów podczas Holocaustu, Kraków. 2009./

     Пасьля вайны Марыя Манцэвіч-Якубовская па-ранейшаму працавала ў Супрацьсухотнай паліклініцы, доктар фтызіятар. На пэнсыі давала парады як герыятар.

    Памерла 18 лістапада 2002 г. у Варшаве.

    Літаратура:

*    Соколинский Л.  Письмо контрпротестантов (К делу «Якутского протеста» 1904 года). // Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Под общей редакцией Ф. Я. Кона. Кн. 53. № 4. Москва. 1929. С. 142.

*    Michał Mancewicz. // Robotnik. Centralny Organ P.P.S. Warszawa. NR. 140. 20 Maja 1930. S. 5.

*    Pietkiewicz K.  Michał Mancewicz i jego czasy. // Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej pod red. Leona Wasilewskiego. T III. Październik 1930 – Marzec 1931. Warszawa. 1931. S. 226-250.

*    Pietkiewicz K.  Do biografji Michała Mancewicza. // Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej pod red. Leona Wasilewskiego. T. V. Listopad 1931 – kwiecień 1932. Warszawa. 1932. S. 123-127.

*    Pietkiewicz K.  Michał Mancewicz i jego czasy. // Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej pod red. Leona Wasilewskiego. T III. Z. 1 (5). Wyd. II. Warszawa. 1933. S. 226-250.

*    Próchnik A.  Początki socjalizmu polskiego. // Księga Jubileuszowa Polskiej Partji Socjalistycznej 1892-1932. Warszawa. 1933. S. 16, 18, 26, 356, 384.

*    Жирякова (по мужу Монцевич), Мария Ивановна. // Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. 3. Восьмидесятые годы. Вып. II. Г.-З. Москва. 1934. Стлб. 1423 1426./

*    ap. [A. Próchnik] Michał Mancewicz (1860-1930). // Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce. T. I. Warszawa. 1939. S. 76-77.

*    Pacholczykowa A.  Mancewicz Michał. // Polski Słownik Biograficzny. T. XIX/3. Z. 82. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1974. S. 468-469. 
*    Mancewicz Michał  15, 17, 131, 132, 133, 141, 142. // Czerepica W.  Związki rewolucjonistów Białorusi i Polski w latach 70-80 XIX wieku. Warszawa. 1985. S. 153.

*    Чарапіца В.  Манцэвіч Міхаіл Антонавіч. // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1993. С. 71.

    Людуня Сьцефановіч,

    Койданава

    Л. Соколинский

                                                  ПИСЬМО КОНТРПРОТЕСТАНТОВ

                                              (К делу «Якутского Протеста» 1904 года)

    Выступление «Романовцев» расслоило Якутскую ссылку. Это расслоение шло по двум линиям: по партийной и личной (форма протеста). Прежде всего по партийной линии откололись социалисты-революционеры, заявившие протестантам, почти исключительно социал-демократам и бундовцам, что они, с.-р., в виду выявившегося со стороны с.-д. взгляда на них, как на представителей мелкой буржуазии, не желают иметь что-либо общего с с.-д. и поэтому не примут участия в протесте [* По свидетельству М. П. Шебалина, такого общего решения с.-р. не принимали. Ред.].

    Правда, небольшая группка с.-р. игнорировала такое решение и присоединилась к нам; это были т.т. Логовский, Дронов, Добромыслов и Бодневский.

    Но была и другая, солидная группа, состоявшая из «стариков» и «молодых» и разных партийных группировок, которая считала, что протестовать против драконовских условий ссылки безусловно нужно, что молча обойти эти условия нельзя, но... та форма протеста (вооруженный протест), какую избрали протестанты, для них неприемлема.

    Идеологом этой группы был М. П. Шебалин; я хорошо помню его выступление на одном из наших общих собраний (еще до «Романовки»), в котором он горячо доказывал нам всю нелепость этой формы. «Ничего не выйдет, вас перебьют, как куропаток, и еще сильнее завинтят ссылку, и зря пропадут молодые, нужные еще стране, силы». Так, примерно, говорил Михаил Петрович.

    Но вся его убедительность, вся искренность его выступления не подействовала на протестантов, и форма вооруженного протеста была принята, правда, в начале небольшой группой всего в 36 человек, но уже 18 февраля 1904 года письмо Якутскому губернатору было подписано 42 товарищами, а затем присоединилось еще 15 и в резерве было оставлено 3, т.-е. всех участников «Романовки» было 60 человек.

    Уже на «Романовке» нами было получено письмо «контрпротестантов», которое мы и приводим ниже (письмо это было помещено в № 64 «Искры» за 1904 г. — взято нами из архива Музея Революции).

    «Товарищи! Мы просим вас отказаться от формы вашего предприятия. Мы все решительно высказываемся против нее и снимаем с себя всякую ответственность за неизбежные тяжкие последствия для всей ссылки: 1) Шебалин, 2) Панкратов, 3) В. Горинович, 4) В. Приютов, 5) Хавский, 6) Вознесенский, 7) В. Царьков, 8) М. Синявский, 9) А. Евсеев, 10) Ожигов, 11) Ендржиевский, 12) М. Файн, 13) В. И. Скаличев, 14) К. Лузин, 15) М. Комолов, 16) В. Иванов, 17) Вираховский, 18) Кикоен, 19) В. Шишарис, 20) Ш. Вольперова, 21) А. Бромберг, 22) А. Алексеев, 23) С. Цехновицер, 24) Р. Башис, 25) Орлов, 26) пропущен, 27) Б. Штейнбах, 28) К. Сидорович, 29) Фиш, 30) Масюкевич, 31) Пионтковский, 32) М. Манцевич, 33) М. Жирякова, 34) М. Галанов, 35) С. Рейхер, 36) О. Каревин, 37) Ф. Карчмарчик, 38) Т. Андреев, 39) Н. Рейхер, 40) В. Окольский, 41) В. Волынский и 42) И. Киява».

    Но, понятно, что и это письмо не изменило нашего решения, а что касается «ответственности», то мы ее целиком взяли на себя.

    /Каторга и Ссылка. Историко-Революционный Вестник. Под общей редакцией Ф. Я. Кона. Кн. 53. № 4. Москва. 1929. С. 141-142./

    /Robotnik. Centralny Organ P.P.S. Warszawa. NR. 140. 20 Maja 1930. S. 5./

    Kazimierz Pietkiewicz

                                           MICHAŁ MANCEWICZ I JEGO CZASY

    Urodził się w Różanie (w pobliżu Prużany w Grodzieńszczyźnie), gdzie ojciec jego zarządzał ogromnym kluczem lasów, t. zw. „Puszczą Różańską”, pełną wszelkiego zwierza i ptactwa. Miał kilkoro braci i sióstr, wśród których był starszym. W społeczeństwie, steroryzowanem po zgnieceniu powstania, rodzice, obawiając się złych następstw, przeważnie unikali rozmów w sprawach politycznych i narodowych z małoletniemi dziećmi. Nieraz miało to dla rozwoju umysłowości tych ostatnich następstwa fatalne, gdyż młodzież później łatwo nasiąkała pojęciami nieraz wrogiego polskości otoczenia, w którem wypadkowo się znalazła. Dziecko bowiem, o ile nie znajdzie się jakaś przychylna mu dusza, która wskaże i pouczy o istniejącem złu i bezprawiach — przyjmuje otaczające je zjawiska, jako wzór czegoś, co być powinno i co należy naśladować.

    W każdym razie mały Michaś, gdy go oddano do klasy przygotowawczej w Białymstoku, nie miał o „polityce” najmniejszego pojęcia. W szkołach wówczas przeprowadzano usilną rusyfikację i dyrekcja wpadła na pomysł wydania rosyjskiego tłumaczenia modlitewnika dla uczni „Zołotoj Ałtarik” (Złoty Ołtarzyk). Wywołało to żywiołowy protest uczniów, którzy otrzymane książeczki powrzucali do ustępu. Zrobiła to również i klasa przygotowawcza. Zajście owo nauczyło Michasia, że modlić się należy tylko po polsku i po łacinie, ale uczyć się... chyba nie można inaczej, jak po rosyjsku... bo wszyscy tak się uczą.

    Prócz tego doświadczenia życiowego, szkoła białostocka dała Michasiewi doniosłą na przyszłość znajomość z Hryniewieckim, późniejszym zabójcą cara Aleksandra II. Hryniewiecki był wówczas w klasach wyższych (szkoły realnej), ale z Michasiem zwykle razem przyjeżdżał do szkół od swoich ciotek, mieszkających w pobliżu Różany. Michaś, wyprawiany do szkół bryczką, zajeżdżał po Hryniewieckiego do jego ciotek i dalej razem już wędrowali. Mancewicz charakteryzował go jako chłopca wielce pobożnego (do kościoła zawsze on prowadził uczniów klas niższych), cichego i spokojnego. Ciotki go bardzo lubiły. W proteście modlitewnikowym brał gorący udział. Znajomość z podobnie ofiarnymi ludźmi dla młodzieńca jest zawsze żywym przykładem, zachęcającym do naśladowania i walki.

    Dalszą lekcję „polityki” Michaś otrzymał w gimnazjum w Białej Podlaskiej, dokąd go po przejściu do klasy 1-ej przenieśli rodzice. Dał mu ją ksiądz katecheta. Tu dotąd wykłady religji odbywały się po polsku i rząd carski jeszcze tej dziedziny nie tykał. Spytał go ksiądz, gdzie się pierwej uczył.

    „Ja obuczałsia w Biełostokie” — odpowiedział malec.

    — Czyś ty ruski, prawosławny, że mówisz do mnie do rosyjsku?

    „Niet, ja katolik”.

    — A kiedyś ty katolik, to siadaj tam — na oślej ławce! — decyduje ksiądz.

    Była to więc lekcja „polityki”, dość dotkliwa dla ambicji malca, zmuszająca do myślenia. Resztę dokonało otoczenie.

    A właśnie w tych czasach usilnie prześladowano unitów na Podlasiu i w Chełmszczyźnie. śruba ucisku carskiego, od stu lat systematycznie przykręcana, naciskała teraz z kolei na sprawy religijne, upatrując w katolicyzmie czynnik polskości i państwowości polskiej. Nawet najmniej kulturalne, apolityczne elementy społeczeństwa, urażone w najgłębszych swych uczuciach, odpowiadały głuchym protestem. Administracja natomiast triumfowała, a dzieci swoje w szkołach przystrajała manifestacyjnie w czerwone „rubaszki”. Wśród uczni w Białej było wówczas sporo dzieci urzędników rosyjskich i popów. Z jednym z nich, synem popa — Razumiejczykiem, spotkał się Mancewicz później w Warszawie w partji „Proletarjat” i w X pawilonie Cytadeli warszawskiej.

    W początkach 9-go dziesięciolecia ub. wieku Michał Mancewicz wstąpił na wydział przyrodniczy uniwersytetu warszawskiego. W następstwie pracy socjalistów poprzedniego dziesięciolecia — pierwszych pionierów nowej nauki społecznej — socjalizm na uniwersytecie był wówczas modnym. Wielu przyznawało się do niego, ale czynnych jednostek było bardzo mało. Później wiatr zdmuchnął tę naleciałość i dawni socjaliści znaleźli się w najrozmaitszych obozach „po drugiej stronie barykady”. Prócz studentów, istniała już wówczas w Warszawie poważna grupa robotników socjalistów. Dla Mancewicza charakterystycznem jest, że zaagitował go nie student, nie inteligent, ale przygodnie spotkany robotnik.

    Socjalizm ówczesny — nawiany ze wschodu — miał wiele naleciałości nihilistycznych i anarchistycznych. „Dusza — komórka, Boga niema, małżeństwo nie potrzebne, państwa należy zniszczyć” — tak niegdyś ironizował Dostojewski współczesne mu poglądy. Krytykowano wszystko, zaprzeczano wszystkiemu, o budowę pozytywną mało dbano. Niektóre artykuły „Proletarjatu” dobitnie świadczą o poziomie ówczesnej ideologji. Pozatem socjalizm był wtedy wybitnie „antynarodowym”. Ewołucjonizował pod wpływem uroku „Narodnej Woli” — z jednej strony, przykładów ruchu zagranicznego — z drugiej.

    A któż się do tego „antynarodowego” ruchu garnął? Przedewszystkiem ci, którzy wychowali się na Mickiewiczu i Słowackim. A jeśli gdzieś na kresach nie spotkali się z temi utworami — mieli jednak głębie uczucia owych poetów. Nie rezygnowaliśmy wobec szalejącej krzywdy, ale zwalczyć ją mieliśmy innemi drogami, przecież za rok, za dwa, wybuchnąć powinna była powszechna „rewolucja socjalna”, zwyciężyć tyranów i naprawić wszelkie zło... A gdy potem czas płynął, mijały lata, a „rewolucja socjalna” ciągle nie nadchodziła, — potężne poczucie krzywdy narodowej musiało sobie utorować drogę na powierzchnię życia.

    „Carze, z tygrysem nie zaczynaj wojny!” — deklamował „Kordjana” na wieczorkach naszych Łącki. W parę miesięcy potem siedział on już w X pawilonie jako członek „antynarodowego” „Proletarjatu”. Ruch był pełen nadziei zwycięstwa, bo opierał się na międzynarodowej łączności i, jak nigdy dotąd, miał sojuszników w rewolucjonistach Rosji i całego świata. Narazie jednak siły caratu przedstawiały się jako coś niezmiernie potężnego. Raz Mancewicz w gronie kolegów przyglądał się defiladzie wojsk rosyjskich, chłop w chłopa z żółtemi rabatami przechodzili, połyskując bronią i świecąc tępotą swoich wierzących w cara, nawykłych do ślepego posłuszeństwa, twarzy. Ktoś z kolegów rzekł: „Patrzcie, jaka to potęga w rękach cara! Kto i kiedy potrafi ją zwalczyć?”

    — Bardzo łatwo zwalczymy — odrzekł Mancewicz — bo właśnie ci żołnierze staną kiedyś po naszej stronie.

    Wtedy podobne nadzieje mogły się wydawać szalonem marzycielstwem, dziś jednak możemy ocenić ich trafność.

    Kółko nasze (z Edwardem Abramowskim i jego siostrą, Marją) zaznajomiło się z Proletarjatezykami przez studentów Zygmunta Pietkiewicza i Stanisława Niedzielskiego. Poznaliśmy osobiście i z nazwiska: Bronisława Sławińskiego, Wermińskiego, Mancewicza, Stefanowskiego (Proboszcza), Marję Bohuszewiczównę, Razumiejczyka i Białobłockiego. Więcej nazwisk nie przypominam. Stosunki te przypłacił zesłaniem z naszego kółka tylko Włodzimierz Łącki. Widocznie nie nazbyt byliśmy w „Proletarjacie” zaangażowani. Ze względu na przyszłą rolę Abramowskiego była to wielce szczęśliwa dla nas okoliczność. Abramowski — wówczas kilkunastoletni chłopak — zachwycał się metodami konspiracyjnemi „Proletarjatczyków”: stosunki między sobą utrzymują przez prawdziwego posłańca (Pierzynę!), który z obowiązku swego fachu ma wszędzie wstęp, nie wzbudzając żadnych podejrzeń wśród szpiclów i otoczenia! Później dowiedzieliśmy się, kim był naprawdę ów posłaniec, a takie i inne spostrzeżenia bardzo się nam w przyszłości przydały.

    Rola Mancewicza w „Proletarjacie” staje się bardzo poważną dopiero po aresztowaniu pierwszej grupy tej partji. To nie fraszka chwycić upadające sztandary — i ponieść je dalej, łączy się to bowiem z największem niebezpieczeństwem wobec niewyjaśnionych jeszcze przyczyn „wsypy” poprzedników. Marja Bohuszewiczówna w tej „Drugiej Grupie Proletarjatu” czaruje pięknem swego charakteru i serca i na jej pamiątkę gorący jej wielbiciel — Józef Potocki przybiera pseudonim literacki „Marjana Bohusza” i pod wrażeniem pamięci o niej pisuje prześliczne wiersze treści społecznej. Ale inicjatywa w nowej grupie należy do Mancewicza. Wnosi on przytem rzecz nową — niechęć do terroru, który — wobec ilości i rodzaju ofiar — nie opłaca się. To też gdy Pierzyna przyniósł list od towarzyszy z Łodzi, czy też jej okolic, domagający się aktów terrorystycznych, Mancewicz wypowiada się na zebraniu komitetu przeciwko temu, i zdanie jego zwycięża. Odpowiednią więc rezolucję przesłano przez Pierzynę, a ten, naturalnie, wręczył ją żandarmom, żandarmi zaś, również naturalnie, schowali ją pod sukno swoich biur, obwiniając o terror na podstawie owego żądania z prowincji.

    U Pierzyny Mancewicz bywał często i zawsze przynosił w kieszeni dla jego małych dzieci cukierki. Po aresztowaniu Pierzyna na Mancewicza więcej już nie sypał, chociaż miał co. Mancewicz sądził, że był to skutek owych cukierków i wogóle przychylności dla domowników Pierzyny.

    Gdyby zaś nie ów nieszczęsny Pierzyna, który ich wszystkich znał, nie udałoby się żandarmom tak prędko ich złapać. Mancewicz miał zacięcie na dobrego konspiratora. Pewne szczególne cechy wyrobiło w nim myślistwo, gdyż pan Michał zawzięcie polował w puszczy Różańskiej podczas każdych wakacyj. Myślistwo bowiem wyrabia ciągłą czujność i spostrzegawczość, „sokole oko”, szybkość i stanowczość decyzji, przebiegłość, chytrość, wytrwałość, poczęści odwagę i inne cnoty rycerskie, nie mówiąc już o wyrobieniu nóg. To też pan Michał mi opowiadał jak go ścigali szpicle na Marszałkowskiej z zamiarem natychmiastowego ujęcia. Wymknął im się z pod rąk, wskakiwał do tramwaju (wówczas konnego), potem wyskakiwał, następnie dopadł dorożki i znikł. W każdym razie w Warszawie aresztować się im nie dał. Aresztowano go później.

    O aresztowaniach wśród grupy „Proletarjatu”, do której należał Mancewicz, mamy dwie wersje — jedną, pochodzącą od niego, drugą — od jego towarzysza partyjnego i kolegi, Stefana Juszczyńskiego.

