ЎЎЎ Станіслаў Палінскі. З успамінаў выгнанца ў Якуцкую вобласьць. Койданава. "Кальвіна". 2019.

    Станіслаў Францішак Палінскі (Stanisław Franciszek Paliński) – нар. 8 траўня 1874 г у Варшаўскай губэрні Царства Польскага Расійскай імпэрыі, меў псэўданімы: Czarny, Gaudenty, Kara, Stach, Sybirak.

     Пасьля заканчэньня рамеснай школы апынуўся ў шэрагах Сацыял-Дэмакратыі Каралеўствы Польскага (SDKP). 24 сьнежня 1893 г. быў арыштаваны ў Варшаве і ў 1897 г. асуджаны на 10 гадоў выгнаньня ва Ўсходняю Сыбір, у акруговае места Сярэдне-Калымск Калымскай акругі Якуцкай вобласьці. У выгнаньне з ім добраахвотна рушыла Фелікса Гумінская (1874-1968), з якой ён павянчаўся ў студзені 1897 у турэмнай капліцы.

    Напачатку 1902 г. Палинскі быў выкліканы у Якуцк як сьведка на суд з нагоды забойствы ссыльным Ергіным мясцовага засядацеля якута Іванова. Прадчуваючы ў сувязі з гэтым магчымасьць зьдзейсьніць уцёкі, Станіслаў загадзя адправіў сваю сям’ю (у ссылцы ў яго нарадзіўся ў 1898 г. сын Лявон і ў 1900 г. дачка Ванда) на радзіму пад апекай Ёсіпа Цёнглінскага, які скончыў тэрмін ссылкі.

    Уцёкі з Якуцку, з дапамогай М. Кудрына, адбыліся ўдала. Удваіх, большай часткай пешшу, яны дабраліся да слабады Віцім ў Іркуцкай губэрні, дзе селі на параплаў.

    Затым Палінскі, ізноў пагрузіўся ў рэвалюцыйныя справы, у тым ліку і на землях Беларусі. Памёр 12 кастрычніка 1921 г. Былі выдадзены ягоныя ўспаміны: Ze wspomnień wygnańca. Kraków – Wrocław. 1986. 196 s.

    Агафоніка Гальян,

    Койданава

    Станислав Палинский

                                               ИЗ ВОСПОМИНАНИЙ ССЫЛЬНОГО

    1887 г. ... В Киренске наш офицер был в либеральном настроении. Паузок стоял там целый день, по просьбе товарищей нам разрешили провести все это время в их обществе. Оттуда мы плыли днем и ночью. Наши паузки связали в кучу. Здесь в Лену впадала река Киренга, несущая такое множество вод, что Лена становится в этом месте почти в два раза шире. Приближалась осень. Вода в Лене была низкая и офицер видя, что мы плывем очень медленно, вошел в соглашение с уголовными арестантами, что бы они помогали веслами. Платил он им где-то по 30 коп. в день на человека. Отсюда стали продвигаться быстрее. Лена становилась все более мощнее и наконец около Якутска сделалась такой широкой, что трудно было увидеть берега. Мы тогда плыли срединой реки.

    Вблизи Якутска Лена текла несколькими рукавами. Наш паузок, плохо управляемый, попал в течение, которое затащило его не в тот рукав, в который было нужно. Мы были вынуждены вытаскивать его канатами на истинную дорогу. Работа на веслах не помогала. После нескольких дней канители мы вытащили наш ковчег и счастливые, без дальнейших приключений, добрели до берега Якутска. Здесь выпустили нас на свободу, прося, чтобы мы пришли на следующий день к городской тюрьме отметиться. В компании товарищей, которые ожидали нас на берегу, мы пошли в город.

    Якутск, резиденция губернатора, насчитывает 6000 жителей. Имеет реальную мужскую школу и женскую гимназию, несколько церквей, окружной суд, роту солдат и необходимую в любом большом городе тюрьму. Но до сих пор в Якутске нет жандармов. Царство жандармов закончилось в Киренске. Похоже думают вскоре также поселить здесь жандармов. Какая жалость. До сих пор Якутск мог гордиться тем, что несмотря на то, что является омерзительной дырой, он не имеет хотя бы жандармов. До сих пор в Якутске не выкрыто ни одного заговора, но ежели эти «утератели слез вдов и сирот» появиться, вероятно вскроется «якутская интрига».

    Теперь Якутск связан с миром телеграфной линией. Лет пять назад здесь еще не было телеграфа. Там выходит официальная газета под названием «Якутские областные ведомости», в которой ежедневно печатаются известия телеграфного отделения.

    Якутск является насквозь чиновничьим городом. Немундирная интеллигенция состоит из тех нескольких политических ссыльных, что бывают в Якутске. Благодаря стараниям одного судебного чиновника в Якутске организовали любительскую театральную труппу. Представления происходят в зале «благородного собрания», по два раза в месяц. После этого жизнь местной интеллигенции проходит около зеленого игрального столика и бутылки. Женщины тоже играют в карты.

    Отношения к политическим ссыльным являются дружелюбными. Очень охотно отдают своих детей в обучение ссыльным, несмотря на то, что устав о политических ссыльных запрещает последним заниматься обучением детей. Местные власти смотрят на это сквозь пальцы. Ведь что поделаешь, если здесь нет других людей, способных давать уроки?

    Политическим ссыльным живется неплохо с материальной точки зрения. Некоторые даже имеют чиновничьи должности. Лучше всего приходится докторам. В последнее время некоторые из ссыльных выучились на фельдшеров и им дали чиновничьи должности с оплатой 50 рублей в месяц. Но остаться в Якутске удается немногим. Оставляют только больных, и то с огромными предосторожностями, опасаясь скверного влияния на учащуюся молодежь. Так говорил мне губернатор, когда я его спросил, не мог бы я остаться в Якутске для поправления своего финансового положения. Обычно высылают в округ, в какой-нибудь медвежий угол.

    В Якутске есть и несколько магазинов, устроенных по-европейски. Летом по Лене курсирует несколько пароходов. Сам город грязный, состоит в основном из деревянных одноэтажных домишек. Есть несколько приличных экипажей, есть и извозчики. Одним словом, лоск цивилизации, а в основном — дыра, отвратительная дыра. Осенью на улицах болото по колено. Для общественности есть деревянные тротуары, но каждый желает идти улицей, ибо только так можешь быть уверенным, что вернешься домой целым. Особенно по ночам опасно ходить по якутским тротуарам. Освещение есть только на главной улице — керосиновыми лампами.

    После прибытия в Якутск я на другой день узнал, что распределен на жительство на время ссылки в Среднеколымск. А так как был с женой, мне позволили жить в Якутске, пока не установится зимняя дорога. Летом добраться до Колымска можно только верхом на лошадях. Власти признают, что для женщины такой путь в течение нескольких месяцев был бы чересчур утомительным. Я ожидал в Якутске два месяца. На протяжении всего этого времени бегал с дробовиком по окрестностям города. Наконец-то я заимел то, чего так долго ждал — свободу движения, и использовал ее.

    В конце ноября мы отправились в дорогу. Морозы были крепкими, и все было покрыто снегом. Одетые в целую массу шуб, в компании конвоирующего казака, провожаемые группою товарищей, вечером мы тронулись в путь. Жена ехала в крытых санях, я — в станционных. Ввиду того, что, кроме вещей, необходимых нам на месте, мы вынуждены были запастись провизией аж до Верхоянска, наши сани был порядочно нагружены. Но уже на третьей версте от Якутска (мы ехали тогда по Лене) сани, на которых ехал я с ямщиком-якутом, сломались. Оставив их на дороге, мы поехали дальше. Сани жены, запряженные одной лошадью, шли теперь за санями, в которых ехал я. Конь, тянувший их, был привязан к нашим саням. По прошествии некоторого времени, обернувшись, я увидел, что за нами нет саней с женой. Перед этим в Якутске друзья научили меня необходимым якутским словам. Воспользовавшись знакомством с якутским языком, я приказал остановиться. Якут, обернувшись, сразу понял, что произошло, и, соскочив с саней, побежал по дороге к повороту. За ним побежал и я. К счастью, конь с санями жены стоял себе спокойно возле наших сломанных саней. Когда мы трогались оттуда, конь дернулся, порвал ремень, которым был привязан, и остался на месте. Жена начала кричать, но мы были так закутаны, да и колокольчики, привязанные к дуге, бренчали так звонко, что мы ничего не услышали. С тех пор я обычно ехал за санями жены, чтобы постоянно следить за ними.

    Добрались мы до какой-то якутской юрты, откуда наши якуты взяли пару саней и поехали за нашими вещами, оставленными на дороге. Казаки, приставленные к нам как конвоирующие, исполняли обязанности лакеев и поваров. Наш казак, как только мы вылезли из шуб, занес с помощью якутов наши котомки, в которых мы везли еду и посуду, и занялся приготовлением чая.

    За эту услугу мы кормили его во время всей поездки. Якуты уступили нам самый лучший угол в юрте под иконами. Убрали стол и поставили на нем нашу посуду. Хозяйка принесла порубленного на кусочки «хаяху» (якутского масла), замороженные сливки и так называемую «пенку», т.е. вершки, снятые с кипяченого молока и затем замороженные. Огонь в очаге, стоящем посередине юрты, горел с треском, обогревая нас и освещая красным светом юрту. Ожидая чая, я присмотрелся к якутскому дому.

    Я был в якутской юрте первый раз. Строение ее очень просто. В землю вкапывают 4 столба, а ежели юрта большая, то 6 или 8. Сверху их связывают деревянной рамой, а затем обставляют этот скелет бревнами, очищенными от коры, оставляя отверстия для двери и окон. На потолок юрты кладут круглую балку, потоньше, чем на стены. Потолок делают обычно покатым и засыпают его толстым слоем земли. Крыши не делают. На зиму стены обклеивают глиной или навозом. Некоторые строят еще завалинку вокруг стен, вымощенную из земли. Двери и окна обычно делают очень маленькими. Двери обиваются шкурой, окна летом затягивают какой-либо цветной перкалью, а зимой — пластинами льда. Стеклянные окна имеют только зажиточные якуты, которые живут вблизи Якутска либо какого-нибудь другого города, откуда привозят оконное стекло. Зимой же, однако, все вставляют ледяные пластины.

    Ежели якут имеет скот, то сразу строит при юрте коровник. Иногда такие коровники (по-якутски — «хотон») есть отгороженные стеной помещения, а иногда являются дальнейшим продолжением юрты. Если имеют одну корову, то ее содержат в жилище. Телят — тоже. Когда входишь в такую юрту со свежего воздуха, атмосфера бывает такая тяжелая, что трудно дышать. Но через некоторое время привыкаешь к такому спертому воздуху и уже не ощущаешь его. В конце концов, человек всегда рад добраться до теплого дома.

    Юрта, в которой мы задержались только из-за того, что у нас сломались сани, была небольшая. Скота в ней не было. Стены ужасные, пол грязный. Якуты тоже грязные и все это отбивало аппетит к еде. Позднее мы привыкли и были рады, когда могли переночевать в такой юрте вместо ночевки в такой же грязной и промерзшей поварне.

    Не успели мы еще напиться чаю, как привезли наши вещи. Напоив наших возниц чаем, мы тронулись дальше, желая доехать до станции, что вскоре и произошло. Вначале, благодаря тому, что почтовые станции были не очень далеко друг от друга, мы продвигались довольно быстро. Но по мере удаления от Якутска такие станции встречались все реже. Были станции, отстоящие одна от другой на 200-300 верст. Но кто там измерял эти версты? Якуты говорят: «малые версты» и «большие версты». Так вот мне кажется, что там все версты большие. На одной из станций не хватило лошадей, и наши сани везли быки, запряженные в сани. Отъехав более трехсот верст, я в первый раз увидел северных оленей, запряженных в сани. Отсюда начались длинные станции и поварни...

    Перевод выполнен с издания: St. Paliński. Ze wspomnień wygnańca. // Przedświt. Nr. 3. Kraków. 1903. S. 89-91.

    Перевели Алесь Барковски и Виктория Петрушкина

    /Якутск вечерний. Якутск. 1 сентября 2000. С. 4./

                                                          Ze wspomnień wygnańca.

                                                                    I. NA SYBIR.

    Kto miał szczęście siedzieć pod śledztwem w sprawie politycznej u nas, ten się nie zadziwi, gdy powiem, żem z niecierpliwością oczekiwał wyroku. I to tem bardziej, że oczekiwanie wyroku w wypadku ze mną przekroczyło zwykłą normę. Po aresztowaniu w 1893 r. siedziałem w Cytadeli 11 miesięcy, następnie przewieziono mię na Pawiak. Towarzysze moi wyjeżdżali jeden po drugim, a ja siedziałem i siedziałem. Prawda, że spraw namnożyło mi się przez cały ten czas aż 4, ale po skończeniu ostatniej jeszcze prawie 2 lata czekałem na wyrok. Wreszcie w kwietniu 97 r. przeczytano mi go w kancelaryi na Pawiaku. Dostałem 10 lat Syberyi Wschodniej z zaliczeniem czasu, spędzonego pod śledztwem. Byłem skazany t. zw. porządkiem administracyjnym.

    Nieobeznanym z rosyjską terminologią sądowniczą muszę opowiedzieć, jak wygląda taki sąd. W pojęciu naszem o skazanym łączy się wyobrażenie sądu, na którym przestępcy udowodniono jego winy na podstawie zeznań, świadków itd. Nic podobnego przy sądzeniu przestępców politycznych w państwie carów nie ma. Prawda, czasami za winy cięższe oddają pod sąd wojenny, lecz to jest poprostu karykatura sądu. W takich razach wyroki są już z góry przygotowane i sąd jest tylko sztraszną komedyą, odgrywaną w tym celu, aby krzyczące bezprawie mniej raziło. „Zwykłych przestępców” politycznych karzą w t. zw. drodze administracyjnej. Materyały tajnie przeprowadzonego przez żandarmów śledztwa odsyłane są do ministeryum sprawiedliwości, stąd wędrują po innych ministeryach l wyjątkiem, zdaje się, finansów i ostatecznie dostajemy wyrok - rozporządzenie carskie. Że na jakość wyroku wpływa humor p. ministra, o tem wątpić nie można.

    Do kategoryi „administracyjnych” należałem i ja. Pod śledztwem przesiedziałem 3 i pół roku; nie potrzebuję więc mówić, z jaką skwapliwością podpisałem przeczytany mi wyrok. Wyrok był nie lekki, ale byłem zeń rad, gdyż ciupa sprzykrzyła mi się już porządnie. Spodziewałem się, że mnie wywiozą daleko; trzeba więc było wziąć ze sobą trochę rzeczy i dużo książek. Żona postanowiła jechać ze inną; mieliśmy prawo wziąć ze sobą 10 pudów rzeczy, a że oboje nic prawie nie mieliśmy, chciałem przynajmniej dopełnić nasz bagaż książkami. Dobrzy ludziska dopomogli i oto 1 maja wyjechaliśmy z Pawiaka. Żona przyłączyła się do mnie dopiero w praskiem więzieniu ekspedycyjnem. Pamiętam, jak chciwie patrzyłem przez dziurki karety więziennej, gdy mnie wieziono ulicami Warszawy, czy nie ujrzę znajomych twarzy, albo robotników świętujących; niestety, kareta posuwała się za prędko: nie mogłem przez malutką dziurkę nic rozpoznać. Do wieczora przesiedziałem w więzieniu ekspedycyjnem, skąd przyłączony do partyi kryminalnej, po malutkiej awanturze z naczelnikiem konwoju, poszedłem na dworzec kolei terespolskiej. Po godzinie oczekiwania w wagonie aresztanckim żegnaliśmy się z Warszawą. Ciężko było na duszy; na dworcu została cała rodzina, wszyscy spłakani, nas zaś pociąg unosił coraz dalej i dalej. Co czekało nas na końcu podróży, było zasłonięte dla nas tajemnicą. Pomału podróż uspakajała nas.

    Wagon, w którym jechaliśmy, był przepełniony aresztantami kryminalnymi; między nimi było kilku dezerterów z wojska austryackiego, polaków. Ci, którzy nie mieli nóg skutych, złączeni byli ręcznymi kajdanami w pary. Tak samo mieli skute ręce i dezerterzy. Z kącika naszego zacząłem przyglądać się twarzom czasowych towarzyszy. Wszystkie były smutne, na niektórych widziałem łzy. Prawdopodobnie niejeden z nich myślał ze zgrozą o tem, co czeka go na końcu podróży; ci zaś, co szli na Syberyę, z drżeniem myśleli o tym strasznym kraju, o którym tyle słyszeli z opowiadań i który stawał przed ich wyobraźnią jak zmora dusząca.

    Droga z Warszawy do Moskwy w wagonie aresztanckim przedstawia niewiele ciekawego. Byłem rad, gdyśmy wreszcie dojechali do Moskwy, gdzie z dworca poprowadzono nas do Centralnego więzienia ekspedycyjnego. Przyjął mię stary Akimycz, którego zna wiele pokoleń zesłańców. Żonę poprowadził do t. zw. „Prijutu”, a mnie do „Baszty czasowoj”, gdzie zastałem całą kupę znajomych z Pawiaku.

    Po miesiącu siedzenia w „Butyrkach“ ruszyliśmy w drogę na Sybir partyą z czterech ludzi. Jechaliśmy w wagonie aż do Kańska i przytem bez kryminalistów do Krasnojarska. W partyi naszej było trzech żonatych, z których jeden był zdrajcą. Ten jechał na Syberyę z żoną i dwojgiem dzieci. Nie podtrzymywaliśmy z nim żadnych stosunków. My zaś trzej i dwie niewiasty żyliśmy razem. „Starostą” naszej malutkiej partyi ja zostałem; leżał więc na mnie obowiązek prowiantowania partyi.

    Nikt z nas nie wiedział, dokąd go wiozą. Mieliśmy się dowiedzieć o tem w Irkucku, lecz Irkuck był daleko. Tymczasem posuwaliśmy się naprzód coraz dalej od kraju i coraz bliżej do granicy Azyi. Z podróży koleją pamiętam tyle tylko, żeśmy się ciągle upominali u oficera nas konwojującego, aby pozwalał żonom naszym wrychodzić na stacyach z wagonów. Biedak tak się bał żandarmów, że ani słuchać o tem nie chciał. Na dowody nasze, że przecież to idyotyzm pilnować człowieka, który jedzie dobrowolnie i przytem zostawia im w łapach tego, za kim jedzie, odpowiedział: „tak, to prawda, ale prawo”. I rób tu co chcesz z takiem prawem!

    W wagonie mieliśmy okna zakratowane, ale nie zwracało się jakoś na to uwagi: tyle lat przecie człek przesiedział za kratą! Mnie przynajmniej kraty w oknach nie przeszkadzały zachwycać się uroczemi okolicami, któremi przejeżdżaliśmy. Nie wiem, czy kto z większą rozkoszą patrzył na góry Uralskie. Prawda, że pierwszy raz w życiu widziałem wtedy góry. Dziesiątego dnia po wyruszeniu z Moskwy stanęliśmy w Krasnojarsku. Gdy pociąg zatrzymał się na dworcu, wszedł do wagonu naszego jakiś urzędnik i przedstawił się jako inspektor irkuckiego traktu etapowego. Prosił, aby o wszelkich zajściach z konwojem w drodze, jaka nas czekała, zawiadamiać go. Był bardzo grzeczny. Wiedziałem, że awantury w drodze bywają dosyć często, alem nie myślał, że tak często, aby aż taki pan uprzedzał nas niejako o tem. Niebawem przekonałem się, że podróż nasza, dotąd spokojna, zmieni się na podróż, w której nieraz pięścią trzeba będzie bronić godności osobistej i tego skrawka praw, który mieliśmy jako zesłańcy administracyjni.

    Skoro tylko p. inspektor wyszedł z wagonu, mieliśmy małą awanturę z naczelnikiem konwoju krasnojarskiego, z której wyszliśmy zwycięzcami. Z dworca kolejowego, otoczeni konwojem, udaliśmy się do więzienia etapowego, gdzie, po sprawdzeniu tożsamości osób naszych, po dwugodzinnym wypoczynku przyłączeni do partyi kryminalnej, ruszyliśmy w dalszą drogę.

    Mieliśmy jechać do Kańska koleją, lecz, ponieważ mostu na Jenisieju jeszcze nie było, przeprawiono naszą partyę na promie, t. zw. płaszkoucie. Zbudowany z dwóch wielkich łodzi, na których leży pomost, prom taki przenoszony jest od jednego brzegu rzeki do drugiego siłą prądu. Na środku rzeki umocowana jest lina, leżąca w dalszym swym ciągu na wielu małych łódkach i drugim końcem przytwierdzona do promu. Gdy prom odwiążą od brzegu, prąd rzeki znosi go, lecz lina nie puszcza. Otóż gdy postawią łodzie pod kątem do prądu, te, zataczając krzywą, przepływają rzekę i przybijają do przeciwnego brzegu. Takie promy spotyka się na wielu rzekach syberyjskich, a że rzeki te są wartkie, więc przeprawa odbywa się dosyć prędko.

    Po przeprawie przez Jenisiej partyę naszą poprowadzono na dworzec kolejowy, gdzie kryminalistów ulokowano w wagonach towarowych, nam zaś dano wagon klasy trzeciej. Widocznie jeszcze wagonów aresztanckich nie zdążono przeprawić. W wagonie tym dojechaliśmy do Kańska, skąd do Irkucka mieliśmy pójść etapem.

    Trudno dać obraz dokładny tego, co to są etapy. Kto czytał „Syberyę” Kennana, ten ma jakie takie pojęcie o nich. Ale trzeba samemu przejść tę drogę i przeżyć to wszystko, cośmy przeżyli, aby zrozumieć na prawdę, co to jest etap. Ja, na szczęście, przeszedłem etapem tylko małą część drogi, szedłem wszystkiego sześć tygodni, jednak dotąd zapomnieć o tej drodze nie mogę. A przecież to już zgórą pięć lat upłynęło... Dziś etapy przeszły do historyi. Z przeprowadzeniem kolei syberyjskiej przestano wysyłać ludzi etapem.

    W Kańsku pierwszy raz nocowaliśmy w więzieniu etapowem. Takie więzienia etapowe, czyli, jak je zwykle nazywano — etapy — budowano na jedną modłę. Położone z boku jakiegoś sioła przytraktowego, zbudowane były w czworobok. Jedną stronę czworoboku tworzyły pomieszczenia dla aresztantów, zwykle dwie .wielkie sale, nakryte jednym dachem; obok tego pomieszczenie mniejsze dla partyi powracających. Na dwie drugie strony czworoboku składały się kordegarda i mieszkanie oficera, naczelnika konwoju. Czwartą stronę zamykał wysoki parkan. Wewnątrz było zwykle podwórko, po którem można było spacerować.

    Etapy były odległe o 40-50 wiorst jeden od drugiego. Między etapami znajdowały się t. zw. półetapy. Było to to samo, co etap; różnica polegała na tern, że na etapie mieszkał zwykle oficer z konwojem; półetapy zaś były odwiedzane tylko wtedy, gdy szła partya. Zwykle na etapie partya miewała dniówkę; na półetapach nocowało się tylko. Porządek, w jakim szła partya, był następujący: na przodzie szło kilku żołnierzy konwojujących, za nimi aresztanci w szeregach; dalej jechały furmanki z chorymi i dziećmi, jeżeli były w partyi, następnie jechaliśmy my, przestępcy polityczni, również na telegach, a w końcu całego obozu fury z rzeczami. Wszystko to otaczali żołnierze, niosąc broń nabitą na ramieniu. Przestępcy kryminalni, skazani do robót ciężkich i na osiedlenie, szli w ubraniu aresztanckiem, z ogolonemi do połowy głowami i w kajdanach na nogach. To samo było z przestępcami, gdy szli do robót lub na osiedlenie. Kobiet nie kują w kajdany i głów im nie golą. Tylko szlachcica dziedzicznego, gdy spełni jakiś występek kryminalny i idzie na osiedlenie, nie kują w kajdany i głowy mu nie golą. Zesłani porządkiem administracyjnym szli we własnem ubraniu; głów nam nie golono i nie kuto nas w kajdany, przytem, jak wspomniałem, mieliśmy prawo jechać na telegach.

    Z Kańska wyruszyliśmy dnia następnego. Na podwórku etapowem aresztanci kryminalni stanęli w szeregi tak, aby ich można było przeliczyć. Rozległa się komenda: Naprzód, marsz! i partya ruszyła. Nas było tylko czterech; razem z żonami, które szły dobrowolnie, i dwojgiem dzieci - dziewięć osób. Policzyć nas było bardzo łatwo.

    Z początku brzęk tylu kajdan naraz wprawił mię w stan ogromnego rozdrażnienia; ani uciec, ani się schować przed tą muzyką piekielną nie można. Z czasem nerwy, zmęczone drogą, jakoś mniej reagowały na to brzęczenie nóg skutych, czy też po prostu przywykłem, bo do wszystkiego się przywyka pomału. Szliśmy latem; dnie były gorące; kurz, podnoszony przez dwustu ludzi, idących przed nami, dusił nas. Telegi naprawdę „wytrząsały kiszki i żebra", jak się śpiewa w starej piosence powstańców. Nie można było ani pozostać wtyle, ani się wysunąć naprzód poza linię konwoju.. W początku tej podróży piekielnej chciałem iść w pierwszych szeregach, aby uniknąć przynajmniej kurzu, lecz po przejściu kilku wiorst musiałem siąść na telegę. W ciupie odwykłem od chodzenia i sił się niemało straciło. Zazdrościłem tym, co mogli iść ciągle i kląłem, jak poganin. Dopiero pierwszy półetap za Kańskiem pokazał mi, że to tylko część utrapień. W Kańsku więzienie etapowe było względnie czyste; pluskwy nam dokuczały, co prawda, ale to była fraszka w porównaniu z „rzeczywistemu pluskwami. Gdy partya przychodziła na etap, dokoła zabudowań stały straże. Według ustawy nas, żonatych, powinni byli wieźć z partya posiadającą rodziny; ponieważ zaś szliśmy z partyą kawalerską, należały się nam przeto osobne pomieszczenia. Z tego powodu mieliśmy prawie ciągle awantury, których w jednem miejscu o mało życiem nie przypłaciliśmy.

    Taki oficer, naczelnik konwoju, rzucony w środowisko ludzi stojących nisko pod względem kulturalno-etycznym, dziczeje. Ponieważ większość ludzi, których naczelnikiem jest chwilowo, stanowią wyrzutki społeczeństwa pozbawione praw, ponieważ są to osobniki, których on ma prawo karać cieleśnie, do których za najmniejszy opór może kazać strzelać, więc taki pan w końcu zapomina, gdzie kończą się granice jego władzy. Otóż oficerom tym zdawało się, że żądania nasze, całkiem uzasadnione i z punktu prawnego słuszne, są to poprostu protesty, bunty przeciw władzy.' Przeciw jakiej władzy? Rozumie się przeciw jego władzy. Tylko dwóch spotkałem względnie inteligentnych ludzi. Byli to oficerowie, niedawno przysłani na naczelników etapów. Inni byli to w przeważnej części pijacy i karciarze; oddali sprawy w ręce podoficerów, a sami nawet nie pokazywali się nam. Nieraz trudno było doprosić się widzenia z takim panem. U takich naczelników starszy podoficer był panem życia i śmierci aresztantów. Wśród tych warunków w ciągiem napięciu nerwowem, w ustawicznych utarczkach to o swoje prawa, to o krzywdy innych, jechaliśmy całe sześć tygodni. Starzy aresztanci, bywalcy, uprzedzali nas zwykle, na którym etapie jaki naczelnik. Widząc, że upominamy się nie tylko o własną skórę, lecz, o ile możności, nie pozwalamy na nadużycia i względem nich, ludzie ci - nie powiem żeby nas lubili, ale zaczęli szanować. My patrzyliśmy na nich, jako na chwilowych swych towarzyszów niedoli. Nie mogąc nieść im pomocy materyalnej, staraliśmy się przynajmniej ostrymi protestami przeszkodzić zwierzęcemu obchodzeniu się z nimi. Byli nam za to po swojemu wdzięczni.

