ЎЎЎ Данута Чмель. Якуцкі губэрнатар Іван Крафт. Койданава. "Кальвіна". 2019.

    Іван Іванавіч Крафт - нар. 5 (18) красавіка 1861 г. у павятовым месьце Дынабург Віцебскай губэрні Расійскай імпэрыі:

    [“Памёрлы быў сынам дробнага чыноўніка Забайкальскай вобласьці. Ці быў ён ураджэнцам Сыбіры – ня ведаю, але калі і ня быў, то ўва ўсякім выпадку, ён усё сваё дзяцінства правёў ў Забайкальле і тут атрымаў сваю адукацыю”. /Патанин Г. Памяти И. И. Крафта. // Сибирская жизнь. Иркутск. 14 декабря 1914./; “Іван Іванавіч Крафт быў сынам ссыльнага, які жыў у валасным сяле Шушанскім, адной са старых вёсак Мінусінскага вуезда, на правым беразе Енісею, вёрстах у 55 ад Мінусінска. Тут Іван Іванавіч нарадзіўся, і тут жа правёў свае дзіцячыя гады”. /Адрианов А. В.  Памяти И. И. Крафта. // Сибирская жизнь. Иркутск. 23 января 1915./; «Адбылося пачэснае адкрыцьцё бюсту Якуцкаму губэрнатару барону фон Ёгану Крафту”. /Евмененко А.  Заслуживает ли якутский губернатор звания «великого человека»? // Коммунист. Якутск. 5 января 2002. С. 3./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1865 г. ў г. Мінусінску ў сям’і гандляра віном”. /Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. // Наука и техника в Якутии. № 2. Якутск. 2002. С. 67./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1859 г. у Віцебскай губэрні (сучасная Рэспубліка Беларусь) у сям’і польскага двараніна. За удзел ў паўстаньні 1863-1864 гг. супраць царату бацьку выслалі ў с. Шушанскае Мінусінскага краю, дзе ён служыў ў віннай краме”. /Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. Якутск. 2004. С. 14./; “Ваня Крафт нарадзіўся 5 красавіка 1861 года ў горадзе Віцебску ў незаможнай дваранскай сям’і. Ягоны бацька унтэр-афіцэр Іван Іванавіч Крафт, паляк па нацыянальнасьці, рымска-каталіцкай веры, служыў пісарчуком Віцебскага палка ўнутранай варты. У 1864 годзе мірнае разьмеркаванае жыцьцё сям’і крута зьмянілася. За службовае злачынства, якое выявілася ў залішнім выпатрабаваньні кармавых грошаў і правіянту на суму 2400 рублёў, Іван Іванавіч быў асуджаны і сасланы ў Сыбір”. /Габышев Н. Н.  Губернатор Земли Олонхо. Новые факты из жизни губернатора Ивана Крафта. // Якутия. Якутск. 5 августа 2005. С. 8./; «Этнічныя немцы ў Расіі заўсёды гулялі вялікую ролю ў арганізацыі кіраўніцтва, мелі важкае прадстаўніцтва ў ваенных і грамадзянскіх структурах... Асаблівай увагі заслугоўвае дзейнасьць на пасту якуцкага абруселага немца Івана Іванавіча Крафта, якуцкага губэрнатара ў 1907-1913 гг.”. /Оглезнева Т. Н.  Этнические немцы в Якутии. // Ученые Германии о Якутии. Якутск. 2005. С. 75, 77./; “Але і сустракаюцца і асобы нямецкай нацыянальнасьці: ...сапраўдны стацкі дараднік І. І. Крафт (1907-1913)”. /Павлов А. А.  Немцы - первые лица Якутского края (1649–1917 гг.). // Ученые Германии в Якутии. Якутск. 2005. С. 79./; “Будучы Енісейскі губэрнатар нарадзіўся ў горадзе Віцебску ў 1862 г. Ягоны бацька – патомны дваранін Іван Іванавіч Крафт быў значным чыноўнікам пры Віцебскім губэрнатары. Але за службовае злачынства ў 1864 г. ён быў сасланы ў Сыбір, дзе месцам ссылкі яму было прызначанае с. Шушанскае Мінусінскай акругі Енісейскай губэрні. Крафт прыехаў з жонкай і двума дзецьмі: Марыяй і Іванам, якому было ўсяго два гады». /Кикилова Т. М.  И. И. Крафт: от писаря до губернатора. // Мартьяновские краеведческие чтения (2003-2004 гг.). Сборник докладов и сообщений. Выпуск ІІІ. Минусинский региональный краеведческий музей им. Н. М. Мартьянова. Абакан. 2005. С. 215./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1859 г. ў Віцебскай губэрні ў сям’і апалячанага нямецкага двараніна, якога за ўдзел ў паўстанцтве саслалі ў с. Шушанскае Мінусінскага вуезда”. /Петров П. П.  От первого локомобиля до электростанции. // Якутский архив. Якутск. № 3. 2007. С. 85./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся ў 1859 годзе ў сяле Шушанскім Енісейскай губэрні. Ягоны бацька – патомны дваранін – пасьля польскага паўстаньня 1863 года быў пазбаўлены тытулу і сасланы ў Сыбір. Тут ён пасьпяхова заняўся вінаробствам”. /Татаринова Р. Евтюхина О.  «Отдадим якутское золото Чите», или мечты легендарного Крафта. // Молодежь Якутии. Якутск. 13 ноября 2008. С 31./; “З дваранаў. Ураджэнец г. Дзьвінску Віцебскай губэрні”. /Петров П. П.  Губернатор И. И. Крафт: формулярный список. // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 78./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся 5 (18) красавіка 1861 г. у Віцебскай губэрні (сучасная Рэспубліка Беларусь у сям’і польскага двараніна”. /Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. Якутск. 2-е изд. 2011. С. 12./; “Іван Іванавіч Крафт нарадзіўся 5 (18) красавіка 1861 года ў горадзе Віцебску (былы г. Дынабург) Віцебскай губэрні ў дваранскай сям’і. Бацьку яго, Івана Крафта, ураджэнца Познаньскага княства Царства Польскага, унтэр-афіцэра Віцебскага губэрнскага батальёна, за розныя злоўжываньні (залішняе і няправільнае выпатрабаваньне кантрамарак, кармавых грошаў і правіянту на суму 2400 руб.) у 1864 годзе, пазбаўленаму дваранскага паходжаньня, усіх правоў стану і бронзавага мэдаля, саслалі ў Сыбір, на пасяленьне ў Вазьнясенскую воласьць Краснаярскай акругі Енісейскай губэрні. У ссылку за ім пайшла сям’я – жонка Ганна Дзяменьцеўна, дачка Марыя пяці гадоў і трохгадовы сын Іван”. /Реформатор земли Якутской губернатор Иван Иванович Крафт, 1906-1913. Фотографии, документы. Сост. А. А. Калашников. Якутск. 2011. С. 10./].

    У 1867 г. сямейства Крафта пераехала ў с. Шушанскае Мінусінскага вуезда Енісейскай губэрні. Тут у сям’і Крафта зьявіліся сыны: Яўген і Алесь ды дачка Вольга, якім былі нададзеныя толькі правы ссыльнапасяленцаў.У Шушанскім стары Крафт уладкаваўся на службу ў вінную краму.

    У 1884 годзе Ганна Дзяменцьеўна Крафт не вытрываўшы нэндзы, якая выпала на яе долю, выяжджае у Чыту дзе ўжо жылі яе малодшыя сыны і па дарозе бясьсьледна зьнікае. Потым даходзілі чуткі, што яна, нібыта, “сышла ў жаночы манастыр”. Стары Крафт, хворы і адзінокі, у 1889 годзе пераяжджае у сяло Абаканскае [цяпер с. Краснатуранск Краснаярскага краю РФ] той жа Мінусінскай акругі да ўнука Віктара, дзе і памірае ў 1895 годзе ва ўзросьце 67 гадоў.

    Пасьля заканчэньня Шушанскага валаснога прыхадзкога вучылішча Іван Краф пачаў працаваць пісьмаводам у сельскага старосты. Затым яго прызначалі пісарам [памочнікам] ў сяле Жэблахты [зараз ў Ермакоўскім р-не, Краснаярскага краю] з акладам у 3 рублі.

    Дзеля паступленьня на дзяржаўную службу ў Мінусінскае акруговае паліцэйскае упраўленьне ў якасьці столаначальніка грамадзянскага сталу Іван Крафт, праваслаўнай веры, павінен быў даказваць сваё дваранскае паходжаньне. Дакумэнты былі згублены, і яму спатрэбілася тры гады на тое, каб узнавіць фармулярны сьпіс бацькі.

                                  Найусеміласьціваму Дзяржаўнаму Вялікаму Васпану

                                                імпэратару Аляксандру Мікалаевічу

                                                              ПРАШЭНЬНЕ

    Просіць сын былога пісарчука Дынабургскай каманды ўнутранай варты дваранін Іван Іванавіч Крафт пра ніжэйзгаданае: жадаючы паступіць на службу Яго Імпэратарскай Вялікасьці і прыводзячы пры гэтым мэтрычнае пасьведчаньне аб нараджэньні маім і сьведчаньне Енісейскага губэрнскага кіраваньня за № 7103 аб дваранскае маім паходжаньні, а таксама квіток Віцебскага батальёна ўнутранай варты ад 24 ліпеня 1864 г. за № 94/28 як сьведчаньне таго, што я нарадзіўся да канфірмацыі бацькі.

    Усеподданейша прашу да гэтага, каб загадана было становішча маё зразумець і зрабіць распараджэньне пра прыняцьце мяне на службу Яго Імпэратарскай Вялікасьці, з залічэньнем у штат Мінусінскага акруговага паліцэйскага кіраваньня.

    Жніўня 8 дня 1877 г. Крафт. /ДАКК. Ф. 595. Воп. 1. Д. 50./

    Пасьля заканчэньня Мінусінскага прыхадзкога вучылішча 19 студзеня 1881 г, згодна яго прашэньню ды дазволу начальніка Іркуцкай губэрні ад 12 студзеня 1881 г. Іван Крафт быў прызначаны на пасаду старэйшага сартавальніка Іркуцкай губэрнскай паштовай канторы, а з 1 сакавіка 1881 г. памочніка экспэдытара, затым выконваючым абавязкі экспэдытара па распарадчай частцы той жа канторы з прылічэньнем яго да трэцяга разраду канцылярскіх служачых.

    У траўні 1882 г. Іван Крафт залічаны ў штат Забайкальскага абласнога праўленьня і загадам ваеннага губэрнатара Забайкальскай вобласьці Якава Хведаравіча Барабаша, які ў 1856 г. скончыў Аляксандраўскі Брэсцкі кадэцкі корпус, ад 4 верасьня 1882 г. быў прызначаны выконваючым абавязкі столаначальніка 2-га стала ІІ аддзяленьня і адначасова наглядчыкам крапасных спраў. Акрамя гэтага Крафт, па-за сваіх абавязкаў, загадваў справаводзтвам абласнога па воінскай павіннасьці Прысутнасьці, працаваў сакратаром Чыцінскага дамскага папячыцельскага аб турмах аддзяленьня, упраўляючым пуцявой канцылярыяй ваеннага губэрнатара пры аглядзе яго Забайкальскай вобласьці, а ў верасьні 1886 г. упраўляючым ІІІ аддзяленьнем абласнога праўленьня.

    Пры канцылярыі Барабаша Крафт даслужыўся да чыноўніка асобых даручэньняў. У Забайкальлі Крафт вывучыў мову, быт і культуру тамтэйшых тубыльцаў буратаў, чым выклікаў у іх павагу да сябе. У Чыце Іван Крафт бярэцца шлюбам з Марыяй Канстанцінаўнай, дачкою саветніка. Загадам ад 25 сьнежня 1887 г. ён быў ўзнагароджаны ордэнам Сьвятога Станіслава ІІІ ступені.

    7 лютага 1888 [9] г. Я. Барабаша прызначылі ваенным губэрнатарам Тургайскай вобласьці, якую насялялі казахі (кіргіз-кайсакі), Стэпавага генэрал-губэрнатарства і камандуючым войскамі, якія знаходзяцца на яе тэрыторыі. Загадам ад 2 ліпеня 1890 г. І. Крафт прызначаецца выконваючым абавязкі дарадчыка Тургайскага абласнога праўленьня па тубыльскіх пытаньнях і за кароткі тэрмін Крафт вывучае казахскую мову. Таксама па распараджэньню міністра ўнутраных спраў з 1 студзеня 1891 г. рэдактуе “Тургайские областные ведомости”, якія пачалі выходзіць пры Тургайскім абласным праўленьні ў месьце Арэнбургу ад 1891 г. адзін раз на тыдзень па нядзелях у тыпалітаграфіі Б. Брэсьліна. Ад 1895 г. Крафт з’яўляўся сябрам Арэнбурскай вучонай архіўнай камісіі, у “Працах” якой рэгулярна выходзілі ягоныя артыкулы, ды таксама ў “Известиях Оренбургского отдела Императорского Русского Географического общества”.

    Загадам ад 1 студзеня 1891 г. г. яго узнагароджваюць ордэнам Сьвятога Станіслава ІІ ступені, 14 траўня 1896 г. ордэнам Сьвятой Ганны ІІ ступені.

    У 1897 г. Крафт атрымлівае цёмна-бронзавы мэдаль “За працы па першым усеагульным перапісу насельніцтва.