    Mancewicz w odpowiedzi na kwestjonarjusz „Stowarzyszenia byłych więźniów politycznych” pisze: „żandarmi, snąć poinformowani z zagranicy, zarzucili sieć w jedną z nocy września 1885 roku, kiedy do nas przyjechał Aleksander Dębski dla debaty i ustalenia rozszerzonego na kwest je polityczne programu „Proletarjatu”. Właśnie owego wieczora mieliśmy zebranie na Wspólnej (zdaje się Nr. 16), w mieszkaniu studenta Oleszkiewicza. Obecni byli: Marja Bohuszewiczówna, Rozalja Felsenhardt, Józef Razumiejczyk, Konstanty Strzemiński, Oleszkiewicz i ja oraz, naturalnie, Dębski, który pozostał po godzinie 11-ej na noc u Oleszkiewicza. Marja, Razumiejczyk i ja poszliśmy na Złotą, gdzie pierwsza mieszkała. W chwili dojścia do bramy, która już była obstawiona przez szpicli, Marję wepchnięto we wrota, zaś Razumiejczyk rzucił się do ucieczki w stronę ulicy Sosnowej. Za nim pognało dwuch szpicli, ale on był już w wysokim stopniu dotknięty suchotami i do wyścigów mało zdolny, tem bardziej, że, jak powiadają, stróż jakiś rzucił mu pod nogi drążek. Ja skierowałem się ku Marszałkowskiej, a że pod bramą pozostał tylko jeden wartownik, więc gonił za mną niedaleko, poczem przestałem słyszeć jego kroki. Wtedy wróciłem na Wspólną, aby Dębskiego ulokować w miejscu bardziej bezpiecznem”.

    Relacja St. Jaszczyńskiego brzmi: „Przyjechałem do Warszawy wprost z więzienia w Hadziaczu (gub. Połtawskiej) w październiku 1884 r. W Hadziaczu siedziałem prawie dwa lata za udział w „Narodnej Woli”. W parę miesięcy po przyjeździe do Warszawy wstąpiłem (przez Józefa Razumiejczyka) do „Proletarjatu”. U mnie zostało wrażenie, że żadnej przerwy w robocie nie było: pozostali członkowie prowadzili nadal propagandę w kółkach robotniczych i formowali nowe w Warszawie i na prowincji. Funkcjonował też centralny komitet robotniczy, do którego należał prowokator, stolarz Piński, pseudonim „Pierzyna”.

    Aresztowania drugiej grupy „Proletarjiatu” nastąpiły jesienią 1885 r., gdy jednej nocy aresztowano 30-40 osób, a w tem Marję Bohuszewiczównę z bratem Janem i siostrą Zofją — 15-letnią dziewczynką, — Józefa Razumiejczyka, Mikołaja Archangielskiego, Rosjanina, nauczycielą gimnazjum, syna dawnego zawiadowcy X pawilonu, Strzemińskiego, Bernarda Frenkla i innych. Gdy nas z cyrkułów żandarmi wieźli do cytadeli rano o godzinie 6 - 7-ej, przed bramami stały kobiety i żegnały krzyżem przejeżdżające dorożki z aresztowanymi.

    Przed aresztowaniem Mancewicza bardzo mało znałem. On nie był w wyżej wspomnianą noc aresztowany. W tę noc wracali z jakiegoś posiedzenia: M. Bohuszewiczówna, Razumiejczyk, Mancewicz i Dębski (? — Red.) i gdy doszli do Złotej, przy bramie domu, gdzie mieszkała Bohuszewiczówna, napadli na nią żandarmi. Raziumiejeizyk, który z nią szedł, począł uciekać, lecz wkrótce został złapany, bo żandarmi krzyczeli „trzymać złodzieja!“ i jakiś stróż uderzył go mocno palką w nogi. Manceiwicz i Dębski (? — Red.), którzy pozostali i w tyle od Bohuszewicziówny i Razumiejczyka, poszli spokojnie dalej, nie zatrzymani przez żandarmów. Mancewicz zaraz wyjechał do ojcia, w lasy Różańskie, gdzie był aresztowany dopiero po kilku miesiącach [* W październiku, jak pisze sam M. we wspomnianym wyżej kwestjonarjuszu.] i osadzony w X pawilonie. O ile sobie przypominam, wszyscy członkowie „Proletariatu”, których spotykałem na zebraniach, zostali aresztowani dzięki prowokatorowi Pińskiemu. Po kilku miesiącach po naszych aresztowaniach, do Pińskiego na ulicy strzelał Kowalski, zadał mu kilka ran, lecz nie zabił. Kowalskiego powieszono”.

    W X pawilonie Cytadeli warszawskiej „Proletarjatczycy” potrafili zaagitować paru szeregowców żandarmów. Dulęba opowiadał, że jeden z nich dawał więźniom swój rewolwer, mówiąc: „zabijcie mnie, a sami uciekajcie!”.

    W pawilonie istniał specjalny „régime”, przystosowany do więzień oficerskich. Więźniom przysługiwało prawo skarg na wszelkie nadużycia, które wobec kursu Loris-Melikowa — unikania znęcania się w więzieniach i głośnych skandalów, bywały przeważnie skuteczne. Prócz tego etyka polityczna więźniów wymagała natychmiastowego ogólnego protestu w razie skrzywdzenia którego z nich. Nie zareagowanie na wypadek pobicia byłoby piętnem hańby dla więźniów. Etyka ta miała za cel podnoszenie godności więźniów wobec przedstawicieli władzy carskiej. Mańcewieża więc — przy sposobności jego usiłowania pobicia zawiadowcy Fursy za obrazę towarzyszki — mogli żandarmi szturchnąć łub uderzyć, ale nigdy pobić do utraty przytomności. Gdy Mancewicza posadzono do karceru, następnego dnia wpadł do niego Fursa z żandarmami i, wyciągnąwszy przed siebie wydobyty pałasz, zawołał: „Ty znajesz, czto ja tiebia mog wczera ubit’?” A na to Mancewicz, rzucając się piersiami ma nastawiony pałasz, odpowiedział: „Ubiwaj!” Fursa się cofnął.

    W drodze na Sybir, odbywanej jeszcze dawnym etapowym sposobem, drogą szosową i wodną — więźniowie umyślili byli ucieczkę z barki, płynącej po Irtyszu. Zajmował się tem specjalnie Łącki. Podpiłowywali nocami kratę w oknie, zamazując ma dzień szczeliny chłebem. Gdy już robota była niemal gotowa, żołnierz, stojący ma warcie na pokładzie posłyszał jakieś podejrzane zgrzyty i szmery, wobec czego nazajutrz zrobiono rewizję i zamiar udaremniono przez zabicie z zewnątrz okienka. Zesłańcom groził po przybyciu do Tomska sąd za usiłowanie ucieczki. Uratował sytuację Łącki. Posmarował on nacięte miejsca specjalnym roztworem, który wywołał ogromną rdzę. Komisja rzeczoznawców sądowych w Tomisku, obejrzawszy kratę, uznała, że była ona już bardzo dawno kiedyś przez kogoś nadpiłowana, i w ten sposób więźniowie uniknęli sądu i nowych kar .

    Z pośród towarzyszy, wędrujących na Sybir, Mancewicz wyróżniał Strzemińskiego i Łąckiego. O Strzemińskim wyrażał się, że był to najdzelniejszy umysł ze wszystkich, jakie kiedykolwiek w życiu swójem spotykał. Niestety, zmarł on w drodze na tyfus. W Łąckim Mancewicz podziwiał uzdolnienia techniczne. Nawiasem mówiąc, Mancewiciz sam był uniwersalnie i technicznie uzdolnionym człowiekiem.

    Tunka jest to wieś rosyjska w kraju Burjatów, położona w pobliżu granicy mongolskiej u podnóża, a raczej w odnóżach gór Sajańskich. Szeroką, uprawną, upstrzoną jeziorami doliną pośród wzgórzy płynie tam rzeka tejże nazwy, wpadająca do Irkutu, a ten do Angary. Domki, rozrzucone wzdłuż rzeki, ciągną się na dużej przestrzeni. Miejscowość leży na znacznej stosunkowo wysokości mad poziomem morza, ale na klimat wpływa głównie wysokość względna nad poziomem otaczających obszarów gruntów, a ten w tej części Syberji jest znacznej wysokości. Dzięki temu Tunka mogła się stać rolniczą, żywności tam było wbród i bardzo taniej.

    Epokę zesłań w Tunce zapoczątkowali księża-powstańcy z 1863 r. Zgromadzono ich tam około, a może zgórą — stu. Trochę popsuli oni interesa następcom właściwą im pokorą. Jak widać ze wspomnień ich, potrafili oni organizować się dla celów samopomocy i kultu, ale odporu żadnego, czy to wobec władz rządowych, czy też wobec wrogich im elementów miejscowej ludności — dać nie umieli. To też zdarzyło się nawet parę wypadków pobicia księży przez chłopów, rzecz zupełnie niemożliwa dla innej kategorji zesłańców politycznych, umiejących reagować fizycznie. Zresztą zdobyli sobie ostatecznie opinję ludności łagodnością i uczciwością i pamięć po sobie zostawili dobrą. Nasi „Proletarjatczycy” trochę ich jeszcze tam zastali: nosili brody, mieli rodziny, ubierali się po miejscowemu, niektórzy byli bogaci [* St. Juszczyński pisze: „Czas osiedlenia Polaków - zesłańców 1863 r. ludność w Tunce uważała za początek nowej ery. Tak np. mówiono zamiast z miki zaczęto robić okna szklane „jak przyszli Polacy”; zaczęto używać krzeseł „jak przyszli Polacy” i t. p. Z początku kobiety (Sybiraczki) bały się żyć z Polakami, albowiem „od Polaków dzieci będą się rodzić ślepe”, lecz później przekonały się, że to nie prawda.].

    Co do rosyjskich zesłańców politycznych w Tunce, to ani liczby ich, ani nazwisk nie znam, wiem tylko, że też tam byli. Z Polaków znaleźli się tam „Proletarjatczycy”: Mancewicz, Juszczyński i Wojnicz, powstaniec Szwarce i najmłodszy ze wszystkich, Józef Piłsudski, żyli ze sobą blisko i po koleżeńsku. Dla Piłsudskiego Mancewicz, był poważnym, doświadczonym przedstawicielem nowego ruchu, Szwarce zaś — dawnego — patriotycznego. Pozatem Mancewicz był jeszcze mistrzem w innych dziedzinach — między innemi w polowaniu. On, wychowaniec puszczy Różańskiej, przy swoich zdolnościach i talentach, doskonale radził sobie w Tunce. Pobierali małą zapomogę rządową — po kilka rubli na osobę miesięcznie. Mancewicz robił zapasy na zimę w ten sposób, że zakupywał żywego wieprzaka, sami go zabijali i oporządzali i następnie całego wieprza gotowali z kapustą; otrzymany bigos wkładali do beczki i zamrażali. Starczyło tego na znaczny czas zimowy dla stopniowego wybierania i odgrzewania.

    Odwiedzali okolicznych Burjatów w ich siedzibach. „Mandu!” „Mandu!“ — witano się i odpowiadano sobie grzecznie. Następnie gościnni nomadzi częstowali herbatą „kirpiczną“ (cegiełkową) z mlekiem w chińskich drewnianych miseczkach. Aby się nie psuły, nigdy tych miseczek lakierowanych nie myją, zarośnięte są więc wewnątrz jak fajka palacza. Ale grzeczność wymagała, aby pić, nie okazując wstrętu...

    Brali udział w wyprawach myśliwskich Burjatów, głównie na sarny, na które wychodzili całym rodem każdej jesieni i urządzali obławę. Po łowach rozpalano ogniska, gotowano niezbędną herbatę, wyjmowano kości nóg saren, rozbijano je i na surowo zjadano szpik. Jest to czemś w rodzaju koniecznego obrzędu, i myśliwy myśliwego nie pyta, czy zabiłeś sarnę, ale czy jadłeś szpik? Wątroby wy puproszonych saren pieczono też na węglach i zjadano z herbatą. Wogóle zwierzynę dzielono pomiędzy wszystkich uczestników.

    Raz Mancewicz obserwował oryginalne zjawisko: Szedł on w gorach brzegiem głębokiego, urwistego wąwozu i widział po drugiej stronie myśliwego, tropiącego po świeżym śniegu niedźwiedzia. Niedźwiedź, który o tej porze nie śpi, bywa bardzo niebezpieczny i zły. A kilkaset kroków za myśliwym szedł inny niedźwiedź i tropił człowieka. Czem się to wzajemne polowanie skończyło, nie wiadomo.

    Socjaliści na wygnaniu w imię swojego kultu dla wszelkiej pracy użytecznej zawsze chętnie brali się do zajęć fizycznych. Robili to również demokraci wygnańcy, a nawet księża w Tunce. Mancewicz w tem celował. Silny, zręczny i zmyślny, obeznany dobrze z pracą i potrzebami życia wiejskiego, przodował innym. Nigdy jednak nie słyszałem od niego, by Piłsudski brał w tych pracach udział. Pomimo swej praktyczności, wypadło jednak Mancewiczowi coś niecoś i od Sybiraków się nauczyć. Raz naprzykład grupa polityków rąbała drzewo nad rzeką w zamiarze przypławienia go do Tunki. Obok cięła las grupa chłopów. Mancewicz zauważył, że do południa praca polityków była również, a może nawet bardziej wydajną od pracy chłopskiej, ale po obiedzie chłopi znacznie ich wyprzedzali. Zapytany stary chłop uśmiechnął się pobłażliwie i odrzekł: „Za dużo jecie na obiad, powściągajcie się w jedzeniu, a dopiero po skończeniu roboty najedzcie się dosyta!“ Gdy poszli za tą radą, praca ich zrównała się z chłopską.

    W chwilach wolnych od zajęć i wypraw, szczególniej w długie wieczory zimowe, zesłańcy schodzili się na herbatę i gawędę. Tu ścierały się i oddziaływały na siebie kierunki — dawny powstańczy z przedstawicielem Szwarcem — i nowy socjalistyczny — naszych ,,Proletarjatczyków‘‘. Naogół Szwarce odnosił się do ruchu socjalistycznego z sympatją. Piłsudski w dyskusje wdawał się mało. Szczególniej lubili teoretyzować i spierać się towarzysze Rosjanie. O tem ich zamiłowaniu do sporów przy herbatce Piłsudski odzywał się nieraz wielce lekceważąco. A jednak właśnie dla Rosjan dyskusje takie były bardzo ważnym czynnikiem. Wszak oni nie mieli ani tradycyj wolnościowych, ani też nie wyssali z mlekiem matek nienawiści do cara. Ich uczuciowe nastroje wywoływać trzeba było rozumowaniem, ażeby zaś nie zanikły, rozumowanie należało powtarzać. Tą drogą wzajemnie oddziaływano na swoje uczucia i nastroje. Służyła również do tego pieśń, z takiem zamiłowaniem uprawiana wśród zesłańców na Syberji. Bez silnego uczucia nie składaliby oni interesów osobistego powodzenia na ołtarzu dobra powszechnego.

    A potrzebne to było tem bardziej, że ci bojownicy zostawili po sobie ciszę i pustkę zapomnienia. I „Proletarjat” i „Narodna Wola“ zniknęły prawie bez śladu. Trzeba więc było wielkiej siły uczucia i przekonania, ażeby na zesłaniu wierzyć w dalsze przejawienie się i rozwój socjalizmu. „Proletarjat” próbował odnowić się po dwóch latach zupełnej ciszy i znowu upadł (grupa Kulczyckiego). Po roku nowej pustki odnawia go wreszcie Abramowski, ale już na zupełnie nowych podstawach programowych. Odtąd ruch w Polsce nie ustaje do dni dzisiejszych.

    A w Rosji? Tam zupełna cisza polityczna trwała około 10 lat! Dlaczego aż tyle dłużej? Tłumaczy się to lapidarnie i niesłusznie większym rozwojem ekonomicznym Polski. Rosja przecież miała również centra przemysłowe, ale i w Rosji i w Polsce socjalizm szedł od centrów kulturalnych do przemysłowych, a nie odwrotnie. W Polsce natomiast nagromadziło się o wiele więcej podniet do niezadowolenia. Podniet, mających mało: wspólnego z socjalizmem i z marksizmem, podniet charakteru poprostu ludzkiego, ale (zmuszających szukać dróg ujścia w socjalizmie. Kogo na to stać było, ten wchodził na nowe drogi, ponosząc wszelkie moralne konsekwencje, stąd płynące... Nie wszyscy je donieśli uczciwie do końca...

    Czy nasi zesłańcy w Tunce wiedzieli o wznowieniu się i nowym upadku „Proletarjatu”? Naturalnie, że nie. Gazety o tem nie pisały, a krewni nie wiedzieli, a gdyby i wiedzieli, to baliby się pisać... Dopiero po rozbiciu, po paru latach śledztwa i kar więziennych, gdy się pojawiał na Syberji nowy zesłaniec, „politycy” przesyłali sobie listownie radosną nowinę, że socjalizm przecież nie umarł, bo dał znak życia... [* Z grupy Kulczyckiego był na Syberji Władysław Studnicki, Anielewski i Kasjusz, przyczem dwaj ostatni aresztowani byli w parę lat później, po ogólnym rozgromię, przed którym skryli się zagranicą.]

    Więc właśnie owo współżycie zesłańców, dyskusje i wzajemne oddziaływanie podtrzymywało w nich wiarę w słuszność i przyszłość sprawy, za którą ucierpieli, zachowywało ich dla nowych walk. Zresztą jest to rzecz zupełnie zrozumiała, że już przez samą ambicję zesłaniec uważa swoją sprawę (t. j. kierunek socjalizmu) za poważną i słuszną, inaczej bowiem wyśmianoby go i straciłby wszelki szacunek.

    Naogół zaś życie zesłańca w kolonji wśród towarzyszy miało w sobie dużo uroku. Zupełna wolność od trosk i obowiązków, jak również od konwenansów i kłamstw konwencjonalnych społeczeństw cywilizowanych przy poczuciu powagi własnej roli społecznej, możność urządzenia się i zajęcia według własnych upodobań, życie bardzo skromne, ale własną kierowane inicjatywą, zapoznanie się ze stosunkami ludzkiemi, jaki u nas panowały 100, 200 lub nawet 1000 lat temu, i wreszcie otaczająca odmienna ciekawa przyroda. Kto nie stracił z nią związku w życiu miejskiem, tego czarowała ona zarówno potęgą zimowych mrozów, jak i krasą pysznych wiosennych kwiatów, burkotem niespodziewanym skrzydeł jarząbkowych w gąszczu leśnym, krzykiem gęsi i kaczek, przelatujących z poświstem skrzydeł, bursztynem jagód oblepichy o ananasowym zapachu, czerwienią borówek, błękitem czernicy i pijanicy. A tam w oddali potężny i tajemniczy stał na straży nad całą okolicą łańcuch gór Sajańskich, jego zbocza lesiste, pokryte wąwozami, budziły nieprzepartą chęć zgłębienia jego tajemnic...