    Brudy na etapach i półetapach, opędzanie się nocami od rozmaitych pasorzytów, których miliony szturmowały do ciał naszych, utarczki Z konwojnymi, wszystko to, razem wzięte, czyniło drogę naszą ciężką nad wyraz. Byliśmy wszyscy tak zmęczeni, że się nic nie chciało robić. Piękne okolice, któremi przechodziliśmy, nie robiły na mnie wrażenia. Patrzałem na tajgę syberyjską, taką tajemniczą i ponurą, z myślą, co spotkamy na etapie następnym. Jako ekonom naszej partyi maleńkiej, musiałem zwykle, gdyśmy przyszli na etap, starać się o prowianty. Byłbym z przyjemnością zrzekł się tej godności, lecz myśl, że spełniam obowiązek względem kolegów, wstrzymywała mię od tego. Bywałem nieraz tak zmęczony, że musiałem używać całej siły woli, by wziąć koszyk i pójść starać się o pożywienie.

    Zwykle, gdy partya przychodziła na etap, baby ze wsi przynosiły rozmaite prowianty na sprzedaż. Był tam chleb, pierożki, mleko, jaja i sławne szańgi syberyjskie. Lecz, gdyśmy chcieli mięsa, trzeba było iść szukać go na wieś. Dawano mi wtedy żołnierza z karabinem i szliśmy na poszukiwanie. Czasem znajdowałem, a czasem wracałem z niczem. Kobiety pomagały nam dzielnie w tern zajęciu. Nieraz same szły na wieś po sprawunki. Wywalczyliśmy dla nich takie ustępstwo, że szedł z nimi konwojny, ale bez karabina. Zupełnej nieobecności tego anioła stróża przy kobietach naszych nie mogliśmy wywalczyć.

    Przytoczę tu charakterystyczny przykład stosunków hygienicznych na etapach.

    Etap nazywa się biriusa. Oficer-pijak; podobno był hersztem bandy złodziejskiej, złożonej z jego własnych żołnierzy. Wszedłem do kuchni, by wziąć wody gorącej. Do wody gorącej są osobne kotły. Wszedłszy zobaczyłem żołnierza z zakasanemi rękami, jak pogrążał w kotle, z którego czerpaliśmy wrzątek do herbaty, prosiaka. Znajdował ten sposób parzenia prosięcia bardzo wygodnym; aresztanci przywieźli sobie wody, by mieć herbatę - dlaczego więc nie skorzystać z gotowego ? Byłem oburzony i wściekły. Widocznie mina moja nie obiecywała nic dobrego, bo na żądanie moje, aby przyszedł oficer, żołnierz rzucił prosię i pobiegł po oficera. Przyszedł pijany; nie wiem, czy zrozumiał, co mówiłem, ale gdy mu pokazałem prosiaka, rozgniewał się i kazał aresztować żołnierza. Jak się później dowiedziałem, prosiak był kradziony. Nie wiem, co więcej oburzyło pana oficera, czy to, że żołdak zabrudził wodę, którą pić miało tylu ludzi, czy też, że się tak nieostrożnie zachował z rzeczą skradzioną.

    Im dalej, tern było gorzej. Po kilkutygodniowej podróży coraz więcej ubywało mi sił fizycznych; za to byłem coraz bardziej zdenerwowany. Jeden z „włóczęgów”, gdym się skarżył, że robactwo spać nie daje w nocy, a w dzień na teledze spać nie mogę, poradził mi, bym nie spał na pryczy, a kładł się na podłodze i oblewał wodą podłogę około posłania. To trochę pomagało; lecz pluskwy trafiały do nas: wpełzały na sufit i stamtąd spadały na śpiących. Najlepiej pomagało światło, to też mimo złego stanu finansowego partyi naszej, paliliśmy świece po całych nocach. Na utrzymanie otrzymywaliśmy po 15 kop. dziennie.

    W końcu szóstego tygodnia, wyczerpani, znużeni śmiertelnie, doszliśmy do rzeki Angary, skąd po przeprawieniu się na drugą stronę mieliśmy jeszcze 40 wiorst do Irkucka. Przez Angarę przewieziono nas w wielkich łodziach. Woda w Angarze jest nadzwyczaj bystra i tak czysta, że na głębokości kilku metrów widać dno. Płynie w łożysku kamienistem; brzegi wysypane są drobnym żwirem. Byłem tak zmęczony podróżą, nerwy miałem tak poszarpane, że piękność Angary nie zrobiła na mnie wrażenia. Wiedziałem, że w Irkucku odpocznę sobie; cała uwaga moja skupiła się na tern, by jak najprędzej dostać się do Irkucka. Pomagałem więc z całych sił przy przeprawie. Prąd znosił łódź naszą i przez to opóźniał przybicie do brzegu, a ja tak pragnąłem być w Irkucku jak najprędzej. Wreszcie przeprawiliśmy się wszyscy i tego samego dnia doszliśmy do Aleksandrowskiego więzienia etapowego.

    Więzienie etapowe w Aleksandrowsku jest złożone z kilku baraków, bardzo źle zbudowanych. Przepędziliśmy w niem dwa dni i trzeciego dnia z mniejszą daleko partyą kryminalnych ruszyliśmy ku Irkuckowi.

    W Irkuckiem więzieniu zastaliśmy jeszcze dwóch zesłańców politycznych. Przywieziono ich na dwa tygodnie przed nami. Jeden z nich miał naznaczone miejsce zamieszkania w Wiercholeńsku, a drugi szedł na Jakuty. Ten ostatni miał żonę i dziecko. Na drugi dzień po przybyciu do Irkucka dowiedziałem się i ja, że idę do Irkucka do rozporządzenia tamtejszego gubernatora i że za dwa dni ruszamy w drogę. Ponieważ była to ostatnia ekspedycya letnia partyi w tamte strony, więc gdybym nie zechciał z nią iść, musiałbym siedzieć w więzieniu irkuckiem aż do grudnia; zdecydowałem się więc jechać dalej pomimo zmęczenia.

    Trzeciego dnia po przybyciu do Irkucka ruszyliśmy w drogę. Musieliśmy dopędzić partyę kryminalną, która wyszła dniem przedtem z Aleksandrowska. Posądzano nas w telegi parokonne i w towarzystwie policyanta ruszyliśmy z kopyta. Wieczorem tego dnia dopędziliśmy partyę, roztasowaną już na nocleg. Przyjął nas oficer w mundurze armii. Jak później przekonałem się na trakcie jakuckim niema komend etapowych, tak jak to było na irkuckim. Oficer z batalionu irkuckiego z kilkudziesięciu żołnierzami prowadzi! nas aż do Jakucka. Oficer przyjął nas bardzo grzecznie ; potem zmienił swe postępowanie względem nas z przyczyny, o której dowiedzieliśmy się później. Zaraz pierwszego wieczora dzięki niewiadomości mieliśmy dosyć nieprzyjemne zajście z zasiedatielem. Nie wiedząc, że stróżami naszymi w miejscach noclegów są mieszkańcy miejscowi, Buryaci, jeden z towarzyszów chciał odpędzić od siebie Buryata z pałką zastępującego mu drogę. Na tę scenę nadszedł zasiedatiel miejscowy i dosyć niegrzecznie obszedł się z kolegą naszym. Widząc jednakże, że my nie mamy ochoty pozostać tylko widzami i że całe zajście może przybrać obrót niepożądany, spuścił z tonu i sprawę załagodziliśmy ku zobopólnemu zadowoleniu. Więcej zajść z Buryataini nie mieliśmy, choć jechaliśmy przez ich stepy 7 dni.

    Tu już cała partya jechała, jechali również i żołnierze rozlokowani tak, aby mieć wszystko na oku. Zwykle na nocleg zajeżdżaliśmy do wioski buryackiej. Nam dawano mieszkanie „ziemskie” t. j. gminne, kryminalnych zaś umieszczano w więzieniu etapowem. Wioski buryackie spotykają się dosyć gęsto i są dosyć duże. Budowane nieregularnie; domki z okrąglaków w zrąb z dachem z desek. Około każdej wioski znajdują się tyki wysokie, na których wiszą skóry zwierząt ofiarnych, przeważnie, zdaje się, źrebiąt i owiec.

    Po siedmiu dniach podróży przez jednostajne stepy buryackie dojechaliśmy do Kaczugi. Jest to wielkie sioło handlowe nad rzeką Leną. Stąd zaczynają spławiać towar na cały trakt jakucki, tutaj i my siedliśmy na gotowe pauzki, którymi mieliśmy płynąć do Jakucka. Pauzek – jest to tak coś niezgrabnego i tak ciężkiego, jako statek wodny, że tylko tam, gdzie na szybkości dostawy towarów nic nie zależy, mogą być używane. Jest to poprostu pudło z ostrym przodem pokryte dachem albo dom pływający. Zdaje mi się, że fantazya naszego praszczura Noego była daleko bujniejszą, gdy budował swoją arkę. Pauzek taki jest zbudowany z grubych bali, zbitych na spojeniach drewnianymi gwoździami. Na szkielet wybiera się korzenie odpowiednie; dach jest zrobiony z tarcic, ułożonych w dwa rzędy tak, aby wierzchnie deski zakrywały spojenia spodnich. Przytem w wierzchnich tarcicach na obu stronach każdej wyrobione są wyżłobienia, aby woda w razie deszczu nie ściekała pod spód. Dach jest łukowy. Tylko przednia część ostra - dziób - nie jest pokryta dachem, tutaj ,są też wiosła tak wielkie, że do wiosłowania przy każdem potrzeba trzech ludzi. Na dachu jest umocowane wiosło-rudel, nazywane na Lenie „piórem“. Nie wiem czy to nie ironia podyktowała im taką nazwę. Bo wyobraźcie sobie pióro dwadzieścia kilka łokci długie! Jestto ni mniej, ni więcej, tylko całe drzewo, oczyszczone z kory i gałęzi, którego wierzchołek zwiesza się z dachu do wody, i przymocowana jest do niego deska kilka łokci długa i dosyć szeroka. „Pióro” owe jest umocowane tak, że jeden człowiek może niem władać. Za to w czasie burzy kilku ludzi daje sobie radę z trudnością przy „piórze”. Pauzek płynie tak prędko, jak go prąd niesie i obojętną jest rzeczą, czy płynie dziobem naprzód czy też inną częścią. „Pióro" używa się wtedy tylko, gdy trzeba odpłynąć od brzegu lub mielizny, albo w burzę. Przy silnej burzy przybija się do brzegu i czeka się aż się uspokoi. Na takim statku płynęliśmy i my do Jakucka w ciągu 35 dni.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 57-64.]

                                                         Ze wspomnień wygnańca.

                                                                   I. NA SYBIR.

                                                                    (Ciąg dalszy).

    Na pauzku było nam dobrze. Tylko w początku podróży zaszło nieporozumienie i oficer chciał nas okuć w kajdany, lecz następnie stosunki ułożyły się znośnie. Unikaliśmy starć i bardzo mało korzystaliśmy z ulg, jakie nam ofiarowano. Poza czysto oficyalnemi rozmowami żadnych innych z oficerem nie mieliśmy.

    W początkach podróży płynęliśmy tylko dniem, bojąc się w nocy natknąć na mieliznę, z której z wielkim trudem udawało się spychać nasze statki. Miejscami prąd był silny, pauzek płyn ił dosyć prędko, ale za to na spokojniejszych miejscach rzeki posuwaliśmy się krokiem żółwim. Często natykaliśmy się na mielizny, w które Lena obfituje w swym górnym biegu. W takich razach party a nasza się ożywiała; lazł do wody, kto chciał. Krzyku, hałasu było co niemiara. Ludzie ci mieli tak mało przyjemności, że to, co wprawiłoby jakiegoś kupca, spławiającego towar na pauzku, w rozpacz, im sprawiało przyjemność. Bawili się jak dzieci. Tylko w dni chłodne i słotne niechętnie leźli do wody. Na noc przybijaliśmy do brzegu; pilnowali nas wtedy chłopi ze wsi poblizkiej. Obywatel syberyjski przywykł już do zesłańców. Przy tem w każdej prawie wsi przy Lenie osiedlają kryminalnych. Niektórzy z nich dorabiają się majątków i następnie rej wodzą w gminie. Większość bierze bilety z gminy i idzie szukać szczęścia do kopalń złota. Bilety takie kryminalni zesłańcy otrzymują bardzo łatwo.

    Zapomniałem wspomnieć o ważnym szczególe, przynajmniej dla mnie. Oto nikt w naszej partyi nie był w kajdanach. Wszyscy zesłańcy kryminalni, idący traktem jakuckim, idą na osiedlenie. Więzień katorżnych w tamtej stronie niema.

    Jak się dowiedziałem później, to prowadzenie partyi do Jakucka jest dla takiego oficera nadzwyczaj korzystne. Taka ekspedycya przynosi mu zwykle kilkaset rubli zarobku. Oficer otrzymuje pieniądze na transport aresztantów, więc powinien postarać się, aby była gotowa odpowiednia ilość pauzków. Pauzek kosztuje do dwustu rubli. Ponieważ aresztanci nie poduszą się, gdy im przez kilka tygodni będzie ciasno trochę, zatem można jeden pauzek sprzedać. Kupiec się znajdzie zawsze. Tak było i w naszym wypadku. Myśmy na tern nic nie ucierpieli, płynęliśmy bowiem na pauzku oficerskim i było nam względnie swobodnie.

    Prócz tego oficer sprzedaje aresztantom wódkę i prowianty, a na tern można zarobić. Z tego powodu bardzo niechętnie puszczał nasz oficer kryminalnych po sprawunki na wieś.

    Od Wiercholenska płynęliśmy w mniejszej kompanii, ponieważ dwóch towarzyszy zostało tam na zesłaniu. Kolonia zesłańców politycznych w Wiercholeńsku była dosyć liczna. Wszyscy prawie odprowadzili nas kilkanaście wiorst. Od nich dowiedzieliśmy się, że oficer nasz czuje się obrażonym na nas, lecz nie powiedział o co. Nie staraliśmy się dociekać, czem go obraziliśmy.

    W Kireńsku nasz oficer był w nastroju liberalnym. Pauzek stał tam cały dzień, na prośbę kolegów pozwolono nam spędzić cały ten czas w ich gronie. Stąd płynęliśmy dzień i noc. Pauzki nasze związano do kupy. Tutaj wpada do Leny rzeka Kirenga, niosąca taką mnogość wód, że Lena staje się w tern miejscu prawie dwa razy szersza. Zbliżała się jesień; woda w Lenie była nizka, oficer widząc, że płyniemy bardzo powoli, zrobił układ z kryminalnymi aresztantami, aby ci pomagali wiosłami. Płacił im coś po 30 kop. dziennie od osoby. Odtąd posuwaliśmy się prędzej. Lena potężniała coraz bardziej, wreszcie około Jakucka stała się tak szeroką, że trudno było zobaczyć brzegi. Płynęliśmy wtedy środkiem rzeki.

    Niedaleko Jakucka Lena płynie kilkoma rękawami. Pauzek nasz, źle kierowany, dostał się na prąd, który porwał go do zupełnie innej łachy, niż było potrzeba. Musieliśmy wyciągać go linami na drogę prawdziwą; praca przy wiosłach nie poradziła nic. Po kilkogodzinnej mitrędze wywlekliśmy naszę arkę i szczęśliwie bez dalszych przygód przybiliśmy do brzegu w Jakucku. Tutaj puszczono nas na wolną stopę, prosząc, byśmy przyszli dnia następnego do więzienia miejscowego dla zameldowania się. W towarzystwie przyjaciół, którzy oczekiwali nas na brzegu, udaliśmy się do miasta.

    Jakuck, rezydencya gubernatora, liczy 6000 mieszkańców. Ma szkołę realną męzką i gimnazyum żeńskie, kilka cerkwi, sąd okręgowy i rotę żołnierzy i, jako „niezbędne dla każdego większego miasta“, więzienie. Dotąd niema tam żandarmów. Państwo żandarmów kończy się w Kireńsku. Podobno mają wkrótce osiedlić tam żandarmów. Wielka szkoda; dotąd Jakuck mógł się szczycić tern, że pomimo iż jest wstrętną dziurą, nie ma przynajmniej żandarma. Dotąd w Jakucku nie wykryto żadnego spisku, lecz gdy ci „wycieracze łez wdów i sierot” się zjawią, z pewnością zjawią się i spiski, napewno zjawi się „intryga jakucka”. Obecnie Jakuck połączony jest linią telegraficzną ze światem. Przed pięciu laty nie było tam jeszcze telegrafu. Wychodzi tam Gazeta urzędowa pod nagłówkiem „Jakutskija obłastnyja wiedomosti”, przy której codzień drukują się wiadomości telegraficzne oddzielnie. Jakuck jest miastem nawskroś urzędniczem. Inteligen-cyą niemundurową jest tych kilka zesłańców politycznych, co zostają w Jakucku. Dzięki zabiegom jednego urzędnika sądowego zorganizowano w Jakucku i trupę amatorską, Przedstawienia odbywają się w sali „szlacheckiego zebrania” (błahorodnoje sobranje) do dwóch razy na miesiąc. Pozatem życie inteligencyi miejscowej upływa około zielonego stolika i butelki. Kobiety również grają w karty.

    Stosunek do zesłańców politycznych jest przyjazny. Chętnie bardzo powierzają swoje dzieci do nauki zesłańcom, pomimo tego, że ustawa o zesłańcach politycznych zabrania ostatnim zajmować się nauczaniem dzieci. Władze miejscowe patrzą na to przez palce. Co mają robić, gdy nic mają innych ludzi, zdolnych do dawania lekcyj? Tam zesłańcom politycznym żyje się nieźle pod względem materyalnym. Niektórzy nawet mają posady urzędowe. Najlepiej powodzi się lekarzom. W ostatnich czasach kilku z zesłańców wyuczyło się felczerstwa i tym dano posady rządowe z płacą 50 rubli miesięcznie. Lecz zostać w Jakucku udaje się niewielu. Zostawiają tylko chorych i to z ogromnemi ostrożnościami; boją się złego wpływu na młodzież szkolną. Tak mi mówił gubernator, gdym go pytał, czy nie mógłbym zostać w Jakucku dla poprawienia swego stanu finansowego. Zwykle wysyłają do okręgu do jakichś zapadłych kątów.

    W Jakucku jest i kilka sklepów, urządzonych po europejsku. Latem po Lenie kursuje kilkanaście statków parowych. Sama mieścina brudna, domki parterowe, drewniane. Jest kilka ekwipaży przyzwoitych ; są i dorożki. Jednem słowem polor cywilizacyi, a w gruncie dziura, wstrętna dziura. Jesienią błoto na ulicach po kolana. Dla publiczności są chodniki drewniane, lecz każdy woli iść ulicą, bo przynajmniej idąc tak, jest pewnym, że wróci do domu z całymi członkami. Szczególniej w nocy niebezpiecznie chodzić po chodnikach jakuckich. Oświetlają miasto (nie całe, tylko ulice główne) lampami naftowemi.

    Po przybyciu do Jakucka na drugi dzień dowiedziałem się, że mam przeznaczone miejsce zamieszkania na czas zesłania w Średnim Kołymsku. Ponieważ byłem z żoną, pozwolono mi mieszkać w Jakucku, nim nie ustali się droga zimowa. Porą letnią można dobrać się do Kołymska tylko konno. Władze uznają, że dla kobiety taka podróż w ciągu" kilku miesięcy byłaby zbyt uciążliwa, więc nie wysyłają ludzi z rodziną w tamte strony w lecie. Czekałem w Jakucku dwa miesiące. Przez cały ten czas biegałem z fuzyą po okolicach Jakucka. Miałem nareszcie tak długo oczekiwaną swobodę ruchów, to też korzystałem z niej wszelkiemi siłami.

    W końcu listopada ruszyliśmy w drogę. Mrozy wtedy zaczęły się na dobre, wszystko było pokryte śniegiem. Dla żony miałem "sanki kryte, sam zaś jechałem na saniach stacyjnych. Ubrani w całą masę futer, w towarzystwie kozaka konwojującego, odprowadzeni przez grono towarzyszów, wieczorem ruszyliśmy w drogę. Wobec tego, że, oprócz rzeczy potrzebnych nam na miejscu, musieliśmy zaopatrzyć się w prowizyę na drogę aż do Wierchojańska, sanie nasze były porządnie wyładowane. To też na trzeciej wiorście od Jakucka (jechaliśmy wtedy po Lenie) jedne z sań, te na których jechałem ja z „jamszczykiem“ Jakutem, złamały się. Zostawiwszy je na drodze, pojechaliśmy dalej. Sanki żony, ciągnione przez jednego konia, szły zaraz za saniami, w których ja jechałem. Koń ciągnący je był przywiązany do naszych sań. Po niejakim czasie obejrzawszy się zobaczyłem, że niema za nami sań z żoną. Przedtem w Jakucku koledzy nauczyli mię kilku niezbędnych słów jakuckich. Skorzystałem więc ze znajomości języka jakuckiego i kazałem stanąć. Jakut obejrzawszy się zrozumiał odrazu o co idzie, zeskoczył z sań i pobiegł po drodze z powrotem. Za nim pobiegłem i ja. Bałem się, czy się nie stało co złego. Na szczęście koń z saniami żony stał sobie spokojnie przy naszych saniach złamanych. Gdyśmy ruszali stąd, koń szarpnął się, urwał rzemień, którym był przywiązany i pozostał na miejscu. Żona moja zauważyła to, że jedziemy, a ona zostaje, zaczęła krzyczeć, lecz my byliśmy tak otuleni, przytem dzwonki przywiązane przy „dudze“ brzęczały tak hałaśliwie, że nic nie słyszeliśmy. Odtąd jechałem zwykle za saniami żony, aby ciągle mieć je na widoku. Dotarliśmy do jakiejś jurty jakuckiej, skąd Jakuci nasi wzięli parę sań i pojechali po rzeczy nasze, zostawione na drodze. Kozacy, dawani nam jako konwojujący, zwyczajem utartym od dawna pełnią obowiązki lokajów i kucharzy. To też i nasz kozak, gdyśmy się tylko rozebrali z futer, zaczął znosić z pomocą Jakutów nasze sakwy podręczne, w których mieliśmy żywność i naczynia i zajął się przyrządzaniem herbaty. Za te usługi karmiliśmy go przez całą drogę. Jakuci ustąpili nam najlepszy kąt w jurcie pod obrazami, wytarli stół i ustawili na nim nasze naczynia. Gospodyni przyniosła porąbanego na kawałki „chajachu“ (masła jakuckiego), śmietanki zamrożonej i tak zwanej „pienki” to jest kożuszków zdejmowanych z gotującego 'się mleka i następnie zamrożonych. Ogień w kominie, stojącym na środku jurty, palił się wesoło z trzaskiem, ogrzewając nas i oświecając czerwonem światłem jurtę. Czekając na herbatę, przyglądałem się chacie jakuckiej.

    Byłem we wnętrzu jurty jakuckiej po raz pierwszy. Budowa takiej jurty "jest nadzwyczaj prosta. Wkopują cztery słupy w ziemię, a jeżeli większą jurtę budują to 6 i 8, związują je ramą drewnianą w górze i następnie obstawiają ten szkielet okrągłemi berwionami, oczyszczonemi z kory, dookoła, zostawiając otwory na drzwi i okna. Drzwi i okna robią zwykle małe bardzo. Drzwi obite są skórą ; okna latem zakładają jakimś perkalem kolorowym, a zimą taflami lodowemi. Szklane szyby mają tylko zamożni Jakuci i tylko ci, którzy mieszkają blizko Jakucka, lub jakiegoś innego miejsca, dokąd szyby przywożą. Na zimę jednak wszyscy wstawiają szyby lodowe.

    Na pułap kładą również dyle okrągłe, cieńsze niż na ściany. Pułap robią zwykle pochyły na dwie strony i zasypują go grubą warstwą ziemi. Dachów nie robią. Na zimę oblepiają ściany jurty gliną lub nawozem. Niektórzy robią jeszcze przyźbę bitą z ziemi dookoła ścian. Jeżeli Jakut ma bydło, to buduje zaraz przy jurcie i obórkę. Czasem takie obórki (choton po jakucku) są odgrodzone ścianą od mieszkania, a czasem jestto tylko dalszy ciąg jurty, w której mieszka. Jeżeli ma jedną krowę, to ją trzyma w mieszkaniu. Cielęta zwykle trzymane są w mieszkaniu. Gdy się wejdzie do jurty takiej ze świeżego powietrza, atmosfera jest tak ciężka, że trudno oddychać. Lecz po pewnym czasie, po przyzwyczajeniu się do tego zatrutego powietrza, nie czuje się go. Zresztą człowiek rad, gdy się dostanie do ciepłej chaty.

    Jurta, w której zatrzymaliśmy się tylko dlatego, że się nam sanie złamały była mała. Bydła w niej nie było. Ściany okropne, podłoga brudna, Jakuc, też brudni okrutnie, wszystko to odbierało apetyt do jedzenia. Później przywykliśmy do tego i byliśmy radzi, gdyśmy mogli przenocować w takiej jurcie, zamiast nocować w również brudnej i przemarzłej powarni. Ale o tern potem.

    Nie zdążyliśmy jeszcze napić się herbaty, gdy przywieziono nasze rzeczy. Napoiwszy naszych furmanów herbatą, ruszyliśmy dalej, chcąc dojechać do stacyi, co też wkrótce się stało. W początkach, dzięki temu, że stacye pocztowe są nie bardzo odległe jedna od drugiej, posuwaliśmy się dosyć szybko naprzód. Lecz w miarę oddalania się od Jakucka, stacye takie są coraz rzadsze. Są stacye odległe jedna od drugiej 200 do 300 wiorst. Lecz kto tam mierzył te wiorsty! Jakuci mówią „małe wiorsty” i „duże wiorsty”, otóż mnie się zdaje, że tam wszystkie wiorsty są bardzo duże. Na jednej ze stacyi zabrakło koni, wieziono rzeczy nasze bykami, wprzęgniętymi do sań. Odjechawszy wiorst zgórą trzysta pierwszy raz zobaczyłem renifery, zaprzągnięte do sań. Stąd zaczęły się i długie stacye i powarnie.

    Ponieważ żadne stworzenie nie może przejść jednym tchem jakieś 150 wiorst, więc pobudowane są między takiemi dużemi stacyami domki z kominkami drewnianymi, aby podróżni mieli gdzie nocować. Przed pierwszą stacyą, do którejśmy jechali renami, mieliśmy takich powarń dwie, rzeczkę kamienną Tukułan i przełęcz Wierchojańską. W miarę zbliżania się do Wierchojańska mrozy stawały się coraz większe. Siedząc po kilka godzin na saniach („narcie”), marzłem nieraz tak, że słowa nie chciało mi się mówić. Prawdę mówi Korolenko, że przy takich mrozach i sumienie marznie. Tak się człowiek kurczy wtedy, stara się nie poruszać, aby nie stracić ani trochę ciepła własnego. Lecz mróz robi swoje; powoli obejmuje cię całego i marznie się tak, że aż ból przenika. Dobrze, gdy reny są dobre; wtedy biegną prędko i zdaje się, jakoby ruch szybki rozgrzewał, a przynajmniej prędzej przejeżdża się tę przestrzeń, na której końcu spotyka się ogień na kominie. Dobrze nawet zajechać i do powarni. Prawda, że zwykle w takiej powarni - nie cieplej niż na dworze. Ale jakuci zabierają się w tej chwili do rąbania drew i za chwilę stoi się przed ogniem, ogrzewając to jedną to drugą stronę ciała. Gdy trzon przy kominie jest duży, włazi się nań, aby być bliżej ognia. Wszyscy wtedy dmuchają w ogień, by jaknajprędzej się rozpalił. Lecz bieda, gdy reny złe. Wtedy bywaliśmy nieraz po 12 godzin a czasem i więcej w drodze. Z początku myślałem, że dobrze jest rozgrzewać się, biegnąc koło narty. Lecz okazało się, że to jeszcze gorzej. Im lepiej się rozgrzewałem w taki sposób, tern więcej marzłem później. Coraz częściej trzeba było wyskakiwać wtedy z sań, a czasami było to niemożliwe z powodu zbyt wązkiej drogi. Chcąc zaś krzyczeć na Jakuta, by zatrzymał reny, trzeba było odkrywać twarz, a to nie bardzo przyjemne, bo szal, którym miałem twarz zakrytą, obmarzał tymczasem i potem miałem ambaras z zakryciem nim napowrót twarzy. Wszystkie członki tak miałem skostniałe wtedy, że nie mogłem nawet owinąć się porządnie.