    У студзені 1899 (8) г., па рэкамэндацыі генэрал-губэрнатара Барабаша [3 кастрычніка 1899 г. генэрал-лейтэнант Барабаш быў прызначаны Арэнбурскім губэрнатарам і наказным атаманам Арэнбурскага казацкага войска. 20 сакавіка 1906 г. атрымаў чын генэрала ад інфантэрыі і прызначаны чальцом Сэнату. 19 кастрычніка 1910 г. памер у Швэйцарыі ад хваробы сэрца.] Іван Крафт запрашаецца на службу у апарат МУС ў Санкт-Пецярбург на пасаду старшага памочніка справавода земскага аддзелу, дзе ён працуе ў асноўным як экспэрт па пытаньнях быту тубыльцаў. Там ён па даручэньні тагачаснага міністра унутраных спраў І. Л. Гарамыкіна падрыхтаваў “Проект о преобразовании управления оседлыми и кочевыми народами Сибири”, за які быў узнагароджаны 9 красавіка 1900 г. ордэнам Сьвятога Уладзіміра 4-й ступені.

  Таксама Крафт у 1903 г. атрымаў знак “За праца па ўвядзеньню агульнага палажэньня аб сялянах 1861 г.”

    Калі пры МУС быў арганізаваны асобны стол па тубыльскіх справах, то Крафт быў прызначаны яго начальнікам, а з 1906 г. чыноўнікам па асобым даручэньням па сельскім справам.

    У Пецярбурзе Крафт заканчвае вольным слухачом двухгадовы курс у Археалягічным інстытуце і атрымлівае дыплём аб вышэйшай адукацыі. Таксама ён з’яўляўся ганаровым сябрам Маслоўскага дабрачыннага таварыства ў Санкт-Пецярбурзе і сельскагаспадарчага таварыства калмыкаў у Астрахані. У 1905 г. чыноўнік асобых даручэньняў V клясу пры міністэрстве ўнутраных спраў, стацкі дарадчык Іван Крафт камандзіруецца па справах службы ва Ўральскую і габрэйскія земляробчыя калёніі Хэрсонскай ды Кацярынаслаўскай губэрняў. У Санкт-Пецярбургу Іван Крафт другі раз бярэцца шлюбам з фрэйлінай царскага двару, “фінкай па нацыянальнасьці” - Верай Аляксандраўнай Эмануэль, дачкою генэрал-маёра, землеўласьніцай Лізаветградзкага вуезду Новарасійскай губэрні. Вянчаньне адбылося 21 красавіка 1902 г. у царкве сяла Нікандрава Наўгародзкай губэрні (300 км ад Санкт-Пецярбургу).

    Імянным Высачэйшым Загадам, дадзеным Правячаму Сэнату 25 лістапада 1906 г. чыноўніку асобых даручэньнях па сельскім справам, стацкаму дарадчыку Івану Іванавічу Крафту Ўсеміласьціва было загадана быць выконваючым абавязкаў якуцкага губэрнатара.

    Жонка адмовілася з ім ехаць на край зямлі і Іван, у пачатку сакавіка 1907 г., паехаў адзін. Хоць шлюб афіцыйна і ня быў скасаваны, але ён больш з ёй ужо не сустракаўся, нават калі прыяжджаў па справах у Пецярбург.

    6 сакавіка 1907 г. Крафт санным шляхам выехаў з Іркуцка і ўжо 17 сакавіка 1907 г. быў на станцыі Цінная Алёкмінскай акругі Якуцкай вобласьці. 27 сакавіка 1907 г. Крафт прыбыў у Якуцк.

    Высачэйшым загадам па грамадзянскаму ведамству ад 22 красавіка 1907 г. за № 24 Іван Крафту быў нададзены чын сапраўднага стацкага дарадцы, а 26 траўня 1907 г. імянным загадам Яго Імпэратарскай Вялікасьці Крафт быў зацьверджаны якуцкім губэрнатарам.

    У даверанай яму Якуцкай вобласьці Іван разгарнуў бурную дзейнасьць і ўжо 22 красавіка 1907 года за заслугі перад Айчынай ён атрымоўвае тытул сапраўднага стацкага саветніка і яму ў адпаведнасьці з Законам 9 сьнежня 1856 г. па “Табели о рангах” разам з тытулам было нададзенае званьне патомнага двараніна ды ў 1908 г. былі выдзеленыя ў Ніканадраўскай воласьці маёнтак і зямля ў пусташы Сарокіна – 228 дзесяцінаў ды пусташы Лявоньцеў Гарох (Доркава і Налетава Горка) Шэрахоўскай воласьці Наўгародзкай губэрні – 178, 5 дзесяцін, а разам 406,5 дзесяцін на беразе возера Сарокіна, але пабудаваць маёнтак ён не пасьпеў.

    Іван Крафт быў перакананым прыхільнікам падрыхтоўкі прафэсійных кадраў з ліку мясцовых жыхароў. Ён абавязаў чыноўнікаў свайго апарату вывучаць якуцкую мову, якую асабіста ведаў. Пры ягоным садзейнічаньні было адчынена Якуцкае аддзяленьне Іркуцкага геаграфічнага таварыства, арганізаваны экспэдыцыі, якія сабралі каштоўны навуковы матэрыял аб прыродных багацьцях, флёры і фаўны Якуцкай вобласьці. Ён арганізаваў таварыствы народнай адукацыі, якія былі накіраваны на духоўнае адраджэньне і захаваньне мясцовых звычаяў і традыцыяў народаў, якія пражывалі ў Якуцкай вобласьці. З 19 ліпеня 1907 года пачала выходзіць грамадзка-палітычная і літаратурная газэта “Якутский край” – “Саха дойдута” на рускай і якуцкай мовах.

    Па ягонай прапанове Акадэмія навук выдала слоўнікі якуцкай мовы Э. К. Пякарскага. Крафт лічыў патрэбным дапамагаць працы Э. Пякарскага, каб ён аддаўся “апрацоўцы велічэзнага матэрыялу, які ён зьбіраў на працягу 24 гадоў”. Жадаў “найхуткага зьяўленьня ў сьвет” тамоў “Слоўніка якуцкай мовы”, бо, па яго меркаваньні, веды гэтай мовы “забясьпечыла б разуменьне розных бакоў інародчаскага жыцьця”.

                                    /Якутская Мысль. Якутскъ. № 21-22. 11 іюня 1909. С. 5./

    8 лютага 1908 г. Іван Крафт выехаў у Калымскую акругу Якуцкай вобласьці. 3 красавіка 1908 г. губернатар шчасна вярнуўся ў Якуцк, пра што паведаміў тэлеграмай іркуцкаму генэрал-губэрнатару: “Пры аглядзе акругі наведаў усе населеныя пункты нізоўяў Калымы, Індзігіркі і Яны. Два дня правёў на Чукоцкім кірмашы, праехаўшы ўвогуле 7300 вёрст. Пад маім кіраўніцтвам выраблена падворнае абсьледаваньне астатняга насельніцтва Калымскай акругі. Асабіста пераканаўся ў пасьпяховасьці барацьбы з голадам. Дапамога аказана своечасова. Ніводнага выпадку захворваньня цынгой, тыфам не было. Замежнікаў на Поўначы няма. Гандаль з імі вядзецца ў шырокіх памерах на Чукоцкім паўвостраве, адкуль праз чукчаў пранікаюць у Колымский край. Нашы чукчы пры качоўках на Чукоцкім паўвостраве вывозяць для збыту замежнікам каштоўную пушніну. Дзяржаўныя і мясцовыя інтарэсы настойліва патрабуюць утварэньня з тэрыторыі, якая прылягае да нізоўяў згаданых трох рэк далучэньнем Чукоцкага паўвострава, адмысловай вобласьці, інакш эканамічны ўплыў замежнікаў ахопіць увесь гэты багаты край. У найблізкай будучыні для ажыўленьня Калымскага краю патрабуюцца утварэньня субендыраванага параходнага рэйса Якуцк - Колыма, прыняцьце мер па паляпшэньні зімовага паштовага паведамленьня”. У лісьце пра становішча чукчаў у Калымскай акрузе ад 16 сьнежня 1908 г., адпраўленым ім на імя міністра ўнутраных спраў П. Сталыпіна, паведамляецца наступнае: “Па ладзе жыцьця і заняткам гэтыя вандроўныя аленяводы і зьвераловы жывуць сем’ямі, рэдка групамі ў некалькі роднасных паміж сабой сем’яў, увесь час зьмяняюць месца свайго вандраваньня ў залежнасьці ад наяўнасьці ў кожнай дадзенай мясцовасьці аленевых кормаў (мох) і дзічыны. Алень для чукчы ўсё: ён дае ежу, адзежу, абутак, асьвятленьне і нават жыльлё (чукчы жывуць у чумах ці намётах з раўдугі, гэта значыць аленевай скуры, вырабленай накшталт замшы). Акрамя прадуктаў аленегадоўлі чукчы маюць патрэбу ў прасаванай гарбаце, ліставым тытуні, жалезных вырабах (нажы, сякеры, катлы і г.д), танных упрыгожваньнях накшталт караляў, мэталічных упрыгожваньнях і да г.п. і ў сьпіртных напоях. Усе гэтыя прадметы, за выключэньнем сьпірту, увоз і гандаль якім забаронены, чукчы выменьваюць на кірмашах на пушніну, аленевыя шкуры, раўдугі і да г.п. Усё сказанае адносіцца да чукчаў, якія жывуць каля Ледавітага акіяна ў межах Якуцкай вобласьці. Чукчы гэтыя бадзяюцца са сваімі статкамі ў тундрах, паабапал р. Калымы”. У іншым лісьце іркуцкаму генэрал-губэрнатару Крафт піша: “Чукчы яшчэ не зьмянілі свайго побыту і ладу жыцьця настолькі, каб можна было аднесьці іх да разраду качавых; гвалтоўнае ж уводзеньне ў іх ладу, не адпаведнага іхняму жыцьцю, не толькі не прышчэпіцца, але можа даць адмоўныя вынікі: ухіляючыся ад чужых яму формаў кіраваньня і суду, з іх наступствамі - тлумачэньнем і іншымі абмежавальнымі для дзікуна ўмовамі, гэта свабодалюбнае племя можа адвандраваць у межы Прыморскай вобласьці ці, горш таго, у Амэрыку, дзе чукчы як аленяводы вельмі патрэбныя. Тым часам, сыход чукчаў, якія пастаўляюць на нашы рынкі футравыя тавары, а ў гады нястачы рыбы ў Калыме забясьпечваюць колымчан аленевым мясам, складзе для краю не ўзнаўляльную страту... Я прапанаваў бы ўжываньне да чукчаў, якія жывуць у межах вобласьці, так і да тых, якія выходзяць за межы яе, больш дасканалых формаў грамадзкага ладу і кіраваньне вырабляць паступова, па меры пранікненьня ў іх асяродзьдзе пачаткаў агульнага жыцьця ў выглядзе злучэньня ў групы, злучаныя крэўным сваяцтвам, або агульнасьцю эканамічных інтарэсаў”.

    Распараджэньнем ад 18 кастрычніка 1911 г. Крафт абавязаў акруговых спраўнікаў даставіць зімой у Якуцк у архіў абласнога ўпраўленьня усе архіўныя дакумэнты давераных ім устаноў, паліцэйскіх упраўленьняў, земскіх засядацеляў, валасных упраўленьняў, мяшчанскіх старастаў, чым зьбярог для навукі бясцэнныя дакумэнты, якія адлюстроўваюць жыцьцё Якуцкай вобласьці таго часу. За часы праўленьня Івана Крафта якуцяне пачалі карыстацца тэлефонам, электрычнасьцю, упершыню ўбачылі кінафільмы. Колькасьць пачатковых вучылішчаў у гарадах павялічылася на палову, а ў сельскай мясцовасьці амаль у два разы, ды на поўначы Якутыі адчыніліся качавыя школы, былі пабудаваныя цагляны будынак рэальнага вучылішча і жаночая гімназія. Па ягонай ініцыятыве дзеці беднякоў атрымалі магчымасьць працягваць навучаньне ў вышэйшых і сярэдніх установах цэнтральнай Расіі. Дамогся заснаваньня 26 казённых і прыватных стыпэндый, большая чыстка якіх была прызначана дзецям якутаў. Акрамя таго ім былі заснаваны стыпэндыі ў тры тысячы рублёў для дзяцей з улусаў, якія прыяжджалі на вучобу ў рэальнае вучылішча і ў жаночую гімназію. Па ягонаму хадайніцтву Іркуцкая настаўніцкая сэмінарыя штогод выдзяляла па дзесяць бясплатных месцаў жыхарам Якуцкай вобласьці. В агульнаадукацыйных школах у абавязковым парадку пачалі выкладаць асновы сельскагаспадарчых ведаў. Па распараджэньні І. Крафта ў 1911 годзе былі адчынены курсы па сельскай гаспадарцы, на якіх навучалася 50 чалавек. Выпускнікі гэтых курсаў атрымлівалі званьні малодшага агранома і малодшага вэтэрынара. Пры ім адчыніліся два банкі, на ахвяраваньні насельніцтва быў пабудаваны будынак музэя-бібліятэкі (архітэктар Клемэнт Адамавіч Ляшэвіч – ураджэнец Віцебшчыны). У Якуцку пабудавалі бальнічны комплекс на 80 ложкаў коштам 41415 рублёў, будынкі паштова-тэлеграфнай канторы, казначэйства ды суду. Ён прапанаваў пракласьці чыгунку да Якуцка. Па ініцыятыве І. Крафта ў 1908 годзе на ахвяраваньні насельніцтва на пустцы гарадзкой Саборнай плошчы быў разьбіты сквэр з фантанам, дзе праходзілі народныя гуляньні і культурна-прасьветныя мерапрыемствы. І. І. Крафт дамагаўся адмены ссылкі ў Якуцію, адначасова прымаў меры па паляпшэньню умоваў утрыманьня ссыльных пасяленцаў. Дзеці сасланых пачалі атрымліваць адукацыю за казённы кошт. Для сірот і малазабясьпечаных быў адчынены прытулак “Трудолюбец”. У дні сьвяткаваньня Каляд ды Новага году дзецям з маламаёмасных сем’яў раздаваліся губэрнатарскія падарункі. У засушлівы для Якутыі пэрыяд з 1908 г. па 1916 г. Іван Крафт арганізаваў дастаўку прадуктаў харчаваньня і прамысловых тавараў у нізоўі ракі Калымы з Уладзівастоку праз Берынгаву пратоку. У 1912 г. дамогся каб для галадаючых выдзелілі 12268 пудоў хлеба і 257 тысяч рублёў з імпэрскага капіталу. Дзеля забесьпячэньня жыхароў арктычных улусаў прадуктамі і таварамі першай неабходнасьці ён дамогся дазволу Савету Міністраў Расіі на бязмытны пропуск у Якуцію замежных тавараў, якія дастаўляліся Паўночным марскім шляхам. Крафту было нададзенае званьне ганаровага грамадзяніна Сярэдне-Калымска. «Губэрнатар І. І. Крафт, любіў быць выбраным ў шматлікія ў тую пару таварыствы або ствараць свае, дзе і кіраваў непадзельна. Таварыствы, якія не падначальваліся, караліся ганеньнямі ды перасьледаваньнем. /Сабунаев М. В.  К вопросу о бездеятельности частных обществ в Якутской области. // Якутские вопросы. Якутск. № 8. 1916./ Крафт быў ганаровым міравым судзьдзёй Якуцкага акруговага суду.