    Nie masz wśród zesłańców takiego, któryby nie wspomniał tęsknem westchnieniem owych wakacyj swojej duszy.

    Po tych wakacjach czekała ich dalsza praca w kraju. Mieli zastać stosunki, z których wyszli i wykoleili się, zmienione, miejsca zarobkowe zajęte. Ale jedno miejsce zawsze czekało na nich wolne — to w szeregach walczących. Zesłańcy wszyscy gotowali się do stanięcia w szeregach, ale nie wszystkim starczyło na to sił.

    Pierwszy opuścił Syberję Piłsudski, potem — Wojnicz z Juszczyńskim, Mancewicz zaś dopiero w pół roku po nich, gdyż prócz 5 lat zesłania miał nadto 6 miesięcy więzienia w Irkucku za usiłowanie pobicia Fursy.

    W jaki sposób wracał do kraju, nigdy jakoś tego nie opowiadał (kolei nie było). Od towarzyszy jednak słyszałem, że miał przystać do „obozu” (karawany), wiozącego do Rosji herbatę. Większość drogi w tych warunkach odbywała się na piechotę, czasem tylko przysiadało się na wozie lub saniach. Właściwie do kraju wracać zesłańcom nie było wolno, lecz mieli oni osiedlać się w Rosji gdziekolwiek, byle, tam nie było ani uniwersytetu, ani fabryk. Mancewicz wybrał Smoleńsk.

    Czem się tam zajmował i jak sobie radził, nie opowiadał. Stała się tam rzecz ważniejsza. Dawni działacze „Narodnej Woli”, którzy, jak i Mancewicz, odbyli już więzienia i zesłania, jak Marek Natanson, Aleksandrowa (żona Natansona) Tiutczew, Romasiowie, Gedeonowskij, Marja Żyriakowa i inni, postanowili rozpocząć na nowo ruch, stwarzając partję, „Narodnoje Prawo”. Program ich odbiegał daleko od praktyki „Narodowolców”. W poczuciu potrzeby zdobycia praw politycznych i oparcia o nie ruchu robotniczego nadali mu oni silne zabarwienie liberalne. Doświadczenie minionych przejść twórców nowej partji zdawało się być rękojmią jej trwałości. W tym czasie odwiedził Mancewicza Józef Piłsudski. Wróciwszy z zesłania znacznie wcześniej, przyłączył się on do organizującej się w końcu 1893 r. P.P.S. jako przedstawiciel Litwy historycznej, w której miał prawo przebywać (w Wilnie). Wkrótce przeszedł na stopę półlegalną, potem zaś całkiem nielegalną, zaglądał do różnych miast Rosji, nawiązywał tam stosunki z Polakami, rozwoził bibułę i zbierał pieniądze na partję. Nielada to była powaga być przedstawicielem partji, posiadającej już ustalony masowy ruch robotniczy, podczas gdy w Rosji ledwie zawiązujące się partję (wyłącznie z inteligentów) nie śmiały jeszcze o tem marzyć.

    Piłsudski więc przedewszystkiem wciągnął Mancewicza do P.P.S., następnie zaś, zaznajomiony przez niego z członkami „Narodmego Prawa” i porozumiawszy się CKR P.P.S., nawiązał formalne stosunki między P.P.S. i „Narodnoje Prawo”, przekazując im Mancewicza jako delegata i przedstawiciela P.P.S. Ta ostatnia zobowiązała się pomóc „Narodoprawcom” w urządzeniu drukarni, czego też przy pośrednictwie Aleksandra Sulkiewicza z łatwością dokonała, sprowadzając z zagranicy niezbędne części. W Smoleńsku więc rozpoczęła działalność nowa drukarnia.

    Później towarzysze na zesłaniu ostro krytykowali ten krok P.P.S., uważając, że należało raczej sprzymierzyć się z S.D., a nie z liberalizującymi socjalistami. Był to pogląd i słuszny i niesłuszny. Niesłuszny, ponieważ dla P.P.S. potrzebna była partja o wyraźnym programie politycznym, S.D. zaś skazana była jeszcze przez całe lata na kołowania w okrąg polityki i bawienia się w „ekonomizm”. „Car taki sam kapitalista jak i inni!“ — wołali i, chociaż po latach w ogniu walki musieli uznać konieczność zdobycia swobód politycznych, ale gdy je osiągnęli, jakże łatwo się ich wyzbyli na rzecz dyktatury grup i osób. Nie mieli tradycyj, ich pojęcia wolnościowe były naleciałością całkiem świeżą i nietrwałą, masy zaś tyle o tem wiedziały i pragnęły tego, co i religji Konfucjusza...

    Rację zaś mieli krytycy z tego względu, że właściwie wobec takiej apolityczności mas „Narodoprawcy” zmuszeni byli do oparcia się w swoim czasie przeważnie na sferach kulturalnych, więc o swobodach politycznych wiedzących i brak ich odczuwających, ale w masie swojej lękliwych, nielicznych, niezdolnych do wytworzenia silnego, rewolucyjnego prądu i stronnictwa, wobec czego żywot samej partji byłby narażony ciągle na upadek partji, ani uprawnionego przedstawicielstwa, więc nie było chyba z kim się sprzymierzać, a wobec tego przyznać należy, że P.P.S. miała chyba więcej racji, aniżeli jej krytycy...

    Oblicze zakonspirowanej Rosji, współczesnej „Narodoprawcom”, poznaliśmy w początku 1897 r. w Butyrkach w Moskwie, a następnie na Syberji, w jedynych punktach, gdzie je można było w całości i naprawdę obejrzeć, gdyż tam koncentrowali się przedstawiciele ruchu całego państwa carów. Więc 1) były kółka, próbujące wznowić „Narodną Wolę“ w Moskwie (Olenin, Zachłystow, Iwanow), w Charkowie (Mielników, Barow, Iwanicki) i Petersburgu; wsypały się i już nie odżyły; 2) byli „Narodoprawcy” — wsypali się doszczętnie; 3) w Petersburgu, Odesie, Kijowie i kilku innych miastach były kółka esdeckie. Starały się nawiązywać stosunki z robotnikami, kształciły się na Plechanowie, Tuhan-Baranowskim i Struwem, ustalonego programu, ani partji jeszcze nie miały; jako ruch nowy, który zakiełkował odrazu w wielu punktach, ilościowo zaś już przewyższał przedstawicieli innych kierunków — zapowiadał się na przyszłość poważnie. Z nami też poszły na Syberję oba jego przyszłe filary, tymczasem ludzie wcale nie głośni — Cederbaum (Martow) i Uljanow (Lenin).

    Wracając do „Naródoprawców”, — cieszyliśmy się w PP-esie, że tam stoją na czele tacy poważni i doświadczeni ludzie. Osobiście jednak przekonałem się, że zarówno pobyt zagranicą, jak i na Syberji, demoralizował ludzi pod względem konspiracyjnym, bo tam można było rozprawiać o wszystkiem otwarcie, bez obawy następstw. Być może również, iż u „Narodoprawców“ pozostały jakieś złe, niekonspiracyjne metody młodości, nie skorygowane i nie poprawione później. Zdaje się, że Mancewicz pośród nich był konspiratorem najlepszym. Wsypali się jednak wszyscy wraz z drukarnią w r. 1894, co nie mogłoby się stać, gdyby konspirowali jak należy [* Z opowiadań Józefa Piłsudskiego wiemy, że „wsypa” ta została spowodowana karygodną ciekawością, która kazała licznym członkom partji „Narodnoje Prawo” raz po raz przyjeżdżać do Smoleńska w celu obejrzenia doskonale urządzonej drukarni. W ten sposób ściągnięto uwagę szpiegów na jej lokal. Red.]. Przywieziono ich do Petersburga i osadzono w więzieniu twierdzy Petropawłowskiej, gdzie przeprowadzono śledztwo i wydano surowe wyroki. Mancewicz dostał 8 lat zesłania na Jakutach. Znowu więc starzy zesłańcy pociągnęli tak dobrze znanym sobie szlakiem etapów na daleki Wschód (kolei wciąż jeszcze nie było).

    Szczególnych uczuć się doznaje, gdy się idzie po raz drugi na Syberję, jak to bywało w r. 1905-1906, kiedy energiczniejsi działacze zdołali po dwa razy być na Syberji i dwa razy uciekać w ciągu jednego roku... Ale kiedy trzeba było iść cały rok i więcej i przebyć tam długie lata — perspektywą otrzymania nadto dodatkowych lat z rąk administracji, jak gdyby jakiś koszmar odnawiał we śnie ciężkie przeżyte niegdyś chwile. Znowu spalone mosty, łączące z nadziejami i życiem, znowu ciężka, naprawdę ciężka podróż etapami, a dalej — nowe, przymusowe wakacje na jakiejś pustce odległej... Wakacje, których się już nie chce, bo chciałoby się przecież coś zrobić, coś stworzyć na świecie... Tam w ową pustkę wsiąkną siły i energja człowieka...

    Taki recydywista, pozornie łzawsze spokojny, umiejący sobie doskonale radzić i na śledztwie z żandarmami i na etapach, wyczerpuje się teraz bardziej niż poprzednim razem. Gdyby popuścił wodze swoim uczuciom i nastrojom, wówczas alboby zginął w drodze, albo z wyczerpanemi nerwami palnąłby sobie w łeb na zesłaniu, jak się to tam nieraz zdarzało. Ratuje się więc zbawczą apatją, sztucznem znieczuleniem, a to tam również kosztuje siły i zdrowie.

    Ze starego, znanego dobrze traktu skierowano „Narodoprawców” pod Irkuckiem w stronę północną ku Lenie. Tam, w jej spławnym górnym brzegu, czekały na nich istne „arki Noego” w minjaturze, na płytkich, prostokątnych barkach wystawione domki z desek. To tak zwane „pauzki”. Partja kryminalistów i garstka polityków razem z konwojem ze 300 osób, rozmieszcza się na 4 „pauzkach”, powierzając się prądowi rzeki. Gdy wyruszają, świecą jeszcze płaty śniegu na wzgórzach i w wąwozach, a tam dalej płyną wśród iście tropikalnych upałów. Zanim dotrą do Jakucka, minie do trzech miesięcy. Rzeka, zasilana dopływami, staje się coraz szerszą i potężniejszą. Wysadzają kolejno w różnych miasteczkach na brzeg poszczególnych ,,Narodoprawców“. Mancewicz i Żyriakowa dojadą aż do Jakucka. Od podróży do Kołymska wybawi Mańcewicza nadszarpnięte zdrowie.

    W końcu lata 1897 r., dążąc za koło biegunowe, odwiedziliśmy z Marjanem Abramowiczem i Jankiem Stróżeckim Mancewicza w Bogorodcach, (położonych o 10 wiorst od Jakucka, gdzie przebywał już z żoną swą, Marją Iwanówną Żyriakową; w samym Jakucku jeszcze nie wolno było mieszkać. Odnowiliśmy swą dawną znajomość. Wyglądał zdrowo, chociaż — jak mi mówiono — miał w drodze pewne przypadłości nerwowe (omdlenia). Obrośnięty szeroką brodą, odziany w siermięgę, zwyczajem ówczesnych zesłańców zajmował się ochoczo wszelką pracą fizyczną. Wyrąbywał w wiecznie zamarzłej ziemi piwnice, łupał i rąbał drwa, gospodarował, przedewszystkiem zaś z upodobaniem zajmował się stolarstwem. Podziwiałem precyzję, z jaką wykonywał sam dla siebie narzędzia stolarskie. Warsztat, heble i wszelkie inne — pomocnicze wyglądały tak, jak gdyby spreparowano je w fabrykach wiedeńskich. Miał zresztą dobrego nauczyciela, Henryka Dulębę, który, chociaż z zawodu mydlarz, na katordze nauczył się stolarki.

    Były tam wszystkiego trzy domki, z których drugi zkolei zajmował ślusarz mechanik i zegarmistrz zarazem, „Narodowolec” Bajczenko z żoną, trzeci zaś Tatar, Babaj. Jako pamiątka po poprzednich mieszkańcach pozostała tuż obok mogiła samobójcy Paszkowskiego (przyrodniego stryja Marji). W pobliżu osiedla płynęła bagnista, pełna kaczek rzeczka Szestakowka (przerobiona nazwa jakucka), której rozszerzające się w zatokę ujście do Leny służyło za miejsce połowu szczupaków na wędkę. Na drugą stronę Leny nikt tu nie przejeżdżał; rozdzielona wyspami zielonemi na oddzielne rękawy, jedne jak Wisła, inne jak Wołga — liczyła od brzegu do brzegu przeszło 20 kilometrów, stanowiących poważną tamę dla ruchu ludności z brzegu na brzeg.

    Po drugiej stronie domków wznosiło się lesiste, pofałdowane płaskowzgórze. Na setki wiorst nie było w tym kierunku żadnego mieszkańca. Wychowańca puszczy Różańskiej musiały — naturalnie — bardzo pociągać te obszary. Towarzyszyli mu często Bajczenko i „Proletarjatczyk” Cobel, a do nich i ja się przyłączałem. Zdarzało się przechodzić po kępach w kształcie kołków, gnących się pod nogami: „W Grodzieńszczyźnie są trudniejsze miejsca” — pocieszał nas pan Michał.

    Tylko pan Dulęba „zależał w Warszawie pole” i nie czuł skłonności do fuzji, pomimo, że już przedtem przebywał w głuchym zakątku w Wilujsku. Dopiero w parę lat później w czasie jakichś przykrych przeżyć zrozumiał radość i wesele puszczy. Nauczycielem mu był, naturalnie, pan Michał. „Dulęba strzelaj!” — mówił mu, wskazując siedzącego na gałęzi jarząbka. — „Ależ to sączek” — odpowiadał pan Henryk. „Dulęba, mówię ci, strzelaj!” — powtarza. „Et, żartujesz”. — „Kiedy ty nie chcesz, to ja strzelę!” — Grzmi wystrzał i Dulęba zdziwiony woła: „Jakto, pada? Więc to naprawdę był jarząbek?” Z czasem wyrobił sobie oko i tak się wciągnął, że do wyjazdu w wolnych chwilach zawsze polował.

    Nie wolno było Mancewiczowi mieszkać w Jakucku, ale bywać tam, mógł, ile chciał. W mieścinie tej było wówczas ze 30 polityków, a prócz tego wielu rozproszonych po „ułusach” (gminach). Centrum stanowili starzy, brodaci, osiwiali „Narodowolcy”. Wyglądali jak patriarchowie. Byli tam katorżanie, osiedleńcy i zesłańcy administracyjni. Pojawili się też pierwsi esdecy rosyjscy i polscy i my, pepeesowcy. Katorżanie „na wolnych komendach” przyuczali się pić, a niektórzy nawet zupełnie się rozpili. Zdarzało się, że, zebrawszy się wieczorem u Dulęby, siedzieli jacyś markotni. Próbują śpiewać, ale głosy jakieś ochrypłe. Zjawia się butelka wódki. Po pierwszym kieliszku — oho — języki się rozwiązały i głosy poprawiły... A po drugim jak hukną: „Oj na hori, hori ta bujneseńkij witer wije, Hej tam udiwońka ta pszenyczeńku sije!” Co to za basy, jakie tenory, co za harmonja! Upajali się melodją i śpiewający i słuchacze...

    Tam w Bogorodcach urodziła się Mancewiczowi córeczka Marynia, poczem przenieśli się do Jakucka. Tam pan Michał stał się aptekarzem w aptece gubernjalnej. Dla Syberji, szczególniej wśród zesłańców, było to zjawisko zupełnie normalne. Politycy opiekowali się nowoprzybyłymi i pomagali sobie wzajemnie, bez względu na partje, w potrzebie ucząc cierpliwie nowicjusza, byleby mu dać niezależny kawałek chleba. W ten sposób szewcy stawali się felczerami, tokarze i ślusarze — buchalterami i kasjerami, przyrodnik zaś Mancewicz tem bardziej mógł zostać doskonałym aptekarzem. Szczególniej na południu, np. na kolei Syberyjskiej, politycy na tyle opanowali pewne gałęzie zajęć, że aż zaniepokojony donosami Petersburg wysyłał specjalnych pełnomocników dla przeprowadzenia „czystki”. Nawiasem mówiąc, improwizowani specjaliści z „polityków”, jako ludzie inteligentniejsi, spełniali swe czynności poważniej, lepiej od miejscowych specjalistów, nie mówiąc już o sumienności, która dla polityków była punktem honoru i dobrej opinji w swojem własnem gronie i wśród obcych. Na Jakutach ludność była przekonana, że „polityk” potrafi wszystko.

    Każda kolonja miała swoją kasę samopomocy, tem bogatszą, im więcej członków miało zajęcie płatne lub wogóle środki. Podatek bywał postępowy. Taki np. Landy w Irkucku (sądzony wraz z Sieroszewskim w końcu 8-go dziesięciolecia), mający dobrze płatną posadę w przedsiębiorstwach znanego bogacza syberyjskiego — Gromowa — sam jeden płacił podatku do kasy rocznie około 1000 rubli, a to na owe czasy (na początku XX w.) była bardzo poważna suma.

    Wszystkie niemal grupy i partje polityczne caratu, od powstańców począwszy, w czasach pobytu Mancewicza na Jakutach miały tam swoich licznych przedstawicieli. Zamach Karakozowa przedstawiał pewien żołnierz (mało rozwinięty), a za nim szli uczestnicy wszelkich późniejszych procesów — 193-ech, Łopatina, Rasputina, „Czornopieredielców”, „Narodowolców“, potem „Narodoprawców”, „Prołetarjatczyków”, esdeków polskich i rosyjskich, Bundu, Pepeesowców, Eserowców, anarchistów i innych. Ci ludzie, tak różni i z różnych stron pochodzący, umieli doskonale się zorganizować dla współżycia i odporu względem administracji. Starcia i nieporozumienia wewnętrzne bywały tylko natury osobistej; z osobnikami amoralnymi zrywano stosunki. Co do Mancewicza, zaznaczyć należy, że nigdy się z nikim nie kłócił. Stosunki te zmieniły się dopiero około 1903 r., kiedy esdecy przyswoili sobie koncepcję Plechanowa, wymagającą fanatyzmu i nienawiści w sferze ideowej. Koncepcję z natury swej amoralną, której ofiarą padł przedewszystkiem sam Plechanow, doprowadzony później prześladowaniami bolszewików do choroby i śmierci. Środki bowiem polityczne amoralne, dające powodzenie na bliższą metę, niosą zawsze w sobie zarodki własnego rozkładu i śmierć na dalszą metę.

