ЎЎЎ Серафім Кулачыкаў. Капітан Гастэла. Пераклаў з якуцкай І. Маркевіч. Койданава. "Кальвіна". 2019.

 

 

 

    Элляй

                                                          КАПІТАН ГАСТЭЛА

                                                          У прасторах над зямлёй

                                                          Прыцемкам ночы

                                                          Выляталі на разбой

                                                          Кáты-крумкачы.

                                                          Ды заўважыў чорны цень

                                                          Сокал-капітан.

                                                          Ім насустрач паляцеў

                                                          Скрозь начны туман.

                                                          Імчыць Гастэла напралом

                                                          У гушчу чужаніц.

                                                          Пракаціўся ў небе гром

                                                          Сполахам зарніц.

                                                          Захістаўся гарызонт,

                                                          Блізка — гладзь шашы.

                                                          Скіраваў свой самалёт

                                                          У паток машын.

                                                          Выбух даль ускалыхнуў,

                                                          Нібыта салют.

                                                          Сэрцам лётчык захінуў

                                                          Родную зямлю,

                                                          Нездарма народ яго

                                                          Сокалам заве,

                                                          Сына слаўнага свайго

                                                          Будзем помніць век.

                                                                          Пераклаў І. Маркевіч.

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 42. 19 кастрычніка 1973. С. 6./

 

 

                                                              Імянны паказальнік

    Макарэвіч І.  3732 (пер.)

    Элляй 3732

    /Мастацкая літаратура народаў СССР у перакладзе на беларускую мову 1966-1975 гг. Паказальнік літаратуры. Складальнік І. І. Фалькоўская. Мінск. 1978. С. 289, 306, 317./

 

    Серафім Раманавіч Кулачыкаў (Эльляй - Эльлэй) - нар. 16 (29) лістапада 1904 г. у Ніжнеамгінскім насьлезе Батурускага вулусу Якуцкай акругі Якуцкай вобласьці Расейскай імпэрыі.

    Творчую дзейнасьць распачаў з 1924 г. перакладам на якуцкую мову рускіх рэвалюцыйных песьняў. У 1928 г. скончыў Дзяржаўны інстытут журналістыкі пры Наркамаце Асьветы РСФСР, працаваў у рэдакцыях якуцкіх газэтаў. У 1942 г. пакліканы ў шэрагі РСЧА, а у 1944 г. быў дэмабілізаваны пасьля раненьня. Ад 1946 г. чалец КПСС. У 1955 г. дэпутат Вярхоўнай Рады ЯАССР. У 1964 г. нададзена званьне народнага паэта Якуцкай АССР. Ляўрэат прэміі Ленінскага камсамолу Якутыі.

    Памёр 14 сьнежня 1976 г. у Якуцку.

    Нароўні з савецка-ідэалягічнай тэматыкай выкарыстоўваў у сваіх творах матывы вуснай народнай творчасьці, перакладаў паасобныя творы Тараса Шаўчэнкі.

    Быў узнагароджаны ордэнамі Кастрычніцкай Рэвалюцыі, Працоўнага Чырвонага Сьцягу, Дружбы народаў, “Знак Пашаны” ды шматлікімі мэдалямі.

    Ягоным імем названая адна з вуліцаў места Якуцка і Чычымахская сярэдняя школа Татцінскага вулусу.

    Айуна Далёнчык,

    Койданава

 

    Мікалай Францавіч Гастэла – нар. ў 1907 г. у Маскве. Ягоны бацька, Франц Паўлавіч Гастыла, паходзіў з в. Плужыны Гарадзенскай губэрні Расейскай імпэрыі.

    У 1924 г. сям’я Гастэлы пераехала ў Мурам, дзе Мікалай уладкаваўся сьлесарам на Паравозабудаўнічы завод імя Ф. Э. Дзяржынскага. Адначасна скончыў школу, а ў 1928 г. уступіў у ВКП(б). У 1930 сям’я Гастэлы вяртаецца ў Маскву, і Мікалай уладкоўваецца на працу на Першы дзяржаўны мэханічны завод будаўнічых машын імя 1-га траўня.