 

 

    У лютым 1913 г. якуцкая дэпутацыя, якую афіцыйна суправаджаў якуцкі губэрнатар І.І. Крафт, прыбыла ў Санкт-Пецярбург. 22 лютага 1913 г., па выпадку 300-годзьдзя валадараньня Дому Раманавых у Зімовым палацы імпэратар уладкаваў прыём. Сярод шматлікіх дэпутацый імпэратару і яго сямейству былі прадстаўлены і якуты. У дні знаходжаньня ў Пецярбургу якуцкая дэпутацыя прадставіла розным ведамствам 14 хадайніцтваў па розных пытаньнях. Так, міністру ўнутраных спраў былі прадстаўлены хадайніцтвы пра зварот Якуцкай вобласьці права прадстаўніцтва ў Дзяржаўную Думу, пра адмену ружнага збору, пра ўводзіны земства ў вобласьці, пераводзе алёкмінскіх якутаў з качавога стану ў аселае і пра ўстанову мясцовай цэнзуры ў Якуцку. На імя міністра юстыцыі была пададзена дакладная цыдулка пра адмену адміністрацыйнай і крымінальнай ссылкі ў Якуцкую вобласьць, супраць пасяленьня “заганнага ссыльнага элемэнта”, супраць таго, што Якуцкая вобласьць ператваралася ў месца звалкі для ўсякага роду адкідаў рускага грамадзтва, бо былы катаржнік, валацуга, забойца, канакрад, фальшываманэтчык, гвалтаўнік, сасланыя па судзе ці ж у адміністрацыйным парадку, пасяляюцца ў Якуцкай вобласьці. “Мы, прадстаўнікі якуцкага народа, просім пазбавіць жыхароў Якуцкай вобласьці ад усіх выглядаў ссылкі”.  Якуцкая дэпутацыя зьвярнулася да міністра шляхоў зносін пра зацьвярджэньне будаўніцтва чыгункі на р. Лену ад станцыі Тулун на Вусьць-Кут. Міністру фінансаў пададзена дакладная цыдулка пра рэформу пазыковай кассы якутаў, пра павелічэньні колькасьці сельскіх школ, асыгнаваньні на ўтрыманьне школьных пансіёнаў і настаўнікаў і г.д.

    14 чэрвеня 1913 г. ў Якуцк прыбыла Марыя Бачкарова, якая пацягнулася за сваім сужыцелям, рабаўніком-габрэям Янкелем Букам у якуцкую ссылку.

                                                                            Яша Бук

                                                                           ********

                                           У  СЕТКАХ ГУБЭРНАТАРА-РАСПУСЬНІКА

     Некалькі разоў мы перасаджваліся з адной баржы на другую, прабыўшы на вадзе каля двух месяцаў і прарабіўшы больш трох тысяч вёрст шляху, перш чым дабраліся ў канцы ліпеня да Якуцка. Прысталі да берага ўначы, але было сьветла як днём, хоць і значна халадней.

    Радасьць пры выгрузцы цяжка апісаць. Нас прыйшлі сустракаць мясцовыя палітычныя ссыльныя. Потым усіх зьмясьцілі ў якуцкую турму, дзе зрабілі пераклічку. Тут жанчын адлучылі ад мужчын, а тых, хто добраахвотна суправаджаў у ссылку сваіх мужоў, адпусьцілі на волю.

    Я адразу пайшла ў кантору высьветліць, які лёс чакае Яшу, і мне сказалі, што яго, па ўсёй верагоднасьці, адправяць далей на поўнач. Аба мне паклапаціліся тутэйшыя палітычныя, даўшы прытулак і выдаўшы новую адзежу і грошы, каб купляць прадукты і варыць абед для Яшы.

    Якуцк - гэтак аддаленае месца, што зьняволеным прадстаўлена значная воля. Начальства добразычліва паставілася да таго, што я прынесла Яшы кацялок з ежай, і дазволіла мне заставацца з ім колькі пажадаю і нават сам-насам.

    Неўзабаве Яшу паведамілі, што месцам яго ссылкі будзе Калымск, мястэчка ў сотні вёрст ад Паўночнага Ледавітага акіяна, дзе сьнег ніколі не растае, а зіма не выпускае зямлю са сваіх цэпкіх абдымкаў. Гэтая навіна была для нас як гром сярод яснага неба. Няўжо прыйдзецца пахаваць сябе ў якой-небудзь халупе, даверху занесенай сьнегам?! Навошта? Дзеля чаго? Жыць падобна быдлу у гэтым незаселеным краі, адкуль толькі нешматлікія вяртаюцца да звычайнага жыцьця!

    Быў у нас, праўда, маленькі праменьчык надзеі. Якуцкі губэрнатар Крафт славіўся вельмі добрым чалавекам і, калі б я папытала яго, мог бы зьмяніць месца ссылкі для Яшы. Яшу параілі зьвярнуцца да губэрнатара, і ён паслаў на гэтую справу мяне.

    Канцылярыя губэрнатара разьмяшчалася прама ў яго ў хаце. Ён прыняў мяне вельмі ветліва, нават паціснуў мне руку і запрасіў сесьці. Гэта быў высокі, прамы і станісты чарнабароды мужчына сярэдняга ўзросту. Ён з сур’ёзным удзелам выслухаў маю гісторыю. Я паабяцала яму адкрыць у Якуцку ятку з санітарнай праверкай якасьці, калі ён дазволіць Яшы застацца тут, таму што мясцовыя яткі былі неверагодна бруднымі.

    Ён спачатку адпрэчыў маю прапанову, але, падумаўшы, папрасіў прайсьці з ім у яго кватэру, дзе пасадзіў мяне за стол і, наліў два куфля віна, запрасіў выпіць з ім. Я ў зьдзіўленьні адмовілася. У чым чыньнік такой вылучнай прыязнасьці губэрнатара да маёй пэрсоны? - думала я. Ён раптам прысунуўся да мяне, паклаў мне рукі на плечы і зьняў з мяне паліто. Перш чым я пасьпела апамятацца ад зьдзіўленьня, ён схапіў маю руку і пачаў яе цалаваць. Ніводны мужчына перш не цалаваў мне руку, і я вырашыла, што падобны прыём павінен азначаць не што іншае, як непрыстойныя намеры. Спалоханая і абураная, я ўскочыла.

    - Я дам табе тысячу рублёў, месца для яткі на кірмашы і пакіну твайго мужа ў Якуцку, калі ты пагодзісься стаць маёй, - казаў губэрнатар, спрабуючы супакоіць мяне.

    Я страціла кантроль над сабой:

    - Нягоднікі! Зьвяры! Усё вы, мужыкі, аднолькавыя! Усе-ўсе-ўсе! Хоць высакародныя, хоць нізкага званьня - вы ўсе бессаромная набрыдзь!

    І, схапіўшы сваё паліто, я выбегла з гэтай хаты так хутка, што губэрнатар не пасьпеў прамовіць ні словы. Я кінулася да свайго часавага жыльля, замкнулася ў пакоі і прараўла ўсю ноч. Выканаць даручэньне не атрымалася, і зараз мне самой трэба было вырашаць, ці павінна я жыўцом пахаваць сябе дзеля Яшы ці прадацца. У галаве ўставалі карціны Калымску, мястэчка з некалькіх раскіданых далёка адна ад адной халуп, населеных тубыльцамі, закінутых у неабсяжных абшарах засьнежанай тундры і месяцамі пахаваных пад сьнежнымі гурбамі. Я амаль чула скуголеньне палярнага ветру і страшэнны роў белых мядзьведзяў.

    Маё ўяўленьне малявала Яшу ў гэтых умовах поўнай ізаляцыі ад звычайнага жыцьця, які зьнемагае ад нуды аднастайнага існаваньня. Потым майму ўяўнаму позірку паўстала іншая карціна. Малявалася жыцьцё і праца разам з Яшам з бачнасьцю шчасьця і таемнымі начнымі спатканьнямі з гэтым вылюдкам губэрнатарам! А што, як Яша пазнае пра таемныя шпацыры да губэрнатара? Як я гэта яму растлумачу? І якая будзе карысьць ад маіх тлумачэньняў? Не, гэта немагчыма, немагчыма! Ах, якой жудаснай была гэта ноч! Я дарэмна ламала галаву ў пошуках выйсьця. Але заставалася адно: або назаўжды загубіць сябе ў халодных паўночных абшарах, або апынуцца ў абдымках губэрнатара Крафта.

    Да раніцы я была ў поўнай зьнямозе. Калі сябры спыталі пра вынікі маёй гутаркі з губэрнатарам, я сказала, што ён адмовіў мне ў просьбе. У падушаным настроі накіравалася я ў турму пабачыць Яшу. Ён адразу заўважыў мой апушчаны погляд і спытаў пра чыньнік.

    - Бачыла губэрнатара, - змрочна сказала я, - і ён не жадае зьмяніць тваё месца ссылкі.

    Яша ўспыхнуў:

    - Ты зьвярталася да губэрнатара, га? Бо ён яшчэ ніколі не адмаўляў жанчынам у падобных просьбах. Так шматлікія кажуць. Ён найласкавы чалавек. Наглядчык толькі што паведаміў мне, што губэрнатар даўно жадаў адкрыць першаклясную ятку ў горадзе, і ён ні завошта не адпусьціць нас, калі мы добра яго папытаем. А я чуў, што ты не вельмі добра прасіла. Ты жадаеш ад мяне, адкараскацца, так? Жадаеш, каб мяне саслалі ў Калымск падыхаць, а сама застанесься тут адна і завядзеш сабе іншага мужчыну.

    Яшыны словы глыбока паранілі мяне. Ён і заўсёды быў вельмі раўнівы, а нягоды турмы і цяжкага пераезду зрабілі яго яшчэ больш раздражняльным. Акрамя таго, было ясна, што хтосьці з губэрнскай управы намякнуўшы яму, што я, маўляў, недастаткова імкнулася абараніць яго інтарэсы. Сказаць Яшы праўду - значыць не абмінуць нам Калымску, а так насуперак усяму яшчэ захоўвалася нейкая надзея.

    - Яша, - узмалілася я, - ну як ты можаш казаць такое аба мне? Ты ж ведаеш, як я цябе кахаю, і калі ты паедзеш у Калымск, то і я паеду з табой. Я была ў губэрнатара і маліла яго.

    - Тады ідзі яшчэ раз. Паваліся перад ім на калены і прасі яшчэ мацней. Бо кажуць жа, што ён такі добры, што, вядома, зьлітуецца. У адваротным выпадку мы загінулі. Падумай, куды нас павязуць! Гэта ж краіна без сонца, паселішча з трох-чатырох халуп, раскіданых адна ад адной на дзесяць-пятнаццаць вёрст. Вось што такое Калымск. Ні коней, ні здабычы, ні гандлю! Край, у якім нельга жыць чалавеку. Ідзі, узмаліся перад губэрнатарам, і ён, пэўна, пашкадуе нас.

    Я глядзела на Яшу, і сэрца маё напаўнялася жалем і пакутай. Яму было ўсяго дваццаць сем, але ў яго ўжо пачыналі сівець валасы. Ён выглядаў бледным і зьнясіленым. І я не змагла стрымаць рыданьняў, якія душылі мяне. Яшу гэта расчуліла, і, далікатна абняўшы мяне, ён стаў прасіць прабачэньня за свае благія словы, засьвядчаць у сваёй адданасьці і дзякаваць за падтрымку ў цяжкія моманты. Я сышла ад яго, даўшы згоду, што зноў пайду на прыём да губэрнатара.

    “Ісьці ці не ісьці?" - гэта думка жорстка мучыла мяне пасьля спатканьня з Яшам.