    Z Polaków byli w tym czasie na Jakutach — i przeważnie korzystali z gościnnych progów Mancewiczów i Dulęby: Kasjusz (Wilujsk — grupa Kulczyckiego), Machajski (anarchista — Wilujsk), esdecy: K. Katyński (Wilujsk), B. Wesołowski (Wierchojańsk), A. Porębski (Wilujsk), S. Paliński (Kołymsk), J. Pogorzelski (Jakuck), Piątkowski (Jakuck), Koral i Sobkiewicz (obaj: Wierchojańsk), esdecy litewscy z Wilna: Birińczyk i Karczmarczyk (Jakuck). Starzy proletarjatczycy, którzy wszyscy wówczas już stanęli na platformie P.P.S.: L. Janowicz (szliselburczyk, Kołymsk), H. Dulęba (Jakuck), Cobel (Wierchojańsk, Jakuck), M. Mancewicz; Pepeesowcy: J. Strożecki (Kołymsk); M. Abramowicz (Wierchojańsk), K. Pietkiewicz (Wierchojańsk), M. Walesiński (Wierchojańsk, K. Rożnowski (Wierchojańsk) i M. Łurje (Kołymsk - Jakuck). Z niewiast przyjechały z mężem: M. Abramowieżowa, H. Porębska i Palińska. Powiozły one do kraju urodzoną na Jakutach dziatwę. Prócz tego byli Polacy zrusyfikowani, należący do starszych i nowszych partyj rosyjskich: Piekarski, Michalewicz, Zubrzycki (starzy Narodowolcy); bracia W. i B. Okolscy, Bielecki, dr. Mickiewicz, Borejsza (Kołymsk) i inni, których nazwisk nie pamiętam lub nie znam. Prócz tego był jeszcze „katolik wyznania mojżeszowego“, aptekarz Ranc. (Jakuck — ze sprawy Łopatina), którego współpracownikiem został Mancewicz.

    Żydów na Jakutach w czasach pobytu Mancewicza było chyba ⅓ lub nawet połowa wszystkich zesłańców.

    Starsi osiedleńcy pożenili się z Jakutkami i mieli rodziny. Pan Michał bardzo się starał wychować swoją Marynię na Polkę. Trudne to było w otoczeniu rosyjskiem. Pomagała mu w tem lojalnie pani Marja, ale i ona sama dopiero zaczynała się uczyć polszczyzny, za nauczyciela zaś — prócz męża — miała najczęściej bywającego u nich Dulębę, mówiącego ani to po polsku, ani to po rosyjsku, lecz swoim własnym „dulębowskim“ językiem, w którego słowniku takie wyrażenia, jak „mochowa smrodzina“ (mochowaja smorodina — porzeczki, we mchach rosnące) były na porządku dziennym. Starzy „Narodowolcy“ jakoś krzywo spoglądali na te usiłowania pana Michała, aż wreszcie jeden z nich (Janow) zapytał go wprost: „Dlaczego wy z dzieckiem swojem rozmawiacie po polsku, a nie po rosyjsku?“ A na to pan Michał: — A dlaczego wy ze swojemi dziećmi rozmawiacie po rosyjsku, a nie po jakucku?” (Janow żonaty był z Jakutką, a dzieci jego z wyglądu były istne Jakuciątka). Trafił mu pan Michał do przekonania, czy też nie — kroniki o tem milczą, ale w każdym razie na ten temat już go nikt więcej nie zaczepiał.

    W 1900 r. pan Michał wyrzekł się dwóch swoich silnych przyzwyczajeń: palenia i polowania. Strzelby więcej nie tknął. Zapewne poczuł w sobie początki tych chronicznych niedomagań, które z biegiem czasu miały go coraz bardziej opanowywać i osłabiać (głównie choroba serca — następstwo ciężkich przeżyć). Ze względu na rodzinę wyrzekł się przyjemności, zresztą pan Michał w najcięższych nawet chwilach — do końca życia nigdy się na swoje cierpienia nie skarżył, pozostawiając swój ból wyłącznie dla siebie. Nigdy również nie chwalił się i nie popisywał przed ludźmi swemi zasługami społecznemi. Skromność swoją posuwał tak daleko, że nie uczestniczył w grupach fotografujących się zesłańców i, zdaje się, tylko w jednej czy też dwóch można go odnaleźć, ale tak schowanego w tylnych szeregach, że trudny jest do poznania.

    Są zasługi czynów i zasługi cierpień. Do pierwszych — wszyscy się rwą, drugich nikt nie chce. Któż kiedy chciał więzienia i zesłania? Leżały one na końcu każdej walki dla każdego. Na kogo padał los, ten stawał się okupem dla caratu, zostawiając wolną rękę towarzyszom, bo smok, najadłszy się, traci na chwilę czujność. Więzienia i zesłania — to także służba dla idei, ale jedna z najcięższych. Zesłaniec — człowiek ostemplowany, jawny przedstawiciel swej partji wśród obcych. Konspiratorzy kryją się, nikt ich nie zna, słysząc tylko o czynach, on stoi jawnie przed światem taki, jakim jest: cześć zdobyta przezeń — to cześć dla partji, dla kierunku — a hańba, ściągnięta na siebie — jest hańbą partji. Nie wolno mu się zapomnieć ani na chwilę, każdy jego krok musi być zgodny z ideą — na niego patrzą wszystkie oczy — on uosabia partję. Nie dla bogacenia się i zarobków tu przybył on, człowiek sztandarowy, ale aby ten sztandar wynieść niepokalanym z ciężkich prób życia i wręczyć takim dla dalszej walki...

    W 1902 przypadł termin powrotu Mancewicza z zesłania. Wygnańcy z rodzinami wracali zwykle statkiem parowym aż do granicy spławności Leny, dalej końmi do Irkucka, a tam już była w pełni ruchu kolej syberyjska — błogosławieństwo dla powracających — klęska dla caratu. Po dwudziestu latach blisko ciężkiej służby dla idei wyzwolenia Mancewicz mógł powiedzieć wraz z poetą:

                                         — A ja przecie

                                         Wiem, że mój okręt nie do kraju płynie,

                                         Płynąc po świecie...

    Wolno mu bowiem było, jak i poprzednio, zamieszkać w różnych zakątkach państwa — z wyjątkiem ojczyzny...

    Spotkał się z dawnym towarzyszem z „Proletarjatu” i zesłania w Tunce, Stefanem Juszczyńskim, mierniczym kolejowym. — Poco masz namyślać się nad rodzajem zajęcia — rzekł do Pana Michała. Byłeś dobrym aptekarzem, staniesz się doskonałym mierniczym. I pan Michał został geometrą i to dobrym geometrą, bo pan Stefan nie żałował fatygi i wtajemniczył go we wszelkie arkana tej sztuki.

    Gdy rok 1905 pootwierał wszystkie katorgi i zniósł wszelkie ograniczenia, Mancewicz znalazł się jako kolej owiec w Grodnie i w Wilnie. Rozpoczęła się nowa współpraca i pomoc dla P.P.S. Jego dom stał dla nas zawsze otworem, a jako kolejowiec oddziaływał na przebieg ważnych wypadków... Napięcie rewolucyjne wreszcie osłabło, a carat, okupiwszy się ustępstwami, pokazał znowu swoje zęby i pazury.

    Tu los zetknął jeszcze raz Mancewicza z Piłsudskim. Wogóle zawsze tak się zdarzało, że Piłsudski przychodził do Mancewicza, a nie odwrotnie. I teraz również tak było. Piłsudski tydzień czy też dwa przesiedział u Mancewiczów w Wilnie, przygotowując zamach w Bezdanach. Spotkanie Mancewicza z Piłsudskim w Wilnie było ostatniem ich spotkaniem.

    Po stłumieniu przez carat rewolucji Mancewicz w sprawach służbowych przenosi się do Mikołajewa nad Bohem i operuje nad morzem Czarnem, zaglądając do Odessy. Człowiek, który tyle lat przebył na wygnaniu, miał dużo znajomych i spotykał ich wszędzie. Zesłaniec zaś do zesłańca garnie się. Oni wyrobili sobie własną psychikę i obowiązującą zawsze i wszędzie etykę, różną od filisterskiej, rozumieją się w pół słowa i umieją sobie pomagać od serca, bez wszelkiego wyrachowania.

    Jeden z jakutczyków, B. Okolski, zwyczajem zesłańców, przywykłych osobiście pracować dla siebie fizycznie, budował sobie własnemi rękami domek. Ze względu na miejscowy materjał budowlany, zlepieńce muszlowe, łatwo rozpiłowujące się na bryły, robota szła szybko.

    — A zbudujecie i dla mnie pokoik? — zapytał żartem pan Michał. — Dobrze! — odpowiedział Okolski i rzeczywiście wybudował duży pokój specjalnie dla Mancewiczów.

    W szeregu znajomych mieli tam wielkiego oryginała — szliselburczyka z Kołymska — Surowcewa; człowieka surowych i bezwzględnych wymagań etycznych, który — jako wegeterjanin — potrafił wytrwać jako taki nawet za kołem biegunowem — w Kołymsku, uprawiając tam specjalne ogrody. Teraz posiadał kawałeczek ziemi gdzieś koło Wołogdy i latem zajmował się ogrodnictwem. Ale widocznie dość mu już było polarnych zim, na zdrowiu zaś nie domagał. Miał więc w Mikołajewie malutką chatkę i na zimę przyjeżdżał tu na odpoczynek. W chatce jednak dla ogrzania jej nie palił wcale; brało górę przyzwyczajenie do chłodów. Nad łóżkiem natomiast zbudował specjalny namiot płócienny, zwany przez niego „położek“.

    „Jak możecie wytrzymać w takim chłodzie?“ — pytali go odwiedzający znajomi. W „położku” jest ciepło, zapewniał.

    Klimat czarnomorski nie jest zdrowy, szczególniej dla ludzi północy. Upały osłabiają, a subtelny kurz zaplutych, niehigienicznych miast i miasteczek, o których miejscowi twierdzą, że przenika nawet skorupkę jajka, — zaraża. Obok więc ludzi o bardzo silnych płucach dużo tu bywa cierpiących piersiowo.

    Zdaje się, że tam właśnie pan Michał napytał sobie gruźlicy, towarzyszącej mu już do końca dni.

    Wybuchła Wojna Światowa. Nikt nie przewidywał jej rozmiarów i skutków, ale nad obszarami caratu przeleciał dreszcz oczekiwania. Inny to już był stosunek niż do wojny japońskiej, bo między Mikołajem a Wilhelmem trudny był wybór. A któż mógł przypuszczać, że oni, walczący ze sobą, obaj przegrają? Tam, nad Morzem Czarnem, przeżył pan Michał ze swoją rodziną rewolucję i wszelkie zmiany rządów do Niemców i bolszewików włącznie. Przy pierwszej sposobności, zapewne w r. 1919, Mancewiczowie wrócili do Polski.

    — „Trudno na stare lata zmieniać zajęcie” — powiedział sobie pan Michał i zwrócił się do dyrekcji kolejowej, powołując się na Marjana Abramowicza i Witolda Jodkę. Odpowiedź była nieoczekiwana; referencje Marjana Abramowicza są całkiem poważne, co się zaś tyczy Witolda Jodki, to lepiej byś się pan do znajomości z nim nie przyznawał. W każdym razie powołaj się pan na świadectwo kogo bądź innego. Mancewicz więc powołał się — zdaje się — na L. Krzywickiego i dostał zajęcie jako geometra Wydziału Gruntowo-prawnego w Warszawie.

    Spotkałem się z Mancewiczami po długiem niewidzeniu — dopiero po powrocie swoim do kraju w r. 1922, Pan Michał schudł, zgarbił się, jakby się „zdeptał”. Nie był to już ten zuch z Jakucka, jakim go pamiętałem. Ale pogodę i spokój zachował. Nie mógł już chodzić szybko, bo porywał go ostry ból w piersiach. Chodził jednak długo i daleko z teodolitem po polach. Ba, trzeba było przecież wysłużyć emeryturę dla siebie i żony, a prócz tego zarobić na uniwersytet Maryni. Jego dom był po syberyjsku prosty i po syberyjsku gościnny. Prostota i gościnność ściśle się ze sobą wiążą. Lubił też po syberyjsku własnemi rękami różne rzeczy w domu urządzać: to jakiś piec, to okno, to specjalna dźwignia do spuszczania z okna i wciągania nazad samo waru na letnisku w Wesołej — wszystko to dawało ujście dla talentów technicznych i upodobań pana Michała.

    I tak samo, jak kiedyś zrobił z nim Juszczyński, tak teraz Mancewicz postąpił ze mną: „Chcesz — nauczę cię miernictwa? Tymczasem będziesz miał pracę dniówkową, a potem to się coś dla ciebie znajdzie i na stałe. Chodź!”

    Poszedłem. Biuro, którego naczelnikiem był pan Manteufel, mieściło się przy ul. Smolnej — róg Alei 3-go Maja w domu z wieżyczką. W tej właśnie wieżyczce, w jasnym pokoiku, pośród stołów rysunkowych rezydował pan Michał w towarzystwie dwóch lub trzech współpracowników. Drzwi i schodki komunikowały się z salami biura w korpusie domu. Wieżyczka jak latarnia, a w dni upalne panował tam iście syberyjski upał.

    W tej upalnej — zimą nieco przychłodnej — atmosferze, jakież tam miłe panowały stosunki ludzkie! Ogromnie rad byłem, żem tam zajrzał, i dotąd żałuję, żem później stamtąd odszedł.

    A nie były to jakieś specjalnie dobrane typy; ludzie najrozmaitsi o przekonaniach najrozmaitszych. Nie było to miejsce dogodne dla rozmów o polityce. Ale tam szerzył się jakiś duch specjalny, wzajemnej życzliwości, wyrozumienia, tolerancji, chętnej pomocy, delikatności — przy poczuciu obowiązkowości, sumiennej pracy. Duch, jaki się wytwarzał wśród grup zesłańców na dalekiej Syberji, a który tu szerzył wokół siebie pan Michał. Oddziaływał — czasem ironicznym żarcikiem, a przeważnie własnym przykładem. Jeden np. pracownik opowiadał o swej wyprawie mierniczej, podczas której nikt się nim nie interesował i nie kontrolował go. — A no, trzeba było się wyspać pod drzewem i pójść na kwaśne mleko — zażartował pan Michał. — Kiedyż, bo ja mam sumienie — odparł zagadnięty. To sumienie rozdmuchiwał i budził pan Michał wokół siebie. Natomiast, jeśli dostrzegł w kim chęć wyzysku kolei — oho, jak potrafił go na miejscu osadzić, a nawet zmobilizować przeciw niemu opinję publiczną... Później zresztą Mancewicz mi jakoś napomknął, że te dobre strony zaczęły się tam potrosze psuć...

    Każdy człowiek posiada w życiu nić wytyczną uczuć i pojęć — imperatyw czynów. Dla Mancewicza taką nicią, ciągnącą się przez życie całe od początku do końca — była dobroć. Dobrym był dla towarzyszy, współpracowników, rodziny, znajomych, nawet dla swego psa — Westy — w Jakucku, ale to nie była owa dobroć, która skarbi sobie otoczenie ze względu na własną słabość, ale taka dobroć, która każe rżnąć w pysk zawiadowcę Cytadeli, zajmować „skromne placówki” społeczne, rzucać się na ostrze pałasza, iść do więzienia i na zesłanie, ujmować się za skrzywdzonymi i słabymi... Dobroć — altruizm społeczny, głęboko zakorzeniony w duszy...

    W każdem społeczeństwie i przeszłem i przyszłem — typy takie były i będą najcenniejsze, one bowiem wytwarzają owe prądy wyzwoleńcze. Niechże nam wzorem będą ich mogiły „w straż nie oddane kolumnowym czołom”, ludzi prawdziwie dobrych, pionierów lepszej przyszłości, których dusze były piękne, a czyny szlachetne i bezinteresowne.

    Mancewicz zmarł w Wesołej pod Warszawą dnia 17 maja 1930 r. w wieku lat 70.

    /Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej pod red. Leona Wasilewskiego. T III. Październik 1930 – Marzec 1931. Warszawa. 1931. S. 226-250./

                                                                    MISCELLANEA

                                                                                  I.

                                            DO BIOGRAFJI MICHAŁA MANCEWICZA*

                             [* Uzupełnienie do artykułu w zeszycie 6-ym „Niepodległości”.]

    Jak już zaznaczyliśmy, Mancewicz mało opowiadał o swym powrocie (w początku 10-go dziesięciolecia) z pierwszego zesłania i o działalności jako „narodoprawca”. Naskutek pojawienia się artykułu o nim otrzymaliśmy nowe szczegóły, pozwalające na przedstawienie obrazu warunków powrotu do kraju dawnych zesłańców i ich położenia po przybyciu. Właściwie nie do „kraju“, ale do Rosji europejskiej, bo w kraju pobyt był im wzbroniony. Szczegółów dostarczyła rodzina Mancewicza oraz jego przyjaciel i współzesłaniec — Stefan Juszczyński.

    Mancewicz tedy ruszył w drogę powrotną z „obozem herbacianym” w pół roku po wyjeździe Juszczyńskiego (z powodu odsiadywania przez Mancewicza więzienia za usiłowanie pobicia w cytadeli warszawskiej zawiadowcy-żandarma Fursy). Drogi syberyjskie zabezpieczali dla siebie carowie, osadzając przymusowo wzdłuż danych linij chłopów, bez względu na to, czy miejscowość nadawała się do rolnictwa, czy też nie. Zamiast pańszczyzny włożono na nich obowiązek wszelkich transportów rządowych. Utorowanemi szlakami ruszyli, naturalnie, kupcy z towarem i wszelcy podróżni. Tych również'obsługiwali chłopi, ale już nie za darmo i w ten sposób tak się przystosowali do potrzeb szlaków, że rolnictwo było dla nich zajęciem pomocniczemu głównem zaś stało się zbieranie siana dla koni i obsługa podróżnych. Z tego żyli. Transporty odbywały się głównie zimową porą, drogą sanną.

    Dla przemyślności chłopa rosyjskiego było tam szerokie pole do wszelkich przedsiębiorstw. W każdej wsi w pewnych chałupach przyjmowano o każdej porze dnia i nocy przejezdnych, żądnych noclegu lub wypoczynku, którzy za niewielką stosunkowo placę znajdowali tam wszystko, co im w podróży było potrzebne, poczciwszy od wódki i kończąc na sianie. Nawet bezludne, całkiem jałowe miejscowości znajdowały zawsze amatora, który w nadziei zysków wznosił tam dom z zabudowaniami, przywoził wszelki potrzebny prowiant i na brak gości nigdy się nie uskarżał.