    У траўні 1932 г. па спэцыяльным набору ён пакліканы ў РСЧА і адпраўлены на вучобу ў авіяцыйную школу лётчыкаў у г. Луганск. У 1939 г. ўдзельнічаў у баях пры Халхін-Голе. Удзельнічаў у Савецка-Фінляндзкай вайне 1939-1940 гг. і ў далучэньні Бесарабіі і Паўночнай Букавіны да СССР (чэрвень-ліпень 1940 г.). У 1940 г. Гастэла прысвоена званьне капітана.

    26 чэрвеня 1941 г. на ДБ-3ф Гастэла бамбаваў варожую танкавую калёну на дарозе Маладэчна — Радашковічы. У выніку агню зэнітнай артылерыі ягоны самалёт быў падбіты. Паводле афіцыйнай савецкай вэрсіі, снарад пашкодзіў паліўны бак, і самалёт загарэўся. Тады Гастэла з іншымі чальцамі экіпажу лейтэнантам А. А. Бурдзенюком, лейтэнантам Р. М. Скорабагатым, старшым сяржантам А. А. Калініным накіравалі машыну на калёну ворага.

    За гэты ўчынак Гастэла атрымаў званьне Героя Савецкага Саюзу з наданьнем знаку “Залатая зорка” і ордэна Леніна (1941, пасьмяротна). Загад Прэзыдыюму Вярхоўнага Савета СССР ад 26 ліпеня 1941 г. Чальцы экіпажа Гастэлы — Бурдзянюк, Скарабагаты ды Калінін — засталіся ў ценю подзьвігу камандзіра. Толькі ў 1958 годзе яны былі ўзнагароджаныя ордэнамі Айчыннай вайны I ступені (пасьмяротна).

    У 1990-я гады ў СМІ зьявілася іншая вэрсія падзей каля вёскі Дзякшняны (яе аўтарам стаў маёр у адстаўцы Эдуард Харытонаў). Былі апублікаваныя дадзеныя аб эксгумацыі меркаванай магілы Гастэлы ў 1951 г. У сувязі з тым, што там былі знойдзеныя парэшткі экіпажа Аляксандра Маслава, была вылучана здагадка, што менавіта Маслаў зьяўляецца аўтарам “вогненнага тарану”, які прыпісваецца Гастэле. У 1996 г. ўказам прэзыдэнта РФ Ельцына Маслаў і ўсе чальцы ягонага экіпажа былі ўзнагароджаны званьнем Героя Расійскай Фэдэрацыі (пасьмяротна).

    Радаслава Верабей,

    Койданава.

 

 

 

 

    ЯКУЦКАЯ АЎТАНОМНАЯ САВЕЦКАЯ САЦЫЯЛІСТЫЧНАЯ РЭСПУБЛІКА (Якуція), у складзе РСФСР. Утворана 27. 4. 1922. На ПнУ Ўсх. Сыбіры, абмываецца морамі Ўсх.-Сыбірскім і Лапцевых. Уключае Новасыбірскія а-вы. Пл. 3103,2 тыс. км². Нас. 736 тыс. чал. (1974). Падзяляецца на 32 раёны; 9 гарадоў, 53 гар. пасёлкі. Сталіца г. Якуцк. Канстытуцыя прынятая Надзвычайным 9-м зьездам Саветаў Як. АССР 9. 3. 1937 і зацьверджана Вярх. Саветам РСФСР 2. 6. 1940. Вышэйшыя органы дзярж. улады — Вярх. Савет, які выбіраецца на 4 гады, а ў пэрыяд паміж сэсіямі — Прэзыдыюм Вярх. Савета рэспублікі. Вышэйшы выканаўчы і распарадчы орган — Савет Міністраў. Мясц. органы дзярж. улады — раённыя, гарадзкія, пасялковыя, сельскія Саветы дэп. працоўных. Суд. сыстэма: Вярх. суд Як. АССР, раённыя нар. суды.