    Я даведалася, што за губэрнатарам усталявалася рэпутацыя распусьніка. Ён жаніўся на дачцы высокапастаўленага службоўца дзеля кар’еры, а яна была гарбатая і вялікую частку часу праводзіла за мяжой. Набраўшыся адвагі, я ізноў адправілася да губэрнатара, спадзеючыся ўсё ж дамагчыся адчайным маленьнем ласкі для Яшы. Калі я ўвайшла ў канцылярыю, то заўважыла, як службоўцы шматзначна падморгваюць адзін аднаму. Я ледзь стаяла на нагах і ўся дрыжэла ў чаканьні сустрэчы з губэрнатарам. Калі мяне запрасілі ў кабінэт, ён падняўся з крэсла, добразычліва ўсьміхнуўся і сказаў:

    - Ах, нарэшце ж вы прыйшлі, мая галубка. Ну, зараз вось не хвалюйцеся. Я вам нічога благога не зраблю. Супакойцеся і садзіцеся. - І з гэтымі словамі ён пасадзіў мяне ў крэсла.

    - Пашкадуйце вы нас, ваша правасхадзіцельства. Дазволіце Яшы застацца тут, - прамовіла я рыдаючы.

    - Ну-ну-ну, не плачце, - спыніў ён мяне. Я так і зраблю. Ён застанецца.

    Маё сэрца напоўнілася падзякай, і я звалілася перад ім на калені, дзякуючы і багаслаўляючы яго за дабрыню. І тут жа падумала, як узрадуецца Яша, пачуўшы такую навіну. Я паднялася і жадала ісьці.

    - Зусім не трэба так сьпяшацца і бегчы ў турму. Я аддам распараджэньне наглядчыку па тэлефоне, каб ён неадкладна паінфармаваў пра гэта вашага мужа, - казаў губэрнатар. - А вы самі трошку адпачніце тут.

    Падзякі маёй не было межаў. Ён наліў у куфель трохі віны і настаяў, каб я выпіла для бадзёрасьці. Ніколі раней не даводзілася мне спрабаваць віны, а гэта было нейкае адмысловае і вельмі дужае. Па целе разьлілося блажэннае цяпло. Стала так прыемна і спакойна. Губэрнатар ізноў напоўніў мой куфель, потым свой ды ізноў прапанаваў выпіць. Я паспрабавала адмовіцца, але не змагла выстаяць перад ягонымі ўгаворваньнямі. Пасьля другога куфлю губэрнатару не склала вялікай працы прымусіць мяне апаражніць і трэці. Пачало хіліць да сну, усё было як у смузе, я не магла паварушыцца, Насілу разумеючы тое, што адбывалася, сабраўшы рэшткі сіл, я імкнулася не паддавацца спакусе, але адчула, што мне штосьці падмяшалі ў віно...

    Прачнуўшыся каля чатырох гадзінаў раніцы, я ўбачыла, што знаходжуся ў незнаёмым, раскошным месцы. Некалькі імгненьняў ніяк не магла зразумець, дзе я, і падумала, што сплю. Побач са мной ляжаў незнаёмы чалавек. Ён павярнуўся да мяне тварам, і я пазнала ў ім губэрнатара. І тут я раптам успомніла ўсё. Ён зрабіў рух, намерваючыся абняць мяне, але я закрычала, ускочыла з пасьцелі, пасьпешна апранулася і выбегла з хаты, нібы за мной хтосьці гнаўся.

    Дзень толькі займаўся. Горад яшчэ спаў, і смуга, якая нізка слалася, ахінула вуліцу і раку заслонай. Стаяла раньняя восень, паўсюль панавалі мір і спакой, але не ў маім сэрцы. Там бушавалі стыхіі, і жыцьцё змагалася са сьмерцю - хто каго.

     “Што я скажу Яшы? Што падумаюць аб мне нашыя сябры? Прастытутка! - гэтыя думкі адна за другой праносіліся як стрэлы. - Не, гэтага ніколі не будзе. Мая адзіная выратавальніца – сьмерць”.

    Нейкі час я блукала па вуліцам, пакуль не натыркнулася на бакалейную краму, якая ўжо адкрылася. І там купіла на трыццаць капеек бутэлечку воцатнай эсэнцыі. Калі вярнулася, усе сталі распытваць:

    - Дзе ж вы былі, Марыя Лявонцьеўна, дзе правялі ноч?

    Мой вонкавы выгляд сам па сабе ўжо выклікаў падазрэньні. Нікому не адказваючы, я кінулася ў свой пакой і зачыніла за сабой дзьверы. Прачытаўшы апошнюю малітву, я залпам выпіла ўсю атруту і звалілася, курчачыся ад жудаснага болю.

    У гэта ж час, каля дзесяці гадзін раніцы, Яшу выпусьцілі з турмы і далі яму пяцьсот рублёў для абсталяваньня яткі. Шчасьлівы, крочыў ён туды, дзе я спынілася, зусім не падазраючы, што здарылася са мной. І, толькі калі падыйшоў да самай хаты, ён заўважыў там нейкую незвычайную мітусьню. Калі людзі пачулі мае стогны, дзьверы пакою ўзламалі. Эсэнцыя як агнём абпаліла мне рот і глытку. Мяне знайшлі ляжачай на падлозе без пачуцьцяў. У сьвядомасьць я прыйшла толькі ў лякарні. Вакол стаялі Яша, некалькі сясьцёр міласэрнасьці і лекар, які штосьці ўліваў мне ў рот. Я не магла казаць, хоць і разумела ўсё, што адбывалася ў пакоі. Доктар тлумачыў Яшы ў адказ на яго клапатлівыя роспыты, што я страціла шмат крыві і што маё акрыяньне вельмі сумніўнае.

    - Толькі неверагодна здаровы арганізм дазволіць ёй выстаяць і выйсьці жывой з гэтай калатнечы, - дадаў ён.

    - Цэлых два тыдні я знаходзілася паміж жыцьцём і сьмерцю, пакутуючы ад жудасных боляў, курчачыся ў дзікіх курчах. Мяне кармілі толькі малаком, якое ўлівалі прама ў глотку праз трубку. Каля месяца я не магла казаць, але да яго зыходу пагроза сьмерці абмінула, аднак прыйшлося праляжаць у лякарні яшчэ месяц, перш чым да мяне вярнулася ранейшае здароўе.

    Яша спачатку не мог зразумець чыньнік майго ўчынку. Бо губэрнатар быў такі добры, такі шчодры. Ён не толькі зьмякчыў пакараньне, але і даў нам пяцьсот рублёў для адкрыцьця крамы. Ці гэта не прыклад высакароднасьці? Урэшце Яша прыйшоў да высновы, што нягоды мінулага года выклікалі ў мяне часавае вар’яцтва, у выніку чаго я і распачала спробу самагубства. Расчароўваць яго я не стала, хоць мне і вельмі жадалася зрабіць гэта кожны раз, калі ён прымаўся расхвальваць губэрнатара.

    Калі я выйшла з лякарні, мы адкрылі ятку, і адразу ж справы пайшлі добра. Некалькі месяцаў мы жылі спакойна. Неяк пад вечар губэрнатар раптам зазірнуў у краму, як бы дзеля таго, каб праверыць, як ідуць у нас справы. Ён хацеў паціснуць мне руку, але я адкруцілася.

    Губэрнатар сышоў, а Яша стаў люта папракаць мяне за недарэчныя паводзіны. З розуму я, ці што, сышла? Ну вядома, калі ўжо адмовілася павітаць нашага дабрадзея, найласкавага з людзей! Я надзьмулася і маўчала, але Яшу гэта не зьбянтэжыла. Ён запатрабаваў тлумачэньняў. Мне нічога не заставалася, як чыстасардэчна прызнацца ва ўсім, што я і зрабіла.

    Праўда зрынула яго ў такі моцны шок, што ў яго нават пачаліся курчы. Ён чымсьці стукнуў мяне і паваліў на падлогу. Твар зьбялеў як мел, вены на скронях успушыліся, яго ўсяго трэсла. Здавалася, ён проста не ў стане перажыць гэты кашмар. Велікадушнасьць і шчодрасьць губэрнатара лёгка знайшлі тлумачэньне: пяцьсот рублёў, зьмякчэньне пакараньня - усё гэта набытае дарагой цаной, якую заплаціла яго каханая.

    Цяпер мая спроба самагубства стала яму зразумелай. І ён павінен быў адпомсьціць. Ён пакляўся, што заб’е губэрнатара. Так, ён заб’е гэтага самага пагарджанага з адпетых нягоднікаў. Я абхапіла яго ногі і маліла супыніцца. Ён не зважаючы на мае маленьні казаў, што яму лепш не жыць, калі не адпомсьціць за мяне.

    Нягледзячы на ўсе мае высілкі супакоіць мужа, ён адправіўся на гэту фатальную справу. Зьявіўшыся ў канцылярыю, Яша запатрабаваў, каб губэрнатар яго прыняў, і назваў сваё прозьвішча. Чыноўнік, які дзяжурыў, неадкладна западозрыў яго ў нейкіх цёмных намерах. Губэрнатару даклалі, што нейкі Бук, мясьнік, жадае бачыць яго і паводзіць сябе падазрона. Губэрнатар загадаў затрымаць яго і абшукаць. Пры ім быў знойдзены доўгі востры нож, і яго арыштавалі з наступным распараджэньнем адправіць ужо на наступны дзень на селішча ў Амгу, мястэчка ў дзьвюх сотнях вёрст ад Якуцка. Мне далі ўсяго суткі, каб прадаць краму, і загадалі перадаць яе ў рукі мясцовага палітычнага ссыльнага пры ўмове, што ён заплаціць нам за яе праз некалькі месяцаў.

    Мы адправіліся ў Амгу напярэдадні Вялікадню 1914 гаду на падводзе якой кіраваў нейкі якут...” /Бочкарева М.  Яшка. Моя жизнь крестьянки, офицера и изгнанницы. Москва. 2001. С. 90-101./

    У 1914 г. пачынаецца Першая ўсясьветная вайна, і Бачкарова, баючыся сужыцеля, які не дараваў ёй Крафта, вырашае ехаць на фронт, пакінуўшы Янкеля Бука ў Якутыі. Яе залічаюць у 4-ю роту 25-го рэзэрвовага батальёна. В 1915 году Бачкарова разам з батальёнам апынулася ў Беларусі, ў раёне баявых дзеяньняў на рубяжы Полацк-Паставы, уліўшыся ў 28-й Полацкі полк 7 дывізіі 5 армейскага корпусу 2 дзеючай арміі под камандаваньнем генэрала Васіля Гуркі. У памяць аб Янкелі, кінутым у Амзе, Марыя назвалася Яшкам, хадзіла ў штыхавыя атакі, ў выведку, выцягвала раненых з поля бою, была некалькі разоў цяжка паранена. За баявыя заслугі Бачкарова атрымала поўны бант Георгіеўскіх крыжоў – усе чатыры ступені, некалькі мэдалёў. Ёй было нададзена званьне старшага унтэр-афіцэра. У 1917 г. Марыя ізноў прымае ўдзел у баявых дзеяньнях на тэрыторыі Беларусі ў раёне Крэва, але ўжо як камандзір “Першай жаночай ваеннай каманды сьмерці Марыі Бачкаровай”. 16 мая 1920 года яе расстралялі бальшавікі. /Бочкарева М.  Яшка. Моя жизнь крестьянки, офицера и изгнанницы. В записи Исаака /Айзека/ Дон Левина /нар. у 1925 г. у Мазыры Мінскай губэрні/. Перевел на русский язык Ю. А. Неподаев. Москва. 2001. C. 90-99.]

    Таксама Крафту прыпісваецца любоўная сувязь з дырэктаркай якуцкай жаночай гімназіі Кузьняцовай. Нарадзілася яна 20 кастрычніка 1868 г. у Іркуцку. Па заканчэньні Іркуцкай жаночай гімназіі ў 1887 г., атрымаўшы пасьведчаньне хатняй настаўніцы, працавала настаўніцай падрыхтоўчага клясу ў той жа гімназіі. Загадам іркуцкага генэрал-губэрнатара ад 24 сакавіка 1897 г. зацьверджана ў пасадзе начальніцы Якуцкай жаночай прагімназіі. Узнагароджаная сярэбраным мэдалём ў памяць цараваньня імпэратара Аляксандра ІІІ для нашэньня на грудзёх на Аляксандраўскай істужцы, брошкай і бранзалетам з дыямэнтамі ад іркуцкага ваеннага генэрал-губэрнатара. Была замужам за чыноўнікам І. Кузьняцовым і мела трох сыноў.

     “У сапраўднасьці ж, Іван Іванавіч быў жанаты другім шлюбам на дачцэ генэрал-маёра Веры Аляксандраўне Эмануэль, бацька і браты якой атрымалі адукацыю ў Пажскім корпусе, маці выхоўвалася ў Кацярынінскім інстытуце, цётка была фрэйлінай імпэратрыцы, сама яна скончыла Смольны інстытут. У законны шлюб, па словах Крафта, яны ўступілі 21 красавіка 1902 г. Шлюб зьдзейсьніўся ў сяле Нікандраўскім Баравічскага вуезда Наўгародзкай губэрні. Дзяцей у іх не было.

    Працуючы ў архівах Пецярбурга, я выявіў некалькі лістоў жонкі Крафта на імя міністра ўнутраных спраў, да таго часу старшыні Рады міністраў П. А. Сталыпіна.

    У першым лісьце, датаваным 6 лістапада 1908 г., яна піша, што Крафт з 1904 г. адмовіўся ад сумеснага жыцьця з ёю, прапануючы ёй разьвесьціся. Пасьля некалькіх дарэмных спробаў узьяднацца В. А. Крафт-Эмануэль, спрабуючы захаваць сям’ю, у чэрвені 1908 г. дабралася да Іркуцка з намерам дасягнуць Якуцка, дзе на пасадзе губэрнатара служыў яе муж. У Іркуцку яна даведалася, што Крафт зьехаў у Пецярбург, у дарозе яны дзесьці разьмінуліся. Дзеля справядлівасьці адзначым, што І. І. Крафт штомесяц, як правіла, адсылаў ёй па 50 руб. Але для аплаты кватэры і на ўсякія патрэбы, па разьліках жонкі, патрабавалася мінімальная сума ў 250 руб. У адным з лістоў да Сталыпіна яна паведамляе, што з першай жонкай Крафт, не жадаючы шумнага шлюбаразводнага працэсу, разьвёўся, выдаўшы ёй вэксаль на 12 тыс. рублёў. Яе імя ў лісьце не згадваецца.