    Przystosowały się też do szlaku różne elementy pasorzytnicze, czy to ze środowiska okolicznych chłopów, czy kryminalistów osiedleńców, czy też nawet żołnierzy miejscowych konwojów. Trup zarżniętego człowieka w rowie przydrożnym był tam zjawiskiem pospolitem. Najbardziej jednak lubiano ograbiać czy okradać transporty herbaciane. Zwykle kilkadziesiąt sań, naładowanych „cybikami” (pakami) herbaty, pod dozorem kilku lub kilkunastu furmanów ciągnęły zwolna drogą. Z bocznej dróżki na rączej trójce koni wpadają na nich raptem jakieś „zuchy“, błyskawicznie odcinają parę „cybików“ i zmykają, jak wicher. Wyrżnięcie i obrabowanie całego pomniejszego „obozu“ również nikogo nie dziwiło. Nawet w pomieszczeniach żołnierzy przy etapach przydrożnych władze śledcze znajdowały niekiedy piwnice-skrytki pod podłogą dla przechowywania skradzionych „cybików“ herbaty.

    W takich warunkach nic dziwnego, że gotujący się do dalekiej podróży „obóz“ chętnie przyjmował do swego grona wszelkich wędrowców, garnących się doń również dla większego bezpieczeństwa. Wśród nich zesłańcy polityczni przyjmowani byli najchętniej, jako dający największą rękojmię uczciwości. Tą drogą i nasz pan Michał znalazł się wśród załogi „obozu“ herbacianego.

    Wyruszyli z pierwszą sanną, kiedy zima syberyjska me jest jeszcze ostrzejsza od np. grodzieńskiej. Na jednych z sań pośród „cybików“ związany jest tłomoczek pana Michała i strzelba nabita, gotowa do strzału. Furmani wielce ją cenią: „Zawszeć to bezpieczniej” — powiadają. Sam on, odziany niemal tak samo, jak i furmani, zarośnięty szeroką brodą, rumiany od mrozu i rzeźki, maszeruje energicznie obok sań; czasem popędza konia, albo podciąga rozluźnione sznury opakowań, pomaga wyciągać ugrzęzło w śniegu sanie — wszyscy są radzi z jego pomocy, a on ma rozrywkę. Gdzie droga lżejsza — przysiada na pakach. Tęskne spojrzenie przesyła w głąb tajgi, wśród której, po szerokiej, wyciętej niegdyś linji, ciągnie się szosa rządowa, którą jadą. Ale ośnieżona tajga milczy i nie widać w niej żadnej zwierzyny. Unika ona bitych dróg syberyjskich i można przejechać całą Syberję wzdłuż i nie spotkać jej wcale, podczas gdy o parę wiorst w lewo lub w prawo — na pewno jest.

    Natomiast chwilami ruch na szosie ożywią się: pędzą trójki koni. Brzęczące dzwonkami pod „duhą“ kłusują sanie chłopskie, wędrują pieszo „brodiagi” (włóczęgi), wloką się ku Irkuckowi „obozy” z towarami europejskiemi, czasami ciągnie drogą otoczona żołnierstwem „partja” zesłańców, brzęcząca kajdanami. Droga ta była jednym nerwem, łączącym Syberję ze światem. Pomimo to świeciła ona niekiedy wielką pustką i ciszą...

    Zajeżdżają na nocleg do samotnego zajazdu — gospody pośród wzgórz i lasu. W oparkanionym, zamykanym od wewnątrz dziedzińcu umieszcza się sanie z towarami i konie. W obszernej izbie stoją dwa długie stoły, mogące pomieścić przy sobie ze 30 ludzi, a przy nich lawy, na których potem ludzie będą spać, a kto się nie pomieści, legnie na podłodze. Na rozpalonym do czerwoności, podłużnym piecu blaszanym grzeją się ogromne „czajniki" (imbryki) z herbatą „kirpiczną”, w piecu zaś piekarskim gospodyni gotuje mięsiwo. Gospodarz obsługuje przybyłych gości, którzy — rozebrawszy się z szub — zasiedli do stołu i zagrzewają się herbatą. Zapłacą za nią też po 5 kopiejek od osoby. Na stole stoją już butelki z wódką. Gdy się napiją herbaty, wezmą się dopiero do mięsa. Zwyczaj to ogólny na Syberji w czasie podróży — pić najprzód herbatę. O świcie ruszali w dalszą drogę, i tak im czas upływał.

    Ile go im już przeszło? Może miesiąc, może więcej... A mrozy potężniały coraz bardziej, zaś oszroniona tajga drętwiała w tajemniczej ciszy. Gdy mróz się zmniejszał, porywały się do lotu wichry, szalała ,,purga“ śnieżna (zawieja), zaś izolatory fajansowe telegrafu przydrożnego zawodziły jakąś dziwną, niezrozumiałą melodję o wieściach dalekich, które biegną po ich drutach, i o krajach, z których szły...

    Byli już może w okolicy Krasnojarska, a może Tomska, gdy się zdarzył szczególny wypadek, decydujący o dalszej podróży pana Michała. Mróz był siarczysty, w powietrzu — zupełna cisza. Nietylko brody i wąsy podróżnym zlodowaciały, ale też pobielały nawet brwi i rzęsy (oznaka, że mróz dosięgnął 40°), każdy zaś niewidzialny zwykle puszek nawet bezwąsej twarzy wystąpił wyraźnie, obciążony szronem. Pan Michał przemarzł porządnie, pomimo, że się starał rozgrzewać ruchem i chodzeniem. To też, gdy dobrnęli nareszcie do miejsca noclegu w izbie zajezdnej, pan Michał, oczyściwszy brodę starannie z sopli lodowych i zrzuciwszy zwierzchnie ubranie, napił się gorącej herbaty i, by odtajać do reszty, wlazł na ciepły piec piekarski i zaczął drzemać. Na dworze tymczasem powstał jakiś ruch i w izbie zadźwięczały polskie słowa. Pan Michał ocknął się momentalnie i, wytknąwszy ciekawie z wysokości pieca głowę, zaczął się bacznie przyglądać.

    W izbie stał jakiś podróżny, odziany w zaszronioną „dochę” syberyjską. Nagle pan Michał krzyknął: „Franek! A ty co tu robisz?” Podróżny osłupiał: tu, w tajdze syberyjskiej, ktoś go poznał i wołał po imieniu; pan Michał natomiast, jak był bosy i rozebrany, zeskoczył z pieca i rzucił mu się na szyję...

    Był to Franciszek Falski, najstarszy z braci Falskich, bliski krewny Mancewicza. (Najmłodszy, Leon Falski, był później znanym pepesowcem i zesłańcem za Bajkałem). Na Syberję pojechał dla zarobków, pracował przy kopalniach złota, poczem puścił się na własne przedsiębiorstwa handlowe i przemysłowe i miał się dobrze. Na skutek tego niespodziewanego spotkania pan Michał, ku wielkiemu żalowi furmanów, opuścił „obóz” herbaciany i pojechał dalej szybciej i z większym komfortem (zapewne pocztowemi końmi).

    Odwiedzi! najprzód Samarę nad Wołgą, dokąd miał listy polecające, ale tam już adresatów nie znalazł. Pragnąc zatem być jak najbliżej kraju, udał się do Mitawy na Łotwę. Rozumował sobie pan Michał, że tam przecież muszą być Polacy, do których dotrze chociażby przez miejscowego księdza. Prałatem zaś w owym czasie był tam późniejszy biskup wileński, ksiądz Ropp.

    Na usprawiedliwienie księdza prałata musimy zaznaczyć, że nasz brodaty pan Michał nie nazbyt elegancko wyglądał... Ksiądz Ropp, wysłuchawszy go, odpowiedział krótko po rosyjsku: „Wy obratitieś łuczsze w policju” (zwróć się pan lepiej do policji). Za tą radą nie poszedł pan Michał, wkrótce jednak, rozejrzawszy się, spostrzegł się, że go tu ludzie boją się jako zesłańca — zjawisko, którego nie zauważył ani na Syberji, ani nawet w Rosji europejskiej. Zjawisko napozór smutne, ale mające swoje głębokie przyczyny i konsekwencje dla przyszłych wypadków historycznych.

    W steroryzowanych krajach zaborczych obawiano się powracającego zesłańca, pomimo skrytej sympatji dla jego celów; rząd zazdrośnie tu śledził jego stosunki, obawiając się śladów sympatji i naśladownictwa. Osobiście np. nie szukałem spotkań z powracającymi wygnańcami. Gdy zaś w r. 1897, idąc na wygnanie z Jankiem Strożeckim, byliśmy w Butyrkach w Moskwie, a Piłsudski chciał nas odwiedzić, sprzeciwiliśmy się temu stanowczo ze względu na jego bezpieczeństwo. Warunki wyrabiały konspiracyjność.

    W Rosji natomiast poszukiwano nawet stosunków z wygnamcami, jako ludźmi kulturalnymi, potrzebnymi w przeróżnych wypadkach. Poszukiwano ich pomimo zupełnej obojętności dla celów i haseł, które uosabiali. Rząd również nie obawiał się, by powstaniec polski mógł wciągnąć Rosjan, do walki o Polskę.

    W ten sposób przez lat 100 zgórą narastały precedensy i wytwarzał się ogólny zwyczaj. A gdy pojawił się nareszcie rewolucjonista i wygnaniec rosyjski — zwyczaj już był tak zakorzeniony i silny, że władze również musiały tolerować stosunki przyjazne ludności z wygnańcami. Wygnaniec zaś był istotą uprzywilejowaną co do bezkarnego wygłaszania opinji: „zostałem właśnie za to wygnany” — tłumaczył się. O represje zaś mało dbał. „Pan ośmieliłeś się łajać jego cesaTską wysokość?” — badanio w Irkucku (naskutek donosu) eks-oficera, zesłańca Dzbanowskiego, — Bardzo być może, odrzekł — ja go zawsze łaję! — Zesłano go za to do Kołymska, ozem się wcale nie martwił. W takich więc warunkach zrewolucjonizowanie Rosji zależało od gęstszego zasiedlenia jej zesłańcami] politycznymi. Po ukazaniu się masowego ruchu najprzód w Polsce a potem w Rosji — rozsiedleniem podobnem zajęła się tępa i głupia maszyna administracyjna caratu...

    Tak czy owak, pan Michał się spostrzegł, że bez bliższych stosunków w Mitawie sobie nie poradzi i że kawałka chleba musi szukać w Rosji. Odwiedził więc tylko na krótko swoich braci w Grodzieńszczyżnie, poczem pojechał do Orła. Tu spotkał znajomego — Białokońskiego — a przez niego zapoznał się z byłymi ,,narodowolcaini“ Tiutczewem, Naitansonem i innymi.

    Historja więc narodoprawców zaczyna się od Orła, nie Smoleńska. Tu również nastąpiło zapewne spotkanie Mancewicza z Piłsudskim. „Narodoprawcy“ zrobili najprzód ekspedycję do Moskwy w celu opanowania jej stosunków — zapewne — założenia w niej ewentualnej drukarni. W tym celu założyli sklep w Moskwie, w którym mieli sprzedawać papier, zeszyty i książki. Ułatwiali sobie w ten sposób zdobywanie papieru dla drukarni i ekspedycję gotowej „niielegalszczyzny“. Myśl w zasadzie dobra, ale wymagająca przy wykonaniu jej zręcznych konspiratorów. Widocznie takich brakowało, gdyż wyznaczony gospodarz sklepu tak się wkrótce zdenerwował, że uciekł, zostawiając całe przedsięwzięcie „na wolę bożą“. Po tej dopiero nieudanej aferze moskiewskiej „narodoprawcy“ przenieśli się do Smoleńska, do którego pan Michał pojechał już jako nielegalny [* Szczegóły o „narodoprawcach“ pochodzą od pani Marji Mancewiczowej-Żyriakowej.].

    Takie zakładanie sklepów z papierem jest cechą znamienną dla drukarni, urządzanych przez P.P.S. dla partyj rosyjskich. Jak o tem będzie w artykule o drukarni „Narodnoje Znamia“ w Białymstoku — przy drukami tamtejszej był również interes papierowy (fabryka zeszytów). Konspiratorem pepesowym, który podobny środek doradzał, mógł być tylko Aleksander Sulkiewicz. Dlaczego jednak P. P. S. u siebie tego nie stosowała — zgadnąć trudno; możeby to było za kłopotliwe i za kosztowne, podczas gdy utarły się już inne drogi i sposoby dla zdobywania papieru i ekspedycji druków.

    W przejściu zaś Mancewicza odrazu na drogę nielegalną widać metodę Piłsudskiego. Zawsze on doradzał „nielegalnictwo” osobom, cennym dla ruchu. Sam byłbym ongi poszedł za tą radą, ale musiałem pierwej zakończyć sprawę Bilski-Uthof — no, i już nie zdążyłem...

    Kazimierz Pietkiewicz

    /Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej pod red. Leona Wasilewskiego. T. V. Listopad 1931 – kwiecień 1932. Warszawa. 1932. S. 123-127./

    Жирякова (по мужу Монцевич), Мария Ивановна, дочь губернск. секретаря, сестра Надежды и Ольги Жиряковых (см.). Род. 14 ноября 1861 в Ярославле. Окончила Ярославск. женск. гимназию (по другим сведениям, обучалась в Ярославск, сиротск. доме). В середине 1880-х гг. — учительница в с. Арефино, Рыбинского у., Яросл. губ. В 1885-1886 поддерживала деятельную связь с ярославск. народовольч. кружком О. С. Минора, А. Чумаевского, С. Смирнова и др. Через нее и ее сестру Надежду Жирякову П. А. Муханов пытался образовать революцион. народовольческ. кружок в Рыбинске, с каковой целью снабжал ее революцион. изданиями. В Рыбинске вела самостоятельно революционную работу среди учащихся. Через П. Бессонова весною 1886 по делам ярославского кружка познакомилась с И. Цыценко. Безрезультатно обыскана и арестована 14 июня 1886. Привлечена к дознанию при Московск. ж. у. по делу о ярославск. народовольческ. кружке студентов Демидовского лицея (дело О. Минора, А. Чумаевского и др.). В виду привлечения к дознанию уволена с должности сельской учительницы. Переведена 24 авг. 1886 г. в Ярославский тюремный замок, откуда 27 авг. т. г. освобождена с подчинением до окончания дознания особому надз. в Ярославле. По показаниям П. Бессонова, Милославова и Лыжина установлено, что она находилась в тесных сношениях с ярославским кружком, вела переписку с его членами и получала от последних революционную литературу. По выс. пов. от 25 ноября 1887 выслана под гласн. надзор в один из северо-восточных уездов Вологодск. губ. на 3 г. Водворена в Сольвычегодске. Выбыла оттуда 18 авг. 1890 в Ярославль, где с разрешения м-ра вн. дел оставалась до окончания срока гласн. надзора, а по окончании срока последнего подчинена на основании распоряжения деп. пол. от 4 дек. 1890 негласн. надз. В 1893 получила при казанском Повивальном ин-те звание повивальной бабки. Выехала 16 мая 1893 в с. Новодевичье, Сенгилейск. у., Симбирск, губ., где заняла должность земской акушерки и оставалась до 5 окт. 1893. Оттуда уехала в Саратов, а затем в Орел. В Орле завязала близкие сношения с деятелями партии «Народное Право» (М. А. Натансоном, Н. С. Тютчевым и др.) и вступила в названную партию. В начале 1894 была командирована Н. С. Тютчевым в Смоленск для участия в работе устроенной там народоправческой типографии. В марте 1894 выехала из Смоленска. Безрезультатно обыскана и арестована в Ярославле. Привлечена тогда к дознанию при Петербургск. ж. у. по делу партии «Народное Право» по обвинению в принадлежности к партии и участии в печатании в смоленской типографии «Манифеста социально-революционной партии Народного Права» и брошюры «Насущный вопрос». С 5 мая 1894 содержалась в ДПЗ в Петербурге. По выс. пов. от 22 ноября 1895, по вменении в наказание предварительного заключения, выслана под гласн. надз. в В. Сибирь на пять лет. От действия манифеста 14 мая 1896 изъята. Водворена 30 авг. 1896 в Киренске, Иркутск, губ., откуда согласно ее ходатайству вскоре переведена в Западно-Каталакск. улус Багарадск. насл., Якутск, обл.; вышла там замуж за поднадзорного М. А. Монцевича. По постановлению Особого совещ. от 18 окт. 1900 ей, по освобождении от гласн. надз., воспрещено впредь до распоряжения пребывание в столицах и Петербургск. губ. и на три года — в городах университетских, фабричных, Иркутске и Красноярске. В февр. 1904, оставаясь в Якутск. окр., подписала в числе 42-х лиц заявление против «Якутского протеста» полит-ссыльных. В т. г. выехала в Чернигов, откуда в 1918 переехала с мужем в Польшу, жила затем в Варшаве, где в декабре 1932 умерла.

    Сообщение Е. М. Гедеоновской. — МЮ 1886, № 10212; 1887, № 9956. — ДП III, 1883, № 1434, ч. 3; 1890, № 1029; 1900, № 1701. — Обзор XII, 185, — Ведомость XI, 43. — Список поднадзорных 1888, 1889, 1890 и 1897 гг. (Ук.).

    Словарь Граната, т. 40, стр. 65 (автобиография А. Гедеоновского).

    Процесс 21-го, стр. 50. — Е. Дмитриев, Очерк истории революционного движения в Ярославск. губ. (1883-1905 гг.). Сб. «Из истории рабочего и коммунистического движения в г. Ярославле», 10. — Л. Меньщиков, Охрана и революция, I, 187, 188, 204, 211, 408, — Участники народовольческого движения. Сб. «Народовольцы» III, 297.