    [С. 535-536.]

 

 

    Культура. Да Кастр. рэвалюцыі якуты не мелі сваёй пісьменнасьці. Толькі 0,7% карэннага насельніцтва было пісьменным. У 1917 у Я. 173 агульнаадук. школы (4,7 тыс. дзяцей), сярэдніх спэц. і ВНУ не было. За гады Сав. улады непісьменнасьць у Я. ліквідавана, ажыццёўлена ўсеаг. абавязковае навучаньне на роднай мове. У 1973/74 навуч. г. ў Я. 677 агульнаадук. школ усіх тыпаў (174,3 тыс. вучняў), 18 сярэдніх спэц. навуч. устаноў (10,2 тыс. навучэнцаў), Якуцкі унівэрсытэт (6 тыс. студэнтаў). У рэспубліцы (на 1. 1. 1974) 8 музэяў, 572 масавыя б-кі, 689 клубных устаноў, 849 кінаўстановак. Працуюць: Якуцкі філіял Сыбірскага аддз. АН СССР (мае 8 НДІ), акрамя таго 12 н.-д. устаноў, у т. л. аддзяленьне Усесаюзнага ін-та паляўнічай гаспадаркі і зьверагадоўлі, ін-т с. гасп. і інш. Працуе кніжнае выдавецтва, выходзяць 44 газэты, у т. л. рэсп.: “Кыым” (“Іскра”), «Эдэр коммунист» (“Малады камуніст”), “Социалистическая Якутия”. Тэлецэнтар у Якуцку (з 1969). Радыёвяшчаньне на якуцкай і рус. мовах.

    Самы папулярны від якуцкага фальклёру — гераічны эпас “Аланхо”. Пашыраны казкі, легенды, паданьні. Маст. л-ра зарадзілася пасьля рэв. 1905-07. У творах А. Кулакоўскага, А. Сафронава, М. Няўстроева паказаны дарэвалюц. побыт якутаў, іх цяжкае жыцьцё. Заснавальнік якуцкай сав. л-ры П. Айунскі (П. Сьляпцоў). У 20-30-я г. паэты Эляй (С. Кулачыкаў), А. Абагінскі (Кудрын), Кюндэ (А. Іваноў), Урастыраў Кюнюк (У. Новікаў), празаікі Ама Ачыгыя (М. Мордзінаў), Эрылік Эрысьцін (С. Якаўлеў), драматург Суарун Амалаон (Дз. Сіўцаў), байкапісец Кюн Джырыбінэ (С. Савін) з творамі пра героіку рэвалюцыі, сацыяліст. перабудову жыцьця народа. У Айч. вайну былі вядомы патрыят. творы Эрыліка Эрысьціна, Мордзінава, С. Васільева, Новікава, Эляя і інш. У сучаснай л-ры вядомы паэты I. Гогалеў, П. Табурокаў, С. Васільеў, Сямён Данілаў, Л. Папоў, М. Яфімаў, празаікі М. Якуцкі, Сафрон Данілаў, М. Габышаў, А. Сырамятнікава, драматургі Сіўцаў, В. Пратадзьяканаў і інш. На якуцкую мову перакл. творы Я. Коласа, М. Танка, аповесьць В. Быкава “Трэцяя ракета” (1964). На бел. мову перакл. творы Эляя, Сафрона Данілава, Табурокава і інш.

    На тэр. Я. знойдзены арнамэнтаваная кераміка, маст. вырабы з мэталю, наскальныя выявы (жывёлы, сцэны паляваньня) часоў нэаліту і бронзы. Стараж. жыльлё якутаў — прамавугольная ў пляне юрта, з 19 ст. — драўляныя хаты (перанятыя ў рус. пасяленцаў). Традыц. віды нар. мастацтва: разьба па дрэве і косьці, чаканка і гравіроўка па мэтале, дробная плястыка, выраб футравага адзеньня аздобленага мазаікай і аплікацыяй. У разьвіцьці прафэс. мастацтва ў сав. час вял. роля належала І. Папову, М. Носаву. У 20—30-я г. працуюць першыя мастакі-якуты П. Раманаў, Г. Туралысаў П. Дабрынін. Сярод мастакоў пасьляваеннага часу жывапісцы А. Осіпаў, М. Лукін, В. Пятроў, Л. Габышаў, графікі Э. Сіўцаў, В. Васільеў, разьбяры па косьці Дз. Нікіфараў, I. Мамаеў і інш.