    Верагодна, пасьля нейкіх папярэдніх перамоў паміж імі 25 кастрычніка 1908 г. шлюбная пара нарэшце ўсё ж сустрэлася ў Пецярбургу. Жонка запатрабавала ад яго або весьці сумеснае сямейнае жыцьцё, або забясьпечыць яе штомесячным утрыманьнем у памеры 250 руб. Але Крафт паставіўся да яе, па словах Эмануэль, “нялюдзкі па-зьверску”, адмовіўшыся аплаціць прапанаваную суму. У той жа час ён не жадаў агалоскі пра разлад сямейнага жыцьця, таму ў Якуцку ўсе знаходзіліся ў недасьведчанасьці.

    Некаторыя зьвесткі знаходзім у іншым лісьце, таксама адрасаваным П. А. Сталыпіну і датаваным 14 лістапада 1908 г. У ім Эмануэль прасіла П. А. Сталыпіна дапамагчы ёй і “паўплываць на мужа, каб ён пачаў весьці добрапрыстойнае сямейнае жыцьцё”. У архіўных дакумэнтах маюцца і іншыя лісты такога ж зьместу.

    Відаць, Сталыпіну надакучыла разьбірацца з сямейнымі справамі пары Крафтаў. Таму ён даў заданьне Дэпартамэнту агульных спраў МУС, каб тыя разабраліся з вельмі тупіковай сытуацыяй, якая склалася паміж Крафтамі. Па гэтай нагодзе ў сваёй тлумачальнай да дырэктара Дэпартамэнту Крафт напісаў, што спыніў сумеснае жыцьцё з жонкай праз 21 дзень пасьля шлюбу. Тады ж па ўзаемнай згодзе яны ўмовіліся пра пакрыцьцё шкоды жонцы з прычыны замужжа, у выніку якога яна пазбаўлялася пэнсіі і эмэрытуры, якая атрымліваецца ёю за былую службу бацькі ў памеры 50 руб. На працягу шасьці гадоў Крафт спраўна штомесяц адсылаў ёй абумоўленую імі суму. Але пасьля таго, як ён даслужыўся да пасады губэрнатара і стаў атрымліваць больш, то і былая жонка, па словах Крафта, пачала вымагаць яшчэ больш грошай Прычым ён у дадатак да ліста напісаў, што, “ведучы сьціплы лад жыцьця, я ўсё, што застаецца ад асабістых выдаткаў, ужываю на падтрыманьне дабрачынных устаноў у Якуцкай вобласьці, ...на моладзь, якая вучыцца, і на раздачу бедным”. Высьветлілася, што Крафт на свае сродкі ўтрымоўвае трох бедных хлопчыкаў-якутаў, навучэнцаў Мегінскай улуснай школы, двум студэнтам якутам выдае сталую дапамогу і аказвае часовую падтрымку шматлікім навучэнцам.

    Дырэктар Дэпартамэнту агульных спраў МУС А. Д. Арбузаў, які перамовіўся з абедзьвюма бакамі, прапанаваў Крафту выплачваць па 200 руб. у месяц з умовай адмаўленьня Веры Аляксандраўны ад усіх прэтэнзіяў. Тады Іван Іванавіч запатрабаваў падпісаньня адпаведнай дамовы”.

    Аднак В. А. Крафт зьвярнулася ў Санкт-Пецярбурскі акруговы суд з позвай аб узысканьні з Крафта па 250 руб. у месяц, пачынаючы з 25 лістапада 1906 г. У газэце “Петербургский листок” зьмешчана хроніка суда пад назвай “Акруговы суд. Пазоў да якуцкага губэрнатара”. “Учора 21 красавіка (1909 г.) у Санкт-Пецярбурскім акруговым судзе ...слухалася справа па позьве жонкі якуцкага губэрнатара сапраўднага стацкага сакратара Крафта, спадарыні Крафт у 30 тыс. руб. да мужа на ўтрыманьне. Акруговы суд, прыняўшы да ўвагі заробак Крафта і тыя абставіны, што ён пакінуў жонку, а не яна яго, пастанавіў спагнаць з Крафта штомесяц на ўтрыманьне жонкі 250 рублёў”.

    Тым не менш, пытаньне выплаты грошаў Крафтам вырашылася аж да жніўня 1910 г. Як звычайна, Вера  Аляксандраўна зноў зьвярнулася да Сталыпіна, каб ён вырашыў канчаткова пытаньне пра пералік Крафтам грошай у памеры 250 руб. Нават пасьля такога сямейнага скандалу, які зрабіўся вядомым у вышэйшых колах ураду, Крафты па нейкіх прычынах не разьвяліся, фармальна яны лічыліся мужам і жонкай аж да скону Івана Іванавіча. Ва ўсякім разе, па гэтай нагодзе няма ніякай дакумэнтальнай інфармацыі.

    На гэтым можна было б зачыніць гэту тэму, калі б не адна акалічнасьць. Насамрэч сам губэрнатар Крафт знаходзіўся пад наглядам. А сачыў за ім віцэ-губэрнатар С. М. Мішын, які дакладваў міністру ўнутраных спраў П. А. Сталыпіну пра асабістае жыцьцё свайго начальніка. Па ягоных дадзеных, І. І. Крафт прывёз у Якуцк дзьвюх жанчын. Таксама прыяжджала нейкая Паўлоўская, ягоная знаёмая па Тургайскай вобласьці. Адзін час губэрнатар Крафт патрапіў пад уплыў Серафімы (Сары) Мікалаеўны Бушуевай, жонкі пракурора Якуцкага акруговага суду Бушуева, які пасьля змушаны быў зьехаць. Застаўшыся адна, яна пасьпела перабрацца, як піша ў сваіх лістах даносчык, «у губэрнатарскі дом са сваім ложкам».

    У гарадзкім фальклёры маюцца некаторыя зьвесткі з нагоды добрых адносінаў Крафта з якуцянкамі, якія не пацьвярджаюцца дакумэнтамі...” /Петров П. П.  Из частной жизни якутского губернатора И. И. Крафта. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2012. С. 102-104./

    Але дэмакратычныя дзеяньні і погляд па пытаньнях кіраваньня Якуцкай вобласьцю Крафта не супадалі з пунктам гледжаньня на гэта Іркуцкага генэрал-губэрнатара А. Н. Селіванава. Таму паміж імі склаліся нацягнутыя ўзаемаадносіны, які хадайнічаў у студзені 1908 г. адправіць Крафта ў адстаўку. Але П. А. Сталыпін, які высока цаніў Якуцкага губэрнатара, каб пагасіць канфлікт, прыняў рашэньне перавесьці яго на пасаду губэрнатара ў Енісейскую губэрню з фармулёўкаю “па стану здароўя”. 12 ліпеня 1913 г. Крафта прызначаюць енісейскім губэрнатарам.

    29 траўня 1909 года Крафт быў узнагароджаны мэдалём ў памяць цараваньня імпэратара Аляксандра ІІІ.

    26 студзеня 1911 г. Крафт быў узнагароджаны ордэнам Раўнаапостальскага князя Уладзімера ІІІ ступені.

    6 сьнежня 1912 г. Крафт быў узнагароджаны ордэнам Сьвятога Станіслава І ступені.

    21 лютага 1913 г. Крафт быў узнагароджаны сьветла-бронзавым мэдалём у памяць 300 -годдзя цараваньня Дома Раманавых.

    22 ліпеня 1913 года Іван Іванавіч Крафт, якога з цеплынёй праводзілі якуцяне, адбыў з Якуцка ў Краснаярск да свайго новага месца прызначэньня. У дзень ягонага ад’езду былі адслужаны ў катэдральным саборы малебны на дарогу. Гарадзкая Дума надала імя Крафта адной з вуліц (зараз вуліца Каландарышвілі) Якуцка ды сквэру горада. Было вырашана павесіць ягоны партрэт у чытальнай залі гарадзкой бібліятэкі. У 1914 г. Крафту было нададзенае званьне “Ганаровы грамадзянін места Якуцк”.

    15 жніўня 1913 г. Крафт прыбыў у губэрнскі г. Краснаярск Енісейскай губэрні і прыняў справы у былога губэрнатара Балагоўскага. Пабываў у Мінусінску, дзе адведаў былых знаёмых свайго юнацтва, у Шушанскім расшукаў былога старосту, пры якім працаваў, паставіў помнік на магіле бацькі ў с. Абаканскім. Адным з першых ягоных распараджэньняў быў загад аб неабходнасьці захаваньня помнікаў і архіваў з-за іхняй аграмаднай каштоўнасьці для вывучэньня мінулага краю. На пабудову будынка Краязнаўчага музэя першым ахвяраваў 1000 рублёў. Таксама ён даў указаньне зачыніць з 1 студзеня 1914 г. усе публічныя дамы ў губэрні.

 

 

 

 

 

    У лютым 1914 г. Крафт цяжка захварэў /ва ўпраўленьне губэрняй уступіў стацкі саветнік М. Чарушнікаў/ і напрыканцы траўня выехаў на лячэньне ў Бэрлін, але знаходжаньне ў Нямеччыне не дало станоўчага эфэкту і Крафт вярнуўся ў Петраград. Нават у гэтыя часіны Крафт успамінаў Якутыю, пра што сьведчаць ягоныя вершы.

                                               ШУГА  НА  ЛЕНЕ

                                    Хмурится небо, сгущаются тучи,

                                    Ветер зловеще гудит.

                                    Движется тихо по Лене могучей

                                    Лед в виде скал и шумит.

                                        Холод приносит река многоводная,

                                        Гонит нещадно луга.

                                        Рвется к простору стихия свободная,

                                        Люди ж зовут это просто "шуга".

                                    В пору шуги оживает природа,

                                    Люди надеждой на что-то живут,

                                    Жаждут все счастья, любви и свободы,

                                    Но лишь взаимно друг друга гнетут.

                                        Хмурится небо, сгущаются тучи,

                                        Ветер зловеще гудит.

                                        Скоро утихнет рев бури колючей,

                                        Солнышко всех оживит.

.                                   Осенняя пристань              И. К.

                           /Газета "Якутская окраина". № 98. 9 мая 1914./

                                                     Вершы І. І. КРАФТА

    У Краснаярскім “Дне печати” зьмешчаны вершы, атрыманыя пры наступным лісьце:

    Г. Рэдактар!

    Пасылаю для “Дня печати” 2 вершы памерлага Енісейскага Губэрнатара Ів. Ів. Крафта, уласнаручна ім напісаных і дасланых мне пры лісьце ў канцы студзеня мінулага года, спадзяюся што Вы не адмовіце зьмясьціць іх у “Дне печати” дзеля карысьці справы. Хай гэтыя вершы будуць пасьмяротнай стужкай таго сэрца, якое так гарэла пры жыцьці прагай дабра людзям і, можа быць, якое і зараз тужыць па родным краі і гудзе за любімую радзіму, якая сьцякае крывёй, нажаль так рана ім пакінутую...

    Д-р Н. Ф. Баранкін.

                                                       ЯКУТСКИЙ  КРАЙ

                                    Жил в далекой стране, тяжко было там мне,

                                    Средь пустыни немой и холодной,

                                    Край суров и угрюм, много тягостных дум

                                    Нагоняет с тоской безысходной.

                                        Там природа бедна, непривычна, бледна,

                                        В ней огромная мощь заключается,

                                        Человек там номад, предрассудком богат,

                                        Над культурой чужой насмехается.

                                    Много сильных людей, много светлых идеи

                                    Край тот видел и слышал немало,

                                    Но по-прежнему спит, свои силы таит

                                    В забытье и покое довольный.

                                        О, приди же, титан богатырь-великан,

                                        Пробудить этот край от застоя,

                                        Он тогда оживет, свои силы поймет

                                        И проснется от дремы покоя.

                                    Но кругом тишина, лишь порою волна

                                    С Лены слухи-сказанья приносит

                                    Скоро жизнь закипит, паровоз засвистит

                                    И номад свои юрты забросит.

                                        О, как был бы я рад, знать, что край стал богат,

                                        Стал цветущим на диво счастливым,

                                        Но короток мой век, я, как все, - человек

                                        Предаюся мечтам суетливым.

                                                                                И. К.

                                                             1914 г.

                                    Путник усталый, жаждой томимый

                                    Видел, как яростно бил

                                    Светлый ручей... Но в степи нелюдимой

                                    Нет его... Призрак то был...

                                    Долго на свете искал я привета.

                                    Деву я встретил - ее полюбил...

                                    В сердце ее не нашлося ответа...

                                    Нет ее... Призрак то был...

                                                                                   И. К.

                           /Газета "Якутская окраина". № 88. 26 апреля 1915./

    У дакумэнтах архіўнага фонду Петраградзкай духоўнай кансысторыі і ў мэтрычнай кнізе царквы сьвятой раўнаапостальскай царыцы Алены пры Імпэратарскім клінічным інстытуце вялікай княгіні Алены Паўлаўны ў актавым запісу № 57 за 1914 год значыцца: “Іван Іванавіч Крафт, енісейскі губэрнатар, сапраўдны стацкі саветнік, памер 21 лістапада 1914 года /а 9 гадзіне раніцы/ ва ўзросьце 54 гадоў ад запаленьня нырак. Пахаваны 23 лістапада 1914 года на могілках сяла Нікандрава Баравіцкага павету Наўгародзкай губэрні”.