    Хроника революционной борьбы. «Листок Народной Воли» III, 1886 («Литература парт. «Нар. Воля», 283). — Хроника революционной борьбы. «Вестник Нар. Воли» V, 151. — «Летучие Листки Фонда Вольной Русской прессы» 1895, № 27, стр. 8; 1896, № 30, стр. 9; 1897, № 37, стр. 12. — Сведения о политических ссыльных. «Наше Время» 1898, № 2, стр. 74. — Из мест ссылки и заключения. «Рабочее Дело» 1900 г., № 6, стр. 83. — Якутская трагедия. «Искра» 1904, № 64, стр. 3-4. — Из «Обзора важнейших дознаний по делам о государственных преступниках за 1894 г.». «Был.» 1907, V, 232, 239, 241. — О. Аптекман, Партия «Народного права» (по личным воспоминаниям). «Был.» 1907, VII, 199, 205. — В. Катин-Ярцев, В тюрьме и ссылке. «Кат. и Сс.» 1925, III (16), 137. — Б. Окольский, Открытое письмо Совету одесского отделения Всесоюзн. общ-ва политкаторжан. «Канд. Звон» II (1925), 160. — А. Гедеоновский, Ярославский революционный кружок 1881-1886 гг. «Кат. и Сс.» 1926, III (24), 105. — А. Гедеоновский, Ошибка Л. П. Меньщикова в книге его «Охрана и революция». «Кат. и Сс.» 1927, IV (33), 79. — Л. Соколинский, Письмо контрпротсстантов (К делу «Якутского протеста» 1904 года). «Кат. и Сс.» 1929, IV (53), 141.

    Жирякова, Надежда Ивановна, дочь губерн. секретаря, сестра Марии и Ольги Жиряковых (см.). Род. в 1855. В середине 1880-х гг. — сельская учительница. В 1885-1886 поддерживала деятельную связь с ярославск. народовольческ. кружком О. Минора, А. Чумаевского, С. Смирнова и др. Через нее и ее сестру Марию Жирякову П. А. Муханов пытался образовать революционный кружок в Рыбинске, с каковой целью снабжал ее революцион. изданиями. Была знакома с Цыценко и предупредила его об аресте П. Бессонова, что дало Цыценко возможность скрыться. Арестована 14 июня 1986 и привлечена к дознанию при Московск. ж. у. по делу о революционном кружке студентов Демидовского лицея (дело О. Минора, А. Чумаевского и др.). Освобождена из-под стражи 27 авг. 1886; по выс. пов. от 25 ноября 1887 выслана под гл. надз. в один из северо-восточных уездов Вологодск. губ. на три г. Водворена в г. Сольвычегодске. По окончании срока гласн. надз. подчинена негласному в Ярославле, где проживала в 1890-х гг.

    МЮ 1886, № 10212; 1887, № 9956. — ДП V, 1884, № 5557. — Обзор XII, 185. — Список поднадзорных 1888, 1889, 1890 гг.

    Процесс 21, стр. 50. — Е. Дмитриев, Очерк из истории революционного движения в Ярославской губ. (1883-1905 гг.). Сб. «Из истории рабочего и коммунистического движения в г. Ярославле», 10. — Л. П. Меньщиков, Охрана и революция, I, 187-188. — Участники народовольч. движения. Сб. «Народовольцы» III, 297.

    Хроника революционной борьбы. «Листок Народной Волк» 1886, № 3 («Литература парт. «Нар. Воля», 283). — Хроника революционней борьбы. «Вестник Нар. Воли» 1886, № 5, стр. 151.

    Жирякова, Ольга Ивановна, дочь губернск. секретаря, сестра Марии и Надежды Жиряковых (см.). Род. ок. 1851. Получила домашнее образование. В середине 1880-х гг. — швея и модистка в Ярославле. По показаниям предателя И. В. Беневольского, поддерживала близкие отношения с А. Чумаевским, служила посредницей при доставке корреспонденции ему, А. Гедеоновскому и др. членам ярославского народовольч. кружка, оказывала приют Феофану Крылову во время его нелегального пребывания в Ярославле; в конце 1885, когда Беневольский приехал в Ярославль и по указанию П. Муханова явился к Ж., она расспрашивала его о П. Муханове и о московск. народовольческой группе, обнаруживая при этом близкое знакомство с революционными делами. Обыскана и арестована 16 марта 1887 в Ярославле и привлечена к дознанию при Московск. ж. у. по делу И. Беневольского; обвинялась в принадлежности к партии «Нар. Воля». Из-под стражи освобождена под денежный залог на поруки отца. На дознании отрицала свою виновность, как и знакомство с Ф. Крыловым. По выс. повелению от 16 марта 1888 подчинена гласн. надз. в Ярославле на два года. По окончании срока гласн. надз. на основании распоряжения деп. пол. от 9 апр. 1890 подчинена негласному с воспрещением жительства в столицах. В начале 1890-х гг., по данным негл. наблюдения, поддерживала в Ярославле знакомство с политически неблагонадежными лицами. В 1896 отклонено ее ходатайство о разрешении въезда в Москву для свидания с находившейся в Московск. центр. пересыльн. тюрьме сестрой Марией Жиряковой. В виду «одобрительного» поведения в последующие годы, негл. надз. по циркуляру деп. пол. от 12 марта 1903 прекращен.

    МЮ 1887, № 9956. — ДП III, 1890, № 74, ч. 7; 1890, № 1029; V, 1884, № 5557. — Обзор XII, 132. — Ведомость XIII, 46. — Список поднадзорных 1889, 1990 гг. (Ук.).

    Л. П. Меньщиков, Охрана и революция, I, 187-188.

    /Деятели революционного движения в России. Био-библиографический словарь. Т. 3. Восьмидесятые годы. Вып. II. Г.-З. Москва. 1934. Стлб. 1423-1426./

                                                  MICHAŁ MANCEWICZ (1860-1930)

    Michał Mancewicz, syn Antoniego Mancewicza, zarządcy klucza lasów t. zw. „Puszczy Różańskiej”, urodził się we wsi Różanie, pow. słonimskiego, gubernji grodzieńskiej w roku 1860. Uczęszczał do szkoły przygotowawczej w Białymstoku. W tym czasie zetknął się bliżej z Hryniewieckim, późniejszym zabójcą Aleksandra II. Do gimnazjum uczęszczał w Białej Podlaskiej. Po ukończeniu szkoły średniej, wstąpił na Uniwersytet warszawski, na wydział przyrodniczy. W tym czasie stał się socjalistą. Początkowo pracował w Czerwonym Krzyżu „Proletariatu”, przy organizowaniu pomocy dla więźniów, później jednak musiał podjąć się ważniejszych zadań. Gdy bowiem w roku 1884 aresztowani zostali ówcześni przywódcy partji — kierownictwo roboty przejęła grupa młodszych działaczy z Mancewiczem i Bohuszewiczówną na czele. Wszedł do Komitetu Centralnego „Proletarjatu” i trzymał w swym ręku główne nici roboty partyjnej. Organizował kółka robotnicze i kierował niemi, zajmował się akcją wydawniczą, a w szczególności uczestniczył w pracach nad wydaniem szóstego numeru „Proletarjatu”, układał teksty odezw. Dnia 2 marca 1885 roku uczestniczył w manifestacji bezrobotnych na placu Zamkowym. Używał pseudonimów „Przyrodnik” i „Łysy”. W nocy z 29 na 30 września 1885 roku odbywała się rewizja u najwybitniejszych działaczy „Proletarjatu” skutkiem prowokacji niejakiego Piotrowskiego, zwanego także Pińskim lub Pierzyną. Owej nocy Mancewicz wracał z towarzyszami z zebrania, ale gdy zauważył na ul. Złotej, że idących przed nim towarzyszy zatrzymały organa władzy przed domem Bohuszewiczówny, poszedł w stronę ul. Marszałkowskiej i uniknął chwilowo aresztowania. Wyjechał dla bezpieczeństwa w strony rodzinne. Jednakowoż wkrótce potem — 27 października 1885 roku — został aresztowany we wsi Pryłukach, powiatu kobryńskiego, gub. grodzieńskiej i zawieziony do Warszawy, gdzie zamknięto go w X Pawilonie. W więzieniu zachował się z wielką godnością, a na wieść o obrazie, wyrządzonej jednej z towarzyszek, rzucił się na zawiadowcę więzienia Fursę i próbował go obić. Został za to zamknięty do karceru i otrzymał potem sześć miesięcy więzienia, które miał odsiedzieć po upłynięciu jego właściwej kary. Sprawa należenia do „Proletarjatu” została po półrocznem więzieniu śledczem skierowana na drogę administracyjną i rozstrzygnięta rozporządzeniem cesarskiem, wydanem dnia 12 maja 1887 r. Na mocy tego rozporządzenia Mancewicz został skazany na wysłanie na przeciąg pięciu lat pod jawny nadzór policji do Wschodniego Sybiru, a po upływie tej kary miał mu zostać wzbroniony pobyt w granicach królestwa kongresowego.

    Na zesłaniu znalazł się w Tunce w kraju Burjatów. Między innymi poznał tam Piłsudskiego. Pracował wiele fizycznie i urządzał wyprawy myśliwskie. Po upływie pięciu lat musiał jeszcze odcierpieć karę półrocznego więzienia w Irkucku. Po wyjściu na wolność, podobno z karawaną, wiozącą herbatę, wrócił do Rosji. W Królestwie nie wolno mu było mieszkać, osiedlił się zatem w Smoleńsku. Wstępuje tam do partji rosyjskich socjalistów „Narodnoje Prawo”, a za pośrednictwem Piłsudskiego do P.P.S., która mianowała go delegatem swym do władz „Narodoprawców”. W roku 1894 nastąpiła tam „wsypa” i Mancewicz został znów aresztowany. Osadzono go w Petersburgu, w twierdzy Petropawłowskiej. Skazany został na osiem lat zesłania na Jakutach. Zamieszkał w Bogorodcach. Pracuje znów fizycznie, jako stolarz. Współżyje z dawnym proletarjatczykiem Henrykiem Dulębą. Później przeniósł się do Jakucka i został tam aptekarzem. W roku 1902 upłynął termin zesłania. Mancewicz wrócił znów do Rosji i pracuje jako mierniczy. Gdy wybuchła rewolucja, w roku 1905 mógł wreszcie wrócić do kraju. Mieszka w Grodnie i Wilnie, pracuje jako kolejarz. Po upadku rewolucji przeniósł się do Mikołajewa nad Bohem. W roku 1919 wrócił Mancewicz do kraju i otrzymał pracę w Warszawie w dyrekcji kolejowej jako geometra wydziału gruntowo-prawnego. Zmarł w Wesołej pod Warszawą dnia 17 maja 1930 roku.

    ap.

    /Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce. T. I. Warszawa. 1936. S. 76-77./

    Mancewicz Michał, pseud. Łysy, Naturalista, Przyrodnik (1860-1930), działacz polskiego i rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Ur. 24 XII w nadleśnictwie Brzozowe Błoto we wsi Różana w pow. słonimskim, był synem Antoniego, zarządcy klucza lasów w majątku Sapiehów i Anieli ze Stefanowiczów. W szkole przygotowawczej w Białymstoku M. przyjaźnił się z I. Hryniewieckim, późniejszym wykonawcą zamachu na cara Aleksandra II. Ok. 1880 r. ukończył gimnazjum realne w Białej Podlaskiej, następnie Wydział Przyrodniczy Uniw. Warsz. Pod wpływem socjalizmu podjął w trakcie studiów działalność w Czerwonym Krzyżu «Proletariatu» przy’organizowaniu pomocy więźniom politycznym. Od połowy 1884 r. M. należał do kierowniczych sił inteligenckich partii, był najbliższym współpracownikiem M. Bohuszewiczówny. Wchodził w skład Komitetu Centralnego (KC), organizował kółka robotnicze. Zajmował się sprawami wydawniczymi. Będąc nauczycielem W. Jodko-Narkiewicza, wpłynął na jego przystąpienie do «Proletariatu». Podobnie jak inni członkowie kierownictwa, był zwolennikiem terroru ekonomicznego i ograniczonego terroru politycznego, ale przeciwstawiał się wystąpieniom żywiołowym i awanturniczym zapędom. Podejmował próby odbudowania partii - rozbitej przez kolejne aresztowania, kontaktował się z przebywającymi na wolności działaczami. Aresztowany 27 X 1885 w Przytukach w pow. kobryńskim, został osadzony w X Pawilonie cytadeli warszawskiej. Jak cała grupa Bohuszewiczówny, w śledztwie zachował się godnie, odmawiał zeznań. Wyrokiem administracyjnym, ogłoszonym 12 V 1887, M. skazany został na 5 lat zesłania do Syberii Wschodniej, a za spoliczkowanie zarządzającego X Pawilonem por. Fursy dodatkowo 19 XI na 6 miesięcy więzienia w pojedynce.

    Drogę na zesłanie M. odbywał, wraz z całą grupą proletariatczyków, przez moskiewskie Butyrki i Tomsk do Krasnojarska. Tam — uzyskawszy zgodę władz — zatrzymał się i towarzyszył M. Bohuszewiczównie do ostatnich chwil życia, a potem pochował ją na miejscowym cmentarzu. Na zesłaniu przebywał w kraju Buriatów — w Tunce, dodatkową karę odbył w więzieniu irkuckim. Następnie powrócił do Rosji Europejskiej i — mając zabroniony pobyt w Król. Pol. — zamieszkał w Orle. Wkrótce wszedł w kontakt z rewolucyjnymi działaczami rosyjskimi i rozpoczął działalność w post-narodnickiej, liberalno-demokratycznej organizacji Narodnoe Pravo (NP), działającej pod silnym wpływem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Równocześnie wciągnięty do PPS przez poznanego na zesłaniu Józefa Piłsudskiego, został wyznaczony jej przedstawicielem przy kierownictwie NP. Wkrótce przeszedł na stopę nielegalną, udał się do Smoleńska, gdzie przy pomocy PPS wziął udział w założeniu drukarni dla NP i został jej kierownikiem. W r. 1894 aresztowano go w drukarni i osadzono w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Oskarżony o działalność rewolucyjną, udział w wydrukowaniu „Manifestu socjalno-rewolucyjnej partii Prawo Ludu” i innych wydawnictw, skazany został w końcu 1895 r. na 8 lat zesłania do Jakucji. Osiadł początkowo w Bogoradcach, gdzie, wspólnie z H. Dulębą, zajmował się stolarstwem. Później był w Jakucku aptekarzem; kontaktował się tu stale ze stołującym się u niego L. Janowiczem. Po upływie terminu zesłania, poduczony zawodu mierniczego-geometry, rozpoczął pracę na kolei w Wołkowysku. Odtąd pracował w tym zawodzie kolejno w 1. 1906-7 w Grodnie, od r. 1908 w Wilnie, w 1. 1909-11 w Woźniesieńsku, a od r. 1912 w Mikolajewie nad Bohem. M. nie brał już udziału w ruchu robotniczym.

    We wrześniu 1918 wrócił wraz z rodziną do Warszawy. Pracował nadal jako geometra w wydziale gruntowo-prawnym dyrekcji kolejowej w Warszawie. W r. 1925 przeszedł na emeryturę. Był członkiem Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych. Zmarł 17 V 1930 w Wesołej pod Warszawą, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

    Żona M-a, Maria Żyriakowa (1861-1930), była Rosjanką, z zawodu nauczycielką, czynna od r. 1886 w kółkach narodnickich. Aresztowana, wraz z M-em, w drukarni w Smoleńsku, przebywała od 5 V 1894 w twierdzy Pietropawlowskiej w Petersburgu. Skazana na 5 lat zesłania do Kireńska w gub. irkuckiej, na własną prośbę została przeniesiona do Bogoradców, gdzie wyszła za mąż za M-a. Formalnie małżeństwo to zostało zalegalizowane w r. 1908 w Wilnie. W r. 1898 urodziła im się córka Maria, zamężna Jakubowska, doktor medycyny-ftyzjatra.

    Fot. w posiadaniu córki; — Dejateli revoljucionnogo dviženija v Rossii. Bio-bibliografičeskij slovar’ ot predšestvennikov dekabristov do padenija carisma, Moskva 1934 III cz. 2 (życiorys Żyriakowej-Mancewicz); Księga życiorysów działaczy ruchu rewolucyjnego w Polsce, W. 1936 I (życiorys M-a oprać. a. p. [A. Próchnik]); — Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Kancewicz J., PPS i revoljucionnoe dviženie v Rossii v 1893-1903 gg. w: Svjazi revoljucjonerov Rossii i Polži XIX — načala XX v., Moskva 1968 s. 364; Księga Jubileuszowa PPS 1892-1932, W. 1933; Pietkiewicz K., M. M. i jego czasy, „Niepodległość” T. 3: r 1930—1 s. 226-50; tenże, Do biografii M. M-a, „Niepodległość” T. 5: 1931—2 s. 123—7; Sokolonskij L., K delu „Jakutskogo Protesta”, „Katorga i Ssylka" 1929 nr 4 (53) s. 141-2; — Kółka socjalistyczne, Gminy i Wielki Proletariat, Zebrał... i wstępem opatrzył L. Baumgarten, W. 1966; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II; — „Kron. Ruchu Rewol.” 1936; „Przedświt” (Genewa) 1898 nr 10 s. 13; „Robotnik” 1930 nr 140 s. 5 (nekrolog), nr 141 s. 4; — Ceńtr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa M. M-a nr 3799 (deklaraja dla członków Stowarzyszenia b. Więźniów Politycznych); — Relacja córki Marii Mancewicz-Jakubowskiej.

    Alicja Pacholczykowa

    /Polski Słownik Biograficzny. T. XIX/3. Z. 82. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1974. S. 468-469./

                         3. Związki między kołami rewolucyjnymi na Białorusi a Proletariatem

                                                         w połowie lat osiemdziesiątych

    W omawianym okresie związki rewolucyjne Białorusi z Polską rozwijały się w sytuacji, gdy represje policyjne doprowadziły w końcu 1884 r. do ostatecznego rozbicia północno-zachodniej organizacji Narodnej Woli. W rezultacie kółka rewolucyjne w miastach białoruskich zostały zdane na własne siły, ich kontakty z socjalistami polskimi zostały zerwane, a pozytywny rozwój coraz bliższych ruchowi robotniczemu ustaleń programowych narodników Białorusi, który zarysował się zarówno z powodów wewnętrznych, jak i pod wpływem Proletariatu, został zahamowany.

    W ciężkiej sytuacji znajdował się również Proletariat. Pod koniec 1884 r. w Cytadeli Warszawskiej, zamienionej przez carat w więzienie polityczne, znajdowali się prawie wszyscy przywódcy partii robotniczych: Ludwik Waryński, Piotr Bardowski, Tadeusz Rechniewski, Stanisław Kunicki, Ludwik Janowicz, Henryk Dulęba, Aleksandra Jentysówna i inni. Aresztowania osłabiły Proletariat, ale go nie obezwładniły. Do umocniania jego ośrodka kierowniczego i kółek robotniczych czynnie włączyła się młodzież, rewolucyjna, która intensywnie działała ponadto w organizacjach pomocniczych partii: w „Czerwonym Krzyżu” i Drużynie Bojowej. Najlepsi jej przedstawiciele: Maria Bohuszewiczówna, Józef Razumiejczyk, Michał Mancewicz, Konstanty Strzemiński, Ludwik Sadź i inni stanęli na czele Komitetu Centralnego Proletariatu. W stosunkowo krótkim czasie udało im się nie tylko przywrócić propagandę socjalistyczną, lecz także opracować program działalności partii na najbliższy okres. Początkowo nowy KC skierował cały wysiłek na organizację kółek robotniczych i przygotowanie ucieczki proletariatczyków uwięzionych w Cytadeli Warszawskiej [* Ł. Baumgairton, Dzieje Wielkiego Proletariatu, s. 514-516; tenże, Szermierze wielkiego jutra, s. 224-225, 233-234; Oczerki riewolucyonnycli swiaziej narodow Rossii i Polszy, s. 260-261.].