    Асн. жанры як. нар. музыкі — працяжныя мерныя песьні. У працяжных (асн. эпізоды эпасу “Аланхо”, некаторыя патрыятычныя песьні) свабодная форма, пераменны метар, лад, што паддаецца фіксацыі. Мэлёдыі мерных песень (лірыч., танц., а таксама т. зв. паднябенныя, выконваюцца з характэрным прыцмокваньнем) рытмічна выразныя і ладава акрэсленыя. З танцаў— асуахай, з інструмэнтаў — хамуз (варган) і самаробная скрыпка. Прафэс. муз. культура фарміруецца ў сав. час. У 1927 выд. першы зборнік песень (у ім зьмешчаны апрацоўкі М. Аладава). Разам з як. музыкантамі Ф. Карнілавым, А. Скрабіным, М. Жырковым, З. Вінакуравым у яе стварэнні ўдзельнічалі маскоўскія: Г. Ліцінскі (першыя нац. опэра і балет разам з М. Жырковым), М. Пяйко, Г. Грыгаран, С. Кандрацьеў (сімф. і камер, творы). Працуюць Муз.-драм. т-р імя П. Айунскага (1925), муз. вучылішча, сімф. аркестар і хор радыё, муз. школы.

    Элементы тэатр. мастацтва меліся ў як. фальклёры, эпасе “Аланхо”. Пачатак тэатр. паказаў на як. мове — інсцэніроўкі “Аланхо”. У 1905-07 узьнікла тэатр. самадзейнасьць. Першы спэктакль на як. мове адбыўся ў 1909 у Якуцку. У 1919 драм. сэкцыя т-ва “Манчары” паставіла як. п’есу “Хваля жыцьця” П. Айунскага. У 1920 у Якуцку заснаваны рус. прафэс. даярж. нар. т-р, у 1925 пры ім арганізавана як. нац. трупа. У 1930 створаны дзярж. тэатар-студыя, які ў 1942 аб’яднаўся з Рус. т-рам (з 1948 Як. муз.-драм. т-р імя Айунскага). Дзейнічалі калг.-саўг. т-ры ў Мегіна-Кангаласкім р-не (засн. ў 1936), Нюрбе (засн. ў 1940). У Я. (1974) 4 т-ры. У рэпэртуары пераважаюць творы — п’есы Айунскага, С. П. Данілава, I. Находкіна, І. Ізбекава і інш. Як. рус. драм. т-р паставіў бел. п’есы «Канстанцін Заслонаў» (1949) і “Пад адным небам» (1964) А. Маўзона.

    Літ.: Российская Федерация. Восточная Сибирь, М., 1969 (Советскнй Союз); История Якутской АССР, т. 1-3, М.-Л., 1955-63; Петров П. У. Революционная деятельность большевиков в якутской ссылке, М., 1964; Борьба за установление и упрочение Советской власти в Якутни. [Зб. докумэнтаў і матэрыялаў], ч. 1-2, Якутск, 1957-62; Новгородов А. И. Октябрьская социалистическая революция и гражданская война в Якутии, Новосибирск, 1969; Петров Д. Д. Якутяне на фронтах Великой Отечественной войны Советского Союза, Якутск, 1965; 325 лет вместе с русским народом. 1632-1957, Якутск, 1957; Очерк истории якутской советской литературы, М., 1970; Протодьяконов В. А. и Алексеев Н. М. Писатели Якутии. Краткий биобиблиогр. справочник, 2 изд., Якутск, 1972; Потапов Н. А. Изобразительное искусство Советской Якутии, Л., 1960; Кондратьев С. А. Якутская народная песня, М., 1963; Якутская советская литература и искусство, Якутск, 1964; История музыки народов СССР, т. 1-4, М., 1970-73; История советского драматического театра, т. 2-6, М., 1966-71.