    Адпяваньне адбылося ў нядзелю 23 лістапада 1914 г. у Знаменскай царкве. МУС Расейскай імпэрыі зладавала з чыгуну на могілках с. Нікандрава напышлівае надмагільле з крыжам ды двугаловымі арламі, але ў Грамадзянскую вайну чырвонаармейцамі яно было сьпілаванае ды адпраўленае на пераплаўку дзеля вырабу снарадаў.

    Сваіх дзяцей у Івана Крафта ня было. Маёнтак ў Наўгародзкай губэрні і маёмасьць у Краснаярску перайшлі да ягонага пляменьніка (сына ягонай сястры Марыі, якая ў 1879 г. выйшла замуж за Пятра Паўлавіча Касаванава, ураджэнца с. Шушанскае /ягоная маці, сялянская дзяўчына-сірата выхоўвалася ў сям’і дзекабрыста А. Фралова, якая выдала яе замуж за ссыльнапасяленца Паўла Пятровіча Касаванава. Пасьля вясельля Касаванавы пераехалі ў с. Знаменку, дзе Павал уладкаваўся кладаўшчыком на Данілаўскі вінакурны завод, а Марыя падрабляла швівам. Яны пераяжджалі некалькі разоў: Лугаўскі шклозавод і Абаканскі жалезавырабляльны завод. Нарадзіліся дзеці: Аляксандр, Вячаслаў, Уладзімер, Павал, Віктар ды Юлія. Пётра добра граў на флейце ды гітары, Марыя мела прыгожы голас.) Вячаславу Пятровічу Касаванаву – вядомаму сыбірскаму краязнаўцу, які нарадзіўся ў с. Лугаўскае Мінусінскага павету. Пасьля заканчэньня Алтайскага горнага вучылішча Вячаслаў Касаванаў працаваў геолягам, горным інжынэрам. потым загадваў катэдрамі геалёгіі і глебазнаўства ў лесатэхнічным і пэдагагічным інстытутах Краснаярска. Быў адным з аўтараў і рэдактараў “Сибирской советской энциклопедии”. Аўтар трохтомнай бібліяграфіі Краснаярскага краю. Быў вялікім аматарам музыкі, граў на скрыпцы ды віялянчэлі, стварыў струнны квартэт у клюбе “Красный октябрь”. Неўзабаве ўсе ўдзельнікі квартэту былі арыштаваныя, як сябры “Краевого бюро” і 26 лютага 1938 г. жыцьцё Вячаслава абарвалася. Ягоны пляменьнік А. П. Касаванаў напісаў успаміны, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным архіве Краснаярскага краю.

    Ягоны брат Яўген Крафт (ссыльнапасяленец) скончыў школу ды ў Мінусінску ўладкаваўся вучнем у паштова-тэлеграфную кантору, затым служыў у войску на Далёкім Усходзе, пачаў захапляцца моцнымі алькагольным напоямі ды неўзабаве памёр.

    Аляксандар Іванавіч Крафт пасьля школы ўладкаваўся падсобным рабочым у тую ж кантору дзе працаваў Яўген, Служыў у войску на Далёкім Усходзе, застаўся працаваць на залатых капальнях у Джыліндзе, дзе ажаніўся на дачцэ сярэдняй рукі золатапрамыслоўца.

    Дадзеных аб Вользе Іванаўне Крафт не выяўлена.

    Якуцкі журналіст Д. Бубякін паведамляў: “Пачалася Вялікая Айчынная вайна. Сваякоў Крафта за нямецкае паходжаньне берыеўскі рэжым раскідаў каго куды. Адну сваячку Крафта Хрысьцину, разам з 13-гадовай дачкою Надзеяй саслалі ў Якуцк. Хрысьціна Георгіеўна памерла ў Якуцку ва ўзросьце 78 гадоў. А яе дачка Надзея выйшла замуж і нарадзіла чацьвярых – Івана, Мікалая, Ніну і Тацьцяну Івановых, якія і зараз жывуць і працуюць у Якуцку. У Мікалая Іванавіча расьце сын, адзінаццаці год. Ён у гонар продка названы Іванам Іванавічам Крафтам”. /Бубякин Д. С.  Губернатор Крафт – талантливый организатор и ученый. // Бубякин Д. С.  Мой Якутск – краса и гордость Туймаады. (Очерки, публицистика, статьи, корреспонденция, репортажи, интервью). Якутск. 2002. С. 33./ “Напярэдадні Дня горада пра Івана Крафта не чуў хіба што глухі. Біяграфію губэрнатара Якуцкай вобласьці і вехі кар’еры “асобы, набліжанай да імператара", за апошні месяц не чытаў толькі гультаяваты. Увесь гэты гістарычны “прамоўшэн” злучаны першым чынам з адкрыцьцём мэмарыяльнага бюсту Крафту ў сквэры каля опэрнага тэатру, а таксама з асабістай сымпатыяй дзейснага мэра Якуцка да свайго калегі, руліўшаму нашай гарадзкой адміністрацыяй амаль сто гадоў назад. Вы думаеце, ён даўным-даўно памёр? А вось і памыляецеся! Зразумела, гістарычны пэрсанаж ужо некалькі дзесяцігодзьдзяў назад адышоў у лепшы сьвет, але чалавек па імю Іван Іванавіч Крафт жывы, здаровы і вельмі вясёлы. Больш таго, у сучаснага Крафта ўсе лепшыя гады яшчэ наперадзе. Банальна напісана, але дакладней не скажаш, бо яму ўсяго 9 гадоў. Мы пазналі пра існаваньне Вані Крафта, як той казаў, з першакрыніцы — ад яго маці Галіны Апанасаўны. Цёзка, а можа быць, і прамы нашчадак-цёзка якуцкага губэрнатара вучыцца ў трэцім клясе школы № 29 і, як ва ўсіх дзяцей XXI стагодзьдзя, яго інтарэсы круцяцца вакол кампутэрных гульняў, спорту і мультыкаў. Пра свайго знакамітага цёзку ён, натуральна, шмат чуў, дома ў Вані захоўваецца кніга — біяграфія губэрнатара, падораная бабуляй. Тата нашага Крафта з 3 “А” працуе тэхнікам у аэрапорту, а маці працуе ў Нацыянальным банку касірам. Ваня — адзінае, вельмі любімае дзіця ў сям’і, яго старэйшы брат Сяргей Крафт загінуў шмат гадоў назад. Галіна Апанасаўна даведалася аб губэрнатары ўпершыню, калі Ванечку было ўсяго сем месяцаў, па мясцовым тэлебачаньні ішла нейкая гістарычная праграма, дзе расказвалі пра Крафта. Раней пра Івана Іванавіча нават не чула. Спытала мужа, ці не сваяк ён нам, але ён пра гэта нічога не ведаў. Тады вырашыла патэлефанаваць кіроўнаму перадачы — навукоўцу-гісторыку з інстытута мовы і літаратуры. Мы пагутарылі па тэлефоне, павінны былі сустрэцца, але не атрымалася. Дагэтуль дакладных зьвестак, што Крафт наш продак, няма, так што ўсё можа быць. Карані сям’і Ванінага бацькі зыходзяць з Ленінградзкай вобласьці, ёсьць там такі горад Колпіна, дык вось яны — адтуль. Па нацыянальнасьці Крафты — паволжскія немцы, сасланыя напачатку войны ў Якутыю. Жадалася б, вядома,скласьці генэалягічнае дрэва. Сапраўды ж дзіўнае супадзеньне: і імя, і імя па бацьку, і прозьвішча — усё аднолькавае. Ці наўрад гэта была выпадковасьць, хоць, калі мы сына Ваням называлі, нават меркаваць не маглі, што ён апынецца цёзкай якуцкаму губэрнатару. /Бриг Л.  «Губернатор» из 3-го «А». // Якутск вечерний. Якутск. 7 сентября 2001. С. 20./ Але гэтыя “продкі”, як зразумела заўсёды бывае, выявілася потым – толькі аднолькавага прозьвішча з губэрнатарам.

    У кастрычніку 2001 года “ўдзячнымі” якуцянамі быў урачыста адчынены невялікі помнік-бюст губэрнатару І. І. Крафту ў сквэрычку з некалькі дрэў на плошчы Дружбы ў Якуцку, але ў чэрвені 2003 г. “невядомыя вандалы” звалілі бюст на зямлю ды зьбілі бронзавы надпіс “Почетный гражданин Якутска губернатор Иван Иванович Крафт”. Бюст прыладавалі на месца, а віцэ-мэр Валерый Папоў наказаў гарадзкім архітэктарам прыдумаць новае супрацьвандалаўскае прымацаваньне бюсту.

    Ягонае імя ўшанаванае ў п’есе Васіля Васільева “Абавязкова вярнуся”, якую паставіў Саха Акадэмічны тэатар імя Аюнскага. Ролю Крафта выканаў актор Рускага драматычнага тэатру імя Пушкіна Валер Цьверыцін.

    Імем Крафта названа прэмія, якая надаецца за вялікі ўнёсак у разьвіцьцё бібліятэчнай справы. Пачаліся весьціся працы па адшуканьні месца пахаваньня Крафта. Дзякуючы намаганьням Пастаяннага прадстаўніцтва РС(Я) у Санкт-Пецярбурзе і дырэктара гандлёвага дому “Якуція” М. Габышава, было выяўлена, што І. І. Крафт быў пахаваны у мужчынскім манастыры ля муроў царквы У імя Сьвятой Тройцы. пад час рэстаўрацыйных працаў на тэрыторыі манастыра было выяўленае невядомае пахаваньне, якое, па меркаваньню экспэртаў і ёсьць згубленае пахаваньне Крафта. Пры падтрымцы МА Гарадзкая акруга “Горад Якуцк”, Галоўнага архітэктара г. Якуцка М. Аляксеева і скульптара А. Раманава на сродкі адміністрацыі Наўгародзкай вобласьці і Прадстаўніцтва РС(Я) у Санкт-Пецярбурзе у в. Нікандрава /цяпер Любыцінскі р-н Наўгародзкай вобласьці РФ/ быў створаны і устаноўлены помнік. 15 верасьня 2009 г. ва урачыстай абстаноўцы ён быў адкрыты.

    31 мая 2010 г. загадам прэзыдэнта РФ Д. Мядзведзева быў прызначаны часова выконваючым абавязкі прэзыдэнта Рэспублікі Саха (Якуція) [з 17 чэрвеня 2010 г. прэзідэнт РС(Я)] Ягор Апанасавіч Барысаў, які выдаў распараджэньне ад 2 чэрвеня 2010 г. за № 259-РП “Аб 150 –годзьдзі са дня нараджэньня І. І. Крафта”, у якім гаворыцца: “У сувязі з 150 -годдзем і ў мэтах увекавечваньня гістарычнай ролі ў разьвіцьці Якуціі дзяржаўнага дзеяча, сапраўднага стацкага саветніка, губэрнатара Якуцкай вобласьці, ганаровага грамадзяніна г. Якуцка Івана Іванавіча Крафта: 1. Правесьці ў красавіку 2011 года мерапрыемствы, прысьвечаныя 150-годзьдзю са дня нараджэньня І. І. Крафта, ў горадзе Якуцку... 5. Апублікаваць гэтае распараджэньне ў афіцыйных сродках масавай інфармацыі...”.

    У красавіку 2012 г. у райцэнтры Наўгародзкай вобласьці РФ была праведзеная навукова-практычная канфэрэнцыя прысьвечаная якуцкаму губэрнатару Івану Крафту.

                                                            “Ноч у музэі” Якуцк. 2011.

                                           Іван Краф першы ў шэрагах камуністых Якутыі

                                                               1-е траўня. Якуцк. 2015 г.

                                                                           [2020 год.]

 

 

 

                                                                           [2021 год.]

 

                                                                           *********

                                                                           *********

    Творы:

    Положение об управлении в степных областях. Сост. по изд. 1892 г. и продолж. 1893 и 1895 гг. с разъяснениями Правительствующего сената и министерств. Составил старший советник Тургайского областного правления И. И. Крафт. [Оренбург, типо-лит. П. Н. Жаринова, 1898]. [2], IV, 282, II с. 25 см. «Издание неофициальное».

    Судебная часть в Туркестанском крае и Степных областях. Составил Старший Советник Тургайского Областного Правления. И. И. Крафт. Оренбург, типо-литография П. Н. Жаринова. 1898. [2]. II. 215 /341/ с. 25 см. «Издание неофициальное».

    Сборник узаконений о киргизах степных областей. Составил Старший Советник Тургайского Областного Правления И. И. Крафт. Оренбург. [скл. изд. у авт.] Типо-литография П. Н. Жаринова. 1898. [884 с. разд. паг. 24см.] «Издание неофициальное».

    И. И. Крафт.  Из киргизской старины. Оренбург. Типо-литография Ф. Б. Сачкова. 1900. 157, II c. 25 см. «Отдельный оттиск из «Тургайских областных ведомостей» за 1891 и 1899 г. и «Тургайской газеты» за 1896, 1897 и 1898 г.»

    И. И. Крафт. Тургайский областной архив. Описание архивных документов с 1731 г. по 1782 г., относящихся к управлению киргизами. С-Петербург. Типография А. П. Лопухина, 1901. VI, 141 /170/ с. 23 см.

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время с 1-го октября 1906 года по 1-е октября 1907 года. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1907.] 14 с.

    Положение об общественных рыбных запасах приречного Колымского округа. Утверждаю 14 марта 1908 г. губернатор И. И. Крафт. Якутск. Типография о областного управления. 1908. 8 с.