    Pod kierownictwem i z udziałem Józefa Razumiejczyka i Michała Mancewicza [* M Mancewicz urodził się we wsi Różany powiatu Słonimskiego w guberni grodzieńskiej; o miejscu urodzenia J. Razumiejczyka brak informacji we wszystkich źródłach. Ich narodowość (Białorusini) stwierdza m. in. Baumgarten. Patrz np.: Kółka socjalistyczne, s. 135, 784.] założono w Warszawie (jako pomocnicze instytucje partii) zakład krawiecki i introligatorski. Zakładem krawieckim, który funkcjonował na „zasadach spółdzielczych”, kierowała siostra Razumiejczyka, Julia. Pracujące u niej szwaczki z czasem miały stać się członkiniami odrębnego „kółka żeńskiego”. Godne uwagi jest to, że pracowały tu „trzy kobiety z Rosji”, a wśród nich była przywódczyni kółka Narodnej Woli w Pińsku, Zofia Sandberg, która została w tym czasie zwolniona z więzienia, gdzie zamknięto ją w związku ze sprawą Proletariatu [* CGAR SSSR, f. 102, 7 dieł-wo 1835, d. 209, 11. 91, 93.]. Inny członek Narodnej Woli, dawny uczeń gimnazjum w Słucku, ślusarz Włodzimierz Libin był członkiem założonego na tych samych zasadach zakładu introligatorskiego. Wraz z bratem Marii Bohuszewiczówny, Janem [* Maria i Jam Bohuszewicowie urodzili się we wsi Ceperka powiatu słupeckiego w guberni mińskiej.], i uczestnikiem akcji propagandowych Narodnej Woli w guberni połtawiskiej, Stefanem Juszczyńskim, wykonywał on specjalne oprawy ze skrytkami, w których umieszczono zaszyfrowane listy, pieniądze, przybory do pisania itp. dla towarzyszy uwięzionych w Cytadeli [* CGAOR SSSR, f. 102, 7 dzieł-wo, 1885, d. 209, 11. 98-94.].

    Doświadczenie w pracy konspiracyjnej, które zdobyły osoby pochodzące z Białorusi jeszcze w ruchu narodnickim, sprzyjało szybkiemu wzrostowi ich autorytetu zarówno w polskich kołach rewolucyjnych, jak i w rosyjskich. Michał Wojnicz, który przybył do Warszawy celem zorganizowania ucieczki proletarłatczyków z cytadeli, miał przy sobie list od narodników z Moskwy rekomendujący go Razumiejczykowi. Gdy więźniowie w Cytadeli dowiedzieli się już o planie projektowanej ucieczki, przez Wojnicza otrzymano odpowiedź od Waryńskiego i Kunickiego, w której pisali oni, że we wszystkich sprawach organizacyjnych można zdać się na Razumiejezyka [* D. Wawrzykowska-Wiercioichowa, Józef i Julia Razumiejczykowie. Rosjanie — proletariatczycy, „Kwartalnik Instytutu Polsko-Radzieckiego” 1954, nr 4, s. 137.]. O odpowiedzialnej i ważnej roli, jaką pełnił Razumiejczyk w KC, pisał Stefan Juszczyński, który został członkiem Proletariatu z jego rekomendacji; stwierdzali to także w czasie śledztwa Adam Drozdowski, Wasyl Dobrowolski, Jan Bohuszewicz, W. Żołtyński i in. [* Diejatieli riewolucyonnogo dwiżenija, t. III, z. 2, szpalta 364, l249, 1191, 599,1428; AGAD, PWIS, 1886/9186, k. 34-37, 49-52, 56-58, 67-69.] Józef Razumiejczyk zajmował się organizacją druku i rozpowszechnianiem nielegalnych publikacji w kółkach robotniczych, kierował propagandą wśród młodzieży uniwersyteckiej [* Oprócz orgamu partyjnego zamierzano również wydawać pismo satyryczne „Pobudka”. Była już gotowa winieta, przedstawiająca orła polskiego dziobiącego chłopa, co miało symbolizować dotkliwy ucisk chłopów białoruskich i ukraińskich przez obszarników polskich (L. Baumgarten, Dzieje Wielkiego Proletariatu, s. 626). Szerzej o publikacjach Proletariatu patrz także: L. Wasilewski, Tajna prasa rewolucyjna w zaborze rosyjskim w dobie popowstaniowej, Kraków 1924, s. 7-11.]. Bardzo ważną rolę odgrywał również w partii jego towarzysz, Michał Mancewicz, który kierował nie tylko propagandą rewolucyjną w kółkach robotniczych, lecz również dostarczaniem do Warszawy nielegalnej literatury. On właśnie był jednym z autorów odezwy wydanej z okazji demonstracji bezrobotnych 18 lutego 1885 r. na Placu Zamkowym w Warszawie [* CGAOR SSSR, f. 102, 7 d-wo, 1885, d. 209, 11. 187 ob. - 188; AGAD, PWIS, 1886/986, k. 42-52; Kółka socjalistyczne, s. 736-738: Res [F. Perl], Dzieje ruchu socjalistycznego, s. 738.]. Ta doniosła akcja socjalistów polskich była pierwszą demonstracją polityczną w dziejach proletariatu polskiego.

    Józef Razumiejczyk i Michał Mancewicz już w młodości podjęli działalność rewolucyjną. Gdy byli jeszcze uczniami gimnazjum w Bielsku, należeli do kółka o kierunku narodnickim; gdy zostali studentami Uniwersytetu Warszawskiego, wstąpili „do kółka postępowych studentów rosyjskich, solidaryzującego się z dążeniami i marzeniami przodujących studentów polskich” [* D. Wawrzykowsk a-Wierciochowa, Józef i Julia Razumiejczykowie, s. 130-131.]. Wakacje często spędzali wspólnie w powiecie kobryńskim w guberni grodzieńskiej, gdzie ojciec Mancewicza był leśniczym. Razumiejczyk kierował lekturą siostry Mancewicza — Rozalii. Po latach wspominała ona, że „żaden z nauczycieli nie potrafił tak prosto i zrozumiale wyjaśnić [...] walki, którą toczą ludzie, by wreszcie zatriumfowała wolność i sprawiedliwość. Przyjaciele często chodzili do drwali, do robotników w tartaku, do chłopów i wiedli z nimi długie rozmowy, budząc w nich świadomość” [* Tamże, s. 134.]. Wiosną 1883 r. Razumiejczyk i Mancewicz znaleźli się wśród aktywnych uczestników wystąpień studenckich w Warszawie. Już w okresie śledztwa, odmawiając szczegółowych wyjaśnień motywów swojego udziału w demonstracji studenckiej, Razumiejczyk oświadczył, że „działał świadomie i nie żałuje tego” [* Tamże, s. 132-133.]. Po wydaleniu z uniwersytetu Razumiejczyk i Mancewicz brali czynny udział w działalności „Czerwonego Krzyża” Proletariatu, dążyli do umocnienia więzi między polskimi i rosyjskimi działaczami rewolucyjnymi. Znana rewolucjonistka Galina Dobruskina, która przyjechała do Warszawy w celu nawiązania współpracy między „Czerwonym Krzyżem” Narodnej Woli a „Czerwonym Krzyżem” Proletariatu, na pół roku znalazła schronienie u Razumiejczyków [* Diejatieli rewolucyonnogo dwiżenija, t. III, zesz. 2 szp. 1197.].

    Wiele osób pochodzących z Białorusi, które podobnie jak Razumiejczyk i Mancewicz po raz pierwszy zetknęły się z ideami socjalizmu za pośrednictwem narodmictwa rosyjskiego, stopniowo pod wpływem polskiego ruchu robotniczego i działalności w szeregach Proletariatu zaczęło przechodzić do propagandy w duchu marksizmu wśród klasy robotniczej i dążyć do jej rozpowszechnienia w swojej ojczyźnie. W ocenie światopoglądu Razumiejczyka trzeba zgodzić się z Wawrzykowską-Wierciochową, która uważa, że był w pierwszym etapie swojej działalności (w Proletariacie) „pod wpływem terrorystycznej taktyki Narodnej Woli [...], dopiero potem wszedł na prawdziwie marksistowską drogę walki” [* Patrz: D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Józef i Julia Razumiejczykowie, s. 140.]. Przebieg takiej ewolucji wyjaśniła częściowo w swoim dzienniku Maria Bobuszewiczówna pisząc o swojej, a zatem i Razumiejczyka i Mancewicza grupie: „Myśmy dawniej uparcie protestowali przeciwko, terrorowi fabrycznemu, uznając tylko terror polityczny. Bliższe zaznajomienie się z robotnikami przekonało nas, że to ustępstwo jest konieczne” [* M. Bohuszewiczówna, Pamiętniki, Wrocław 1955, s. 32.]. Świadectwem przejścia na rzeczywiście socjalistyczne stanowisko mogą być fragmenty odezwy, którą Mancewicz napisał na początku 1885 r.: „Wzywamy wszystkich naszych braci robotników [...] pod jeden nasz sztandar, pod jedno hasło: «swobody, fabryk i ziemi». Wzywamy wszystkich ludzi dobrej woli do walki z jarzmem, gniotącym ludzkość. I jeszcze raz: «Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!»” [* CGAOR SSSR, f. 102, 7 dieł-wo, 1885, d. 209, 11. 181-188; T, Łurje, Manifiestacyja biezrabotnych w Warszawie (k istorii „Proletariatu”), „Katorga i ssyłka” 1931, nr 10, s. 74-76.].

    Mimo osłabienia wszystkich form współpracy Proletariatu z narodnikami Białorusi, co można łatwo wytłumaczyć dezorganizacją, którą spowodowały ostatnie aresztowania, socjaliści polscy nie tracili jednak nadziei na wznowienie więzi z ocalałymi grupami. Świadectwem tego są materiały znalezione w czasie rewizji u Marii Bohuszewiczówny. W jej papierach żandarmi znaleźli rękopis artykułu do 6 nru pisma „Proletariat”, w którym była mowa „o konieczności zjednoczenia partii Proletariat z partią Narodna Wola” [* Kółkia socjalistyczne, s. 700, 702-703.]. Rękopis ten nie zachował się, lecz z materiałów śledztwa wiadomo, że znajdowały się w nim również takie słowa: „Organizacja Proletariat gotowa jest w każdej chwili podać rękę każdej innej organizacji socjalnej [...] bez względu na jej skład narodowościowy” [* Tamże, s. 703-704; Oczerki riewolucyonnych swiaziej narodow Rossii i Polszy, s. 261.].

    Po bezskutecznych próbach nawiązania kontaktu z działającymi jeszcze narodnikami petersburskimi, grupa Bohuszewiczówny zwróciła uwagę na Kraj Północno-Zachodni. Powodem tego były nie tylko dawne tradycyjne związki łączące rewolucjonistów Królestwa z rewolucjonistami Białorusi i znaczenie tych ostatnich w jej grupie, lecz także przestawienie całej działalności (po uznaniu, że nie jest możliwe zorganizowanie ucieczki proletariatczyków z Cytadeli [* Patrz: B. Krzywobłocka, List do prokuratora. Opowieść o Ludwiku Waryńskim, Warszawa 1975, s. 39.]), na rozszerzenie rozmiarów i zasięgu propagandy socjalistycznej.

    Rewolucjoniści pochodzący z Białorusi brali aktywny udział we wszystkich poczynaniach Proletariatu, m. in. również w organizowaniu tajnej drukarni. Ważną rolę w tej sprawie odegrało nawiązanie kontaktów z członkami Narodnej Woli na Białorusi. Niestety nasze wiadomości o tych kontaktach są dość fragmentaryczne. Wiadomo, że po pobycie (na polecenie Razumiejczyka) w rodzinnym mieście dawnych uczniów gimnazjum grodzieńskiego, studentów Uniwersytetu Warszawskiego Mikołaja Ułazowskiego i Bolesława Jankowskiego, miejscowe kółko Narodnej Woli obiecało, że dopomoże Proletariatowi w organizowaniu tajnego druku i dostarczy mu zarówno pieniądze, jak i czcionki [* CGAOR SSSR, f. 102, 7 dieł-wo, 1885, d. 209, 11. 93-96.]. Częste wyjazdy do Grodna, Kowna, Białegostoku i Brześcia stwarzały również okazję do dostarczania tam literatury rewolucyjnej i wymiany informacji. Szczególnie owocny był wyjazd do guberni grodzieńskiej, zwłaszcza do Kobrynia, Józefa Razumiejczyka. O tym, co on tam załatwiał, trudno powiedzieć coś określonego, ale, jak sam stwierdził, „w krótkim czasie wiele zdziałał” [* Tamże, 1. 90.]. Latem 1885 r. w celach rewolucyjnych wyjechali do Kraju Północno-Zachodniego pochodzący stamtąd proletardatczycy Władysław Żołtyński, Gabriel Oleszkiewicz i in. [* Tamże, 1. 103-104 ob.]

    2 sierpnia 1885 r. w mieszkaniu Razumiejczyka odbyło się spotkanie z dwoma przedstawicielami kółka grodzieńskiego, którzy przywieźli do Warszawy niewielką sumę pieniędzy i jakieś listy [* Tamże, 1. 101.]. Kontakt z Brześciem proletariatczycy utrzymywali za pośrednictwem urzędnika kolejowego Włodzimierza Zagrodzkiego i studenta Aleksandra Kutasiewicza [* CGJA BSSR (Grodno), f. 1, op. 8, d. 21-23, 1. 5-10.].

    O istnieniu żywych kontaktów z innymi rejonami Kraju Północno-Zachodniego świadczą odnalezione przez żandarmów u Marii Bohuszewiczówny następujące zaszyfrowane adresy: A. Hatowski, L. Rymkiewicz, W. Bańkowski, S. Kowalewski (Wilno); S. Kriemień (Mińsk); J. Ostromęcki (stacja Chorosze ną moskiewsko-brzeskiej linii kolejowej); S. Falski (Słuck); P. Gariszcze (Nieśwież); S. Liniezierski (Mohylów); A. Tichonrawow [* Większość spośród wymianionych osób była doświadczonymi rewolucjonistami. Porucznik Aleksander Tichonrawow (członek organizacji wojskowej Naroidniej Wioli w Białymstoku) współpracował z Proletariatem od 1883 r.; od 1885 r. służył w 101 permskim pułku piechoty w Grodnie (Wspomnienia o Proletariacie; CGAOR SSSR, f. 102, 7 dieł-wo, 1885., d. 209, 1. 192).] (Białystok i Grodno); J. Luraczewski (Żyrowice); A. Jackiewicz (Szczuczyn) i cztery listy Michała Wojnicza z Kowna i Libawy [* CGJA SSSR, f. 1405, op. 521, d, 422, 11. 188 -189; CGAOR SSSR, f. 102, 7 dieł-wo 1885, d. 209, l1. 149, 171-172.]. Treść tych listów, a także zeznania samego Wojnicza [* Michał Wojnicz pochodził z guberni kowieńskiej, gdy zdawał egzaminy ma stopień pomocnika prowizora na Uniwiersytecie w Moskwie, poznał proletariatczyka Ludwika Janowicza i przystąpił do działalności rewolucyjnej (Kółka socjalistyczne, s. 731).] pozwalają stwierdzić, że rewolucjoniści warszawscy pokładali wielkie nadzieje w narodnikaćh nie tylko jeśli chodzi o zorganizowanie drukarni, lecz także jeśli chodzi o uzyskanie pomocy materialnej, transport nielegalnych wydawnictw itp. Rejon działalności Wojnicza, jak on sam to określał, znajdował się w czworoboku, który wyznaczały Petersburg, Moskwa, Kijów i Warszawa; najczęściej działał jednak w Królestwie i w Kraju Północno-Zachodnim. W stosunkowo krótkim czasie zdołał zebrać wśród uczącej się młodzieży i robotników ponad 800 rubli i zdobył „całą fabrykę paszportów” [* CGAOR SSSR, f. 402, 7 dieł-wo, 4885, d. 209, 11. 175-175 ob.]. Na podstawie korespondencji Wojnicza z Bohuszewiczówną i Razumiejczykiem można stwierdzić, że jego kontakty z narodnikami na prowincji, ze względu na ich słabość organizacyjną, miały charakter prywatny [* Wśród osób, na których pomocy Wojnicz opierał się w swej działalności, znajdowali się narodnicy: Włodzimierz Butkiewicz, Kazimierz Parafianowicz i jego siostra Rozalia (CGIA Lit. SSR, f. 378, 1885, d. 80, 11. 4-5).]. Bardziej ścisły charakter miały związki Proletariatu z narodnikami w sferze działania „Czerwonego Krzyża”. Idea pomocy dla socjalistów polskich znajdowała przychylny odzew wśród rewolucjonistów Białorusi. Nieprzypadkowo Wojnicz prosił Warszawę o przysłanie mu możliwie największej liczby blankietów „Czerwonego Krzyża” [* CGAOR SSSR, f. 107, 7 dieł-wo, 1885, d. 209, 1. 176 ob.]. Uwzględniając to KC wysłał na Białoruś kierownika „Czerwonego Krzyża” Proletariatu, pochodzącego z Kobrynia Kazimierza Stefanowskiego. Pracując jako prowizor aptek Grodna i Kobrynia, mógł swobodnie się kontaktować z miejscowymi narodnikami i spełniać konkretne polecenia partii. W przeddzień swojego wyjazdu do Grodna wiosną 1885 r. Stefanowski z optymizmem mówił o tym, że wierzy w powodzenie zainicjowanej akcji [* CGAOR SSSR, f. 107, 7 dieł-wo, 1885, d. 209, 1. 202; Kółka socjalistyczne, s. 743. Patrz także: CGIA BSSR (Grodno), f. 1, op. 8, d. 1944, 11. 14-18.]. O skuteczności jego poczynań niejednokrotnie informował Warszawę również Wojnicz. Obu rewolucjonistów aresztowano na Białorusi. Odmówiwszy składania wyjaśnień o szczegółach swojej działalności i o swoich znajomościach, Wojnicz oświadczył, że „jest socjalistą i za najbliższy swój cel uważa obalenie rządu. Gdy cel ten zostanie osiągnięty, zacznie się szeroka działalność propagandowa wśród mas, która doprowadzi do ostatecznego celu: rewolucji socjalnej” [* L. Baumgarten, Dzieje Wielkiego Proletariatu, s. 633.].