    Wreszcie podjechaliśmy do rzeczki Tukułan; tutaj zaczęła się droga, o jakiej człowiek, nie wychylający się ze świata cywilizowanego, pojęcia mieć nie może. Wiatry, wiejące prawie ustawicznie od przełęczy Wierchojańskiej, zdmuchują śnieg. Sterczą tylko ogromne kamienie, które latem potok górski przenosi z miejsca na miejsca. Po tych kamieniach musieliśmy przejechać coś 50 wiorst. Wicher dął gwałtowny; lękając się o żonę szedłem całą drogę, podtrzymując sanie, w których jechała. Przejeżdżaliśmy Tukułan nocą. Co chwila jakieś sanie łamią się, musimy stać i czekać, aż „jamszczyk“ je zreperuje. A tu mróz okrutny, wicher wciska się wszędzie i poprostu tnie skórę. Szczęściem noce polarne są jasne. W jednem miejscu wicher porwał mi kołdrę i poduszkę, które zapomniałem przywiązać na saniach. Trzeba było gonić je i łapać. Jakutom i kozakowi to uganianie się sprawiało przyjemność, ja zaś byłem wściekły. Nad ranem dopełzliśmy do powarni pod przełęczą, skąd po przedrzemaniu się ruszyliśmy dalej. Jakuci nasi przez ten czas reperowali sanie, które ucierpiały najgorzej. Stąd droga wspina się ciągle do góry. Przejechawszy wiorst 10 po kamieniach jeszcze wyjechaliśmy na równą drogę. Wiatr przestał dmuchać, byłem zmordowany, więc zasnąłem na saniach.

    Rozbudził mię kozak mówiąc, że podjechaliśmy pod samą przełęcz. Drogę zamykała nam ściana śnieżna. Nie chciałem wierzyć, że będziemy się na nią drapali. Dobrze, my możemy jeszcze wdrapać się, ale jak wciągniemy nasze sani z rzeczami? Idąc za radą kozaka zrzuciliśmy wierzchnie futra i, opatrzeni przez Jakutów w grube kije, ruszyliśmy naprzód. Tymczasem Jakuci rzucili część rzeczy z sań by ulżyć renom i ruszyli za nami. Z początku posuwaliśmy się dosyć prędko, lecz im dalej, tern gorzej. Góra stawała się coraz bardziej stromą, śnieg był tak twardy, że nie mogliśmy wydeptywać w nim naszem miękiem obuwiem wgłębień, w których możnaby stanąć śmiało. Coraz częściej zaczęliśmy się obsuwać, wreszcie zabrakło nam tchu i siedliśmy na śniegu, czekając karawany. Sam wdrapałbym się, nawet bawiła mię ta podróż w górę, lecz prowadziłem żonę za rękę i to utrudniało mi posuwanie się naprzód. Gdy podjechali nasi Jakuci, powiedziałem im przez kozaka, że żona iść nie może. Chcieli ją posadzić do sań, lecz nie zgodziła się na to, widząc z jakim trudem idą reny. Trzymała się tylko sań; tu lżej jej było wspinać się, ponieważ reny wybijały kopytami dziury w śniegu, w których nogi zawsze znajdowały pewniejszy punkt oparcia. Góra była coraz bardziej stroma, coraz częściej przystawaliśmy dla odpoczynku. Kiedy spojrzałem w górę, zdawało mi się, że reny idące naprzód oderwą się i spadną na nas. Ciągle się też oglądały, lecz Jakut idący na przodzie trzymał je mocno, krzycząc ustawicznie. Krzyczeliśmy i my.

    Pod nami była przepaść na kilkaset metrów. Pod samym wierzchem przełęcz jest tak stromą, że wydaje się prawie pionową. Reny, wspinając się, dotykają piersiami śniegu. Co kilka kroków trzeba było przystawać, by odetchnęły. Myślałem, że nie wdrapią się, że się urwą i polecimy wszyscy na skały, sterczące po obu bokach naszej drogi. Lecz wdrapały się, weszliśmy i my. Na nasze szczęście wiatru tego dnia nie było. Wsadziwszy żonę do sań, zszedłem razem z Jakutami, by im pomódz wciągnąć resztę rzeczy. Przytem byłem ciekawy zobaczyć, jak będą spuszczali się na dół. Związali narty parami, obwiązując płozy rzemieniami, którymi reny ciągną narty i przywiązawszy wszystkie reny z tyłu nart, dosyć prędko zjechali na dół. Reny, idące z tyłu. przytrzymywały narty. Widziałem potem, jak Jakut młody zjeżdżał z tej samej góry, nie przedsiębiorąc prawie żadnych środków ostrożności. Miał kilka nart jedna za drugą, przywiązał tylko parę renów do ostatniej i zleciał na dół jak wicher. Myślałem że kark skręci, ale nic mu się nie stało. Ten wprawił w podziw me tylko mnie, ale i innych Jakutów i Tunguzów patrzących na jego szaleństwo.

    Przeprawa przez przełęcz zabrała nam 8 godzin czasu. Jakuci nasi, położywszy na kamieniu ofiary za szczęśliwą przeprawę, wyszykowali sanie i ruszyliśmy w dalszą drogę. Stąd do Wierchojańska droga była względnie dobra. Mrozy tylko dokuczały coraz bardziej. Gdyśmy przyjechali do Wierchojańska było 65° wedl. C. W Wierchojańsku musiałem się zatrzymać na dłuższy czas z powodu choroby żony. Słońce nie pokazywało się wtedy na horyzoncie całe 6 tygodni. Z Jakucka do Wierchojańska jechaliśmy 3 tygodnie. Po dwóch miesiącach odpoczynku wyruszyliśmy z Wierchojańska. Jadąc marzłem tak, że całą uwagę skupiałem na to, aby mniej marznąć. Wciągałem kołdrę futrzaną na głowę, bo jadąc tak nakryty, mniej marzłem. W początkach podróży dusiłem się pod kołdrą, lecz później przywykłem. Po czterech tygodniach podróży przyjechaliśmy do Średniego Kołymska, miejsca, przeznaczonego mi na mieszkanie.

                                                                  II. W KOŁYMSKU.

    Średnie-Kołymsk, miasto okręgowe okręgu Kołymskiego, leży pod 67°10’ szerokości północnej i 150°10’ długości wschodniej od Greenwich. Miastem Średnie-Kołymsk nazwano dlatego jedynie, że w niem znajduje się urząd policyjny okręgowy t. j. władza administracyjna. Innych cech, charakteryzujących miasto, Średnie-Kołymsk nie posiada. Ho nie nadaje mu tych cech cerkiew z wyzłoconą kopułą na dosyć wysokiej wieży, ani stara twierdza kozacka, znajdująca się w ogrodzeniu cerkiewnem. Twierdza ta jestto czworokątna wieżyczka niewysoka i tak szczupła, że może pomieścić zaledwie dziesiątek ludzi. Zbudowana z niegrubych okrąglaków mogła być miejscem obronnem wtedy tylko, gdy Czukcze i Jakuci nie znali innej broni jak łuki i noże. Jednakże wieżyczka ta stoi do dziś w Średnie-Kołymsku jako pamiątka potęgi kozackiej!

    Miasto położone na lewym brzegu rzeki Kołymy, potężnej jak wiele bardzo rzek syberyjskich, dzieli się na dwie części dopływem jej, rzeczką Ankudiną. Jedną z tych części, tę w której jest cerkiew, położoną trochę niżej, nazywają mieszkańcy miejscowi „miastem”, drugą wyższą część — „stroną zaankudinową“. Taki podział miasta na „miasto” i „stronę zaankudinową” przejęliśmy i my, wygnańcy w Średnie-Kołymsku.

    Mieszkańców Średnie-Kołymsk miał przed 5 laty 600; gdym wyjeżdżał zeń w lutym 1902 r. było ich tylko 500. Według obliczeń lekarza kołymskiego, tow. naszego Mickiewicza, w ciągu jednego 1901 r. ludność Średnie-Kołymska zmniejszyła się prawie o 100 osób ; umarło na odrę 46 i wyjechało prawie tyleż.

    Ludność Śr.-Kołymska składa się z kilku urzędników policyjnych, z kupców, mieszczan, Kozaków i Jakutów. Jakuci, zamieszkali w mieście, prawie wszyscy mówią trochę po rosyjsku. O ile zauważyłem, od Śr.-Kołymska pomieszała się rosyjska kultura urzędowa z jakucką. Jakuci wszyscy są prawosławni, lecz zdaje się dlatego tylko modlą się do świętych prawosławnych, iż uważają popów, którzy im modlić się każą do tych świętych, za większych szamanów niż byli ich starzy szamanowie, których odstąpili dla nowej wiary.

    Kozacy zaś są to potomkowie tych zdobywców, którzy pierwsi przyszli w tamte strony i ujarzmili dotąd swobodnych synów tajgi. Stanowią oni policyę miejscową; zależą od ministerstwa spraw wewnętrznych. Jestto żywioł uprzywilejowany w Śr.-Kołymsku ; dla nich bowiem, dla kilku urzędników policyjnych i dla popów sprowadza rząd mąkę do Kołymska. Oprócz pełnienia funkcyj policyjnych kozacy wozili jeszcze pocztę.

    Dla architekta Kołymsk nie przedstawia nic cekawego; chyba że chciałby zobaczyć jak w tak ubogiej mieścinie może być taka stosunkowo duża i dosyć bogata wewnątrz cerkiew. Ja też nieraz myślałem nad rozwiązaniem następującej zagadki: ludność kołymska cierpi ciągle głód na wiosnę, rząd dokłada do administracyi kraju, a popi i ich pomocnicy żyją sobie nieźle i mają najlepsze domy. Ponieważ nie chodzi mi w mojem opowiadaniu o charakterystykę polityki rządu rosyjskiego między Jakutami, Czukczami itp. barbarzyńcami, pozostawiam więc rozwiązanie tej zagadki czytelnikom, ja zaś będę opowiadał dalej. Powiem tylko tyle, że rząd wie doskonale, iż deportacyą polityczną osiąga wprost skutek przeciwny temu, jaki miał na myśli, gdy takową wprowadzał; nie dla zesłańców też wysyła tam całą masę popów i misyonarzy.

    Jak wspomniałem już, miasto ma cerkiew, szkołę cerkiewno-parafialną, 4 sklepiki, szynk i zarząd policyjny; na miasto zaś składa się kilkadziesiąt domków t. zw. rosyjskich (budowanych w zrąb) i jurt. Oprócz tego miasto posiada szpital syfilityczny i aptekę.

    Jako miasto okręgowe Średnie-Kołymsk powinien mieć lekarza; lecz że żaden lekarz nie chciał jechać do takiego zapadłego kąta, przez lat 12 aż do 1899 r. leczył chorych felczer, który bardzo rzadko bywał trzeźwy. Dopiero w 1899 r. jeden z zesłańców politycznych, wspomniany wyżej tow. Mickiewicz, lekarz, zgodził się przyjąć posadę w Kołymsku. Wkrótce po przyjeździe lekarza zwiększył się personal medyczny Kołymska. Na miejsce akuszerki, która wyjechała z Kołymska w tydzień po naszym przyjeździe, naznaczono żonę jednego z zesłanych towarzyszy i w końcu mianowano felczerem jednego ze starych zesłańców, który w początku był zesłany jako polityczny, potem zaś zrobiono zeń kryminalistę, karząc go w ten sposób za nieudatną próbę ucieczki, jak mówił.

    Okolice Średnie-Kołymska są pokryte lasem modrzewiowym; w niższych miejscach las ten poprzerywany jest gajami łozinowymi, to znów jeziorami, któremi tak obfituje kraj kołymski, lub błotami t. zw. „badaranami“, albo „kałtusami”. Koło jezior i na owych błotach zbierają siano; innych miejsc dla pokosów niema. Jakuci umieją wypuszczać wodę z jezior, by rozszerzać sobie te szczupłe sianokosy, lecz tych środków imają się bardzo rzadko, przynajmniej w Kołymsku.

    W dali, w stronie południowo-wschodniej widać kilka pagórków, porośniętych modrzewiem i zataczających półkole ku południowi, gdzie się kończą, a na północny wschód widok zamyka górzysty brzeg Kołymy t. zw. „Kamień połowinny”, który zmusza tę całą masę wód, jaką niesie rzeka, do szukania sobie innej drogi. To też w tern miejscu rzeka skręca nagle ku północy, by, opłynąwszy „Kamień”, toczyć się dalej w kierunku północno-wschodnim. Przed „Kamieniem połowinnym” wyspa dzieli wody Kołymy na dwie odnogi, jedną mniejszą, t. zw. „Lachę szatulińską“, i koryto główne. Lecz wyspa, nie mając takiego pancerza, jaki ma, „Kamień połowinny”, od którego wody Kołymy odbijają się, robiąc mu szkody niewielkie, oddala się coraz bardziej od miasta; a Kołyma ogryzając wyspę, rozszerza się w tern miejscu coraz więcej i więcej. Za to Kołyma, krzywdząc wyspę z jednej strony, wynagradza jej szkodę z drugiej; bo rwąc ją w górnej części, odkłada na niższej masy piasków i iłu. Nie wraca jej tych modrzewiów, których tylko kilka zostało na czole wyspy. W dalszym swym ciągu wyspa pokryta już łoziną, z początku większą, następnie drobniejszą, aż wreszcie kończy się gołym iłem. Wyspa, podobnież jak łacha, dzieląca ją od lądu, nazywa się „Szatulińską“.

    Lasy kołymskie robią wrażenie niedorostków: nie mogę powiedzieć, by były rzadkie, przeciwnie drzewa rosną dosyć gęsto, lecz patrzącemu na nie wydaje się, że się wstydzą swej mizeroty. Przytem czuje się, że lasy te są niegościnne jakieś; ogarnia w nich człowieka uczucie dziwne, nieprzyjemne, uczucie martwoty. Żadnej siły nęcącej, niczego tego, co tak przyjemnem robi nam przebywanie w lesie, lasy kołymskie nie mają. To też przez cały czas pobytu w Kołymsku nie urządzono u nas ani jednej wycieczki do lasu. Prawda, że spacer po lesie kołymskim podobny jest do drogi do królestwa bożego. W lecie - komary wytoczyłyby z człowieka połowę krwi; w zimie zaś przeszkadzają śniegi i mrozy. Przytem w zimie las kołymski to cmentarz leśny, gdzie widzisz tylko szkielety drzew. Modrzew zrzuca na zimę igliwie i stoi goły i tylko stęka, gdy mrozy go cisną.

    Opowiem o swoim przygodnym spacerze w lesie kołymskim, a przekonacie się, że kto raz użyje takiej przyjemności, ten nie łatwo da się zwabić po raz wtóry. Wracając z polowania na kaczki wczesną jesienią, chciałem sobie skrócić drogę, więc puściłem się przez las na przełaj. Ścieżka, prowadząca do miasta, robiła ogromne koło; idąc przez las prosto, skracałem sobie drogę o połowę. Komarów nie bałem się, gdyż na jesieni bywa ich mniej; nie kąsają tak zjadliwie jak w czasie lata; zresztą miałem siatkę na kapeluszu, którą mogłem zakryć twarz, gdyby było tego potrzeba. Pogrążywszy się trochę w las, przekonałem się, że droga prosta tylko względnie bywa krótsza, a moja droga była znacznie dłuższa, lecz uszedłszy po niej kawałek, nie chciałem wracać. Ogromnie nieprzyjemnie wracać z drogi; naprzód, pomimo trudności, człowiek posuwa się jakoś, lecz powrót jest wstrętny. Korzenie drzew, nie mogąc wrastać w głąb ziemi wiecznie zmarzniętej, poszukując pożywienia i oporu dla zrodzonych przez się pni, pełzają po wierzchu, kręcą się w splotach jak macki potworne, wykrzywiają się jak w konwulsyach. Napotkawszy jakiś opór po drodze, a nie mogąc go przezwyciężyć, wyłażą z ziemi zupełnie, tworząc jakieś kolana powiginane w najdziwaczniejsze formy. Przyprószone igliwiem i pokryte roślinami pnącemi, tworzą półapki i wykroty, w które ciągle zapadałem to jedną to drugą nogą, tłukąc sobie kolana, łokcie i boki. Miejscami pod tern podszyciem drzemie błoto, z którego z trudnością wyciągałem nogi.

    To znów łoziny przecinały mi drogę; splatały się tak, że ani myśleć przedrzeć się przez nie; musiałem tedy obchodzić, a na końcu tej ściany spotykałem zawsze błoto, w które lazłem, nie powiem, żeby z przyjemnością. W dodatku pokąsały mi twarz komary, bom podarł sobie siatkę w kilku miejscach, więc skorzystały z tego, by mi więcej jeszcze obrzydzić las kołymski. Klnąc i odpoczywając na przemian wylazłem w końcu z lasu; musiałem sobie potem jodynować miejsca potłuczone. To tak mię usposobiło źle do lasu kołymskiego, że ani razu nie zapuszczałem się głębiej w porze takiej, kiedy las najładniej wygląda. Czasami tylko na wiosnę, gdy śnieg twardniał tak, że można było chodzić na ski, zapuszczałem się do lasu szukać głuszców.

    Średnie-Kołymsk od bardzo dawna jest miejscem zsyłki. Przeważnie wiozą tam tych, co mają większe wyroki; tylko tow. Żydzi trafiają do Kołymska z lżejszymi wyrokami. Gdym przyjechał do Śr.-Kołymska, było tam już 11-u tow., z tych dwóch moich znajomych z Warszawy, dwóch szlisselburczyków, reszta z rozmaitych miejsc Rosyi. (Oto nazwiska tow. kołymskich, których tam zastałem: Cyperowicz i Kałasznikow z Odesy, Gukowski z Kiszyniewa, zastrzelił się w Kołymsku; Orłów aresztowany w Konstantynopolu, Stróźecki z Warszawy, Cymerman z Łodzi, Janowicz, szlisselburczyk, Surowcew szlisselburczyk z „Narodn. woli“, Magat (z tym kolonia nie podtrzymywała stosunków z tego powodu, że handlował), Mielników z Charkowa po raz wtóry na Syberyi (z tym zerwaliśmy potem wszyscy z powodu brudnych jego sprawek) i Bogoraz, który w tydzień po moim przyjeździe wyjechał).

    Na drugi dzień po przyjeździe poszedłem się przedstawić miejscowej władzy policyjnej tj. sprawnikowi. Z pomocnikiem sprawnika kolonia była na stopie wojennej z powodów, o których powiem później, więc jako członek kolonii postanowiłem odrazu zaznaczyć, że się solidaryzuję z postępowaniem kolonii i ignorowałem tego pana. Sprawnik przyjął mię bardzo grzecznie, wydał mi zapomogę i zaczęło się życie, o którem opowiem pokrótce.

    Zapomogi rządowej otrzymywaliśmy: żonaci po 19 rs. 16 kop., a kawalerowie po 18 rs. miesięcznie. Przez pierwsze dwa lata mego pobytu wydawano nam jeszcze po 22 rs. rocznie na ubranie, lecz potem, wobec wydatków, jakie rząd miał na mordowanie Chińczyków, przestano wydawać pieniądze na ubranie. Ponieważ zapomoga nie wystarczała mi na utrzymanie siebie i żony, trzeba było myśleć o zarobku. Na razie jeden z tow. ustąpił mi stacyę meteorologiczną, za co płacono 10 rs. miesięcznie; lecz i tego wobec drożyzny kołymskiej było mało. W miasteczku jest kilka rodzin takich, które dałyby chętnie uczyć swoje dzieci zesłańcom politycznym, lecz intrygi protopopa miejscowego przeszkadzały temu. Sprawnik, jak mi powiadał, sam dałby był chętnie komukolwiek z nas uczyć swoje dzieci, lecz bał się donosow popa. Wkrótce potem poznałem tego popa.

    Syn kupca kołymskiego, skończył zaledwo szkołę miejską w Jakucku; dzięki obrotności i pobożności, może tylko udanej, wkupił się w łaski archijereja jakuckiego i został popem. Z twarzą i głosem skopca, robił wrażenie nieprzyjemne. Nas, zesłańców, nienawidził, choć w oczy mówił nam komplementy; jak się przekonałem potem, bał się nas i naszych korespondencyj w gazecie irkuckiej. Pracowałem u niego przy cerkwi i nie wiem czem zyskałem sobie jego sympatyę, bo, nie bacząc na to, że dawał mi zarobek, traktowałem go, jak zasługiwał. Udawał przedemną ogromnie dbałego o dobro parafian swoich; opowiadał mi, że dopóki niebyło taniego sklepu „amurskiego“ w Kołymsku, ludziom lepiej było. Śmiałem się zeń otwarcie i mówiłem mu o tern; to jednak nie przeszkadzało mu opowiadać mi o wszystkich dolegliwościach. Sklepu taniego, jak się później przekonałem, nie lubił dlatego, że robił konkurencyę jego braciom, kupcom - obdzieraczom tamtejszym. Uczył w szkółce dziewczęta religii.

    W pierwszym miesiącu mego pobytu w Śr.-Kołymsku poznałem wszystko i wszystkich. Najpierw uderzył mię ogromny procent ludzi bez nosa, lub kawałka wargi. Są to ślady pochodu cywilizacyi do krajów barbarzyńskich. Syfilis, wódka i karty, to trzy rzeczy, które najprędzej zaszczepiła „cywilizacya“ w tym kraju nieszczęśliwym. Później dowiedziałem się, że ogromna większość mieszkańców tak Śr.-Kołymska jak i wielu bardzo w okręgu jest zarażonych syfilisem. Nawet niewiele zwracają na to uwagi, tak jakoś zwykli się z tern i leczą się niechętnie.

    Stosunki obyczajowe są takie, że w początkach czułem wstręt poprostu do tych ludzi; lecz człowiek przy wyka do wszystkiego i później nie raziło mię to, co z początku sprawiało obrzydzenie. Ze świecą trzebaby szukać tam kobiety uczciwej w naszem pojęciu, wszystkie dziewczęta uprawiają „wolną miłość“ i nikt w nie nie rzuci kamieniem. U nas nazwanoby ją prostytutką i odwróciliby się od takiej wszyscy, gdyby tak, nie krępując się żadnymi względami „przyzwoitości”, darzyła miłością kogo się jej podoba ; tam nie traci ona prawa do wyjścia zamąż i zostanie poważną i poważaną matroną. Ta swoboda zupełna w stosunkach płciowych przyczynia się do szerzenia syfilisu i z tego względu jest złem wielkiem dla Kołymska. Dotąd nikt nie próbował wpływać na zmianę obyczajów i prawdopodobnie próby w tym kierunku rozbiłyby się o upór tradycyjny, ciemnotę i nędzę, w jakiej żyją ci ludzie.

    Dla charakterystyki obyczajów przytoczę rozmowę z jedną dziewczyną. Żona moja była słaba; ja, mając wówczas trochę roboty, nie mogłem poświęcać wiele czasu na gospodarstwo, nająłem więc ową dziewczynę by pomagała żonie. Pewnego razu przy obiedzie rozgadała się i zaczęła opowiadać nam o starych zesłańcach, którzy byli przed nami w Kołymsku; wreszcie opowiadała o sobie i powiedziała, że miała córkę, która jej umarła. Powiedziała również, kto był ojcem jej córki. Po kilku dniach zapomniawszy widocznie, że wiemy już o ojcu jej dziecka, nazwała innego człowieka. Gdym zwrócił jej uwagę, że przedtem nazwała kogo innego, nie namyślając się ani trochę, odpowiedziała: „a boh jewo znajet, z kiem ja imieła dóczku!“ (a bóg wie, z kim miałam córkę).

    Kolonia nasza tworzyła malutki światek ze swoimi obyczajami, prawami, dążeniami i pragnieniami, zupełnie odmienny od tego świata, który nas otaczał; zbliżyć się do otaczającego nas świata, zżyć się z nim nikt z nas nie próbował. Świat ten patrzył na nas, jak na ludzi z innej planety. Niby przestępcy, a nikomu krzywdy nie robią, władzy się nie boją; ba, nawet przeciwnie, władza nas się bała; do cerkwi nie chodzą, wódki nie piją i w karty nie grają. „Przestępcy polityczni" ot i wszystko. Niektórzy wyobrażają sobie, żeśmy cara w karty ograli, za co rozgniewany na nas, zesłał nas do nich i nie pozwolił grać w karty. Zapytany o swoje przestępstwo przez pewnego Jakuta, umiejącego po rosyjsku, nie mogłem w żaden sposób wytłómaczyć mu, za co mię zesłano. Popi zdążyli i tym biednym nagadać tyle o dobroci cara, że nie mogło pomieścić się w głowie mojego Jakuta, by taki dobry car zsyłał nas za to, że walczymy, aby wszystkim było dobrze na świecie.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 88-96.]

                                                              Ze wspomnień wygnańca.

                                                                   II. W KOŁYMSKU.

                                                                        (Ciąg dalszy).

    Nie byłbym w stanie odpowiedzieć, gdyby mię kto zapytał: dlaczego staliśmy tak na uboczu od tych ludzi i nie staraliśmy się wnieść choć trochę światła do nich. Życie tam tak odmienne od tego, w którem my wyrośliśmy, że trudno byłoby nam, nawet przy największych chęciach, coś robić dla tych ludzi. Trzebaby chyba żyć ich życiem przez lat kilka, by zrozumieć co trzeba robić, a do tego nikt z nas nie miał chęci. Przywykli do walki codziennej, rzuceni siłą wrażą w te krainy lodowe, gdzie niema z kim walczyć, gorzknęliśmy; ogarniała nas coraz większa tęsknota, wreszcie apatya. Jedna myśl, świdrująca mózg aż do bólu, zaprzątała wszystkich: jak wyrwać się stamtąd, by stanąć w szeregach walczących towarzyszy, z których tak brutalnie nas wyrwano. Mało o tern mówiono, ale każdy o tern dużo myślał.

    „Wyższy świat” Kołymska niewiele wyżej stoi pod względem umysłowym od owego Jakuta, o którym wspomniałem poprzednio; za to zdemoralizowany jest do szpiku kości. Gra w karty, pijaństwo i łajdaczenie — to trójca, nieodstępnie panująca w tym świecie. Kobiety nie lepsze pod tym względem od mężczyzn; nawet dzieci naśladują starszych. Z takimi ludźmi żyć nie moglibyśmy bliżej. Gdyby nam nie przeszkadzano uczyć dzieci, to może z młodego pokolenia przez nas wychowanego wyrośliby inni ludzie. Nie mogąc wnosić do tego świata nic dobrego, nie chcieliśmy brać udziału w jego życiu. Przytem świat ten składa się z ludzi, którymi każdy z nas się brzydził. Są to przeważnie handlarze-oszuści, szulerzy; ludzie, którzy dla pieniędzy zrobią wszystko; sprzedadzą własne córki, matki i żony. Przytem są bardzo pobożni; mają dużo obrazów, przed którymi palą świeczki. W każdym domu znajdziecie portret cara i carowej; nie wiem czy to przypisać miłości poddanych, czy też namiętności wieszania na ścianie malowanek.

    Do cnót, zdobiących ten świat, trzeba zaliczyć wielką gościnność; gościa przyjmują bardzo serdecznie i częstują najlepszem.

    Naczelnikiem okręgu kołymskiego przez cały czas mego pobytu był człowiek niezły. Nie robił dla nas nic dobrego, ale za to nie wtrącał się zupełnie do tego, cośmy robili. Mieliśmy zupełną swobodę; nie robiono nam żadnych kwestyj w razie wyjazdu z Kołymska; mogliśmy przenosić się, dokąd kto chciał po całym okręgu, nie pytając nikogo o pozwolenie i nawet nie mówiąc nic o tern, że wyjeżdżamy. Jak się później przekonałem, sprawnik nasz robił nam te ustępstwa z obawy przed starciami, jakie mogłyby były wyniknąć między nim a nami, gdyby „ustawę o zesłańcach“ stosował do nas z bezwzględnością. Przyzwyczailiśmy go do niepodpisywania przez nas papierów „wyższego naczalstwa”, mających na celu czy to ograniczenia jakiekolwiek, czy też nie podobających się nam, przestał więc przysyłać nam podobne rzeczy, a jeżeli robił to czasem, to tylko dla formalności, albo przez zapomnienie. Miało to i swoją złą stronę, bywały wypadki, że nieraz papier ważny dla kogokolwiek z nas, jak np. wiadomość co do przypisania się jednego z towarzyszy do stanu włościańskiego, leżał pod suknem u sprawnika parę miesięcy.