    Отчет Якутского губернатора Крафта за время управления областью (1907-1908 гг.). С-Петербург. Типография Министерства внутренних дел. 1908. [108 с. 26 см.] «На правах рукописи».

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время с 1-го октября 1907 года по 1-е октября 1908 года. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1908.] 14 с.

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время с 1 октября 1908 г. по 1 октября 1909 г. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1909.] 12 с.

    Отчет правления Общества попечения о народном образовании в Якутской области с 1-го октября 1908 г. по 1-ое октября 1909 г. /Председатель якутский губернатор И. Крафт/ Якутск. Типография Якутского областного управления. [1910.] 8 с.

    Отчет комитета Якутского благотворительного общества за время 1 октября 1910 г. по 1 октября 1911 г. /Председатель общества, якутский губернатор, действительный статский советник И. И. Крафт/ [1911.] 11 с.

    Сборник узаконений, правил и разъяснений об инородцах Якутской области. Составил Якутский Губернатор И. И. Крафт. Якутск. Областная Типография. 1912. [4]. 63 с. 22 см. «Издание неофициальное»

    Законы и правила о ссыльно-поселенцах и их семействах. Составил якутский губернатор И. И. Крафт. Якутск. Областная типография. 1912. [6]. 82 с. 23 см. «Издание неофициальное».

    Сборник узаконений и распоряжений Правительства об административ. и обществ. устройстве и управлении Якутской области. Составил якутский губернатор И. И. Крафт. Якутск. Областная типография. 1912. [2], IV, [2], 298, [2], 29 с. 23 см. «Издание неофициальное».

    Законы и правила о крестьянах и переселенцах Якутской области. Составил якутский губернатор И. И. Крафт. Якутская Областная типография. 1912. [4]. IV. 3-95 с. 23 см. «Издание неофициальное».

    Літаратура:

    Н.[иколай Иванович] В.[еселовский].  И. И. Крафт. Из Киргизской старины. Оренбург. 1900. 157 стр. [Рец.]. [Спб.], тип. Акад. наук. [1900]. 125-128 с. 28 см. «Отд. отт. из «Записок Восточ. отд. Рус. археол. общ. Т. 12».

    Полферов Я. Я.  // Петербургские ведомости. Петербург. № 145, 201. 1905.

    Пекарский Э. К. Дутые сведения и грандиозные проекты. // Сибирские вопросы. №. 43-44. 1908. С. 27-32.

    Березкин Н. М.  Отчет председателя Колымского продовольственного комитета по делу оказания продовольственной помощи голодающему населению Колымского округа в зиму 1907-1908 гг. Якутск. 1909.

    Списки гражданским чинам четвертого класса по 1 марта 1909 г. Санкт-Петербург. № 3243. 1909. С. 2309.

    Яковлевич.  Лукавые мудрствования. // Сибирские Вопросы. № 34. 1909. С. 34.

    Николаев В. Н.  Новости. // Сибирь. № 258. 1911.

    Зензинов В. М.  С далекого Севера. // Русские ведомости. № 121. 1912.

    Енисейская жизнь. 1913.

    Новое время. № 13902. 23 ноября /6 декабря/. Петроград. 1914 С. 1.

    Потанин Г. Н.  Памяти И. И. Крафта. // Сибирская жизнь. 14 декабря 1914.

    Скадченко М. П.  Очерки о положении сельского хозяйства Якутской области. Якутск. 1914.

    Андрианов.  Памяти Крафта. // Сибирская жизнь. 23 января 1915.

    Атласов К. К.  Памяти Крафта. // Сибирский архив. № 12. 1915. С. 29.

    Олейников Н. Е.  Из воспоминаний о И. И. Крафте. // Ленские волны. Якутск. № 4. 1915. С. 11-12.

    Сабунаев М. В.  К вопросу о бездеятельности частных обществ в Якутской области. // Якутские вопросы. Якутск. № 8. 1916.

    Botchkareva M.  Yashka. My life as peasant, exile and soldier. London. 1919.

    Botchkareva M.  Yashka. My Life as Peasant, Officer and Exile. New York. 1919.

*    Maria Botchkareva.  Yashka. Ma vie de paysanne, d'exilée, de soldat. Paris, 1923.

    Виленский-Сибиряков В. Д.  Якутская ссылка 1906-1917 гг. // 100 лет якутской ссылке. Москва. 1934. С. 266.

*    Розеноер С.  Ледзяная турма (Якуцкая ссылка). Пераклад з рускай В. Макоўскай. Менск. 1935. С. 20.

    История Якутской АССР. Москва. Т. 2. 1957. С. 316, 382.

    Башарин Г. П.  История животноводства в Якутии второй половины XIX - начала XX вв. Якутск. 1962.

*    Письмо А. Е. Кулаковского Э. К. Пекарскому. // Кулаковский. Сборник докладов к 85-летию со дня рождения А. Е. Кулаковского. Якутск. 1964. С. 80.

    Афанасьев В. Ф.  Школа и развитие педагогической мысли в Якутии. Якутск. 1966. С. 66.

    Гоголев З. В.  Социально-экономическое развитие Якутии. Новосибирск. 1972.

    Башарин Г. П.  Социально-экономические отношения в Якутии второй половины XIX - начала XX вв. Якутск. 1974.

    Драверт П. Л.  Незакатное вижу солнце. Новосибирск. 1979. С. 328.

    Ярославский Е.  О Якутии. Москва. 1979. С. 43-41.

    Годеев О., Прядко И.  Профессор Косованов. // Енисей. № 6. 1984. С. 41.

*    Грыцкевіч В. Эдуард Пякарскі. Біяграфічны нарыс. Мінск. 1989. С. 59.

*    Ласкоў І. Зямляк, а можа аднапляменнік. // Полымя. № 12. Мінск. 1989. С. 198-206./

    Башарин Г. П.  История земледелия в Якутии (XVII в. - 1917 г.). Т. 1. Якутск. 1989.

    Башарин Г. П.  История земледелия в Якутии (XVII в. - 1917 г.). Т. 2. Якутск. 1990.

    Оглезнева Т. Н.  Политические ссыльные об экономическом положении якутов. // Материалы Всесоюзной конференции «Освободительное движение в России и якутская политическая ссылка». Якутск. 1991.

*    Петров П. П. Города Якутии 1861-1917 гг. (Социально-экономический очерк истории). Якутск. 1991. С. 107-109.

    Калашников А. А. «Я против своей биографии при жизни, пусть история меня оценит...» // Советы Якутии. Якутск. 12 сентября 1992. С. 5.

*    Павлова В., Полякова А.  С именем губернатора... // Советы Якутии. Якутск. 27 октября 1992. С. 7.

*    Павлова В. Н.  Вклад И. И. Крафта в библиотечное дело Якутии (1906-1913 гг.). // Якутия и Россия: История и перспективы содружества народов. Тезисы докладов республиканской научно-практической конференции 22-23 октября 1992 г. Якутск. 1992. С. 95-96.

    Бурнашева Н. И.  Городское ремесло в дореволюционной Якутии. // Якутия и Россия. История и перспективы содружества народов. Якутск. 1992. С. 82.

*    Захарова Т. В.  Из истории организации якутской государственной городской публичной библиотеки /1886-1912 гг./ // Книжная культура Республики Саха. Сборник научных трудов. Новосибирск. 1993. С. 50-51.

*    Губернатор И. И. Крафт. // Пестерев В. И.  Исторические миниатюры о Якутии. Якутск. 1993. С. 52- 57.

    Сафронов Ф. Г.  Дореволюционные начальники Якутского края. Якутск. 1993. С. 23.

    Макаров И. Г. Из истории общественно-политической мысли на Северо-Востоке России (70-е годы XIX в. - 1917 г.). Якутск. 1994. С. 151-154.

    Малькова А.  В. В. Никифоров. События. Судьбы. Воспоминания. Якутск. 1994.

    Захаров В. П.  Пушной промысел и торговля в Якутии (конец XIX - начало XX вв.). Новосибирск. 1995. С. 184.

    Захаров В. П. Появление торгового капитала в Якутии. // Международная жизнь. № 3. 1995.

    Ковлеков С. И.  В. В. Никифоров и съезд якутов 1912 г. Якутск. 1996. С. 184-185.

    Местникова М. В.  85-летие Якутского краеведческого музея им. Ярославского. // Сборник научных статей Государственного краеведческого музея им. Ем. Ярославского. № 13-19. 1996.

*    Якимов О.  На волне революции 1905 года. // Илин. Якутск. № 1. 1997. С. 39-42.

    Казарян П. Л.  Якутия в системе политической ссылки России. 1826-1917 гг. Якутск. 1998.

    Конкин П. И.  «В Высочайше вверенной моему управлению области все спокойно». // Илин. Якутск. 1998.

    Боякова С. И.  Колымские рейсы начала XX в. // Исторические исследования. Якутск. 1999. С. 87.

    Докторов П. И.  Ремесло и кустарное производство якутов (история и современность). Якутск. 1999. С. 142.

    Казарян П. Л.  Якутская политическая ссылка. Якутск. 1999. С. 57.

    Калашников А. А. Якутия: Хроника, Факты, События. 1632-1917 гг. Якутск. 1999. С. 356-357.

    Клиорина И. С.  История без флера. Якутск. 1999. С. 165.

*    Koerper Ph. E.  Botchkareva Maria. // Women in World History. A Biographical Encyclopedia. Vol. 2. Detroit. Sant-Francisco. London. Boston. Woodbridge. 1999. S. 790-794.

    Кривогорницына А. В.  Старый город в годы правления Крафта. // Эхо столицы. Якутск. 14 апреля 2000.

*    Калашников А. А.  Новое о И. И. Крафте. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2000. С. 27-36.

    Антонов Е. П.  Якуты и Государственная дума. // Наука и образование. № 2. 2000.

    Гоголев А. И.  История Якутии. (Обзор исторический событий до начала XX в.). Якутск. 2000. С. 181-184.

    Крафт Иван Иванович. // Энциклопедия Якутии. Т. 1. Москва. 2000. С. 337.

    Хлебопашество в Якутии. Дневниковые записи Якутского окружного исправника Ходалевича о пионерах хлебопашества. // Виктория ПРЕСС. Якутск. 10 августа 2001. С. 11.

    Яковлев Э.  «Он служил и горел душой...» // Забота - Арчы. Якутск. 6 сентября 2001. С. 3.

*    Бриг Л.  «Губернатор» из 3-го «А». // Якутск вечерний. Якутск. 7 сентября 2001. С. 20.

    Бриг Л.  Скандал недели быть ли саду Крафта у ЗАГСа? // Якутск вечерний. Якутск. 14 сентября 2001. С. 24.

    Кайгородова А. Да будет бюст... // Эхо столицы. Якутск. 2 октября 2001. С. 2.

    Акиева М.  Почетному гражданину и великому человеку. // Якутия. Якутск. 5 октября 2001. С. 1.

    Национальная интеллигенция и переселенческий вопрос в Якутии в начале XX в. // Илин. Якутск. № 2. 2000. С. 74.

    Федоров В. М.  Губернатор И. И. Крафт об изменении границы Якутской области. // Якутский архив. Якутск. №3. 2001 С. 112-119.

    Павлов А.  Крафт и провокатор. // Полярная звезда. Якутск. № 5. 2001. С. 21.

*    В сетях губернатора-распутника. // Бочкарева М.  Яшка. Моя жизнь крестьянки, офицера и изгнанницы. Москва. 2001. С. 84-101.

    Боякова С. И.  Освоение Арктики и народы Северо-Востока Азии. Новосибирск. 2001. С. 82-90.

*    Губернатор И. И. Крафт. // Пестерев В.  История Якутии в лицах. Якутск. 2001. С. 152-158.

    Якимов О. Д.  Печать национальных регионов Сибири и Дальнего Востока. Новосибирск. 2001. С. 42.

*    Евмененко А.  Заслуживает ли якутский губернатор звания «великого человека»? // Коммунист. Якутск. 5 января 2002. С. 3.

    Петров П.  Историческая мозаика Якутска. // За любимый город. Якутск. 5 апреля 2002. C. 6.

    Бубякин Д.  Губернатор Крафт - талантливый организатор и ученый. // Эхо столицы. Якутск. 7 июня 2002. С. 5.

*    Штыров В.  В единой семье народов. // Якутия. Якутск. 1 октября 2002. С. 1.

*    Константинов Н.  Без прошлого нет будущего или Восемь десятилетий архивной службы Якутии. // Якутия. Якутск. 20 декабря 2002.

    Бердников Л., Мешалкин П.  Служил и горел. Енисей. № 2. 2002. С. 2-3.

*    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. // Наука и техника в Якутии. Якутск. № 2. 2002. С. 67-72.

*    Сутаков З. Г.  И. И. Крафт о подборе чиновников для службы в Якутской области (публикация документа). // Якутский архив. Якутск. № 3. Якутск. 2002. С. 120-121.

    Сбылась вековая мечта Ивана Ивановича Крафта. // Дальневосточный федеральный округ. № 10. 2002. С. 10-11.

    Алексеев Е.Е.  Өксөкүлээх Өлөксөй. Якутск. 2002. С. 59, 85.

*    Бубякин Д. С.  Губернатор Крафт – талантливый организатор и ученый. // Бубякин Д. С.  Мой Якутск – краса и гордость Туймаады. (Очерки, публицистика, статьи, корреспонденция, репортажи, интервью). Якутск. 2002. С. 10-33.

*    Крафт Иван Иванович. // Огрызко В. Североведы России. Материалы к биографическому словарю. Москва. 2002. С. 216-217.