    Działalność proletariatczyków na Białorusi wywarła dodatni wpływ na miejscowych rewolucjonistów. Otrzymywali oni z Polski nie tylko publikacje socjalistyczne, ale również usiłowali spopularyzować ich idee wśród ludu. Przykładem może być działalność kółka narodnickiego w Słucku — członkowie tego kółka prowadzili propagandę rewolucyjną nie tylko wśród uczącej się młodzieży, lecz i wśród chłopów. Nie poprzestając na rozmowach z wybranymi osobami, czytali publikacje rewolucyjne na masowych zebraniach [* Zob. Adam, Otrywki wospominanij starogo rewolucyoniera (Mińsk, 80-je gg), „Wpieriod!” 1923, nr l, s. 92.; W. Sołoszanko, Ot narodniczestwa k marksizmu, s. 36.].

    Taką próbę podjął absolwent girmnazjum słuckiego Iwan Andrusiewicz, który był nauczycielem we wsi Pukowo. Wyzyskując nieobecność władz wiejskich, Andrusiewicz w lutym 1886 r. przeczytał chłopom hektografowaną broszurę Diadia Szymon [* CGIA. Lit. SSR, f. 446, op. 3, d. 47, 11. 6-8; CGIA SSSR, f. 1405, op. 521, d. 426, 11. 200-206.]. Godne uwagi jest to, że nie była ona prostym przekładem znanej od 1879 r. polskiej broszury socjalistycznej Ojciec Szymon, lecz zawierała zmiany i uzupełnienia w stosunku do oryginału, które poczyniono chcąc uwzględnić lokalną specyfikę życia wiejskiego. Autorami tych zmian i uzupełnień byli członkowie kółka słuekiego Dymitr Zacharjin, Piotr Artiemjew i Anton Riażew. W czasie rewizji u Riażewa oprócz rękopiśmiennego wariału broszury Diadia Szymon znaleziono również wypisy z innych polskich publikacji socjalistycznych, których idea przewodnia sprowadzała się do tezy „o konieczności stworzenia silnej organizacji rewolucyjnej” [* CGIA Lit. SSR, f. 446, op. 3, d. 7, 11. 7-8.]. Broszurę polską dostarczył Antonowi Riażewowi w październiku 1885 r. niejaki Trieskowski z miasteczka Mir w powiecie nowogródzkim, inne publikacje Proletariatu dostarczył nieco później do Słucka Włodzimierz Libin z Warszawy [* Tamże, 11. 24-22; niewykluczone, że do Słucka przyjeżdżali również inni proletariatczycy. Riażewa znał Wojniicz i Razbmiejczyk; dowodzi tego notatka znaleziona w czasie aresztowania przy Razuimiejczyku: „Zajdźcie do Antona [...], jego adres znacie. Da 200 rub.”, a na jej odwrocie: „Oddaj okazicielowi tej notatki na wiadomą sprawę” (CGAOR SSSR, f. 402, 7 dieł-wo, 1885, d. 209, 1. 175 ob.).].

    Literatura nielegalna docierała tutaj również innymi kanałami; pieczę nad nimi sprawował członek Narodnej Woli Włodzimierz Cwirko [* CGIA Lit. SSR, f. 446, op. 3, d. 47, 11. 23-24, 27.]. Nawiązał on kontakty nie tylko z rewolucjonistami wileńskimi, ale również z narodnikami z Dorpatu i Charkowa, Niektórzy z nich do momentu wstąpienia do tamtejszych uczelni byli członkami kółka słuckiego. W czasie rewizji u studenta Dorpackiego Instytutu Weterynaryjnego, Mieczysława Marcinkiewicza, obok dużej liczby publikacji Narodnej Woli i zakazanej broszury w języku białoruskim Pra bohactwa da biednasć znaleziono również hektografowane i drukowane wydawnictwa partii Proletariat [* CGIA SSSR, f. 1405, op. 521, d. 424, 1. 156-161.]. Aresztowany zeznał, że wszystkie te wydawnictwa otrzymywał od swojego ziomka, studenta Uniwersytetu Charkowskiego Bolesława Jelnickiego, a następnie przekazywał je do Słucka [* Tamże, 1. 157; Mieczysław Marcinkiewicz, Jan Zdanowicz i inne osoby pochodzące z Białorusi znalazły się w Dorpacie (Tartu) po wykluczeniu ich z powodów polityczinych z Uniwiersytetu Charkowskiego. Wszyscy należeli do kółka Narodnej Woli Edwarda Noniewicza, który utrzymywał kontakty nie tylko z tajnymi kółkami Krajiu Półniocno-Zachodniego, lecz również z Proletariatem. Patrz: S. Isakow, Tartuskoje studienczestwo 1880-ch godow i dwiżenije narodnikow, „Uczonyje zapiski Tartusskogo uniwiersiteta” 1972, wyp. 290, t. 7, s. 270, 271, 296.].

    Wydawnictwami partii Proletariat posługiwano się w propagandzie rewolucyjnej prawie na całym terytorium Białorusi. Ważną pozycję wśród nich stanowiły dzieła Marksa i Engelsa: Manifest komunistyczny (przekład Witolda Piekarskiego, 1883), Kapitał (1884) Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa (1885) i in. [* Patrz: W. U. Jafremawa, M. S. Kupczyn, Raspausjużwamie tworau F. Engelsa u Biełarusi (da 1917 h.), „Wieści AN BSSR”, Siearyja hramadskich nawuk, 1970, nr 5. s. 7.] Latem 1886 r. zapoznawał :z nimi robotników budowlanych powiatu łidzkiego ślusarz Witold Witkowski. Po jego wyjeździć studiowanie Manifestu komunistycznego wśród robotników kontynuował, pochodzący we wsi Zapole w powiecie Słonimskim, ogrodnik Stiepan Gogan [* CGIA SSSR, f. 1405, op. 88, d. 9947, 11. 5-9.].

    Podobną literaturą posługiwali się w działalności propagandowej wśród żołnierzy 28 brygady artyleryjskiej stacjonującej na Białorusi, członkowie kółka wojskowego Narodnej Woli, oficerowie Adam Rutkowski i Aleksander Chołopow oraz żołnierz Iwan Kamieński [* Dieło o mładszem fejerwierkierie Iwanie Polikarpowie Kamienskom i dr, Patrz. AGAD, PWIS, 1888/1397, k. 148-177; CGAOR SSSR, f. 102, op. 252, obzor ważniejszych doznanij, 1887, ll. 61-64; patrz także: Ł. T. Sienczakowa, Dieło Chołopowa i Kamienskogo, „Sowietskije archiwy” 1969, nr 3., s. 117.]. W 1889 r. u szeregowca 89 batalionu rezerwowego Ignacego Kwiatnickiego oprócz wydawnictw Narodnej Woli znaleziono odezwy, broszury i gazety wydawane zarówno przez partię Proletariat, jak i przez polską grupę socjalistyczną w Genewie Walka Klas. Biorąc pod uwagę stan tych publikacja i datę ich wydania, żandarmi uznali, że zostały przywiezione do Mińska między 1885 a 1886 r. Nie ustalono, kto przywiózł i przechowywał te materiały propagandowe, chociaż przez długi czas podejrzewano o to pracownika aptekarskiego Adolfa Popławskiego [* CGIA Lit. SSR, f. 446, op. 3, d. 99, 11. 1-26, 40.].

    Dużą rolę w rozpowszechnieniu polskich publikacji rewolucyjnych na terytorium Białorusi odegrali narodnicy wileńscy [* Na początku 1887 r. członkowie wileńskiego kółka Narodnej Woli, Antoni Gnatowski, Tytus Paszkowski i Helena Walentynowicz (za pośrednictwem studentów petersburskich Bronisława Piłsudskieg, Józefa Łukaszewicza i in.) żywo współpracowali z grupą Piotra Szewyriewa i Aleksandra Uljanowa w przygotowywaniu zamaichu na cara (CGAOR SSSR, f. 102, op. 252, obzor ważniejszych doznanij, 1887, ll. 13-22; Oczerki riewolucyonnych swiaziej narodow Rossii i Polszy, s. 262-265).]. Z zeznań Nikifora Łukjanowicza, jednego, z członków kółka wileńskiego wynika, że zimą 1885-1886 r. po polską literaturę socjalistyczną przyjeżdżali do Wilna Gawriił Łopatto z Kowna i Anton Hriediuszko z Mińska, a z powiatu Słonimskiego Roman Paszkowski. Niejednokrotnie przebywał tu w podobnym celu wybitny działacz Narodnej Woli Natan Bogoraz [* CGAOR SSSR, f. 102, op. 252, obzor ważniejszych doznanij 1887, ll/ 39-40.].

    W połowie lat osiemdziesiątych ożywiły się związki tajnych kółek na Białorusi z emigracją rewolucyjną. W ich rozwoju dość ważną rolę odegrało pośrednictwo Warszawy. Mateusz (Matwiej) Błażejewski, który po powrocie z zesłania za udział w Gminie Socjalistów Polskich osiadł w Mińsku, utrzymywał kontakty nie tylko z próletariatczykami i miejscowymi członkami Narodnej Woli, lecz również korespondował z socjalistami przebywającymi za granicą: Bolesławem Wysłouchem, Aleksandrem Zawadzkim i Adeliną Dyrmontówną [* Patrz: CGIA SSSR, f. 1405, op. 521, d. 424, 11. 156-161; op. 88, d. 10022, 11. 6-25, 32-36; CGAOR SSSR, f. 102, op. 252, obzior ważnieszych doznanij, 1886, 1. 40.]. Śledztwo w sprawie narodników Józefa Bielawskiego i Grigorija Błocha wykazało, że „utrzymywali oni przestępcze stosunki z mieszkającymi w Warszawie działaczami rewolucyjnymi i dzięki tym ostatnim otrzymywali z zagranicy wydawnictwa rewolucyjne” [* CGIA SSSR, f. 1405, op. 52l, d. 429, ll. 58-68; CGIA BSSR (Grodno), f. l., op. 9, d. 384, 11. 3-5.].

    W 1885 r. w Paryżu działał wspólny komitet Proletariatu i Narodnej Woli. Jego członkami byli: Ludwik Krzywicki, Aleksander Dębski, Lew Tichomirow, Piotr Ławrow i in. [* Patrz: L. Krzywicki, Wspomnienia, t. I, Warszawa 1957, s. 301-303; Oczerki rewolucyonnych swiaziej narodow Rossii i Polszy, s. 261.] Rewolucjoniści Kraju Północno-Zachodniego doskonale znali apel Ławrowa do socjalistów polskich [* Patrz: G. W. Kisielow, W. I, Sołoszenko, Istorija odnogo pisma, „Sowietskaja Litwa” 9 VII 1963; CGIA SSSR, f. 1405, op. 86, d. 10912, 11. 5-6.], który wyrażał niezłomną wiarę w to, że „na gruncie socjalno-rewolucyjnej walki klasy robotniczej wszystkich narodów przeciwko jej różnoplemiennym wyzyskiwaczom zginie dawna wrogość narodowości” i że socjaliści Polski i Rosji „pójdą pod jednym i tym samym sztandarem do walki ze wspólnym wrogiem” [* CGIA Lit. SSR, f. 446, op. l, d. 23, 1. 3.].

    Represje policyjne zburzyły żywo rozwijające się związki między proletariatczykami a narodnikami Białorusi. W końcu września 1885 r. aresztowano w Warszawie Marię Rohuszewiczównę i Józefa Razumiejczyka. Michałowi Mancewiczowi udało się uciec, lecz wkrótce i on został aresztowany we wsi Przyłuki w powiecie kobryńskim [* AGAD, PWIS, 1886/986, K. 49-50; W pracy i w walce. Wspomnienia robotników warszawskich z przełomu XIX XX w., Warszawa 1970, s. 32.]. Za murami więziennymi proletariatczycy zachowywali się stanowczo i mężnie. W odpowiedzi na nieludzkie traktowanie uwięzionych towarzyszy Mancewicz publicznie spoliczkował oficera żandarmerii. Bohuszewiczówna, Julia Razumiejczyk i inni proletariatczycy oświadczyli, że „wiedzieli o zamiarze Mancewicza i działali z nim wspólnie, uważając, że jest to jedyne im dostępne zadośćuczynienie za znieważanie więźniów politycznych” [* AGAD, PWIS, 1886/1093, K. 157-171.].

    W wyniku zaostrzenia się gruźlicy zaniemógł Jóizef Razumiejczyk, jednakże żandarmi, wiedząc jak wybitną rolę odgrywał on w organizacji, nie zaprzestali dręczących przesłuchań w celi. Przesłuchiwali go nawet na dwa dni przed śmiercią, ale nic z niego nie wydobyli. Józef Razumiejczyk zmarł w nocy z 4 (16) na 5 (17) stycznia 1886 r. [* CGAOR SSSR, f. 102, 7 dzieł-wo, 1885, d. 209, 1. 211.] Wieść o jego śmierci szybko dotarła do kręgów rewolucyjnych w Rosji i w Polsce. W piśmie „Walka Klas” ukazał się nekrolog, w którym redakcja zawiadamiała, że „w murach Cytadeli Warszawskiej zmarł nasz towarzysz Józef Razumiejczyk. Organizacja traci w nim jednego z dzielniejszych, swych pracowników. Zaaresztowany po raz pierwszy latem 1884 roku, zdołał Razumiejczyk odzyskać wolność i nieść pomoc organizacji w chwili dla niej najkrytyczniejszej. Trzeba było nie tylko odwagi, ale nadto zimnej krwi i wytrwałości, by móc wówczas podołać wszystkim obowiązkom, jakie przedstawiały się pracownikom naszej drużyny. [...] pomimo wszystkich niesprzyjających warunków, jakie otaczały działalność zmarłego — pozostał on jednak aż do końca na swym stanowisku” [* „Walka Klas” 1886, nr 5, s. 6, 7.].

    Optymizm i wiara w triumf socjalizmu i rewolucyjnej solidarności wszystkich narodów przenika korespondencję Julii Razumiejczyk, jaką utrzymywała ona skrycie w murach X Pawilonu z Wincentym Buksznisem i Władysławem Wisłockim. Zdając sobie sprawę, czym grozi pobyt w Cytadeli chorej na płuca Julii, namawiali ją oni, by w czasie przesłuchań „zwaliła” wszystko na nich, Julia odpisała im, że nigdy nie przyjmie „wolności cudzym kosztem” [* APW, WGZŻ, 1387/9, k. 60-61.]. 20 lipca (1 sierpnia) 1887 r. przestało bić serce płomiennej rewolucjonistki [* AGAD, PWIS, 1887/1273, k. 234.].

    Krótkotrwała, lecz intensywna działalność grupy Bohuszewiczówny, pełna heroizmu i tragicznej ofiarności, jest świadectwem m. in. ciągłości związków białorusko-polskich. Wraz z upadkiem Proletariatu i Narodnej Woli zanikły kontakty organizacyjne między ruchem wyzwoleńczym narodów Rosji a ruchem wyzwoleńczym narodu polskiego, przetrwały jednakże bliskie osobiste związki konspiracyjne, których podłożem była wspólna walka z despotyzmem. Tego rodzaju związki można dostrzec w działalności II Proletariatu (1888) i Związku Robotników Polskich (1889-1893); ich powstanie wiązało się z nowym, ożywieniem ruchu rewolucyjnego na terytorium Królestwa Polskiego i kształtowaniem się nurtu socjaldemokratycznego w Polskim ruchu socjalistycznym. W ogólnym nurcie naródnictwa torował sobie drogę również marksizm na Białorusi, chociaż swoista „symbioza” idei marksizmu z fragmentami teorii narodnickich była jeszcze cechą charakterystyczną większości kółek rewolucyjnych lat osiemdziesiątych i pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, w których już trwała propaganda socjaldemokratyczna. Do przenikania idei marksizmu do świadomości stosunkowo szerokiego kręgu inteligencji i postępowych robotników oraz dostopniowego rozwiewania złudzeń narodnickich znacznie się przyczyniła działalność polskiej partii robotniczej Proletariat we wcześniejszym okresie. Tak więc partia Proletariat, która w podstawowych kwestiach stała na stanowisku socjalizmu naukowego, położyła wielkie zasługi nie tylko w dziele organizacji polskiej klasy robotniczej do walki o wyzwolenie społeczne i narodowe, lecz również w umacnianiu i rozwoju stanowiska internacjonalistycznego oraz trwałego i nienaruszalnego sojuszu z ruchem rewolucyjnym narodów Rosji.

    /Walery Czerepica.  Związki rewolucjonistów Białorusi i Polski w latach 70-80 XIX wieku. Warszawa. 1985. S. 130-143./

    МАНЦЭВІЧ Міхаіл Антонавіч (1858, мяст. Ражаны, цяпер г.п. Ружаны Пружанскага р-на — 17. 5. 1930), рэвалюцыянер. З 1879 вучыўся ў Варшаўскім ун-це, дзе далучыўся да польскага сацыяліст. руху. Уваходзіў у «Чырвоны крыж» і «Баявую дружыну» — дапаможныя арг-цыі партыі «Пралетарыят». З восені 1884 чл. ЦК «Пралетарыяту», кіраваў рабочымі гурткамі, удзельнічаў у дэманстрацыях, выдаваў газ. «Пралетарыят» і інш. У вер. 1885 арыштаваны і ў 1887 сасланы на 5 гадоў ва Усх. Сібір. Пасля заканчэння тэрміну ссылкі пасяліўся ў Смаленску, дзе восенню 1893 па даручэнні Ю. Пілсудскага ўступіў у рас. рэв. арг-цыю «Народнае права» як прадстаўнік ад ППС. У 1894-1902 у зняволенні і ў ссылцы. У 1905-07 працаваў на чыгунцы ў Гродне і Вільні. З 1919 у Варшаве. Паступова адышоў ад грамадска-паліт. жыцця. Аўтар успамінаў.

    Літ.: Czerepicá W.  Związki rewolucjonistów Białorusi i Polski w latach 70-80 XIX wieku. Warszawa, 1985.

    Валерый Чарапіца.

    /Энцыклапедыя гісторыі Беларусі ў 6 тамах. Т. 5. Мінск. 1993. С. 71./