    Jak się okazało przy złożeniu naszego sprawnika z urzędu, człowiek ten był „niezaradny” z punktu widzenia państwowego nie tylko w stosunkach z nami. W kasie brakło 10.000 rs.; rozmaite sprawy leżały po parę lat niezałatwione. Wzywano go do Jakucka dla tłómaczenia się, ale nie miał zamiaru tam jechać, bo i po co. Żal mi go szczerze, bo nie był złym człowiekiem, a że grał ciągle w karty i pił strasznie, to widocznie winien temu klimat kołymski, gdyż nie on pierwszy kończy tak źle karyerę służbową.

    Pomocnikiem sprawnika był niejaki Ławrow, były policyant irkucki, który, jeżeli się nie mylę, nawet w Moskwie był policyantem; przynajmniej urodził się i wychował w Moskwie. Wysoki, dobrze zbudowany, nosił niebieskie okulary, jak wszyscy prawie szpicle w moich czasach w Warszawie, i udawał znawcę we wszystkich sprawach. Z rzadkim zarostem i ciągłym uśmieszkiem na twarzy w czasie rozmowy, robił wrażenie gada pełzającego. Przybył do Kołymska na rok przedemną; od początku wykazał zdolności szpiclowskie, lecz pierwszy występ w tym duchu na arenie kołymskiej zakończył niefortunnie. Widmo sztandaru czerwonego tak go prześladowało, że nawet w kawałku szmaty czerwonej, rozłożonej przez towarzyszy przed domem na kupie desek, dopatrzył chęci manifestacyi, a może nawet zrobienia rewolucyi w Kołymsku. Zaindyczył się okrutnie i napisał list z pogróżkami do tych tow., którzy perkal rozłożyli. Dostawszy porządną odprawę, stulił uszy i odtąd nie zaczepiał „gosudarstwiennych“ otwarcie. Starał sic szkodzić nam donosami; pisał je ciągle i to nie tylko na nas. Ten pił wódkę, ale w karty nie grał. Przeniesiono go następnie do Wierchojańska, gdzie miał nawet zostać sprawnikiem. Nie powiodło mu się i tam; wezwany do Chin musiał wyjechać z Wierchojańska, lecz, nim dojechał, rząd w Chinach nie potrzebował więcej morderców, więc go wrócono z drogi. Z powodu zatargu z członkiem „Ekrspedycyi polarnej” gubernator jakucki pozbawił go swych względów i zdegradował do roli prostego pisarza; ale pomimo upadku karku nie skręcił i znów się pnie do góry.

    Na jego miejsce przysłano liberała. Niewielkiego wzrostu, z długą brodą, utrzymywaną bardzo starannie, pan ten robił wrażenie bardzo przyzwoite na początku. Był dosyć inteligentny; szukał w początkach swego pobytu znajomości z nami, motywując to potrzebą obcowania z ludźmi inteligentnymi, których „świat wielki” Kołymska nie posiada. Wkrótce jednak wziął się do wódki, grał w karty i bałamucił żonę dyakona. Myślał, że zostanie u nas sprawnikiem, a znajomość bliższa i obcowanie z nami mogły mu przeszkodzić w karyerze. Ten był nieszczęśliwy, bo jako syn nieprawy, nie mógł otrzymać, „czynu”, którego pragnął namiętnie. I temu nie powiodło się w Kołymsku; przyjechał jednocześnie ze mną do Jakucka i więcej do Kołymska nie wrócił. Był na tyle przyzwoity, że nie pisał donosów i brzydził się nimi. Przy nim można było żyć spokojnie.

    Najgorszym był „zasiedatiel” niższo-kołymski, Jakut, znany ze sprawy tow. Jergina. Przysłany do naszego miasteczka jako sekretarz policyi, nie mógł mieszać się bezpośrednio do spraw;.wetował sobie to pisaniem donosów do gubernatora. Gdy zrobiono go zasiedatielem w Niższym Kołymsku, wydawało mu się, że władza jego nie ma granic, zaczął też nadużywać jej. Nie wiem z jakiego powodu człowiek ten nas nienawidził; starał się ciągle nam szkodzić. Jak wiadomo urzędowanie jego skończyło się bardzo tragicznie dla nas. Obity przezeń Kałasznikow zastrzelił się, Jergin mszcząc się zastrzelił znów Jakuta i obecnie siedzi w rotach aresztanckich.

    Były to dla nas czasy bardzo ciężkie. Rzuceni między ludzi, nie bardzo nam przychylnych, czuliśmy się wydani niejako na łup instynktów zwierzęcych pierwszego lepszego łotra. Lecz Iwanow, urzędując niedługo jako zasiedatiel, zdążył tak dokuczyć wszystkim, że pocichu mówiono sobie -dobrze, że go dyabli wzięli. Żałowali go tylko jego przyjaciele karciani.

    Niejednego zadziwi, że tak dużo miejsca poświęciłem opisaniu członków władzy kolymskiej, lecz w życiu naszem na zesłaniu tacy panowie grają dużą rolę, to też, opisując to życie, nie można nic potrącić o tak ważny czynnik. Przytem chciałem dać poznać, od jakich ludzi zależeliśmy. Mieszkając w kraju, nie zna się bardzo często rewirowego swego rewiru, nie mówiąc już o komisarzu, albo naczelniku policyi, lecz w Kołymsku każdy z nas musiał znać członków policyi, gdyż ciągle się z nimi stykał. Poczta przychodziła do policyi, więc już odbiór korespondencyi zmuszał poznawać tych panów.

    Przez pierwsze dwa lata pobytu mego w Średnim Kołymsku otrzymywaliśmy pocztę tylko trzy razy do roku; dwa razy zimą i raz latem. Również tak często wysyłano pocztę od nas. Czasem kuryer, wysłany z Jakucka, przywoził nam listy i gazety, lecz cięższych pakunków nie brał. To też świętym był dla nas dzień, w którym przychodziła poczta. Gdy zbliżał się czas, w którym zwykle otrzymywaliśmy pocztę, nasz światek się ożywiał. Zgadywano dzień nadejścia poczty, - która nigdy regularnie nie przychodziła; zakładano się o ten dzień i w miarę oczekiwania denerwowaliśmy się coraz bardziej. Dosyć było pogłoski, że poczta idzie, by pierwszy, który to usłyszał, biegł uszczęśliwiać innych tą wiadomością. Poczta interesowała w znacznej mierze i miejscowych obywateli, i oni z upragnieniem czekali tego dnia, w którym można będzie pójść do policyi, pogapić się i dowiedzieć się czegoś nowego. Byli i tacy, którzy otrzymywali listy i przesyłki - ci byli wprost zainteresowani; reszta była rada,że dzień pocztowy jest trochę inny od szarych i nudnych dni kołymskich.

    Każdy Jakut przyjeżdżający do miasta ma za obowiązek sobie przywieść jakąś nowinę. Bywało, że jakut, przyjechawszy od strony „traktu” jakuckiego w tym czasie, kiedy wszyscy spodziewali się poczty, na zapytanie: „co słychać, opowiadaj”, albo zapytany wprost o pocztę, odpowiadał, że idzie i jest niedaleko. Wiadomość ta rozchodziła się po mieście z piorunującą szybkością, dochodziła i do nas i wytrącała z równowagi. Bywało i tak, że Jakut skłamał, wtedy wymyślaliśmy mu okrutnie.

    Gdy zaś wiadomość o poczcie była prawdziwa, jeden z towarzyszy szykował u siebie miejsce dla przyjęcia tak upragnionego gościa. W początkach, gdy poczta przychodziła, szliśmy wszyscy do policyi i pomagaliśmy rozbierać i porządkować wszystko, by prędzej otrzymać to, co przyszło dla nas. Każdy był tak zniecierpliwiony, że ręce drżały przy wyjmowaniu listów. Z czasem zmieniono ten porządek z tego powodu, że raz zginęła przesyłka. Przyjęliśmy zmianę wrogo i dopiero na prośbę sprawnika, motywującego zmianę względami, że kiedy my wszyscy przychodzimy po pocztę, pcha się każdy, kto tylko chce, i trudno im śledzić wszystkich, zgodziliśmy się na to, aby przy rozpakowywaniu poczty był obecny nasz delegat. Ten, otrzymawszy nasze rzeczy, w tej chwili dawał je innym dwom lub trzem, oczekującym na to w drugim pokoju, ci zaś odnosili na punkt zborny. Gdybyśmy byli przyjęli zmianę odbioru poczty tak, jak ją ogłoszono w policyi, musielibyśmy czekać na listy dotąd, dokąd nie rozbiorą i nie uporządkują wszystkiego, co było przysłane; to odwlekło by otrzymanie listów na dzień, albo i więcej. Czując pocztę pod bokiem, nie mogliśmy się na to zgodzić; sprawnik widząc, że prawa swego zwyczajowego nie ustąpimy tak łatwo, zrobił z nami powyższy układ, by jeden z nas był obecny przy rozpakowywaniu poczty. Otrzymawszy część gazet i listów, jeden z tych, co szli do policyi po pocztę, biegł z nimi na punkt zborny, (przesyłki zostawiano zwykle na koniec). Listy oddaje adresatom, gazety kładnie na stół i biegnie po więcej. Na pytania towarzyszy odpowiada krótko, nerwowo i wybiega. Na punkcie zbornym wre jak w ulu; ci szczęśliwcy, co otrzymali listy, wyjmują je gorączkowo z kopert poprzecinanych.

    Tutaj muszę wspomnieć, że w początkach, wskutek nadużycia władz gubernialnych, przeglądano naszą korespondencyę. Musieliśmy oddawać listy z otwartemi kopertami do policyi; sprawnik po przeczytaniu pisał na kopercie „prosmotrieno” i wtedy dopiero list wędrował dalej. Gdy zaś oddał ktokolwiek list zapieczętowany, sprawnik nic nie pisał na kopercie i w Jakucku takie listy cenzurowano w zarządzie „obłastnym”. Później dzięki protestom doktora naszego, tow. Mickiewicza i jeszcze jednego z innej kolonii, pod adresem ministerstwa spraw wewnętrznych, nadużycie to zniesiono, lecz nie zniesiono zupełnego nieotwierania naszych listów. Robiono to później, „przez omyłkę”, jak zwykle było napisano na liście otwartym, ale „omyłki” były dosyć częste. Zdarzało się też nieraz, że list całkiem nie dochodził, pamiętam, że jeden list mój wędrował coś ze dwa lata, nim go otrzymałem wreszcie.

    Jeżeli otrzymujący list wyczytywał z niego co ciekawego „de publicis”, dzielił się tein ze wszystkimi. Nie otrzymujący listu przeglądali gazety i również rzeczy „extra ordynaryjne” komunikowali zgromadzonym. Krzyku, śmiechu, wymyślań było przy tem co niemiara.

    Wreszcie rozebrano pocztę; ci co byli w policyi, przynoszą resztę rzeczy, przysłanych dla nas, zaczyna się rozpakowywanie przesyłek i częstowanie smakołykami, jeżeli te przyszły; wreszcie każdy zabiera swoje rzeczy i rozchodzimy się do domów.

    Gazety czytywaliśmy kolejno, każdy obowiązany był przeczytać co-dzień cztery numery i oddać je swemu następcy; dla miesięczników naznaczony był termin trzydniowy. Część gazet otrzymywaliśmy od rodzin, inne prenumerowaliśmy sami za środki na ten cel specyalnie zbierane od członków kolonii. Zwykle poczta przywoziła tyle pism, że przeczytanie wszystkiego wymagało tygodni całych.

    Z czasem przychodziła poczta osiem razy na rok, siedem zimą i raz latem; wtedy jakoś więcej po ludzku czytać można było gazety. Przed moim wyjazdem spodziewano się w Kołymsku urzędnika, który miał urządzić tam oddział pocztowy, poczem poczta miała chodzić co miesiąc.

    Również jeżeli nie bardziej uroczystym jak dzień pocztowy był taki, w którym przyjeżdżał do Kołymska nowy towarzysz. Zwykle zajeżdżał do kogokolwiek z nas i, nim zdążył się rozebrać z kostyumu podróżnego, zbiegała się cała kolonia i zaczynało się „wypompowywanie" wiadomości. Byliśmy wprost bez litości pod tym względem, nowy, zarzucany ze wszystkich stron pytaniami, tracił po prostu głowę i nie wiedział komu wpierw odpowiadać. Przytem nowy przywoził listy, gazety i inne przysmaki.

    Przez pierwsze dni kilka zaznajamiano go z warunkami kołymskimi. Nowy odwiedzał wszystkich, by wiedzieć gdzie kto mieszka; codzień przez te kilka dni kolonia zbierała się wieczorami tam, gdzie nowy zamieszkał. Rozprawiano wtedy bardzo wiele. Kolonia chciała wiedzieć zapatrywania nowego na kwestye, zajmujące ją w danym czasie. Nowy znów' opowiadał o kraju, o robocie. Rozpytywano go o znajomych, o inne kolonie, które spotykał po drodze. Nasza kolonia była najdalej, najpóźniej więc otrzymywała wieści takie, o których z pism legalnych nie można było się dowiedzieć. To też wyciskano z nowego wszystko i biada mu była, gdy zdradzał większe wiadomości. Takie dnie odświeżały nas; gwarno wtedy było w kolonii. Każdy starał się uprzyjemnić nowemu pierwsze chwile pobytu; pomagano mu w zainstalowaniu się; jednem słowem przyjazd nowego wnosił na jakiś czas życie i ruch do kolonii. Po pewnym czasie, gdy się już wszystko z nowego wypompowało, wracaliśmy do zwykłego trybu życia, oczekując znów czegoś nowego.

    Przez dosyć długi czas w' kolonii kołymskiej nie było zupełnie kobiet. Zona moja była po długiej przerwie jedyną kobietą w kolonii, lecz później było aż pięć. Taką obfitością przedstawicielek płci pięknej Kołymsk nigdy nie mógł się poszczycić. Wszystkie niewiasty były zamężne; zesłane byty tylko dwie, trzy zaś przyjechały dobrowolnie z mężami. Kawalerowie nasi ogromnie narzekali na odległość Kołymska, powiadali, że do nas bez męża może przyjechać tylko taka, której nikt nie chce; inne nie zdążą przyjechać do nas niezamężne. Zawsze znajdzie się ktoś, kto zabiera to, co się kołymczanom należało.

    Zwykle kolonia rada bywa nowym towarzyszom, lecz w miarę zwiększania się naszej kolonii stawało przed nami pytanie: jak będzie z prowizyą? Kupcy nasi sprowadzali w większych ilościach tylko takie towary, które mają popyt u „inorodców”, jak nazywają Jakutów, Czukczów, Tunguzów i inne plemiona, mieszkające na ziemi kołymskiej; a więc przeważnie herbatę w cegłach, tytoń liściowy i rozmaite perkale. Handel, jaki prowadzą z plemionami wspomnianemi, mogę śmiało nazwać rozbójniczym; zyski też z tego handlu mają takie, o jakich nie śniło się kupcom europejskim. Handel ten jest przeważnie wymienny; pieniądze odgrywają tu bardzo małą rolę. Za towary kupcy kołymscy biorą od tuziemców futra, które w tamtych stronach są najlepsze.

    Kupcy kołymscy doskonale wyliczają procent, jaki pobierają od sprzedaży towarów. Jeden z nich mówił mi, że zarabia tylko 10%, lecz kiedy zapytałem go, jak oblicza swój zarobek, to przekonałem się, że 10% nazywa się u niego to, co my nazywamy dziesięć razy droższem.

    Kupcy sprowadzają towary zwykle w ilości takiej, że nigdy nie starczy im na rok, a w takim czasie braku towarów ceny podnoszą się dwa, trzy i więcej razy. Opowiadali mi mieszkańcy kołymscy, że przed założeniem „sklepu amurskiego”, o którym powiem niżej, za cegłę herbaty płacili po 5 rs., cukier nigdy nie był tańszy od 80 kop. itp. W 1895 r. wielka firma handlowa „Towarzystwo amurskie” otworzyła swój sklep w Kołymsku. Sklep ten stał się pod pewnym względem dobrodziejstwem dla ludności kołymskiej, chociaż założony został nie z tego względu, rozumie się. Chodziło jedynie o otrzymywanie futer z pierwszych rąk. Założenie tego sklepu podkopało egzystencyę kupców miejscowych; sprowadzając towary drogą, otwartą przez swego ajenta, „Towarzystwo amurskie”, zaczęło sprzedawać jc po cenach, o jakich się kołymczanom nie śniło. To też wszyscy rzucili się do nowego sklepu i, gdyby w nim otwarto kredyt szeroki, to kupcy miejscowi nie mieliby co robić. Lecz sklep amurski dawał na kredyt tylko z pewną gwarancyą. Przytem sklep nie brał nic poza futrami i gotówką; a Jakuci wymieniają u kupców na towary mięso, chajach i inne wytwory swego kunsztu. Skorzystali z tego ci, co mieli pieniądze, w tej liczbie i kupcy, wykupiono tanie towary dosyć prędko i dla biedaków ceny znów się podniosły. Jedno tylko zrobił sklep amurski t. j. unormował niejako ceny towarów w Śr.-Kołymsku; od czasu jego założenia ceny te nie podniosły się do takiej wysokości, jak bywało przedtem.

    Z czasem sklep amurski skołymszczył się, jeżeli się tak można wyrazić; nie było w nim towarów przez cały rok; z czego korzystali i kupcy miejscowi i pełnomocnik „amurski”.

    Przed założeniem sklepu amurskiego towary do Kołymska sprowadzano z Jakucka. „Towarzystwo amurskie” dostawiało towary albo przez Ołę - port przy morzu Ochockiem, albo przez Giżygę - drugi port przy temże morzu. Z Oly do rzeki Kołymy w górnej jej części, odległej od Śr.-Kołymska wiorst zgórą 1000, ajent „Towarzystwa amurskiego” dostawiał towary zimą, skąd na wiosnę, zaraz za krą, towary te, naładowane na pauzki, spławiał dalej. Dostawa tą drogą była prawie o połowę tańszą od dostawy z Jakucka. Z tej drogi korzystał i rząd dla sprowadzania mąki, soli, prochu, ołowiu i konopi. Z Giżygi zaś towary przywozili Czukcze drogą zimową renami.

    My korzystaliśmy z nieograniczonego kredytu u wszystkich kupców miejscowych, tylko do brata popa nie zwracaliśmy się nigdy; nie odmówiono nam kredytu i w nowym sklepie. Przytem sklep amurski robił nam ogromną przysługę sprowadzaniem nafty. Nigdy, prawda, nafty nie wystarczało na cały rok; nie raz trzeba było oświetlać łojówkami, a nawet gdy i tego nie było, tłuszczem rybim.

    Chcąc się zabezpieczyć i kupować potrzebne nam rzeczy taniej, umówiliśmy słę z ajentem „Towarzystwa amurskiego” dostawiającym towary, by nam przywoził to, co obstalujemy. Przywoził, ale nie wszystko, sprzedawał nam trochę taniej, za to trzeba było płacić mu odrazu; tak że i na tem nie wiele korzystaliśmy.

    Cięższą była dla nas kwestya chleba. Mąkę żytnią mogliśmy kupować tylko od kozaków, którym ją wydaje rząd jako prowiant tylko przez pól roku. Drugie półrocze płacą im pieniądze w stosunku do wartości mąki. Otóż w czasie, kiedy Kozacy dostają mąkę, kolonia obracała wszystkie pieniądze na skupowanie jaknajwiększej jej ilości. Lecz. kolonia nigdy nie miała tyle pieniędzy, by zakupić mąki na cały rok. Niedobór dopełnialiśmy z zapasów kupca, który skupował bardzo dużo mąki. Rozumie się, że, sprzedając nam, brał dobry procent. Od Kozaków braliśmy mąkę po 4-5 rs. za pud, kupcowi za tę samą mąkę płaciliśmy 5-6 rs. Była jeszcze w policyi mąka t. zw. zapasowa, lecz ta była zbyt droga, kosztowała bowiem 14 rs. 30 kop. pud. Kupcy sprowadzali także mąkę pszenną t. zw. krupczatkę, lecz wobec bardzo ograniczonych środków, nie mogliśmy pozwalać sobie na takie zbytki. Tylko na balach jedliśmy bułki pszenne.

    Kupiec, od którego braliśmy mąkę żytnią, dostarczał nam i mięsa. Kupiec ów, dymisyonowany Kozak kołymski, tak umiejętnie prowadził interesa handlowe, że trzymał w łapach prawie wszystkich Jakutów w okręgu. To też mięsa w większej ilości można było dostać tylko u znanego wszystkim kołymczanom Mikołaja Jegorowicza ; również i futra najlepsze wisiały w jego spichrzu. Uważano go w Kołymsku za najbogatszego człowieka i mówiono, że zbogacił się skupowaniem mąki od Kozaków i odprzedawaniem jej rządowi napowrót. Obecnie zniesiono te porządki; mąka przychodzi co rok w dostatecznej ilości; to też dzisiaj nikt w ten sposób nie może się bogacić.

    Ów tedy Mikołaj Jegorowicz był naszym karmicielem. Ponieważ, latem w Kołymsku mięsa kupić nie można, Mikołaj Jegorowicz „udzielał” nam ze swych zapasów tyle, ile mógł, jak powiadał. Gdy się zbliżała wiosna, delegowaliśmy jednego z tow. by szedł do Mikołaja Jegorowicza i starał się o jaknajwiększy udział w jego zapasach. Udzieloną nam część mięsa zwoziliśmy do przerębli na rzece, oblewaliśmy wodą i w tej chwili po oblaniu okładali śniegiem. Na mrozie tworzyła się z tego skorupa lodowa, w której mięso złożone w lodowni przechowywało się doskonale w czasie lata. Bez tego mięso psuło się prędko w najlepszej lodowni.

    Nigdy nie mogliśmy dostać tyle mięsa, by nam wystarczyło na całe lato; niedobór mięsa uzupełnialiśmy rybami.

    Ryby kołymskie są znakomite, lecz gdy trzeba je jadać przez dłuższy czas tylko z solą, pieprzem i trochą włoszczyzny suszonej, albo smażone na tłuszczu rybim, zbrzydną tak, że nie tylko jeść, ale i patrzeć na nie nie można.

    Mieszkańcy rdzenni Kołymska żywią się przeważnie rybami. Dla uboższych chleb i mięso są przysmakami; kawałkiem chleba dzielą się tak, jak u nas nie dzielą się najlepszym piernikiem. Nigdzie nie widziałem, aby jedzono chleb czarny z takiem namaszczeniem, z jakim jedzą go ci nieszczęśliwi.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 125-131.]

                                                                Ze wspomnień wygnańca.

                                                                   II. W KOŁYMSKU.

                                                                        (Dokończenie.)

    U nas zwiastunami wiosny są jaskółki; w Śr.-Kołymsku zwiastują początek wiosny psy zdechłe, wyrzucane na brzeg rzeki. Nim wody wiosenne oczyszczą brzeg Kołymy ze wszystkiego, co się na nim znajduje, z trupów tych pozostają tylko szczątki; wrony, kruki i psy głodne, które jeszcze nie zdechły, zdążają wybrać to, co jest w psie miększe. Zwykle na wiosnę kończą się zapasy ryb; obywatel kołymski, nie mając sam co włożyć do ust, przestaje karmić i psy swoje, chociaż te ostatnie są dla niego zwierzętami pociągowemi. Psy są wdedy tak głodne, że zjadają wszystko, co tylko pogryźć mogą; stanowią w tym czasie kompanię asenizacyjną dla Kołymska.

    Zauważyłem, że w ciągu kilku lat mego pobytu, co rok „wiosna” przedłużała się w Kołymsku. W 1901 r. już w jesieni było brak ryb, a ceny na nie były tak wysokie, jak nigdy dotąd. Władze Kołymskie od jesieni alarmowały gubernatora, by przysłano mąki dla głodnych; zakupiły masę mięsa końskiego i wołowego i urządziły sprzedaż skarbową; tym, co nie mieli pieniędzy, dawano na kredyt. Lecz mąka z Jakucka nie przyszła; dopiero w roku nast. spotkałem ją w drodze.

    Nie miejsce tutaj na rozpatrywanie przyczyn, powodujących te głody chroniczne ludności kolymskiej. Odwiodłoby mnie to zbyt daleko od przedmiotu mego opowiadania. Że warunki życiowe są ciężkie, dowodzi tego ciągłe zmniejszanie się ludności w okręgu kołymskim. Ludność ta jest tak wycieńczona, że gdy się zjawia epidemia, walą się wszyscy jak snopy. Na rok przed moim wyjazdem mieliśmy w Kołymsku odrę: lekarz wytężał wszystkie siły, ratując ludzi; wszyscy, z wyjątkiem tylko zesłańców', chorowali; umarło w całym okręgu kilkaset osób, a w Kołymsku, jak wspomniałem wyżej, 46. Pomagaliśmy lekarzowi wszyscy; jedni robili lekarstwa, inni odwiedzali chorych, mierząc im gorączkę, dając lekarstwa itp.

    Lecz co może poradzić lekarz choremu wycieńczonemu głodem? W dodatku epidemia przyszła w- czasie najcięższym, na wiosnę. A te mieszkania, gdzie leżeli chorzy! Zimno, smród, ciemno; zdrowy nie długo by w niem wytrzymał.

    Najgorszem złem dla zesłańców jest ogromna odległość Kołymska od świata, w którym wyrośli - świata pełnego życia, walki; tego świata, który budzi energię do czynów. Tylko odgłosy tego życia dochodzą tam; tęsknota do tego życia gryzie ciągle i zwiększa się, im dłużej się tam żyje. Wszystkie inne strony życia kołymskiego, jak marne warunki materyalne, długa i surowa zima itp. dokuczają bez porównania mniej.

    Zima kołymska nie jest najcięższą na Syberyi. Najniższa temperatura, jaką obserwowałem przez cztery lata, równała się - 57°C. Przy takich mrozach powietrze jest spokojne do tego stopnia, że świeca pali się tak równo, jak w pokoju; wydaje się, że powietrze zamarza; przy szybkiem oddychaniu słychać trzask marznącej pary wodnej, wydychanej z płuc; ziemia kurczy się wtedy tak silnie, że co chwila słychać huk świadczący, że dalej już kurczyć się nie może, więc pęka.

    Wolę większe mrozy przy spokojnem powietrzu, niż mniejsze z wiatrem, a tych ostatnich jest daleko więcej w Kołymsku. Ody tak przy 40°C zacznie podmuchiwać niewielki wietrzyk, nosy i uszy są w ogromnem niebezpieczeństwie. Niebezpiecznie jest wychodzić w takim czasie z twarzą odkrytą na powietrze, nos marznie odrazu. W takie dni mrozu z wiatrem zimniej się robi i w mieszkaniu.

    Śnieg, skoro spadnie w jesieni, leży sobie cale osiem miesięcy, kraj kołymski wygląda wtedy jak gdyby był pokryty białym całunem; na tern tle odbijają jeszcze jaskrawiej szkielety lasów kolymskich. W dni słoneczne śnieg skrzy się tak, że oczy bolą, to też gdy dłużej trzeba przebywać w takim czasie na powietrzu, uzbraja się oczy w ciemne okulary, lecz można to robić wtedy tylko, gdy się chodzi z niezakrytym nosem, w przeciwnym razie okulary pokrywają się warstwą lodu i człowiek nic nie widzi.