    Федоров В. И.  Якутия в эпоху войн и революций в России (1900-1919 гг.). Ч. 1. Москва. 2002. С. 327.

*    Анисимов В.  И Крафт его благословил... // Якутия. Якутск. 12 февраля 2003. С. 3.

*    Акимов А. К.  Укрепление национального согласия и гражданского мира. // Якутия. Якутск. 30 апреля 2003. С. 1.

*    Кому помешал Крафт? // Комсомольская правда в Якутии. Якутск. 10 июня 2003. С. 11.

*    Рыхлеев Ф.  Безбашенный Якутск. // Якутия. Якутск. 2 августа 2003.

*    Барковский А.  Яшка - любовница якутского губернатора Крафта. // Эхо столицы. 5 сентября. 2003. С. 26.

*    Пестерев В. И.  Губернатор Крафт и героиня его романа. // Якутия. Якутск. 12 сентября 2003. С. 12.

*    Павлов А.  «Русская Жанна д’Арк» жила в Якутии. // Якутск вечерний. Якутск. 24 октября 2003. С. 12.

*    Павлов А. А.  Огородничество на Колыме. XIX - начало XX. // Якутский архив. Якутск. № 3-4. 2003. С. 151-152.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. Опыт управления Якутской областью. Автореферат диссертации ... кандидата исторических наук. 07.00.02 /Ин-т гуманитар. исслед. Акад. наук Респ. Саха (Якутия) 9 03-6/3888. 5 9 03-6/3889. Якутск. 2003. 24 с.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт (Опыт управления Якутской областью). Диссертация ... канд. ист. наук. 07.00.02. Якутск. 2003. 208 c.

    Ядрихинская О.  За Крафта обидно! // Неделя Якутии. Якутск. 20 февраля 2004. С. 9.

*    Константинов Н.  Наше прошлое и будущее. // Якутия. Якутск. 10 марта 2004.

*    Лихау И.  Скучаю по энергетике. // Якутия. Якутск. 26 мая 2004.

    Волкова М.  Их жизни оборваны как струны. // Красноярский рабочий. 23 июля 2004.

*    90 лет – электрической лампочке свет. // Якутия. Якутск. 20 августа 2004.

*    Павлов А.  Его прозвали «Гарун аль Рашид». // Якутия. Якутск. 9 октября 2004. С. 6.

*    Степанова Е.  Русский стиль Якутска. // Якутия. Якутск. 29 октября 2004.

    Павлов А. А.  Ф. Г. Сафронов о дореволюционных начальниках Ленского края. // Якутский архив. Якутск. № 1. 2004. С. 66-68.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт. Якутск. 2004. 248 с.

*    Побольше бы таких губернаторов. // Красноярский рабочий. Красноярск. 3 декабря 2004.

*    Павлов А.  Кладовая памяти просит помощи. // Якутия. Якутск. 10 марта 2005.

    Назаров Н.  О Крафте в подробностях. // Якутия. Якутск. 24 марта 2005. С. 6.

*    Захарова Т.  С благословления императора... Первая библиотека в Якутске. // Якутия. Якутск. 18 мая 2005.

*    Габышев Н. Н.  Губернатор Земли олонхо. Новые факты из жизни губернатора Ивана Крафта. // Якутия. Якутск. 5 августа 2005. С. 8-9.

*    Степанова Е.  Ее Величество Хранительница знаний. // Якутия. Якутск. 14 сентября 2005.

*    Членов В.  Год транспортного комплекса. // Якутия. Якутск. 29 сентября 2005.

*    Борисова А.  Национальному архиву РС(Я) – 85. От Стрелова до наших дней. // Якутия. Якутск. 22 декабря 2005.

*    Павлов А. А.  «Крафтовские камельки». // Якутский архив. Якутск. № 4. 2005. C. 121-123.

    Кикилова Т. М.  И. И. Крафт: от писаря до губернатора. // Мартьяновские краеведческие чтения (2003-2004 гг.). Сборник докладов и сообщений. Выпуск ІІІ. Минусинский региональный краеведческий музей им. Н. М. Мартьянова. Абакан. 2005. С. 215-217.

*    Оглезнева Т. Н.  Этнические немцы в Якутии. // Ученые Германии о Якутии. Якутск. 2005. С. 75, 77.

*    Павлов А. А.  Немцы - первые лица Якутского края (1649–1917 гг.). // Ученые Германии в Якутии. Якутск. 2005. С. 79-82.

    Павлов А.А.  Либеральная политика И. И. Крафта. // История либерализма в Якутии. Сборник научных статей. Материалы научно-практической конференции, 28 сентября 2004 г., г. Якутск. Якутск. 2005. С. 120-128.

*    Скоробогатова Н. Н.  Иван Иванович Крафт (1864-1914) – енисейский губернатор. // Поляки в Приенисейском крае. Сборник материалов межрегиональной научно-практическая конференция «Польская тема в работе архивов и музеев Хакасии  и Красноярского края», 2003-2004 гг. Абакан. 2005. С. 98-103.

*    Акимов А.  Меценатство в Якутии. // Якутия. Якутск. 12 января 2006.

*    Павлов А.  Особое мнение «Союза Якутов». // Якутия. Якутск. 17 февраля 2006.

*    Габышев Н.  Губернатор земли Якутской. // Якутия. Якутск. 5 апреля 2006. С. 8.

*    Попова А.  Старая добрая «Белинка». // Якутия. Якутск. 27 мая 2006.

*    Павлов А. А.  Донос жандармского агента на И. И. Крафта. // Якутский архив. Якутск. № 3. 2006. С. 19-26.

    Павлов А. А.  Никифоров-Кюлюмнюр и губернатор Крафт. // Якутский архив. Якутск. № 4. 2006. С. 36-42.

*    Павлов А. А.  И. И. Крафт: попытки введения новой формы управления для чукчей. // Культура и искусство оленеводческих народов. 2006. С. 77.

    Боякова С. И., Народы Северо-Востока Азии в политико-правовом пространстве Российской империи. (XIX-начало XX века). // Законодательная (представительная) власть: история и современность. 2006. С. 277-291.

*    Юрганова И. И.  К вопросу о школьном образовании Якутии в начале ХХ века: губернатор И. И. Крафт и епископ Макарий. // Россия и Германия: историко-культурные контакты. Материалы Международной научной конференции. Якутск, 23-24 августа 2005 г. Посвящается 300-летию со дня рождения первого историка Сибири Г. Ф. Миллера. Якутск. 2006. С. 197-206.

*    Слепцов Н.  Съезд Якутов. // Якутия. Якутск. 6 апреля 2007.

*    Казарян П.  Олекминская пристань. // Якутия. Якутск. 29 июня. 2007.

    Копылов Е.  Тюремный кризис, или Проект царского ГУЛАГа. // Неделя Якутии. Якутия. 3 августа 2007. С. 32.

*    Евстафьев А.  “Область на правах губернии...” // Якутия. Якутск. 11 августа 2007. С. 3.

*    Это случилось 70 лет назад. // Ленский водник. Якутск. 8 сентября 2007. С. 4.

    Алексеев И.  Приказчики, воеводы, губернаторы... // Неделя Якутии. Якутск. 14 сентября 2007. С. 33.

*    Баркоўскі А.  Якуцкі губернатар. // Літаратура і мастацтва. Мінск. 7 снежня 2007. 2007. С. 15.

*    История Якутии в отчетах якутских губернаторов. Сост. А. А. Калашников, А. А. Павлов. Якутск. 2007. С. 129-147.

*    Петров П. П.  От первого локомобиля до электростанции. // Якутский архив. Якутск. № 3. 2007. С. 79-87.

*    Крафт Иван Иванович. // Попов Г. А.  Сочинения. Том IІІ. История города Якутска. 1632-1917. Якутск. 2007. С. 243.

*    Якутскому губернатору Крафту возведут памятник... в Новгороде. // Якутск вечерний. Якутск. № 6. 15 февраля 2008. С. 1.

*    Алексеева Т.  Мост из прошлого в будущее. // Якутия. Якутск. 21 февраля 2008.

*    Яковлев Э.  От паровой водокачки до современной системы водозабора. // Якутия. Якутск. 28 мая 2008. С. 4.

*    Саввинов И.  Грязные жители Якутска. Якутянин на 90 процентов состоит из мутной некачественной воды. // Якутия. Якутск. 30 мая 2008. С. 8.

    Степанов И.  Памятник Крафту в Новгородской области. // Аргументы и факты на Севере. Якутск. 28 мая – 3 июня 2008. С. 7.

*    Татаринова Р., Евтюхина О.  Роковая Мария. // Молодежь Якутии. Якутск. 23 октября 2008. С. 31.

*    Татаринова Р. Евтюхина О.  «Отдадим якутское золото Чите», или мечты легендарного Крафта. // Молодежь Якутии. Якутск. 13 ноября 2008. С 31.

    Заболев Ю.  Первый почетный горожанин. // Эхо столицы. 18 сентября 2009. С. 26-27.

    Альбом Крафта. // Якутск вечерний. 17 октября 2008. С. 17.

*    Минаков А. С.  История Якутии в отчетах якутских губернаторов. // Отечественные архивы. № 1. Москва. 2008. С. 99-101.

*    Потапов И. Ф.  Иван Иванович Крафт. // Потапов И. Ф.  Енисейская губерния. История в фотографиях и документах. Красноярск. 2008. С. 106-108.

    Крафт Иван Иванович. // Почетные граждане города Якутска 1889-2008. Якутск. 2008. [2009] С. 31-36.

    Копылов Е.  Благоустройство Якутска, или как Крафт и Юшманов сделали то, на что тратили десятилетия. // Эхо столицы. Якутск. 30 апреля 2009. С. 26.

*    Афанасьева Н.  «Автопарк» на губернаторской улице. // Якутия. Якутск. 28 августа 2009.

*    Конкин П. К.  «Он служил и горел душой» (Современники о губернаторе И. И. Крафте). // Якутский архив. Якутск. № 1. 2009. С. 48-54.

    Павлов А. А.  Губернатор И. И. Крафт: проблемы в области народного образования. // Наука и образование. № 3. 2009. С. 83-87.

*    Кротова Т.  Русская Жанна д’Арк. // Якутск вечерний. Якутск. 14 мая 2010. С. 56.

    Адамов Д.  Альбом Крафта. // Якутск вечерний. Якутск. 18 июня 2010. С. 13.

*    Габышев Н. Н.  Жизнь и судьба И. И. Крафта – якутского и енисейского губернатора. // Якутский архив. Якутск. № 1. 2010. С. 45-51.

*    Петров П. П.  Губернатор И. И. Крафт: формулярный список. // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 76-80.

*    Калашников А. А.  «Выросший в Сибири, горячо любивший ее, он был ей предназначен». (Статья «Памяти Ивана Ивановича Крафта»). // Якутский архив. №. 3. Якутск. 2010. С. 81-89.

*    Павлов А.  Статский советник. // Якутия. Якутск. 1 апреля 2011. С. 29.

*    Сергучева В.  Волшебная встреча с губернатором Крафтом. // ЛИterra.Я. Якутск. № 6. Май 2011. С. 6.

*    Иванова Г.  Честь имею объявить, что 9 апреля 1886 года... Центральной городской библиотеке им. В. Г. Белинского – 125 лет! // ЛИterra.Я. Якутск. № 6. Май 2011. С. 9.

*    Кротова Т., Конкин П.  Хитроумный Бук. // Якутск вечерний. Якутск. 17 июня 2011. С. 16.

*    Ноговицина Е.  Кто вы, господин Лешевич? // Якутия. Якутск. 2011. С. 3.

*    Губернатор Иван Иванович Крафт (1861-1914). Биобиблиографический указатель. Сост. Лидия Гаврильевна Федорова. Якутск. 2011. 212 с.

*    Павлов А. А.  Губернатор Крафт. 2-е изд., испр. и доп. Якутск. 2011. 194 с.

*    Павлов А. А.  150 лет со дня рождения И. И. Крафта, действительного статского советника, якутского губернатора. // Якутия – 2011. Календарь знаменательных и памятных дат. Якутск. 2011. С. 73-78.

*    Губернаторский замысел. // Пантелеева И. Д., Гусева Н. В.  «Водоканал» - обыкновенное чудо. Якутск. 2011. С. 22-24.

*    Реформатор земли Якутской губернатор Иван Иванович Крафт, 1906-1913. Фотографии, документы. Сост. А. А. Калашников. Якутск. 2011. 375 с.

*    Платонова Л.  Далёкое – близкое. // Любытинские вести. Любытино /Новгородская область РФ/ 3 мая 2012.

*    Калашников А, А. И. И. Крафт: обозрение Колымского округа. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2012. С. 44-48.

*    Петров П. П.  Из частной жизни якутского губернатора И. И. Крафта. // Якутский архив. № 1. Якутск. 2012. С. 102-105.

    Botchkareva M.  Yashka, journal d'une femme combattante. Stéphane Audoin-Rouzeau, Nicolas Werth. Paris. 2012.

    Botchkareva M.  Yashka. Una donna combattente nella prima guerra mondiale., con un'introduzione di Stéphane Audoin-Rouzeau e Nicolas Werth. Roma. 2013.

*    Калашников А.  Да будет свет! // Якутск вечерний. Якутск. 8 августа 2014. С. 61.

*    Чмель Д.  Якуцкі губернатар Іван Крафт. Койданава. 2014. 55 л.

*    Баркоўскі А.  Крафт Іван Іванавіч. // Сузорье беларускага памежжа. Беларусы і народжаныя ў Беларусі ў суседніх краінах. Энцыклапедычны даведнік. Мінск. 2014. С. 270-271.

    Данута Чмель,

    Койданава