    В. Н. Мазоўка (прырода), Н. У. Капранава (гістар. нарыс), В. С. Шаплыка (нар. гаспадарка). Мінск; В. П. Міронаў (ахова здароўя, нар. асьвета). Якуцк.

    [С. 536-539.]

    /Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. ХІ. Мінск. 1974. С. 535-536, 538-539../

 

 

    САХА (ЯКУЦІЯ), Рэспубліка Саха (Якуція), Якуція, у складзе Расійскай фэдэрацыі. Разьмешчана на Пн Усх. Сыбіры. Абмываецца морамі Лапцевых і Ўсх.-Сыбірскім. Уключае Новасыбірскія астравы. Пл. 3102,2 тыс. км². Нас. 989 тыс. чал. (2000), гарадзкога 64,6%. Сярэдняя шчыльн. 0,3 чал. на 1 км². Больш густа заселены паўд. улусы (адм. раёны) рэспублікі. Жывуць якуты (33,4%), рускія (50,3%), украінцы (7,1%), народнасьці Поўначы (2,3%), у т. л. эвенкі, эвены, юкагіры. Сталіца — г. Якуцк. Найб. гарады: Нерунгры, Мірны, Ленск, Алдан, Удачны.

    [С. 202-203.]

 

    Літаратура. Разьвіваецца на якуцкай мове. Вытокі ў багатым і разнастайным фальклёры; асабліва пашыраны гераічны эпас аланхо. Пісьмовая л-ра зарадзілася з узьнікненьнем пэрыяд. друку ў пэрыяд рэвалюцыі 1905-07. У творах А. Кулакоўскага, А. Сафронава побыт якутаў, іх цяжкае жыцьцё. Заснавальнік як. сав. л-ры — П. Айунскі. У 1920—30-я г. выступілі паэты С. Эляй, А. Абагінскі (Кудрын), А. Кюндэ (Іваноў), Кюнюк Урастыраў (У. Новікаў), празаікі Ама Ачыгыя (М. Мордзінаў), Эрылік Эрысьцін (С. Якаўлеў), драматург Суарун Амалон (Дз.Сіўцаў) з творамі пра грамадз. вайну, зьмены ў жыцьці народа. У Вял. Айч. вайну патрыят. творы стваралі С. Васільеў-Барагонскі, Эрылік Эрысьцін, Ама Ачыгыя, Кюнюк Урастыраў, Эляй і інш. У пасляваен. гады распрацоўваліся тэмы Вял. Айч. вайны (І. Нікіфараў, Л. Папоў), стваральнай працы (Сямён Данілаў, Сафрон Данілаў, М. Яфімаў, І. Гогалеў). У 1960 - 90-я г. л-ра папоўнілася творамі П. Табурокава, М. Якуцкага, М. Габышава, С. Руфава, С. Тарасава, А. Сырамятнікавай і інш. На бел. мову асобныя творы Абагінскага, Айунскага, Сафрона Данілава, Сямёна Данілава, Кюндэ, Сафронава, Яфімава перакладалі А. Вольскі, С. Міхальчук, У. Правасуд, Я. Семяжон. Асобнымі выданьнямі выйшлі аповесьці В. Гаўрыльевай “Краіна Уот-Джулустана» (1981), казка «Жураўлінае пяро» (1988).

    Літ.: Иванов В. Н. Социально-экономические отношения у якутов, XVII в. Якутск, 1966; Гоголев А. И. Историческая этнография якутов. Якутск, 1986; Зыков Ф. М. Поселения, жилища и хозяйственные постройки якутов XIX — нач. XX в. Новосибирск, 1986.

    Л. В. Лоўчая (прырода, гаспадарка), М. Г. Нікіцін (гісторыя).

    [С. 204.]

    /Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 14. Мінск. 2002. С. 202, 204./