    Dni zimowe są krótkie; najkrótsze są w grudniu, kiedy przez jedenaście dni słońce nie pokazuje się zupełnie nad widnokręgiem. Tylko słup świetlny, czerwony, wskazuje miejsce, gdzie w danej chwili jest słońce. Słup ten widoczny jest niedługo; wkrótce popołudniu blednie i znika; zaczyna się długa noc kołymska. Noce zimowe kołymskie są prześliczne; szczególniej piękne są, gdy księżyc świeci, lub gdy się pali zorza północna. Wtedy są bardzo jasne; prawdziwie białe noce! W czasie silnych mrozów kolo księżyca tworzą się koła świetlane; czasem otacza księżyc tylko jedno wielkie koło koncentryczne, czasem znów kilka kół z rozmaitymi centrami, które przecinając się tworzą jaśniejsze miejsca, t. zw. księżyce fałszywe, czyli słupy koło księżyca.

    Piękniejsze daleko są zorze północne; świecą najwięcej w lutym; przeważnie są białe i błyszczą na niewielkiej przestrzeni nieba, tworząc luk świetlany przy biegunie. W takich razach palą się jednostajnem światłem i trwają przez całą noc, a światło ich podobne jest do łagodnego bardzo oświetlenia elektrycznego.

    Czasem palą się na całej północnej części nieba sięgając zenitu; światło ich jest w takim razie silniejsze i przerywane; to gasną, to znów' się zapalają. Kreślą na niebie najrozmaitsze figury geometryczne; to rozsypują się promieniami, to zataczają kilka łuków' olbrzymich, koncentrycznych, których centrem jest biegun również oświetlony. Najpiękniejsze są zorze północne kolorowe; takie jednak bywają bardzo rzadko. Tylko raz jeden przez cały czas pobytu w kraju polarnym je widziałem, i to nie w Kołymsku lecz w Wierchojańsku. Trudno mi opisać to zjawisko wspaniałe i nie wiem, czy można nawet opisać je. Wyobraźcie sobie olbrzymie łuki z jakiej przejrzystej materyi o barwach tęczowych, rozpostarte na połowie nieba i oświetlone światłem elektrycznem. A wszystko faluje, znika, to znów się zjawia, jakgdyby jakieś ręce olbrzymie rozwijały i zwijały przed naszemi oczyma tę materyę tęczową.. Brak mi słów' na wyrażenie zachwytu, z jakim patrzyłem na to zjawisko, które przytłaczało poprostu swoim ogromem i pięknością. Patrzyłem wtedy na zorze północne w gronie towarzyszy i wszyscy czuli to samo, co ja. Co chwila z czyjejś piersi wyrywał się okrzyk zachwytu; staliśmy jak w świątyni i z szeptem pokazywaliśmy sobie miejsca najpiękniejsze. Nielitościwy mróz wegnał nas do mieszkania. Dla samych zórz północnych warto przejechać się do Kołymska!

    26 grudnia według n. st. kończył się dla nas czas bezsłoneczny. W tym dniu słońce pokazywało nam tylko malutki rąbek swej tarczy i chowało się po paru minutach. Rąbek ten codzień zwiększał się i po paru dniach widzieliśmy już całą, wielką i czerwoną tarczę słoneczną. Nie grzało wtedy nic, ale jakoś weselej robiło się na sercu. Odtąd dnia przybywało coraz więcej, słońce zataczało nad krajem kolymskim coraz większe łuki, aż wreszcie, w początkach czerwca, przestawało się chować zupełnie i przez 42 dni nie mieliśmy znów nocy.

    Zima kołymska tak się uprzykrza, że z utęsknieniem wyglądaliśmy wiosny. W początkach wiosny Sr.-Kołymsk jest najbardziej ożywiony; ludzie nie śpią po nocach, uganiają się za gęśmi i kaczkami, których krzyk napełnia wtedy całą okolicę. Mieszkańcy poprawiają niewody i łódki; nawet psy są weselsze.

    Pierwsze poruszenie lodów na rzece witają salwami wystrzałów; nic dziwnego, Kołyma to przecie karmicielka całej ludności; wystarcza wystąpienie wody z pod lodu, a Kołyma już zaczyna kannie. Ludzie stawiają sieci i łowią ryby, przeważnie szczupaki.

    Gdy woda w Kołymie podniesie się już porządnie, utrudnia się komunikacya między obiema częściami miasta; masa kry napycha się do Ankudiny, znosi resztki mostu i nie pozwala przejeżdżać w łódce.

    Przeprawa przez Ankudinę należy do obowiązków gminy miejskiej; gmina oddaje zwykle przeprawę przedsiębiorcy prywatnemu, płacąc mu za to odpowiednią kwotę. Przedsiębiorca obowiązany jest przewozić wszystkich bezpłatnie, póki nie zbuduje mostu. W interesie tedy przedsiębiorcy leży uratowanie jaknajwiększej części starego mostu; pilnuje też, by woda nie zniosła wszystkiego, a rozbierać nie może prędzej, nim przejście przez most stanie się niemożliwem. Most buduje się bardzo prędko, nieraz w ciągu dwóch dni. Most ten chwieje się, ugina, skrzypi, gdy się idzie po nim, ale stoi od jednej do drugiej wiosny.

    Gdy tylko śnieg stopnieje i wody spłyną, słońce wtedy osusza ziemię prędko i kraj zaczyna ubierać się w szatę zieloną. Takich łagodnych przejść od jednej pory roku do drugiej, jak u nas, tam nie ma. Wiosna (tylko nie ta, którą zwiastują psy zdechłe) trwa nie więcej jak 3-4 tygodni; przez ten czas roślinność kołymska rośnie, jak to się mówi, jak na drożdżach. Jesto najpiękniejszy czas w Kołymsku; komarów wtedy jest niewiele, więc i spaceruje się wtedy najwięcej.

    Co się tyczy lata w Kołymsku, to komary największych miłośników lata zmuszały je przeklinać; najpiękniejsze dni letnie brzydną z powodu komarów. Ledwie śnieg zejdzie, już się zjawiają; z początku są duże i jest ich względnie niewiele, kąsają też niebardzo. Po tych następują drobne, które są prawdziwą plagą. Tych całe chmury unoszą się w powietrzu; wszystko co żyje jest poprostu steroryzowane ich brzęczeniem piekielnem, napełniającem powietrze Kołymska. Kąsają przez ubranie; umieją wynajdywać szwy w rękawiczkach i zapuszczają w nie swoje żądła rzucają się na to miejsce, gdzie siatka, zasłaniająca twarz, do skóry przylega i kąsają wściekle. Bydło i konie wolą stać głodne w dymokurach, jakie specyalnie rozkładają dla nich w całem mieście, niż podstawiać skórę ukąszeniom komarów. Zwierzęta leśne: łosie, reny, niedźwiedzie, uciekają z lasu do wody przed komarami.

    Do mieszkań wciskają się przez wszystkie otwory; chcąc trzymać drzwi od mieszkania otwarte, gdy duszno się robi, trzeba zapalać przed drzwiami dymokur i starać się, by dym zasłaniał je całe. Jeżeli tylko dym jest mały lub wiatrem odwieje go w stronę, komary korzystają z tego i wlatują do mieszkania. Gdy na kominie przestaje się kopcić, komary opanowują to wejście do mieszkania i napełniają je taką muzyką, jakiej nikt z nas nie mógł słuchać spokojnie. Nie można było kłaść się spać, nie zrewidowawszy przedtem mieszkania i nie wydusiwszy nieproszonych gości.

    Dopiero na jesieni można było trochę swobodniej oddychać. Prawda, że w końcu lata zjawiają się „muszki”, które są gorsze jeszcze od komarów; lecz tych, na szczęście, nie wiele było w Kołymsku. Od ukąszenia muszki ciało puchnie daleko bardziej niż od komarowego; przy tem ukąszenie to sprawia nieznośny ból i swędzenie. Komar ucieka od dymu, muszki nie boją się niczego. Dopiero po pierwszych przymrozkach ginie to plugastwo.

    Do przyjemnych dni letnich trzeba zaliczyć i te, w których nam w mieszkaniu na nos kapało. Jak wspominałem wyżej, dachów na domach w Kołymsku nie budują; budowa bowiem dachu kosztuje więcej, niż cały dom, to też w całym Kołymsku, oprócz cerkwi, tylko trzech bogaczy zbudowało sobie dachy. Inni walą na sufit grubą warstwę ziemi i na tern koniec. Na szczęście w Kołymsku, chociaż deszcz pada czasem kilka tygodni z rzędu, nie jest on ulewny. Do mieszkania leje się dopiero wtedy, gdy ziemia na powale jest przesiąknięta tak, że nie może wstrzymać dłuższego polewania. W takim wypadku rozpościerało się pod sufitem prześcieradła tak, by woda spływała w jedno miejsce; dobytek cały i rodzinę przenosiło się pod ten improwizowany namiot. Koczowanie w mieszkaniu było nieprzyjemne bardzo, gdy trzeba było urządzać je w nocy. W takich czasach odwiedzali się wzajemnie członkowie kolonii, winszowano sobie z powodu „koczowania” i opowiadano o rozmaitych niespodziankach przedkoczowniczych: temu na nos zaczęło kapać i obudził się; owemu w ucho wody nakapało itp., śmieliśmy się przytem nieraz serdecznie. Humory psuły się, gdy zbyt długo deszcz padał.

    Gdy rzeka oczyściła się z lodów' wiosennych i woda trochę opadła, Kołymsk zaczynał się wyludniać; większość mieszkańców wyjeżdża na całe lato łowić ryby. Zabierają ze sobą cały dobytek; domy zamykają, okna . zabijają deskami; wracają z połowu ryb jesienią, a niektórzy dopiero wtedy, kiedy rzeka zamarznie.

    Nad brzegiem Kołymy co kilkadziesiąt wiorst są osady, złożone z kilku domków. Osady te, t. zw. „zaimki”, znajdują się zwykle albo zaraz koło takiego miejsca, gdzie dno rzeki łagodnie zniża się ku środkowi koryta i jest czyste i równe tak, by niewód można było bez obawy przyciągać do brzegu, albo w pobliżu takich miejsc, t. zw. toń. Latem „zaimki” są bardzo ożywione; około toń ciągle uwijają się ludzie, jedni kończą niewodzie, drudzy zaczynają; to znów inni reperują niewody, rozwieszone na kozłach. Gdy połów dobry, rybacy są bardzo weseli, psy syte harcują po całem wybrzeżu. Postać rzeczy się zmienia, gdy „ryba nie idzie”, lub gdy woda „zdejmie tonię”, t. j. jest tak wysoka, że nim zdążą przyciągnąć niewód do brzegu, ryby uciekają. Wtedy łowią tak niewiele, że ledwie wystarcza do jedzenia; o robieniu zapasów na zimę ani myśleć; wszyscy czekają jesiennego „chodu” ryb, gdy i ten nie dopisze, wtedy „wiosna kołymska” jest piekielnie długa.

    W jesieni, gdy przymrozki zetną już ziemię i w mieszkaniu, urządzonem po letniemu, trochę za zimno, zaczyna się urządzanie mieszkań na zimę. Domy z dobremi ścianami, a takich niewiele w Kołymsku, wymagają niewiele pracy; za to złe domy trzeba opatrzyć porządnie. Ściany i węgły u takich domów trzeba oblepiać gliną; następnie gdy mróz porządnie przyciśnie, obrzucić śniegiem. W jesieni również poprawia się piece, jeżeli są w mieszkaniu, i kominy.

    Gdy lód na rzece dojdzie kilku cali, wycinają tafle do okien. Temi szybami lodowemi można zasłaniać okna dopiero wtedy, gdy mróz stanie się na tyle silny, że nie pozwala topić ich ciepłu wewnętrznemu. Szyby te są prawdziwem utrapieniem w początku i w końcu zimy; nie pomaga wtedy zasłanianie ich od mieszkania; szyby nasze topnieją i topnieją, kilka razy na dzień trzeba zasmarowywać dziury śniegiem z wodą. Bywa tak, że opatrzywszy okna wieczorem człek się budzi w nocy od zimna; w oknie zrobiła się dziura i wszystko ciepło z mieszkania uciekło. Trzeba wstawać, zatykać dziurę czem się zdarzy. Przytem szyby lodowe trzeba codzień oczyścić ze szronu, jaki tworzy się na nich ze zmarzłej pary wodnej powietrza mieszkaniowego. Spokój był wtedy dopiero, gdy się wybiło lody i wstawiło okna letnie.

    Nigdy prawie nie udaje się przetrzymać lodów przez całą zimę w oknach bez zmiany; to też każdy szykuje sobie szyby na zapas. Ogromnie nieprzyjemnie było zmieniać owe szyby; szybę taką trzeba osmarować pokoła śniegiem z wodą; robi się to gołą ręką, gdyż do łopatki śnieg przymarza i zostaje na niej.

    Zapomoga, wydawana nam przez rząd, przy najskromniejszem życiu nie wystarcza; każdy więc z nas starał się znaleść jakieś źrodło, z którego mógłby czerpać zasiłek na pokrycie niedoborów w budżecie. Otrzymujący zapomogę rządową nie może korzystać z pomocy pieniężnej od rodziny; niewielkie kwoty i rzadko przysyłane otrzymywać można, lecz większą kwotę konfiskują. Radziliśmy sobie jak kto mógł; jedni robili cegłę, drudzy nic nie robili, bo nie było dla wszystkich roboty. Co się mnie tyczy, to robiłem tam wszystko potrochu; piłowałem deski, pracowałem przy stolarce, ślusarce, reperowałem zegarki i biżuteryę damom kolymskim, poprawiałem cerkiew i nawet rysowałem plan szpitala, za który miano mi zapłacić 50 rs., lecz nie wiem z jakich powodów pieniądze nie doszły do mnie. Coprawda, to wobec czternastu lat, straconych na budowę szpitala w Kołymsku, moje dwuletnie oczekiwanie na pieniądze znaczy niewiele.

    W braku narzędzi odpowiednich traciłem bardzo dużo czasu. Przytem, w miarę pobytu traciłem energię i chęć do pracy; robota sprawiała mi coraz mniej zadowolenia; brak było to tego, to owego, bez czego roboty nie można było zrobić porządnie i zacząłem coraz dłużej przesiadywać nad książką. Najnieprzyjemniejsze było to, że, chcąc mieć robotę, trzeba było chodzić do swoich klientów w „gości”, jak mówią w Kołymsku, klientów zaś miałem tylko w „wielkim świecie“.

    Jak wspomniałem, mieszkań przyzwoitych w Kołymsku jest bardzo mało. Gospodarze kołymscy nie wiele troszczą się o wygody dla swoich lokatorów, wynajmuje się mieszkanie, a właściwie tylko ściany z sufitem i dziurami na okna. Rzeczą lokatora jest zasłonić sobie te dziury, jak również obić drzwi skórą, by nie przemarzały zimą. Przenosząc się do nowego mieszkania trzeba było znów je urządzać; przytem w większości mieszkania te były zimne, nie wszędzie były piece.

    Chcąc uniknąć przyjemności przeprowadzek, postanowiłem zbudować sobie jurtę. Budowa kosztowała mię dużo czasu, pieniędzy i pracy (pracowałem sam z pomocą jednego towarzysza, umiejącego robić toporem; dopiero przy waleniu ziemi pomogli i inni), za to miałem jedno z lepszych mieszkań.

    Ponieważ zjawiły się w sprzedaży szyby szklane w większej ilości, postanowiłem urządzić w swoim domu okna szklane, by uniknąć nieprzyjemności, jaką sprawiały nam lody. Chcąc, by okna szklane nie zamarzały, zimą trzeba wstawiać w nie szyby potrójne, t. j. w ramy zimowe wstawiać podwójne szyby. Jurtę swoją po wyjeździe żony sprzedałem towarzyszowi za sumę taką, jaką sam wydałem. Surowcew urządził ogród; wyhodowywał w swoim ogrodzie rozmaite ogrodowizny, lecz tracił na to takie mnóstwo sił i czasu, że, patrząc nań, inni tracili chęć zajmowania się ogrodnictwem. Wkrótce zostawił wszystko i pojechał do Wierchnie-Kołymska, 500 wiorst na południe od Średniego, by zająć się kulturą zboża, która nie udała mu się u nas. Tak mu tam ciężko było, że, jak powiadał, uciekłby był stamtąd z powrotem do nas, lecz chce przekonać Jakutów, bardzo sceptycznie patrzących na jego próby, że można tam siać chleb.

    Szarzyznę życia naszego urozmaicaliśmy sobie urządzaniem „balów”. Bale zaczynały się wieczorkiem na Sylwestra u jednego z towarzyszy. Nowy Rok urządzaliśmy dwa razy, według nowego i starego stylu; każdy wyprawiał imieniny i wreszcie były bale z powodu niektórych rocznic. Na balach zjawiały się frykasy najrozmaitsze: bułki białe, cukierki, pierożki, stroganina (ryba surowa mrożona, pokrajana na kawałki wzdłuż), ananasy syngapurskie itp. rzeczy, wreszcie czasami była i wódka. Innych trunków niema w Kołymsku, więc i my nie mogliśmy pić nic tylko demokratyczną siwuchę. Damy nasze siliły się jedna przez drugą zrobić na bal coś bardzo smacznego, a więc torty, pierożki z „modlitwą”... kto tam zresztą pamięta te wszystkie nazwy.

    „Bale” odświeżały nas trochę; śpiewano, opowiadano anegdoty, dokuczano sobie dowcipami; rozmów „poważnych” unikano na balach; czasem zrywaliśmy się i do tańca. Lecz czasem i bal nie mógł wyrwać nas z odrętwienia nostalgicznego; zjadano wtedy w milczeniu frykasy, koncepty się nie udawały, śpiewy się nie kleiły. Po takim balu wracało się do domu przygnębionym.

    Pewnego dnia jeden z kupców kołymskich zwrócił się do towarzysza, aby ten sprowadził dla niego jaką katarynkę czy „maszynę” grającą. Wtedy we wszystkich gazetach były reklamy sążniste o gramofonie, więc towarzysz nasz radził mu sprowadzić ten cud świata. Interesu nie załatwiono jakoś i wkrótce kupiec wyjechał do Jakucka. Gdy wrócił do Kołymska, poszedłem do niego zapytać się, czy nie przywiózł cukru i tytoniu. Kolonia przez długi czas piła herbatę „w prydumku”, a palacze łykali ślinkę na wspomnienie „tytoniu tureckiego”; paliło się wtedy „czerkaski”, zmieszany z drzewem. Kupiec był bardzo uprzejmy, jak zwykle, urządził przyjęcie według zwyczaju kołymskiego, więc najprzód herbata z cukrem i białe pieczywo, a potem wódka i zakąska. Po skończonej ceremonii powiada z miną nadzwyczaj słodką: „wie pan co, Stanisławie Aleksandrowiczu, przywiozłem panom gramofon. Obecnie zapakowany jeszcze, nie mogę rozpakować, gdyż w tej chwili wniesiono go ze dworu; zapotniałby bardzo i mógłby by się popsuć”.

    Wiedziałem o wszystkiem, co się dzieje w kolonii, wiedziałem również i o pertraktacyach owego kupca co do „muzyki” z towarzyszem naszym, zdziwiłem się więc bardzo, że nie wiem nic o tern, iż kolonia obstalowała gramofon. Myślałem wreszcie, że któryś z towarzyszy, chcąc nam zrobić przyjemną niespodziankę, sprowadził „muzykę”. Dopiero, gdy mi kupiec powiedział, że gramofon przywiózł dla Jana Feliksowicza, zrozumiałem o co mu chodzi. Pożegnałem się i wróciłem do domu, gdzie kolonia oczekiwała na rezultat mojej ekspedycyi po cukier i tytoń.

    Na zapytanie: „no, jakże sprawy nasze?” powiedziałem, że cukru i tytoniu niema, lecz jest coś lepszego. „Towarzysze, dziękujmy Janowi za to, że sprawił nam gramofon”, i pierwszy zacząłem mu dziękować. Jan, którego to dotyczyło, otworzył szeroko oczy i wpadł na mnie z pytaniem: jaki gramofon?! Inni stali z ogromnymi znakami zapytania na twarzach; dopiero gdym opowiedział rozmowę swoją z kupcem, rzucono się kupą z podzięką, ale Jan porwał kożuszek, czapkę, rękawice i zapomniawszy o niebiezpieczeństwie, jakie groziło jego nosowi, wybiegł, nie chcąc słuchać naszych wynurzeń. My zaś, oczekując jego powrotu, cieszyliśmy się jego kosztem; wiedzieliśmy bowiem, że kupiec chce wmówić Janowi gramofon. Czekaliśmy długo; wreszcie wrócił rozpromieniony; słyszał gramofon, podobał mu się ogromnie i powiada, że kupiec ustępuje go za 120 rs. z dwudziestu krążkami. Zaczęto radzić, targować się z kupcem i wreszcie kilku z towarzyszy, stojących lepiej pod względem finansowym, kupili „muzykę” za 75 rubli.

    Gdy Jan przyniósł gramofon po raz pierwszy, gdy nastawił, pierwsze dźwięki wzbudziły śmiech homeryczny; śmieliśmy się do rozpuku, do łez, tarzaliśmy się ze śmiechu, tylko Jan był wściekły. Gramofon piszczał jak zarzynane prosię i nic więcej. Rzecz w tem, że Jan źle postawił sztyft i w roztargnieniu zaprędko puścił „maszynę”. Uregulowawszy wszystko i postawiwszy sztyft odpowiednio, znów puszczono w ruch „muzykę”. Zaczęliśmy słuchać i odtąd gramofon grywał nam często. Taka jest historya kołymskiego gramofonu.

    W początkach raził nas hałas, jaki sprawia gramofon, lecz potem przyzwyczailiśmy się i z przyjemnością słuchaliśmy. Wedle taktu walca, albo polki granej na gramofonie, tańczono na zabój. Ustanowiliśmy fundusz gramofonowy dla sprowadzania nowych krążków i każdy nowy otrzymany krążek okręcano po kilkadziesiąt razy z rzędu. Gdy poczta przywoziła nowe krążki, gazety leżały na stole nieruszone; kolonia słuchała muzyki. lub śpiewu. Bale nie odbywały się bez gramofonu i tańców od tego czasu. W kolonii zapanowała epidemia tańców.

    Gramofon rozruszał ogromnie naszą kolonię i nastrój ten trzymał się długo bardzo. Tańce odbywały się w mojej jurcie z początku codzień, potem dwa razy na tydzień. Słuchając reprodukcyj rozmaitych śpiewaków orkiestr, przypominaliśmy sobie opery, słyszane niegdyś, krytykowano głosy, sprzeczano się. Mieliśmy swoich ulubieńców śpiewaków i takich, których nikt nie chciał słuchać. Wreszcie za pomocą gramofonu chcieliśmy wywrzeć wpływ niejaki na otoczenie. Poprosiliśmy mieszkańców na „koncert”; chodziło nam głównie o dziatwę szkolną; w programie owego koncertu było, aby po przesłuchaniu przez gości naszych całego repertuaru muzyczno-wokalnego, jeden z towarzyszy wytłómaczył słuchaczom, dlaczego „maszyna” śpiewa jak człowiek. Byliśmy pewni, że dla tak niewinnej i pożytecznej zabawy zyskamy poparcie kołymczan; dziatwa zbierała się słuchać „maszyny” ochoczo, lecz protopop zabronił uczniakom przyjść do nas i koncert się nie udał. Przyszło tylko kilku starszych, parę kobiet; z dzieci zaś tylko te, które do szkoły nie chodziły.

    Publiczność nasza, jak widać było z twarzy wszystkich, żegnała się w duchu, słuchając muzyki; niektórzy zaglądali pod stół, na którym stał gramofon; baby trwożliwie podchodziły do „maszyny” i z niedowierzaniem słuchały tłumaczeń naszych co do urządzenia takowej.

    W końcu lutego 1901 roku wyjechał od nas Jergin z żoną; sąd z Jakucka zawezwał go. Z nimi razem wybrała się i moja żona z dziećmi by wrócić do kraju. Kolonia nasza zmniejszyła się; tańce ustały; wszyscy oczekiwaliśmy z trwogą i niecierpliwością wiadomości o losie Jergina. Co się mnie tyczy, do dwóch pierwszych udręczeń dołączyło się i trzecie, troska o szczęśliwą podróż rodziny. Atmosfera Kołymska dusiła nas w tym czasie; na każdem zebraniu kolonii wspominano o Jerginie z żalem i bólem.

    Sezon letni tegoż roku wyrwał nas z tego nieznośnego stanu. Chcąc poprawić marny stan finansowy, 6 z nas podjęło się spławu mąki skarbowej do Niżnie-Kołymska. Praca była ciężka i zabrała nam cały miesiąc czasu ; ładunek dostawiliśmy szczęśliwie, wróciliśmy zmęczeni, ale za to zjawiło się w kolonii odrazo kilkaset rubli. Oprócz tego przedsiębiorstwo nasze dało na czas dłuższy temat do gawędy i wzajemnego dokuczania sobie opowiadaniem o rozmaitych komicznych wydarzeniach z naszej podróży.

    W zimie miasteczko nasze ożywiły dwie ekspedycye naukowe ; jedna przyjechała zabrać znalezionego w kraju kołymskim mamuta, druga zbierała kolekcyę etnograficzną dla „Muzeum etnograficznego” w New-Yorku.

    Pierwszą z tych ekspedycyj zajmowaliśmy się o tyle, o ile interesował nas sam mamut; za to druga zrobiła w życiu naszem prawdziwą rewolucyę. Ekspedycya ta składała się tylko z dwóch członków: starego towarzysza naszego i w dodatku jeszcze „kołymczanina” i jego żony. Sakwy ekspedycyi były pełne rozmaitych frykasów; zaczęły się bale, a z nimi i wesołość.

    To była ostatnia zima, którą spędziłem Kołymsku. W Lutym 1902 r. razem z nieodżałowanym naszym Janowiczem wyjechałem, by zdążyć na sąd nad Jerginem do Jakucka. Żal było zostawiać towarzyszy niewoli, z którymi przeżyło się tyle dobrych i złych chwil, lecz chęć wyrwania się z tej dziury była silniejsza.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 185-192.]

                                                                Ze wspomnień wygnańca.

                                                               III. NA SĄD DO JAKUCKA.

    14 lutego (st. st.) r. z. wyruszyliśmy z Janowiczem z Kołymska. Jechaliśmy jako świadkowie na sąd nad Jerginem, który odbył się dnia 22 kwietnia. O tem, że sąd wzywa nas na świadków, dowiedzieliśmy się jeszcze w listopadzie 1901 r., lecz jako zesłańcy nie mogliśmy otrzymać wezwania wprost od sądu. Awizacye nasze sąd odesłał do gubernatora jakuckiego; musieliśmy czekać, aż pan gubernator pozwoli nam wyjechać. W początkach lutego otrzymaliśmy wreszcie papier od gubernatora, pozwalający na nasz wyjazd. W papierze owym gubernator zostawiał naszej „dobrej chęci” wyjechać lub nie z Kołymska, zastrzegając, że jeżeli „dobra chęć” każe nam jechać, to dla uniknięcia kosztów, jakieby z tego powodu poniósł skarb, miano nas wieźć porządkiem etapowym. Do tych zastrzeżeń dodano jeszcze uwagę, że świadek obowiązany jest stanąć przed sądem tylko w odległości 200 wiorst; odległość Kołymska od Jakucka jest coś 15 razy większa. Urzędnicy kołymskiej policyi wobec tylu uwag i zastrzeżeń, bojąc się szczególnie narazić skarb państwa na wydatek, deliberowali, deliberowali i w końcu wyjechaliśmy na własny koszt.

    Pomimo smutnego stanu finansowego ochota odświeżyć się trochę była tak wielką, przytem przekonanie, że zeznania nasze mogą pomódz Jerginowi, sprawiły, żeśmy poruszyli ziemię, byle wydobyć groszy na drogę. Wreszcie wyszykowawszy się jak należy do drogi, t. j. z całą kupą futer na sobie i strawy w sakwach, ruszyliśmy odprowadzeni przez kolonię 10 wiorst za miasto.

    Stąd po uczcie pożegnalnej i po wysłuchaniu marsza gramofonowego (wszystko kolonia przywiozła ze sobą: gramofon i smakołyki), ucałowawszy się ze wszystkimi po raz nie wiem który, ruszyliśmy w dalszą drogę.

    Ciężko mi było, gdym widział towarzyszy, wracających do Kołymska. Kolonia nasza, pomimo chwilowych zgrzytów, co należy przypisać ogólnemu zdenerwowaniu, żyła bardzo serdecznie. To też teraz, po tylu dobrych i złych chwilach, razem przeżytych, rozstanie się z towarzyszami rozdwajało mię; z jednej strony ciągnęło mię do Jakucka, z drugiej żal było zostawiać towarzyszy.

    Janowicz czuł widocznie to samo, gdyż, jak gdyby zmówieni, unikaliśmy przez pierwsze parę dni rozmowy o kołymczanach. Dopiero gdy podróż zaczęła' zacierać to uczucie, z jakiem rozstaliśmy się z kolonią, codzień wspominaliśmy niektóre pocieszne epizody z życia kolonii i w miarę oddalania się od Kołymska wyliczaliśmy... kiedy staniemy w Jakucku.

    Kozak, nasz konwojny - kucharz i lokaj w jednej osobie, chłopię zupełne, pierwszy raz wyjeżdżał z Kołymska, miejsca, gdzie się urodził i wyrósł. Podróż ta bawiła go w najwyższym stopniu; z prawdziwą przyjemnością patrzyłem na jego figle dziecięce i sam namawiałem i uczyłem go rozmaitych sztuczek. Śmialiśmy się nieraz serdecznie z jego figlów i rozmaitych wypadków w drodze. Patrząc na tego dziczka, na to życie kipiące i nie troszczące się o jutro, mówiłem sobie: szczęśliwi nieświadomi, życie wam nie poszarpie nerwów i nie zrobi z was młodych starców.

    W początkach podróży chciałem wlać trochę jadu świadomości do tego naiwnego serca; zacząłem mu opowiadać o naszych miastach; o życiu gorączkowem, jakie wre w tych mrowiskach ludzkich; lecz wkrótce dałem temu pokój, choć słuchał z zajęciem. Po co budzić w tej śpiącej duszy jakieś pragnienia; wszystko jedno — życie upłynie mu na jeździe między Kołymskiem i Jakuckiem. Niech żyje lepiej nieświadomy i bawi się.

    Polubiłem naszego Semena za jego naiwną szczerość i niezepsuty charakter. Zwykle Kozacy korzystają z podróży czy to od Kołymska do Jakucka, a szczególniej jadąc z Jakucka, by zarobić i to nieraz porządnie. Kupują towary i, nie płacąc nic za przewóz, sprzedają je Jakutom po cenach dwa lub trzy razy wyższych. Jakuci przywykli do tego wyzysku; niektórzy wiedzą, że Kozakom nie wolno wozić ze sobą towarów i handlować nimi po drodze; ale co robić, gdy brak herbaty lub tytuniu? Nasz Semen nie handlował i nie ogrywał w karty Jakutów.

    Jadąc od Kołymska ku Jakuckowi, część drogi, 470 wiorst „skarbowych1*, początkowych jedziemy końmi, zaprzężonymi do sanek w sposób, który rozśmieszył mię, gdym zobaczył go pierwszy raz. Do osiodłanego konia przyczepiają sanki, na których siedzisz, rzemieniem do siodła i koń wlecze cię za sobą. Powożący siedzi na koniu i nie wiele zwraca uwagi na pasażera; jak się sanie przewrócą, krzyczy się „tochto”, co znaczy stój. Ponieważ pasażerowie w większości wypadków mają „kibitki” t. j. kryte sanki, więc zaprzęgają do nich po dwa konie gęsiego. Powożący Jakut siedzi na pierwszym.

    Jakuci znają zaprząg rosyjski i używają go tam, gdzie mają dużo siana. W okolicach Kołymska Jakut puszcza konia na „pole” by sam szukał sobie pożywienia i idzie po niego wtedy, gdy trzeba jechać. Koń taki daje się z trudnością osiodłać, co tu mówić o dyszlach jakichś. Lecz raz osiodłany, gdy go Jakut dosiądzie, idzie względnie spokojnie. Jeżeli Jakut prowadzić musi kilka koni, zaprzężonych po jakucku do sań, wybiera spokojniejszych do taboru. Przy zjeżdżaniu z jakichś spadzistości sprowadza się osobno konie i osobno spuszcza się sanki.

    Do pierwszej stacyi od Kołymska dojechaliśmy na trzeci dzień bez żadnych przygód. W jednem miejscu tylko, zaraz na początku podróży, koń, wlokący naszego kozaka, dostał w pęcinę rozpędzonemi sankami i chciał nam umknąć. Połamał ze złości sanki i o mało nie zabił nam kozaka. Jakut wytłómaczył koniowi bardzo namacalnie, że w granicach państwa carskiego nie można się burzyć nawet wtedy, gdy się broni swoich członków. Biedne konisko przyznało widocznie, że Jakut ma racyę i szło dalej spokojnie.

    Na tej pierwszej stacyi dogonił nas pomocnik, ów liberał jakucki. Mie liśmy zamiar nocować, lecz przyjazd pomocnika przeszkodził nam spędzić ową noc w ciepłej jurcie. Pan pomocnik gonił jadącą przed nami „dyakonicę” z mężem i z tego powodu nie chciał nocować. My zaś, mając prawo pierwszeństwa wyjazdu, jako wpierw przybyli na stacyę i nie chcąc narażać Jakutów na nieprzyjemność, jaka mogłaby wyniknąć dla nich, gdyby nie dali pomocnikowi koni, postanowiliśmy jechać razem.

    Noc była bezksiężycowa, więc ciemna, lecz pogodna i zimna siarczyście. Otulony, w futra, leżałem na sankach, nie wiele sobie robiąc z mrozu i patrząc w przestrzeń nad sobą, w której roiło się od gwiazd, dumałem. Z tego błogiego stanu wytrąciło mię nagłe zatrzymanie się sanek. Myślałem z początku, że coś zepsuło się Jakutowi w zaprzęgu i nie chciałem się podnosić, lecz, słysząc jak Jakut coraz częściej wspomina dyabła, podniosłem głowę. Koń stał po brzuch w śniegu a Jakut spluwając coraz częściej powtarzał: abahy, satana! (Dyable! szatanie!).

    — Cóż się stało? — pytam? E, nic. - To czemu stoisz, kiedy nic? — Bośmy zbłądzili; koń nie może wyleźć. - Niechże cię wszyscy dyabli wezmą!

    Trzeba było wstawać, wyłazić z sań w śnieg i pomagać koniowi. Podniósłszy się i obejrzawszy wokoło zobaczyłem, że oprócz mnie, Jakuta i konia, niema nikogo. Wokoło leżała równina śnieżna, ginąca gdzieś w ciemnościach nocy.

    - A gdzież inni? - Pojechali. Czemużeś się, bestyo, nie trzymał taboru?! - Koń zły.

    Zgubiliśmy drogę na olbrzymiem jeziorze; o czekaniu świtu nie można było myśleć, gdyż, nie mając drew dla rozłożenia ogniska, mogliśmy zmarznąć. Jakut, zostawiwszy mię przy koniu, poszedł szukać drogi. Gdy znikł w ciemnościach, błysnęło mi podejrzenie, że chce umknąć i zląkłem się. Czekałem długo powrotu mego Jakuta; wrócił spocony lecz nic nie znalazł. Z trudem wytłumaczyłem łamanym językiem jakuckim, że, chcąc wyjechać na drogę, musimy wracać po swoich śladach. Zawróciwszy, posuwaliśmy się ogromnie powoli; koń ciągle zapadał głęboko w śnieg; trzeba było mu pomagać. Gdyśmy wreszcie dojechali do drogi, byłem mokry od potu.

    Teraz i ja, siadłszy do sanek, wypatrywałem drogę. Przydało się to; nim jechaliśmy przez to „przeklęte” jezioro, Jakut mój kilka razy chciał błądzić. Siedząc wysoko na koniu nie widział dobrze drogi; lecz ja ani na chwilę nie traciłem jej z oka i nawracałem Jakuta na „drogę prawą". Dobrze już po północy wjechaliśmy wreszcie do lasu. Droga rysowała się wyraźnie między dwiema czarnemi ścianami drzew. Jakut, nie bojąc się już zbłądzić, popędził konia i pomknęliśmy.

    Byłem znużony tą wędrówką po jeziorze, więc wkrótce usnąłem i przebudziłem się dopiero na stacyi akurat w porę, gdyż mróz dotarł do moich kończyn przez wszystkie futra. Trafiliśmy na gorącą herbatę; po wypiciu kilku szklanek wrzącego płynu czułem się tak błogo, żem zaczął patrzeć na całą tę historyę na jeziorze, jako na coś bardzo wesołego. Wesoło też opowiadałem o niej Janowiczowi; lecz Jakut mój nie mógł sobie darować i twierdził, że to dyabeł tak nas woził. Jakuci są ogromnie czuli na kpiny, szczególniej gdy się kpi z ich umiejętności powożenia.

    Na tej stacyi pożegnaliśmy się z „resztkami Kołymska”. Spotkaliśmy kozaka, który wracał do granicy okręgu, dokąd jeździł opatrywać trakt. W tym czasie spodziewano się w Kołymsku przyjazdu prokuratora. Policya Kołymska, mając nieczyste sumienie, przed lustracyą chciała widocznie skaptować sobie pana prokuratora dbałością o jego zdrowie. Wysłała więc kozaka, by pobudził Jakutów' do usunięcia „przeszkód” z traktu i poprawienia powrarń. Kozak ów, był to mój „pacyent” z czasów odry kołymskiej. Ucieszył się bardzo, widząc mnie jadącego do Jakucka i urządził nam ucztę pożegnalną. Rozczulił się tak bardzo, że aż zaczął żałować, iż taki „dobry człowiek” wyjeżdża od nich i lazł całować się ze mną.

    Wyratował mię z tej przyjemności nasz Semen, dając znać, że konie gotowe. Pacyent mój, upominając Semena, by nas szanował i słuchał w drodze, pomógł mi usadowić się w saniach, otulił mię bardzo szczelnie kołdrą, bym się nie przeziębił, jak powiadał i ruszyliśmy osypani gradem błogosławieństw i pacyenta i Jakutów, którym zdążył opowiedzieć o „naszej dobroci”.

    Mieliśmy bardzo krótki przejazd, a że konie były dobre, więc przez cztery godziny przejechaliśmy 60 wiorst i tego samego dnia ruszyliśmy dalej bez pomocnika, który pozostał, czekając na reny; nas powieziono końmi. Odtąd jechaliśmy tylko we dwóch z Janowiczem. Pomocnik, dostawszy dobre reny, prześcignął nas w drodze, my zaś nie goniliśmy za dyakonicą i postanowiliśmy jechać „po ludzku”. Janowicza męczyła ta ciągła jazda; trzeba było oszczędzać jego siły. Żebym był przeczuwał późniejsze wrypadki, wolałbym, aby droga do Jakucka trwała bez końca. Wtedy myślałem, że Jakuck ożywi nas, więc spieszyliśmy, wypoczywając tylko w nocy. Humor w' drodze miałem znakomity, więc rozruszałem tak Ludwika, że sam dziwił się sobie.

    Stacya, którą przejeżdżaliśmy obecnie, jest jedną z większych na „trakcie” kołymsko-jakuckim. Wiorst skarbowych jest podobno 190 (za tyle zapłaciliśmy), ale ich nikt nie mierzył. Po drodze mieliśmy przełęcz gór Ałarejskich, granicę okręgu Kołymskiego. Za przełęczą zaczyna się okręg Wierchojański.

    Jakuci, mając taki szmat drogi przed sobą, musieli oszczędzać koni, wlekliśmy się więc jak smolarze. Nie macie pojęcia, jak męczy takie powolne posuwanie się naprzód! Mróz dokucza wtedy więcej i nie można usadowić się na warcie wygodnie. Co dziesięć wiorst Jakuci zjeżdżają z drogi, by dać koniom wytchnąć i pogrzebać w śniegu, pod którym znajdujące się źdźbła trawy zmarzniętej mają niby posilić koni.

    Przejechawszy po równinie porzniętej jeziorami i kanałami, widocznie łące, wjeżdża się w kraj falisty, porośnięty lasem suchotniczym; to zapowiedź Ałareju. Tu co chwila odprzęgają konia, by powoli spuścić narty z góry na dół. Na dole przyczepiają się znów do konia, który wciągnie cię do góry po to, aby tam znów powtórzyć starą manipulacyę zjeżdżania na dół. Zupełnie jak na „dyabelskim młynie”, aż do znudzenia.

    Widocznie i drzewom znudziła się wędrówka po nierównym gruncie, gdyż w miarę podnoszenia się wyżej było ich coraz mniej, coraz suchsze, wreszcie pod przełęczą zostały tylko krzaczki karłowate, takie zmordowane, jak gdyby mówiły: wyżej nie możemy! A tu jeszcze wiatr, który hasa po gołych, jak łysiny mędrców, wierzchołkach Ałareju, pastwi się nad tymi karzełkami leśnymi, otrącając im wątlutkie łodyżki, albo łamiąc całą roślinkę, wyrzuca ją z granic, w których panować chce niepodzielnie. Istny car moskiewski!

    Gdyśmy się wwindowali na szczyt przełęczy, słońce oświetlało całą okolicę.

    Gdym patrzał przed chwilą na tę walkę rachitycznych modrzewiów z wiatrem, wydało mi się, że to słońce, złocące łyse wierzchołki Ałareju, to samolub, który pokazuje swe bogactwa głodnym. Jakby na potwierdzenie mych domysłów wiatr wył, jak wszystkie psy głodne w Kołymsku i krajał skórę. Uciekliśmy też z przełęczy do blizkiej powarni; tutaj ogień na kominie i gorąca herbata wypędziła wszystkie głupie nastroje. Po chwili myślałem, jak lepiej zaszachować Janowiczowi króla.

    W najciekawszem miejscu, kiedy gra zajęła nam całą uwagę i kiedy wytężałem mózg, by zadać nieprzyjacielowi cios rozstrzygający, powstał jakiś hałas koło powarni. Jakuci nasi z kozakiem wybiegli na dwór, by zobaczyć co się stało. Po chwili wszedł jakiś człek z błyszczącymi guzikami przy kurtce, niosąc na rękach worek, z którego wyglądała głowa malutkiego stworzenia, a właściwie tylko para błyszczących ślepków. Worek ten z oczami rzucony na nary (oron po jakucku) zaczął się ogromnie niecierpliwić i napełnił dotąd spokojne powietrze powarni krzykiem. Lecz mężczyzna z guzikami nie zwracał uwagi na niezadowolenie mieszkańca worka i wyszedł z powarni. Po chwili wrócił z drugim workiem, trochę mniejszym, również zdradzającym niecierpliwość i złożył go obok pierwszego. Po wniesieniu czwartego, malutkiego woreczka weszła z mężczyzną do powarni i dama i zaczęło się wypuszczanie zawartości worków. Z worków tych wysypano aż czworo malutkich człowieczków, z których troje, dwóch człopców i dziewczynka, zataczając się zaczęło spacerować po powarni, wymachując rękami i śmiejąc się, jeżeli które z nich upadło.

    Zaczęła się wzajemna prezentacya; pan z guzikami przedstawił się nam jako sprawnik kołymski, damę zarekomendował jako swoją żonę, obywateli workowych jako swe dzieci, z któremi jedzie, by objąć posadę. Zaczęła się rozmowa, jak zwykle w podróży, o drodze, o zmęczeniu, o mrozach i t. p. rzeczach, dręczących podróżników północnych.

    W miarę rozgrzewania się sprawnik zaczął odmarzać i wypytywać nas o Kołymsk. Rozmowa się ożywiła; po chwili gadaliśmy tak, jak byśmy się znali dawno. Sprawnik nowy podobał się nam bardzo; byliśmy zadowoleni, że kołymczanie będą mieli przyzwoitego „tojona”. Później już w Jakucku, z listów towarzyszy dowiedzieliśmy się, że omyliliśmy się, oceniając charakter nowego sprawnika z tego wrażenia, jakie sprawił na nas przez kilka godzin, spędzonych razem na gawędzie w powarni ałarejskiej. Tymczasem cieszyliśmy się, bo jak zapewnił nas sprawnik, gubernator obiecał mu przed wyjazdem z Jakucka, że będzie się starał u władz wyższych, aby zesłańcom politycznym w jego gubernii nie broniono uczyć dzieci. Byliśmy radzi, że życie towarzyszy naszych urozmaici się trochę i z tego powodu staraliśmy się z panem sprawnikiem rozstać się w jak najlepszej harmonii. Rzeczywiście pozwolono zesłańcom w Jakuckiej obłasti uczyć dzieci; lecz sprawnik nasz, po przyjeździe do Kolymska i objęciu władzy, chciał wprowadzać „nowe porządki”. Mam nadzieję, że powoli się utemperuje; pomogą mu zresztą kołymczanie nasi.

    Na drugi dzień po serdecznem pożegnaniu z całą rodziną sprawnika ruszyliśmy w dalszą drogę. Jechaliśmy renami; chcąc dogodzić sprawnikowi i zaoszczędzić mu przykrości czekania na konie na stacyi, zamieniliśmy zaprzęgi. Zjeżdżaliśmy z przełęczy Ałareju; droga spada ciągle na przestrzeni coś 30 wiorst. Reny, choć zmęczone, biegły na dół raźno i tego dnia udało się nam przejechać dosyć dużo.

    Wyjechawszy z falistej okolicy Ałareju posuwaliśmy się po płaszczyźnie usianej kępami, po których leciutkie narty skaczą jak piłki. Na takiej drodze wydaje się, jakby wszyscy jadący byli pijani, tak im głowy latają na wszystkie strony, takie dziwaczne ruchy wykonują ciała.

    Biedne reny oglądają się co chwila z trwogą na skaczącą za nimi jak wściekła nartę i starają się usunąć swe zgrabne nogi od uderzeń. Napróżno! Rozskakana narta bije bez litości po piszczelach. Co chwila krzyczy się „tochto” (stój); reny poplątały się w postronkach albo podarły rzemienie, którymi przywiązano ją do nart poprzednich. Tu znów narta się przewróciła, trzeba ją podnosić, to sam wylecisz jak z procy z siedzenia by znaleźć się w śniegu.

    Na nasze szczęście ta droga dziobata poprzerywana jest tu i ówdzie rzeczułkami; Jakut woli nałożyć drogi byle tylko uniknąć kęp i póki może, wiezie nas po takiej rzeczce. Jedziemy we wszystkich kierunkach; w końcu traci się zdolność oryentacyi; nie wiadomo czy posuwamy się naprzód, czy też wracamy do miejsca, z którego wyjechaliśmy. Odpocząwszy trochę na równej drodze, znów wyjeżdża się na kępki i tak coś wiorst sto tłuczemy się po tej piekielnej drodze.

    Siedzenie bezczynne całymi dniami na narcie i przyglądanie się śnieżnym obszarom uprzykrza się do niemożliwości. Kępy, góry, lasy, wszystko zaczyna brzydnąć; opanowuje cię głucha wściekłość na tę drogę, ciągnącą się bez końca, coraz częściej zaczyna się krzyczeć Jakutowi, by popędzał reny. Wreszcie i to zbrzydnie; starasz się wtedy robić nieczułym na wszystko, co się dzieje naokoło. Za pierwszem wypadnięciem z sań pryska jednak cały stoicyzm.

    W miarę posuwania się naprzód dni były coraz dłuższe i cieplejsze; reny gorsze — na wiosnę opadają z sił. Nieraz przyjeżdżaliśmy na stacyę z mniejszą liczbą renów, niż mieliśmy przy wyjeździe z poprzedniej. Ren biegnie długo, lecz zmęczywszy się pada i za nic nie da się podnieść. Można go zabić, ale zmusić by wstał i szedł dalej - za nic; trzeba je zostawić na drodze dla odpoczynku. Jeżeli Jakut spostrzeże wczas, że ren jego męczy się zabardzo, zamienia go zapasowym, których zawsze kilka, a przynajmniej dwóch, zależnie od stanu, w jakim się znajdują, wiedzie ze sobą. Niektóre reny są takie głupie, że biegną do wyczerpania wszystkich sił. Jak taki padnie, nie podnosi się więcej; zostaje na drodze i czeka, aż przyjdą wilki by mu sprawić stypę pogrzebową. Niektóre dochodzą do stacyi siłą nabytego rozpędu. Widziałem nieraz jak im się plątały nogi, jak się chwiały na wszystkie strony, jak gdyby wybierały miejsce gdzie się lepiej położyć; lecz Jakut popędzał wtedy przednie, zwykle najlepsze i te dociągały zdechlaków.

    Przejechawszy państwo kęp, wjeżdżamy w okolicę Indygirki, nad brzegiem której skupiło się sporo jurt jakuckich, tworząc całą osadę. Tutaj jest centr handlowy dla części okręgu wierchojańskiego i „uprawa” (urząd gminny, a właściwie rodowy) jakucka. W miarę zbliżania się do „uprawy" coraz częściej spotykamy zamieszkałe jurty. Nocujemy w ciepłych pomieszkaniach; bardzo często w bezpośredniem sąsiedztwie krów. Zapomina się o tern nieprzyjemnem sąsiedztwie, czując jak na dworze mróz ciśnie wszystko. W każdym razie zapach krów przyjemniejszy jest od zapachu ryb zgniłych, któremi karmią się Jakuci w Kołymskim okręgu. W jurtach czuć większy dostatek; mleko dostajemy z łatwością. Wydaje się jakoby ludzie tutaj byli mniej głodni. Jamszczycy nasi karmią się przeważnie mięsem.

    W jednej z tych jurt spotkaliśmy się z kozakiem, wysłanym umyślnie, by szykował reny dla wyprawy p. de Windta, owego pomysłowego francuza, co to chce połączyć Europę z Ameryką koleją żelazną. Kozak jechał kilka dni bez odpoczynku; spal na narcie, gdy to było możliwe (na kibitkę go nie stać). Gdy Jakut przywiózł go przed jurtę, w której piliśmy herbatę, myśleliśmy, że przywiózł trupa. Ledwieśmy go obudzili; mróz był potężny jak zwykle po zachodzie słońca. Odmroził sobie tylko trochę nogi i nos; powiadał, że to nic, bo ma obiecane za sprawność 25 rs., więc się stara.

    Szykowaliśmy się z Janowiczem nawymyślać „uczonemu” za to lekceważenie zdrowia człowieka, aleśmy się minęli z wyprawą; zjechaliśmy z traktu w stronę do „uprawy” akurat wtedy, kiedy p. Windt przejeżdżał. Ślady wyprawy spotykaliśmy po drodze: kilka renów zdechłych i narzekających Jakutów, że im wyprawa zagnała najlepsze reny. Alians francuzko-rosyjski odbił się i na skórze Jakutów; tak to się dziwnie plecie na tym bożym świecie. Pan de Windt, chcąc zbadać teren, po którym ma przechodzić projektowana przezeń linia, łącząca świat stary z nowym szynami, pędził dzień i noc!! Jakuci uprzedzani przez „umyślnego” starali się spełniać wszystkie rozkazy. Żeby chociaż płacił za wszystkie reny, których potrzebował do przewiezienia bagażu, osoby własnej i dwóch towarzyszów podróży! Jakuci byli tak zestraszeni tą „spilicyą” (ma to znaczyć ekspedycya), że bali się skarżyć.

    Do „uprawy” zajechaliśmy po chorego towarzysza, który siedział tu od jesieni. Wyjechał z Kołymska z powodu choroby; w drodze zrobiło mu się gorzej i utknął nad Indygirką razem z konwojującym go kozakiem. Stąd w zwiększonej kompanii ruszyliśmy dalej.

    Po dwutygodniowem tłuczeniu się na narcie zaczyna ogarniać znużenie. Czytać w drodze nie mogłem; słońce świeciło tak przeraźliwie jasno, że po pewnym czasie patrzenia na litery, te zlewały się w jeden kleks na całej stronicy i oczy zaczynały boleć. Nie było jeszcze na tyle ciepło, by można było jechać z odkrytym nosem i z tego powodu nie można było uzbrajać oczu okularami. Zaczęła mię ogarniać nuda, a co zatem idzie i pesymizm. Trzeba było znaleźć sobie coś takiego, co nie pozwoliłoby gnuśnieć na narcie; postanowiłem sam powozić, by nie siedzieć całymi dniami bezczynnie i przyglądać się jak reny przestawiają nogi. Jakuci, gdym im zakomunikował swoją chęć być „syrditerem” (powożącym) na swoich sankach, zgodzili się chętnie i odtąd miałem zabawkę przez całą drogę.

    Z początku reny nie chciały mnie słuchać. Póki szły zaraz za taborem, były spokojne; lecz gdy zatrzymałem je tak długo, że tabor ginął nam z oczu, wówczas reny moje, puszczone na drogę, rwały jak szalone. Zwalniały bieg przy taborze. Było nieraz i tak, że na jakimś skręcie narta uderzała o kępkę lub coś podobnego, wtedy przelatywałem przez nartę i gdym w tym biegu powietrznym wypuścił rzemień, którym trzyma się za rogi rena, zostawałem, a reny biegły dalej. Gdy Jakut spostrzegł zaraz moją nieobecność na narcie, którą reny przyciągały nieraz odwróconą do góry płozami, wtedy niedługo wędrowałem piechotą w ślad za moimi renami. Te próby niefortunne nie zniechęciły mię do powożenia. Po kilkakrotnem stłuczeniu łba, nadwyrężeniu kręgów i małem wywichnięciu ręki posiadłem wreszcie sztukę hamowania dzikich popędów tych bestyj rogatych. Później zdarzało się jeszcze wylatywanie z narty głową w śnieg, ale to już z własnej winy, przy zjeżdżaniu z wyniosłości, alem się tak przyzwyczaił powozić, że nigdy reny nie uciekły mi po takim przypadku. Gdy się tak człek naszarpał po drodze z renami i w dodatku wywrócił jeszcze kilka koziołków, wszystkie bóle, począwszy od weltszmercu, a skończywszy na takich, o jakich się żadnemu medykowi nie śniło (chyba, że jechał do Kołymska), jakby kto ręką zdjął. Jadłem za czterech i spałem w jurtach najbardziej śmierdzących, jak suseł.

    Wkońcu trzeciego tygodnia dojechaliśmy do górskich okolic Tostachu. Jedziemy ciągle po równinie, widzimy góry zdaleka, jak zamykają nam drogę półkolem ogromnem, kraniec którego ginie gdzieś w oddali. Jedziemy tak, jak gdybyśmy chcieli ominąć tę przeszkodę, równolegle do koliska, lecz góry coraz bliżej, coraz wydają się wyższe, wreszcie dojeżdżamy do lasku, za którym sterczy ogromna ściana kamienna. Tak jakoś raptownie zaczyna się Tostach od kołymskiej strony. Za laskiem wjeżdżamy do wąwozu i odrazu jesteśmy zamknięci górami; ani spostrzegłem kiedy góry zasunęły się za nami. Jestto najdłuższa i najcięższa stacya, jaką mamy po drodze. W wąwozie nie widać żadnych śladów drogi; wiatry panujące tutaj ciągle zmiatają wszystko; porywają nawet drobne kamyczki i bębnią nimi po krzakach wąwozu. Przytem i nam się dostaje po trosze.

    Większą część drogi w górach Tostach jedziemy po rzeczce Dogdo, obfitującej w „taryny” albo „naledzie”. Są to wody, występujące z pod skorupy lodowej, które zalewają nam drogę nieraz na przestrzeni kilku wiorst. Miejscami „taryny” są zamarznięte; lecz na gołym lodzie reny nie mogą uciągnąć nart. Padają ciągle; trzeba iść na przodzie i ciągnąć je za sobą, inaczej nie ruszą z miejsca. Pomagamy im nacinaniem lodu. Gorzej jest gdy trzeba leźć do wody, by ciągnąć reny, a to zdarza się na niezamarzniętych „tarynach”. Powarnie na tej drodze są tak podle pobudowane, że nieraz musimy brać lód i drwa z odległości kilku wiorst i wieźć je do powarni. Czwartego dnia pozostawiamy te wszystkie przyjemności za sobą. Jeszcze jeden dzień jazdy i wyjeżdżamy z Tostachskich gór. Dwie stacye pozostały do Wierchojańska, a tam czekał nas wypoczynek po podróży, zobaczenie się z towarzyszami i nabranie sił do dalszej drogi.

    Koniec Tostachu łączy się prawie z górami Wierchojańskiemi. Dwie te stacye przed Wierchojańskiem jedziemy po pagórkach, porośniętych modrzewiem. Pomimo tego, że tutaj jest zimniej niż w Kołymsku, lasy tutejsze są jakieś poważniejsze, jeżeli się tak można wyrazić. Spotykamy po drodze wcale pokaźne modrzewie, nie takie zdechlaki jak nasze kołymskie; 28-go dnia po wyjeździe z Kołymska przed zachodem słońca witaliśmy się ze starymi znajomymi w Wierchojańsku.

    Wierchojańsk to dziura prawie gorsza, niż Kołymsk, która ma jednak tę wyższość od naszego miasteczka, że jest bliżej Jakucka.

    W Wierchojańsku przesiedziałem całe 10 dni. Janowicz wyjechał zaraz na trzeci dzień po przyjeździe z Abramowiczową; ja zaś z Jonesem musiałem czekać, aż się wrócą reny, którymi ich powieziono.

    Drogi z Wierchojańska do Jakucka nie będę opisywał; pisałem o niej trochę w pierwszej części swego opowiadania. Tak samo, jak przed czterema laty, tłukliśmy się po tej drodze z przełęczą Wierchojańską i Tuhułanem, jako dwoma najnieprzyjemniejszymi na niej punktami, tylko że teraz było ciepło. Gdyśmy przyjechali coś 3 kwietnia (st. st) do Jakucka, śniegu na ulicach nie zastaliśmy już wcale. Atmosfera była w napięciu; oczekiwano sądu nad Jerginem. Zdaje się, że interesowano się wynikami sądu nie tylko w naszem środowisku. Odbył się wreszcie sąd: potem śmierć Janowicza. Wszystko to zostało w pamięci jako coś, o czem zapomniałoby się, gdyby można było. Przejdę do opowiadania o ucieczce, by nie krwawić serca wspomnieniami smutnemi.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 220-228.]

                                                                Ze wspomnień wygnańca.

                                                                          IV. UCIECZKA.

    Wyszedłem z Jakucka późno wieczorem. W mieście gwary umilkły zupełnie. Gdzieniegdzie tylko pies rozbudzony z drzemki zaszczekał niecierpliwie, lecz widząc, że nie zwracam nań uwagi, ziewał szeroko i układał się z powrotem na swojem miejscu. Noc była pogodna i widna, jak zwykle na wiosnę w stronach polarnych. Nie było mi to na rękę, bo koło miasta po całych nocach kręcą się Jakuci. Spotkać się z którym, znaczyło to dla mnie zostawić za sobą ślad, po którym łatwo mogły dosięgnąć mnie władze jakuckie, gdyby nieobecność moją zauważono zbyt prędko w mieście. Towarzysz mój, z którym przed kilkoma godzinami umawiałem się, gdzie najlepiej czekać mu będzie na mnie, kładł na tę okoliczność ogromną wagę. Ciebie, powiadał, z twoją gębą Jakut pozna odrazu i przeczuje; staraj się, by cię nikt nie zobaczył przynajmniej blisko miasta. Idąc obecnie powoli, powtarzałem sobie w myśli tę uwagę. Nerwy miałem poszarpane strasznie ostatnimi wypadkami w Jakucku. Pozostawiłem tam świeżą zupełnie mogiłę Janowicza, z którym mieliśmy razem uciekać. Zanadto świeże było to wszystko, bym mógł myśleć długo o czem innem, to też i obecnie zadawałem sobie poraź nie wiem już który pytanie: po co? dla czego? - to pytanie, które nie pozwoliło mi usnąć przez kilka dni zrzędu.

    Jakiś krzyk przeraźliwy z boku drogi zatrzymał mnie na miejscu. Zacząłem się przysłuchiwać, skąd krzyk ten pochodzi. Byli to Jakuci, pasący bydło. Ta chwila przypomniała mi, że wyszedłem z Jakucka, by więcej tam nie wracać, by uciekać, i że trzeba być ostrożnym. Zacząłem iść śpieszniej i wkrótce doszedłem do miejsca, dokąd miano mi wynieść rzeczy podróżne i torbę z rozmaitymi przyborami potrzebnymi w drodze.

    Gorączka ucieczki, która po śmierci Janowicza opuściła mnie, powróciła gwałtownie. Rozciągnąwszy się w krzakach przydrożnych, oczekiwałem z niecierpliwością zjawienia się towarzysza z rzeczami. Pragnąłem być jaknajdalej od Jakucka. Oczekiwanie wlokło się strasznie; co chwila spoglądałem na zegarek. Już powinien być! Co się stało? Wreszcie nie mogłem wyleżeć i wyszedłem z krzaków. Gdzieś daleko od strony Jakucka czernieje coś na drodze. Wytężam wzrok, by się przekonać, czy to się porusza. Nic — to drzewo przydrożne.

    Wtem od strony przeciwnej, gdzieś z łąki rozległ się w ciszy stłumiony świst. Czyżby susły już zaczynały się budzić? Z tej strony nie spodziewałem się nikogo. Świst ten zwrócił jednak moje uwagę na tyle, że zacząłem patrzeć pilnie w tę stronę. Wsunąłem się w krzaki napowrót i stamtąd zacząłem przyglądać się zbliżającej się i rosnącej postaci. Machinalnie prawie wyciągnąłem z kieszeni rewolwer i czekałem. Serce tłukło mi piersi, jakgdyby chciało wyskoczyć. W tej chwili byłem gotowy na wszystko, byle nie wracać do Jakucka. Ścisnąwszy silnie rewolwer, czekałem. Postać zbliżała się ciągle, idąc prosto ku temu miejscu, gdzie stałem ukryty w krzakach. Jeszcze chwila i poznałem towarzysza, który wyniósł mi rzeczy z Jakucka. Kierując się zasadą, żeby nie uciekać drogą, po której gonić mogą, zrobił ogromne koło i przyszedł z tej strony, z której się go zupełnie nie spodziewałem.

    Zrzuciwszy strój miejski ubrałem się odpowiednio do roli, w jakiej miałem odbywać część drogi. Towarzysz ostrzygł mi brodę, i po chwili rozeszliśmy się. On wracał do Jakucka, a ja spiesznym krokiem podążyłem naprzód. Po pół godzinie połączyłem się z towarzyszem mojej przyszłej podróży. Siedział nad brzegiem Leny i grzał się koło ogniska, rozpalonego po włóczęgowsku, t. j. tak, by jaknajmniej dymiło.

    Musimy tutaj czekać, aż słońce zje mgły, rzekł mi na przywitanie. Opary, unoszące się nad Leną, zbiły się w tak gęstą masę, że na parę kroków od brzegu nic nie można było zobaczyć. Trzeba było przeczekać, aż mgły zrzedną trochę, żeby można się było oryentować, w którą stronę płynąć. Przy wysokim stanie wód na Lenie tworzy się cała masa niebezpiecznych wirów, które dla naszej łódeczki mogły by się stać zgubnymi. Mogliśmy również bardzo łatwo zabłądzić między wyspami, dzielącemi wody Leny w tern miejscu na kilka łach, wijących się w przeróżnych kierunkach.

    Jak widzę, trzeba nam będzie długo czekać, rzekł mój towarzysz. Rzeka poci się dzisiaj za całą zimę, jakby nam na złość. Trzeba zacząć łowić ryby, żeby jaki nieproszony gość nie wziął nas za tych, kim jesteśmy. Licho nadało z tą mgłą. To mówiąc, zaczął ciąć łozę na wędziska, i wkrótce sterczało kolo nas kilka prętów z przywiązanemi do nich wędkami z gołymi haczykami.

    Leżąc koło ogniska, przyglądałem się obojętnie krzątaninie mego towarzysza. Byłem trochę zmęczony drogą. Po kilku nieprzespanych nocach zaczęło mnie ogarniać znużenie. Chłód, idący od ziemi niebardzo jeszcze rozmarzłej, uspokajał mi nerwy. Jednem słowem czułem się tak, jak się czuć musi każdy, komu uda się wymknąć z pod argusowych oczu policyi carskiej. W tej chwili zapomniałem o wszystkiem. Myśl, że jestem wolny, a wierzyłem już wtedy w to, upajała mnie. Wyobrażałem sobie, jak Skrypicyn będzie się wściekał, gdy się dowie o mojej ucieczce. Chciałeś mnie, bestyo, za dwa tygodnie wysłać z powrotem do Kołymy, ale ci się to nie uda. Za dwa tygodnie będę daleko...

    Zapytania ze strony towarzysza mego, który leżał dotąd koło mnie milczący, wytrąciły mnie z tego błogiego stanu. Odcięty przez kilka dni od Jakucka przez płynące po Lenie lody, dowiedział się dziś dopiero o śmierci Janowicza i teraz chciał, bym mu opowiadał o tern szczegółowo.

    Wszystko to, com przeżył i przemyślał w ciągu ostatnich dni mego pobytu w Jakucku, na wspomnienie o Janowiczu zerwało się we mnie jak burza. Opowiadałem o tern swemu towarzyszowi. Żal straszny, niewypowiedziany ogarniał nas na wspomnienie o tein, że, gdyby nie ten kawałek ołowiu, siedzielibyśmy sobie teraz we trójkę. Później w drodze, wobec trudów i niebezpieczeństw, które trzeba było przezwyciężać, wróciły mi spokój i równowaga duchowa; lecz wtedy, gdym opowiadał towarzyszowi o tem, com widział, czułem się złamanym. Dziś, gdy ucieczka udała się, gdy jestem pewny, że przeszedłby był z nami i Janowicz i mógł obecnie pracować dla sprawy, do czego tęsknił przez tyle lat, jeszcze większy żal mnie ogarnia. Wobec zmateryalizowania naszego w tych czasach, kiedy ledwie wypierzony młodzieniec wstydzi się mówić o „uczuciach”, kiedy ludzie wciśnięci w ciasne formułki doktryny potrafią kruszyć kopie o to, co właściwie nie warte fajki tytoniu, ludzie tej miary, co Janowicz, wnoszą w te, że tak powiem „mroki naukowe” czynnik etyki rewolucyjnej, o której tak wielu „uczonych” socyalistów zapomina. Ludziom takim ciężko żyć między nami. Surowi dla siebie i skromnie kryjący się ze swemi zasługami, ludzie tacy wytwarzają koło siebie atmosferę, w której słowo „towarzysz” przestaje być pustym dźwiękiem, nie obowiązującym do niczego.

    Wpadłem, w ton moralizatorski, a to przy opowiadaniu o ucieczce zupełnie nie na miejscu, wracam więc do rzeczy. Niech się Wam zdaje, że przez ten czas, kiedy nudziłem Was morałami, mgły rozproszyły się o tyle, że mogliśmy już ruszyć w drogę. Lewy brzeg Leny, na którym stoi Jakuck, jest piaszczysty i Lena demontuje go na wiosnę w okropny sposób. Najpierw lody orzą go i szarpią kawałami, to znów woda, wgryzając się pod brzegi, urywa jeszcze większe kęsy. Gdyby nie umiejętność dzisiejszego człowieka poskramiania niszczącej siły żywiołów, to wkrótce Lena zmyłaby z powierzchni ziemi Jakuck, tę najdalej na północ wysuniętą redutę potęgi carskiej.

    Zaraz na wstępie Lena pokazała nam co potrafi. Ledwie wypłynęliśmy z maleńkiej rzeczułki, w której stała ukryta nasza łódka, oberwał się ogromny szmat brzegu i zwalając się do wody wrzucił nam do łódki porządną falę. Szczęściem odsunęliśmy się już tak daleko, że uniknęliśmy zasypania piaskiem, co byłoby daleko gorsze, niż ta kąpiel w wodzie lodowej. Udało nam się bardzo prędko zawrócić i następny wał wody wrzucił nas z powrotem do rzeczki. Trzeba było czekać aż się rzeka uspokoi, co nastąpiło nie prędko, ponieważ pierwsze wstrząśnienie wywołało dalsze. Brzeg osypywał się coraz bardziej i głuchy huk leciał daleko po wodzie. Fale szturmowały i do rzeczki, lecz w ciasnych brzegach jej nie mogły się rozhulać. Rozsypywały się, chlupały o brzegi ze wściekłością, pozostawiając na nich całe kłęby brudnej piany. Lena huczała coraz potężniej. Siedzieliśmy sobie teraz na brzegu w miejscu bezpiecznem. Pierwsze wrażenie nieprzyjemne przeminęło i patrzyliśmy obojętnie na to rozwydrzenie się rzeki. Towarzysz mój. wyciskając nadmiar wody z tej części ubrania, o której w „przyzwoitem” towarzystwie się nie mówi, zaczął cieszyć się całem tem zajściem. E, brachu, mówił, jak tak dalej pójdzie, to i życia nie starczy na opowiedzenie naszych przygód. Początek dobrze się zapowiada. Słyszysz, jak tam huczy?!

    Wreszcie rzeka się ustatkowała, i tylko jeszcze hen gdzieś daleko słychać było powracające echa jakby oddalonej burzy. Słońce wtoczyło się już dosyć wysoko na kopułę niebios, gdyśmy wsiedli powtórnie do łódki. Ja siadłem na przodzie, by kierować łódką. Towarzysz mój miał mniej wprawy w kierowaniu jakuckiemi łódkami, t. zw. wietkami, gdy ja przez te cztery lata, spędzone w Kołymsku, poznałem nieźle narowy „duszegubek”. Mieliśmy dwa wiosła, więc po kilku silnych uderzeniach odsądziliśmy się tak daleko od brzegu, że z tej strony nie groziło nam żadne niebezpieczeństwo. Teraz trzeba było walczyć z prądem, bardzo silnym przy wysokim stanie wód na Lenie. Łódeczka nasza, choć lekka i zwrotna na wodzie jak ryba, szła z trudem przeciw prądowi. Musieliśmy podnosić się kilka wiorst w górę rzeki, by opłynąć ostry cypel wyspy, rozcinający wody Leny i plamiący jej powierzchnię gładką w tej chwili jak zwierciadło. Powietrze było zupełnie nieruchome. Była taka cisza, że słychać było tarcie płynącej wody. Woda, okapująca z miarowo podnoszonych wioseł, nastrajała do marzeń, ale na to nie mieliśmy czasu. Trzeba było dotrzeć jaknajprędzej za wyspę, która zasłaniała nas nawet przed rysim wzrokiem Jakuta. Byliśmy za blisko Jakucka, by nie zwracać na to uwagi. Wyglądałem wtedy za bardzo politycznie, a Jakut dyablo daleko widzi. Pomimo wytartego kubraka i odwiecznego kapelusza wyglądałem jeszcze na tyle przyzwoicie, że mój towarzysz wątpił, czy rola moja będzie odpowiednia do mojej gęby, jak powiadał.

    Siedząc za mną, wymyślał, że Bóg daje ludziom takie głupie twarze, jak moja. Tylko kiep ostatni nie pozna się na tobie, monologował dalej. Wypatrując wiry, które trzeba było omijać, nie odpowiadałem na zaczepki. Od czasu do czasu, gdy trzeba było skręcać, rzucałem towarzyszowi swemu pojedyncze słowa: lewem, albo prawem wiosłem silniej.

    To zirytowało mego towarzysza i od uwag ogólnych przeszedł do pytań wprost. Słuchaj, pytał, czy u Was w Polsce wszyscy są takimi mrukami? Gadam i gadam; umarłyby się zlitował nademną i nie pozwolił strzępić języka na próżno, a ten siedzi i ani mruknie. Czy myślisz, że to przyjemność patrzeć na twoje garbate plecy' i milczeć w dodatku?

    Poczekaj, pocieszałem go, nagadamy się w drodze dosyć. Obecnie nie mam chęci do gawędy.

    Tfy, czort, skarżył się dalej, jaka szkoda, żem się nie zetknął z jakim socyalnym demokratą nowszego autoramentu. Taki to po całych dniach potrafi gadać o mądrych rzeczach, a ja strasznie lubię słuchać mądre rzeczy i dla tego lubię socyalnych demokratów. U nas w Pitrze, jak zaczęli gadać, jak zaczęli komentować Marksa i krytykować wszystkich nieortodoksalnych marksistów, jak zaczęli się sprzeczać o antysocyalistyczną czaszkę chłopa, to tak się zagadali, że nie widzieli, co się koło nich dzieje. Eh, żeby tutaj mieć choć jednego takiego! Rzeka szeroka dyabelnie; ze 12 godzin trzeba będzie grzebać wiosłem w wodzie i w dodatku milczeć i patrzyć, jak i ty tę samą głupią robotę robisz.

    Słońce zaczynało ogrzewać nas coraz silniej. Tu i owdzie wałęsały się jeszcze strzępy mgły, lecz nikły coraz bardziej, coraz ich było mniej. Woda skrzyła się w promieniach słońca, jak najpiękniejszy dyament. Długie cienie naszej łódki i nasze pełzły powoli, plamiąc tę błyskotliwą płaszczyznę.

    Trzeba zrzucić kapoty, rzekłem do swego towarzysza. Do wyspy jeszcze wypocimy się porządnie, a tam odpoczniemy.

    Obecnie trzeba było przerzynać Lenę pod kątem i wiosłować silnie i prędko, by nie pozwolić spłynąć łódce nisko. Prąd, uderzając w bok łódki, pchał nas z powrotem do Jakucka, aleśmy się nie dali zepchnąć i po półgodzinnej pracy ukryliśmy się przed wzrokiem ciekawych. Przedtem spojrzałem jeszcze w stronę Jakucka. W porannem słońcu błyszczały złocone kopuły jego cerkwi. Wydało mi się, że to ślepia jakiegoś potwora utkwiły w powietrzu i patrzą na nas. Pod niemi i nad niemi widać było sine przezrocze, a tam hen daleko czarne sylwetki gór. Bądź przeklęte miasto, w którem zamknięto tyle łez i westchnień ukrytych! Tych łez, które rzadko występują nazewnątrz, lecz palą mózg i żrą serce i tych westchnień, które podnoszą piersi aż do bólu i duszą za gardło.

    Wybrawszy odpowiednie miejsce do wylądowania, wyszliśmy na brzeg, by rozprostować zdrętwiałe nogi i posilić się do dalszej drogi. Niestety! W pośpiechu towarzysz mój zapomniał wziąć ze sobą jedzenia. Umówione było, że wszystkie zakupy na drogę on urządzi. Ufając jego sprytowi i wynalazczości byłem zupełnie spokojny. Rozczarowanie było nieprzyjemne. Jeść się chciało, a on miał tylko butelkę żubrówki i parę czekoladek.

    Wypocząwszy nieco i zagłuszywszy uczucie głodu trochę wódką, a trochę myślą, że po przepłynięciu rzeki najemy się porządnie, ruszyliśmy dalej. Jak wspomniałem już, Lena płynie tutaj mnóstwem łach, pokręconych w najrozmaitsze gzygzaki. Gdyby trzymać się kierunku kręcących się tutaj prądów, można by pływać kilka dni i nie wyleźć z tego labiryntu. Droga wypadła nam tak, że prawie ciągle mamy prąd przeciwny, miejscami tak silny, że trzeba wytężać wszystkie siły, by pchnąć łódkę naprzód. Woda wysoka zalała niższe brzegi; podchodzi aż do krzów, rosnących na wyspach. O ciągnięciu łódki sznurem (holowaniu) niema co marzyć. Czasami udaje się nam podciągać się za krze, zwisające nad wodą. Wybieramy te miejsca, bo tutaj przy mniejszym wysiłku posuwamy się prędzej. Przy rozdziale wód prąd pomaga nam chwileczkę małą. Korzystamy z tego, by poprawić się na siedzeniu. Prąd taki niesie naszą łódkę aż do miejsca, gdzie zderza się z drugim przeciwnym. Woda tutaj kręci się w kółko; wypchnąwszy się stąd, znów mamy prąd przeciwny.

    Powietrze staje się coraz gorętszem. Słońce, uśmiechające się do nas swymi rozkosznymi promieniami rano, jest obecnie nieznośne. Pali nam poprostu skórę. Pot zalewa oczy i szczypie miejsca porażone przez słońce. Język wysycha jak rzemień jakucki na słońcu. Zaczynam się złościć na tę poprostu bezwstydną masę wód, która odcina nas od przeciwnego brzegu, na słońce, wreszcie na swego towarzysza, sapiącego za mojemi plecami. Ścisnąwszy zęby aż do bólu w szczękach, pcham wiosła, które grzęzną w wodzie coraz głębiej, pcham z całej siły, pcham, aż w krzyżu trzeszczy.

    Towarzysz mój czuje w tej chwili prawdopodobnie to samo. Milczy zawzięcie i sapie coraz głośniej. Odpoczywać będziemy dopiero po przepłynięciu głównego koryta; takeśmy się umówili. Wreszcie dopływamy do głównego koryta. Trzeba nam przeciąć ten kilko wiorsto wy pas, jakim leje się tutaj woda, by wpłynąć do malutkiej szczerby na drugim brzegu tego pasa. Czuję, że sił mi nie starczy do przepłynięcia tej wstęgi wody, śpieszącej hen na północ. Skręciłem łódkę do brzegu. Towarzysz nie protestował i po chwili wyciągnęliśmy się na gorącym piasku, dysząc ciężko.

    Wypoczynek ten przeciągnął się nieoczekiwanie długo. Nim zdążyliśmy wyspać się, musieliśmy zrywać się na nogi i chować przed statkiem idącym z Jakucka. Wyspa, na której leżeliśmy, zakrywała nam jeszcze sam statek; usłyszeliśmy jednak szum, jaki sprawiały skrzydła koła, i widzieliśmy za wyspą kłęby pary, buchające z komina. Ledwie wsunęliśmy łódkę między krzaki i sami ukryliśmy się, statek zdążył wypłynąć z za wyspy i teraz z pokładu widać było daleko po rzece. Statek posuwał się powoli pod wodę; czekaliśmy długo, nim znikł nam z oczu.

    Ten długi wypoczynek orzeźwił nas. Pomimo dokuczającego głodu (po kilkogodzinnej ciężkiej pracy czekoladką się człowiek nie naje), wiosłowaliśmy tak zawzięcie, że dosyć prędko przepłynęliśmy koryto główne. Pozostało nam jeszcze ze 12 wiorst do wioski, gdzie czekało pożywienie i skąd mieliśmy ruszyć konno. Musieliśmy śpieszyć, gdyż tego dnia chcieliśmy wyruszyć ze wsi, by być dalej od Jakucka. Pracowaliśmy milcząc. Był czas południowy; słońce, przechodząc najwyższy punkt swej drogi dziennej, zlewało na nas taki potok promieni, jakgdyby chciało nas usmażyć.

    Na następnym przystanku towarzysz mój, spojrzawszy na mnie, rzekł: teraz możesz pokazać się między ludzi i udawać przed nimi kogo ci się podoba. Byłem w strachu, że twoja biała gęba popsuje przedsięwzięcie i myślałem nad tern, czem by cię wymalować. Obecnie jestem spokojny. Narzekaliśmy na słońce, że piecze, ale ono, kochane, wiedziało, że nam tego potrzeba. Teraz prędko do wsi; nim dopłyniemy, będziesz wyglądał jak murzyn.

    Około godziny 5-ej popołudniu zobaczyliśmy wreszcie zbawczą naszą wioskę. Byliśmy zmęczeni piekielnie; goniliśmy już ostatkiem sił. Nie wiedziałem, czy więcej chce mi się jeść, czy spać. Na dobitkę wjechaliśmy do niewłaściwej łachy. Wioska była tuż przed nami za wyspą i łachą za nią. Wracać nazad było daleko; postanowiliśmy przenieść łódkę przez wyspę. Łódeczka nasza, taka lekka w początku przeprawy, wydawała się teraz dyabelnie ciężka. Wlekliśmy ją, odpoczywając co kilka kroków. Żałować wreszcie zaczęliśmy, żeśmy wybrali tę krótszą drogę, ale wracać z powrotem do łachy nie było sił. Dowlekliśmy się wreszcie do drugiego brzegu wyspy- wysokiego i urwistego. Spuściwszy łódkę na sznurze, musieliśmy zsuwać się do niej po drągu, utkwionym jednym końcem w dno łachy. W pół godziny po tych sztukach łamanych spałem rozciągnięty na piasku koło naszej łódki. Towarzysz poszedł do wsi po wóz, by zabrać łódkę i rzeczy nasze.

    Słońce chyliło się już dobrze na zachód, gdyśmy wyruszali z wioski. Wśród błogosławieństw, upomnień i życzeń powodzenia naszych gospodarzy wyjeżdżaliśmy syci i z dobrą myślą. Śmiech mnie rozpierał, gdym obiecywał tym ludziom nie brać nikogo, tylko ich, gdy nam się poszczęści.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 328-333.]

                                                                Ze wspomnień wygnańca.

                                                                                  IV.

    Konie nasze, po kilkunastodniowem dobrem odżywianiu, wypoczęte należycie, kroczyły raźno. Po chwili wioska została za nami. Narzędzia naszego kunsztu, zawieszone na wierzchu juków, pobrzękiwały wesoło, napełniając cichą okolicę brzękiem metalicznym.

    Jakiś czas jechaliśmy drogą między dosyć częstemi osadami Jakutów i dopiero po zachodzie słońca, więc już dobrze wieczorem, wjechaliśmy do tajgi. Zsiadłszy z koni, by popuścić im trochę popręg i nakarmić je owsem, spostrzegliśmy brak szynki, wszystkiego naszego mięsa na drogę. Było to odkrycie nad wyraz nieprzyjemne. Przyjaciel mój przez całą drogę opowiadał mi historyę owej szynki, rozkoszował się jej smakiem, zapachem i t. p. zaletami wędzonej wieprzowiny (gospodyni jego dala mu kawałek aprobować zaraz po uwędzeniu) i namawiał mnie ciągłe do urządzenia postoju, by spróbować owego specyału, lecz ja parłem naprzód, pozostając głuchym na wszelkie pokusy. Obecnie właśnie był czas, kiedy można było spróbować owego przysmaku, lecz. Jak wspomniałem. szynka znikła. Odkrycie to wprawiło mego towarzysza w taką wściekłość, że chciał się zemścić na koniu, wiozącym juki.

    Gdyby ktokolwiek widział był nas wtedy, kłócących sic o ową szynkę i o to, kto był winien, że zginęła, pomyślałby, że zjechali się dwaj wrogowie, którzy zaczną się bić zaraz. Z tej przykrej sytuacyi wybawił nas poczynający kipieć imbryk, który przypomniał nam. Ze trzeba zaparzyć herbatę. Chleb grubo nasmarowany masłem topionem i parę kubków herbaty zagłuszyły uczucie głodu i nawet zguba nie wydała się nam już tak przykrą. Później wspominaliśmy często naszą szynkę, lecz z mniejszą namiętnością, niż to miało miejsce pierwszy raz. Pocieszaliśmy się tem, że nikt z nas nie winien, tylko rzemień, którym przyjaciel mój przywiązał szynkę do juków.

    Początek naszej podróży konno napełnił nas wielką otuchą do dalszego ciągu. Droga, wytknięta jeszcze w Jakucku według (mapy urzędowej gubernii Jakuckiej, okazała się w rzeczywistości prawidłową i lepszą, niż przypuszczaliśmy, co wprawiało nas w podziwienie i wyborny humor. Dopiero w miarę zagłębiania się w tajgę, przekonaliśmy się, że o ile mapa w początku drogi nam pomagała, o tyle później wprowadzała nas w błąd. Trzeba było rzucić mapę i kierować się instynktem trochę, a trochę kompasem.

    Chcąc dobrać się do górnej części weki Ołokmy, musieliśmy przecinać tajgę w kierunku południowo-wschodnim. Liczyliśmy, że po jakich dziewięciu lub dziesięciu dniach forsownej jazdy dosięgniemy Olokmy. Skąd po przeprawie jechalibyśmy dalej ku Amurowi; tymczasem nieprzewidziane przez nas okoliczności, jak większe, nil przypuszczaliśmy, niedokładności mapy i brak traw w tajdze przeszkodziły nam dopiąć celu i zmusiły do szukania innej drogi.

    Po tych kilku uwagach o kierunku naszej drogi przystępuję do opowiadania naszych przygód tajgowych. Z pierwszego postoju ruszyliśmy dobrze już w nocy. Chcąc przeprawić się nocą przez małą rzeczkę (przecinającą nam drogę), nie żałowaliśmy koni. Jechaliśmy jeszcze drogą dobrze ujeżdżoną; konie szły wyciągniętym kłusem, tak że zdawało się nam, iż po kilku godzinach takiej jazdy dojedziemy do przeprawy. Tymczasem dojechaliśmy do miejsca, skąd droga nasza rozdwajala się; jedno z tych rozdwojeń szło w tak podejrzanym kierunku, że nie podobna było. Tak się nam wydało, aby właśnie ono było drogą, która nas miała zaprowadzić do przewozu. Wybraliśmy tedy mniej podejrzany kierunek. Po trzech godzinach jazdy w tym kierunku droga, wyraźna dotąd, zaczyna nam coraz bardziej niknąć zmienia się powoli w ścieżkę i w końcu całkiem się zacięta. Co miała znaczyć ta droga i w jakim celu jeżdżono po niej, nie mogliśmy wtedy wyrozumieć. Czy niegdyś w tych stronach była osada jakucka, czy może zabierano stąd drzewo bardzo dawno, gdyż świeżych pni me widzieliśmy, lecz co w takim razie znaczyłyby świeże ślady końskie i kołowe, to dotąd jest dla mnie tajemnicą.

    Zostawszy bez drogi postanowiliśmy jechać w raz obranym kierunku; wracać do rozstaju i w ogóle wracać nic zamierzaliśmy tymczasem. Tak czy owak trzeba będzie jechać bez drogi, a czy to nastąpi o dzień wcześniej, było nam obojętne. Nie podobało nam się tylko to. że miejsca, przez które przejeżdżaliśmy, były wysokie; tajga nie miała w tych miejscach żadnego podszycia. Na gołej, jakby po pożarze ziemi, a właściwie piasku, sterczały modrzewie i sosny, i gdzieniegdzie cedry, a między nimi jak wysepki poletka borówek. Nie smuciliśmy się tom bardzo; mieliśmy jeszcze trochę owsa; sądziliśmy, że w głębi tajgi napotkamy od czasu do czasu miejsca, gdzie można będzie nakarmić konie. Wiedzieliśmy, że kilka dni konie nasze wytrwają, żywiąc się borówkami, a, jak wspomniałem, po 10-ciu dniach jazdy spodziewaliśmy się przejechać Olokmę, skąd mielibyśmy drogę wygodniejszą. Godziny upływały jedna za drugą; droga z każdą chwilą stawała się dzikszą; tajga gęstszą. Miejscami koń niosący juki wiązł między drzewami; Jechać szybko w takich warunkach było niemożliwem. W końcu konie zaczęły się nużyć, i my po kilkogodzinnem trzęsieniu się na siodle, uczuwaliśmy potrzebę rozprostowania członków. Czekaliśmy tylko odpowiedniego miejsca, gdzie konie mogłyby choć trochę poskubać. Wreszcie kolo południa natknęliśmy się na ogrodzony kawałek łąki, na której dwóch Jakutów siedziało kolo ogniska. Najechaliśmy ich tak raptownie, że nie zdążyli umknąć, do czego mieli Chęć okrutną. Udało się nam oswoić ich jakoś i po poczęstunku herbatą, a głównie wódką. Jakuci zobowiązali się doprowadzić nas do brodu na rzeczce, która według ich opowiadań miała być tuż.

    W miarę działania oparów alkoholowych Jakutom rozwiązywały się języki. Okazało się nawet, że jeden z nich, starszy, mówi po rosyjsku trochę i, jak zwykle w takich wypadkach, chciał się pochwalić przed nami znajomością „ruskich”. Czasu mieliśmy dosyć, gdyż trzeba było dać odpocząć koniom. Spać nam się chciało, lecz baliśmy się usnąć. Bawiliśmy się tedy gawędą z Jakutami. Z początku nie śmieli widocznie pytać, cośmy za jedni, lecz w miarę gawędzenia zauważyłem, jak coraz bardziej pali ich ciekawość. O ile mogłem wywnioskować z tego, co mówili między sobą, bali się pytać o to. Wreszcie nie wytrzymali, i gdyśmy powiedzieli, że szukamy złota, nie zrozumieli nas odrazo, i dopiero po szczególowem wytłomaczeniu im naszego zadania rozbudziliśmy w tych synach tajgi podziwienie i szacunek.

    Przeprawiwszy się z pomocą naszych Jakutów przez rzeczkę, pożegnani przez nich bardzo serdecznie, postanowiliśmy wypocząć. Uwiązawszy konie na długich sznurach, specyalnie dla tego celu przygotowanych, ułożyliśmy się do zasłużonego bardzo odpoczynku.

    Od wyjazdu z Jakucka nie spaliśmy prawic, nie licząc mego drzemania na plasku nad brzegiem Leny. To też teraz ledwom się położył, usnąłem w tej chwili. Nie przeszkodziły i komary, unoszące się w pachnącem powietrzu tajgi chmurami. Byliśmy tak spragnieni snu. że nie chciało się nom rozpiąć namiotu. Z siatkami na twarzach, zdążywszy zaledwie rozkulbaczyć konie, pochowawszy ręce, spaliśmy obaj, zapomniawszy o święcie i czyhających na nas nieprzyjemnościach. Obudziłem się po zachodzie słońca i pierwszą myślą, która mi przyszła wtedy do głowy, było pytanie: czy są konie. Dopiero teraz zrozumiałem, jak nieostrożnie było z naszej strony spać jednocześnie. Nie budząc towarzysza, pobiegłem pędem do miejsca, gdzieśmy przywiązali konie. Polana, na której zostawiliśmy konie, oddzielona była od naszego koczowiska gęstym zagajnikiem. Gdym ujrzał, przedarłszy się przez zagajnik, pustą polanę, zląkłem się nie na żarty. Na razie nie wiedziałem co czynić, czy pójść budzić towarzysza i zakomunikować mu tę rozpaczliwą wiadomość, czy krzyczeć gwałtu. Cała nadzieja tusza była w koniach, bez nich byliśmy zgubieni. Ani przez myśl nie przeszło mi, że konie mogły się urwać i pójść szukać lepszej trawy. Ukradli je Jakuci i sprawa skończona.

    Jak zwykle bywa w takich wypadkach, zacząłem myśleć nad tem, kto z nas był winien, że konie uciekły, lub też, że ukradli je Jakuci. Nie mogąc znaleść winowajcy, wściekły wróciłem do koczowiska i zacząłem targać bez litości swego towarzysza. Spal tak twardo, że nie mogłem go obudzić; to popsuło do reszty sprawę. W tej chwili cala rozpacz i wściekłość moja zwróciły się na towarzysza. Czas, stracony na rozbudzenie tego śpiocha, wydawał mi się zbyt długi; każda minuta była drogą. Nic mogąc dać rady, schwyciłem go za nos i zacząłem ciągnąć z całej siły. To pomogło. Ból, jaki sprawiła mu ta operacya, spowodował, że się poruszył, lecz nic miał zamiaru wstać Jednakże nie przestałem mu dokuczać, i w końcu udało mi się przywieść go do przytomności.

    Fizyognomia jego mogła była wzbudzić litość w najtwardszem sercu, to też i ja, pomimo rozpaczliwego położenia, w jakim znaleźliśmy się, zacząłem go żałować. Fizyngnomia ta mówiła o strasznem, śmiertelnem pragnieniu snu. Pozwolić mu spać w tej chwili wydawało mi się niemożliwością; stracić konie w tej chwili było to samo, co stracić napróżno wszystkie trudy.

    Rozumieliśmy to obaj doskonale. Wystarczyło więc powiedzenie, że koni nic mamy, a towarzysz mój odrazu zerwał się jak oparzony. Schowawszy rzeczy, puściliśmy się na poszukiwanie. Szczęściem dla nas grunt nad brzegiem był miękki, i znać na nim było ślady kopyt. Zaczęliśmy rozpatrywać miejsce, gdzie się pasły konie, by się zorjentować, w jakim kierunku puścić się. Odszukawszy wreszcie ślady końskie i kierunek, w jakim szły, trzeba było się przekonać, czy tylko naszych trzech koni są te ślady, czy też oprócz nich są i inne, które byłyby wskazówkę, że nie mamy czego szukać. Towarzysz mój był majstrem w takich rzeczach, to też wkrótce wywnioskował, że konie nasze poszły same szukać lepszego pożywienia. Z otuchę ruszyliśmy w ich ślady i po trzech godzinach pościgu natknęliśmy się na naszych zbiegów.

    Z radości nie wiedzieliśmy co robić; zaczęliśmy się okrutnie ściskać, w końcu przyszła mi ochota ucałować i konie. Wracając teraz do miejsca, gdzieśmy schowali rzeczy, rozpatrywaliśmy tajgę. Okazało się, że nie możemy w tem miejscu zagłębiać się w nią; była za gęsta, co krok musielibyśmy wycinać sobie toporem drogę. Postanowiliśmy jechać jakiś czas drogę od brodu, przejechać kolo uprawy jakuckiej nocą i dopiero potem rzucić się w głąb. Było to ryzykowne przedsięwzięcie, ale na razie nic lepszego nie można było wymyśleć.

    Przed północą wyszykowaliśmy się do podróży. Chcąc ulżyć jucznemu koniowi, postanowiliśmy wrzucić wszystkie niepotrzebne graty do rzeczki, nad którą obozowaliśmy. Najcięższe z nich były nasze narzędzia: łopaty, kilofy, czerpaki i t. p. rzeczy, potrzebne przy kopaniu złota. Akcesorya te były nam z początku niezbędne; obecnie powstało pytanie, czy wieść je dalej, czy też utopić. Według opowiadania Jakutów, przy pomocy których przeprawiliśmy się przez rzeczkę, do uprawy było 30-40 wiorst. Pytanie, czy uda się nam przejechał tak, by nas nikt nie zauważył. 40 wiorst, gdy koniom ulżymy, przejedziemy w ciągu trzech, najwyżej czterech godzin. Będzie więc noc, i Jakuci będą spali wtedy, gdy będziemy przejeżdżali koło uprawy. Przytem uprawa leży na skraju tajgi w nizinie; można przemknąć się, zjechawszy trochę na bok. W razie jakiego nieprzyjemnego spotkania z Jakutami, narzędzia owe mogłyby być dowodem, że szukamy rzeczywiście złota. Po rozpatrzeniu tej sprawcze wszystkich punktów widzenia, jak powiadają prawdziwi marksiści, postanowiliśmy nasze narzędzia utopić. W najglębszem miejscu rzeki spoczywają sobie nasze kilofy, łopaty i t. p. rzeczy, które obciążały dotąd biedną naszą szkapę juczną, naszego Wasyla Jegorowicza (takie miano dali poprzedni właściciele koniowi, tak też i my nazywaliśmy go w drodze, gdyśmy byli w dobrym humorze, lub poprostu Waśką, jeżeli zasługiwał na naganę, co się zdarzało dosyć często).

    Koń ten należał do rzędu stworzeń, nie lubiących pracować; bardzo zręcznie umiał zrzucać juki wtedy, kiedy to całkiem było nieodpowiednie. Nie pomagały żadne racye; przyszedł już na świat widocznie z duszą protestującą; na dotkliwe nauki odpowiadał wierzganiem i kąsaniem. Drugi z naszych biegasów nie pozwalał znów siodłać się; trzeba było spowijać go sznurami. Tylko jeden, Cygan był zwierzęciem bardzo inteligentnem, tym nie mieliśmy najmniejszego kłopotu, chyba tylko tyle, że nie jadł chleba. Ale o tem - potem.

    Słońce było już wysoko, gdyśmy zjechali z drogi i zaczęliśmy zagłębiać się w tajgę. Tajga w tem miejscu była rzadką, więc posuwaliśmy się szybko naprzód. Śpieszyliśmy bardzo, popierwsze dlatego, że chcieliśmy być jaknajdalej od miejsc zamieszkałych i, powtóre, wjechać w niższe miejsca tajgi, gdzie spodziewaliśmy się znaleść trawę. Spotkaliśmy wszędzie ślady, wskazujące, że tajgę odwiedzają tutaj Jakuci dosyt często. Widzieliśmy drogi z odciskami kopyt końskich, kół i bydła rogatego. Wszystko to kazało sic domyślać, że gdzieś niedaleko musi być osada; drogi te szły w rozmaitych kierunkach, zbiegając się do uprawy. Staraliśmy się wymijać te drogi; gdy się trafiło, że droga jaka szła w tym samym kierunku, w jakim my musieliśmy jechać, przecinaliśmy ją pod prostym kątem i dopiero odjechawszy kilka wiorst jechaliśmy dalej na południowy wschód. Zygzaki te przedłużały strasznie naszą drogę i pomimo manewrowania nie uniknęliśmy nieprzyjemności natknięcia się na całą, dosyć dużą, osadę Jakutów. Wyrosła przed nami tak raptownie, że nie pozostawało nic innego, jak tylko przedefilować demonstracyjnie koło całego szeregu chałup jakuckich.

    Przeprowadzani szczekaniem zajadłem psów, którym życzyliśmy wszystkiego najgorszego w ich psiem życiu; gdyśmy się oddalili od osady na tyle, że nas stamtąd widzieć już nic mogli, puściliśmy się cwałem i po odjechaniu porządnego kęsa drogą musieliśmy kluczyć, by zatrzeć- za sobą ślady. Wydało się nam bardzo podejrzanem to, że nikogo, oprócz psów, nie spotkaliśmy w osadzie. Wobec ciekawości Jakutów było to niezrozumiałem, że nikt nie wyszedł popatrzeć, na kogo psy tak zawzięcie ujadają. Późno już w nocy przyjechaliśmy nad jeziorko, okrążone gęstym zagajnikiem. Po brzegach jeziorka rosła skąpa trawa; było to za mało dla trzech koni, niekarmionych od 18 godzin, lecz byliśmy tak zmęczeni, iż szukać lepszego miejsca nie byliśmy w stanie.

    Po pięciu dniach podróży w tajdze, gdy konie nasze zjadły nam prawie wszystek chleb i mąkę, nie mówiąc o owsie, którego na drugi dzień już zabrakło, przekonaliśmy się, że jechać naprzód, t. j. przecinać tajgę w obranym kierunku, jest niemożliwem. Konie schudły strasznie, porządnej paszy nie mogliśmy znaleść. Po całych dniach nieraz nie zatrzymywaliśmy alę, gdyż nie mogliśmy znaleść miejsca, gdzieby konie nawę mogły choć uczciwie oszukać głód. Byliśmy obecnie w niskich miejscach; ciągle natykaliśmy się na biota, których objeżdżanie zabierało moc czasu. Konie nie mogły opędzić się komarom, które wypijały i z nich i z nas krew. Na postojach tak obsiadły koni, że nie można było rozróżnić maści; z siwych robiły się konie nasze ciemnymi, komarowej barwy. W miarę, jak opadały z sił, niosły coraz ciężej, tak, że wytrząsały nam poprostu kości. Coraz częściej i coraz więcej szliśmy na piechotę, by ulżyć i sobie i koniom. Nareszcie szóstego dnia, pomimo przykrości, postanowiliśmy zmienić kierunek podróży, wyjechać z tajgi i jechać brzegiem Leny, gdzie są łąki i gdzie u Jakutów można było dostać jadła. Sądziliśmy, że ujechaliśmy już dosyć daleko od Jakucka i że nie będziemy mieli żadnych trudności ze strony Jakutów.

    Zaczęliśmy tedy odwrót. Postanowiliśmy prawie nic odpoczywać, by jaknajprędzej wyjechać z tajgi i dobrać się do jadła. Jak wspomniałem już, musieliśmy karmić konie chlebem, a w końcu oddaliśmy im i mąkę. Obecnie nie mieliśmy nic po za herbatą i cukrem. Tego ostatniego było niewiele. Było i trochę masła topionego, lecz dzięki gorącu zjełczało, i w dodatku bez chleba jeść go nie mogliśmy.

    Późno w nocy pierwszego dnia odwrotu z tajgi trafiliśmy do osady Jakuckiej, rozłożonej w dosyć obszernej dolinie.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 373-377.]

                                                                Ze wspomnień wygnańca.

                                                                                  IV.

    Byliśmy tak zgłodniali, że na widok łych kilkunastu domów, rzuconych w głębi tajgi i nie kryjących, być może, dla nas nie przyjemnego, ucieszyliśmy się tak, jak cieszyłem się, jadąc do Kolymska, na widok iskier wylatujących z komina jurty. Domy rozrzucone były w prawdziwie jakuckim nieporządku. Parę z nich stało przy drodze, patrząc na nią swemi błoniastemi oknami; inne poodwracano tyłem do gościńca, a jeszcze inne bokiem. W takiej osadzie nie wiesz, gdzie początek, a gdzie koniec. Dla miłośników oryginalności osada taka stała by się, być może, powodem zachwytów; lecz my, wychowani w szczególnem poszanowaniu prawa i porządku we wszystkich dziedzinach żyda, lubimy wszędzie strychulec.

    Wjechawszy między chaty, które były bez dachów - zupełnie jak w Kołymsku - zaczęliśmy wywoływać żyjących; lecz głosy nasze przebrzmiały bez celu; osada nie okazała najmniejszego znaku życia. Zsiadłszy z koni, dobijaliśmy się do każdego domu po kolei wszędzie cisza grobowa. Trafiliśmy do zimowych leż jakuckich. Żołądki nasze, oszukiwane tak długo, rozkoszujące się przed wjazdem do osady przedsmakiem uczty, zawiedzione w swych nadziejach buntowały się nie na żarty. Lecz wrażenie pustki, wiejącej od tych chałup rozrzuconych w losie, było tak silne, że postanowiliśmy wyjechać z tego przeklętego miejsca i w pewnej odległości urządzić koczowisko.

    Za ostatnim domem osady szeroki pas łąki przecinał las. W świetle wiosennej nocy jakuckiej, bladej I nudnej, jak uśmiech steranej zalotnicy. łąka ta, ścieśniona z dwóch stron ścianami tajgi, te chałupy bez życia, pozostałe za nami, puste żołądki nasze i naszych koni, idących z opuszczonymi łbami i leniwie opędzających się od komarów, goniących nas chmarami, zlały się w dręczący obraz grozy i smutku. Można z głodu umrzeć i nikt o tem się nie dowie!

    Po naradzie z towarzyszem postanowiliśmy wjechać do tajgi i jechać brzegiem owej łąki. a po straceniu z oczu pustej osady urządzić popas i nakarmić porządnie konie.

    Zbliżywszy się trochę do gąszczu leśnego, trafiliśmy na błota; z początku konie nie bardzo grzęzły, lecz im dalej, tem gorzej Trzeba było ostrożnie objeżdżać, by nie ugrząść na dobre Pomału zbliżaliśmy się do lasu. Niewiele już brakowało, by się wydostać na twardy grunt gdyśmy spostrzegli dwie postacie, posuwające się skrajem łąki w kierunku owej pustej osady. Zbliżaliśmy się ku sobie i wkrótce byliśmy naprzeciwko nich, oddzieleni kawałkiem błotnistego gruntu. Poznaliśmy w nich Jakutów. Spotkanie to uradowało nas bardzo, ba, gdybyśmy byli spotkali nawet dyabłów nie tylko Jakutów. I gdybyśmy się spodziewali, że dostaniemy od nich strawy, lub dowiemy się, czy prędko możemy jej dostać, bylibyśmy radzi!

    Prawdopodobnie Jakuci owi nie przypuszczali, że mogą spotkać w tajdze kogoś, nie należącego do ich szlachetnego plemienia. Szli spokojnie, podobni do jakichś duchów leśnych, póki nie zawołaliśmy na nich. Po pierwszym dźwięku, wydanym nie pamiętam przez którego z nas - dohor - (towarzyszu, przyjacielu) Jakuci zamienili się w slupy soli. Stanęli, jak posągi, wyciągając ku nam szyje.

    „Dohor, tochto” - zaczął mój towarzysz. Jakuci poruszyli się jakoś niecierpliwie, lecz nie ruszali się z miejsca. Chcąc dostać się do nich jaknajprędzej, skierowaliśmy konie prosto do miejsca, na którem zatrzymał ich nasz krzyk. Niespodziewany skutek wywołał ten ruch, Jakuci zawrócili i zaczęli biedz jak opętani w stronę lasu, t. j. uciekać od nas. Trzeba było ich złapać, by dowiedzieć się od nich, gdzie się znajdujemy i czy prędko możemy wyjechać z tajgi. Widząc ich zmykających, zaczęliśmy krzyczeć obaj; to poskutkowało, jak bicz na gorącego konia, i Jakuci popędzili jeszcze lepiej. Postanowiłem ich gonić. Zakląwszy po pogańsku, palnąłem konia piętami, by szedł prędzej. Koń rzucił się naprzód, lecz ugrzązł po brzuch w błoto i nie mógł wyleść. Trzeba było zleść i pomódz mu wyleść z błota. Tymczasem Jakuci znikli w tajdze. Nim wybrnęliśmy z błota, upłynęło tyle czasu, te poszukiwania Jakutów w tajdze były daremne. A szukaliśmy ich gorliwie!

    Byliśmy wściekli i prawdopodobnie bylibyśmy zbili Jakutów, gdybyśmy ich znaleźli. Prawdopodobnie w przesądnych mózgownicach jakuckich zrodziło się podejrzenie, że mają do czynienia z dyabłami i dziś opowiadają o nas niestworzone rzeczy, ubierając nas w niemożliwe barwy i kształty. A my byliśmy poprostu głodni i więcej godni politowania, niż obawy. Zirytowani do ostatecznych granic, jechaliśmy dalej. Humory, jak to powiadają, wydłużyły się nam. Niewiadomość, jak długo będzie trwała ta nasza wędrówka po tajdze o głodzie, przepełniała czarę naszych utrapień. Koniom boki wpadły tak okrutnie, że była obawa, iż nie długo będą mogły iść. Zaczęliśmy żałować, żeśmy ich nie nakarmili na owej łące błotnistej, opodal pustych chat. Goniąc Jakutów, odjechaliśmy od tych miejsc dosyć daleko i nie byliśmy pewni, w jakim kierunku jechać teraz, by się tam dostać z powrotem.

    Chcąc spróbować szczęścia, zdaliśmy losy nasze na laskę instynktu koni, i te wkrótce wyniosły nas na piękną polanę, porośniętą przepyszną trawą. Natknąwszy się na takie skarby, o znalezieniu których w tej tajdze jużeśmy zwątpili, rozłożyliśmy się obozem. Konie nie pozwalały się rozkulbaczyć, znęcone ucztą, jakiej od wjazdu do tajgi nie miały. Drżały poprostu z rozkoszy. Uporawszy się wreszcie z naszemi bydlętami, rozdzieliliśmy między siebie dalsze funkcye, jak zwykle bywało. Jeden rozniecał ognisko, a drugi, tym razem ja, poszedł szukać wody na herbatę. Było to jedyne pożywienie, które nam zostało dlatego, że konie nie uznawały chińskiej trawy. Wziąwszy z sobą na wszelki wypadek karabin. ruszyłem na los szczęścia ku bliskiej ścianie lasu, opasującego naszą dąbrowę. Zagłębiwszy się trochę pomiędzy drzewa, usłyszałem kwakanie kaczki. Idąc w kierunku, skąd dochodziło kwakanie, natknąłem się na jezioro dosyć duże, porośnięte gęsto trawą, i, jak się okazało, zamieszkałe przez kaczki.

    Odkrycie to wprawiło mnie w zachwyt. Już widziałem kaczkę na rożnie a po kilkudniowym poście jakie pieczyste nie do pogardzenia. W tej chwili cala moja istota skupiła się w oczach. Rozumiałem obecnie doskonale instynkt krwiożerczy pierwotnego człowieka. Słyszałem łażenie kaczek po wodzie gdzieś niedaleko, a nie mogłem ich zobaczyć w trawie. W miary oczekiwania rósł we mnie upór i złość. Zapomniałem o towarzyszu, o tem, że przyszedłem po wodę, i z karabinem, gotowym do strzału, czekałem, bojąc się oddychać głośniej. Przesiedziałbym tak nie wiem jak długo, gdyby nie krzyk towarzysza, nawołującego mnie z polany. Na razie nie odpowiadałem mu, bojąc się spłoszyć kaczki, lecz słysząc jak zaczyna krzyczeć coraz głośniej i coraz częściej i niespokojniej, musiałem się odezwać, by go uspokoić. Zaniósłszy wodę i opowiedziawszy przyczyny, dlaczego nie odpowiedziałem na pierwsze wołanie, wróciłem na stanowisko wypatrywać kaczki.

    Niestety, pomimo ostrożności i wypatrywania aż do bólu w oczach, nie mogłem nic w trawach zobaczyć. W końcu chłód nocy i zmęczenie zapędziły mnie do ogniska. Musieliśmy zadowolnić się herbatą. Po herbacie poszedł mój towarzysz nad jezioro i również bez skutku. „Podle kaczki”, jak powiadał jeden z kołymczan, nie chciały wyłeźć pod strzał! Siedzieliśmy długo w owej dąbrowie, chcąc odżywić konie, bo aż 18 godzin, i wędrówki na jezioro powtarzały się kilka razy (pieczyste nęciło), lecz zawsze bez skutku. Wyjechaliśmy dalej, nie skosztowawszy kaczki, z żołądkami przepłukanymi herbatą!

    Nie bacząc na ośmnastogodzinny odpoczynek na polanie, byliśmy do tego stopnia zmęczeni, że nie mogliśmy dojść do ładu, w jakim kierunku jechać i pierwsze trzy gadziny po wyruszeniu jechaliśmy w kierunku przeciwnym do tego, w którym powinniśmy byli jechać.

    Kiwanie się na koniu działało usypiająco, to też wkrótce po wyjeździe z dąbrowy spałem na siodle, budząc się tylko przy silniejszem kiwnięciu. Otrzeźwiło mnie silne uderzenie w kolano. Koń mój, omijając jakąś przeszkodę, przeszedł tak blisko pnia, że zaciepilem nogą o niego b o mało nie wyleciałem z siodła. Ból straszny przeszkodził dalszej drzemce i zmusił tło zwracania uwagi na drogę. Przysłowie: niema tego złego, co by na dobre nie wyszło, sprawdziło się i obecnie. Jechaliśmy wąziutkim przesmykiem leśnym, jakgdyby aleją umyślnie przez kogoś wyciętą. Kiedy i jak wjechaliśmy tutaj, nie mogłem sobie zdać sprawy. Dno tego przesmyku wyglądało tak, jakgdyby tutaj niegdyś płynął strumień. Przepyszne modrzewie, wysokie i proste, tworzyły gałęziami swemi takie gęste sklepienie nad nami, że w alei było prawie ciemno. Cisza w tajdze była nadzwyczajna. Nawet i komarów było mniej tutaj.

    Pomimo dokuczliwego bólu w stłuczonej nodze piękność surowa tajgi w tem miejscu, groza i jakiś majestat siły dzikiej, wobec której czujesz. się maluczkim aż do śmieszności, opanowały mię. Po ośmiodniowem błąkaniu się po tajdze pierwszy raz teraz patrzyłem z jakimś strachem zabobonnym na te dwie ściany olbrzymieli drzew, cisnących się po obu stronach przesmyku. Zdawało mi się, że popełniamy świętokradztwo, naruszając tę ciszę surową; że te olbrzymy - drzewa zwalą się na nas i zgniotą nas. Lecz pomimo to za nic nie wyszedłbym z tej alei; pragnąłem, żeby ciągnęła się w nieskończoność. Przypominały mi się opowiadania włóczęgów o tajdze i ta miłość balwochwalczo-dziocinna,  jaką otaczają ją w swych opowiadaniach. „Tajga-matuszka, skrojet i sogriejet, a inogda i nakomut” (tajga-matula, schowa i ogrzeje, a czasem i nakarmi), mówił mi jeden włóczęga. „I nie zdradzi, a ludzie zdradzą” - dodawał.

    Zwykle co pewien czas sprawdzaliśmy według kompasu kierunek drogi. Było to konieczne ze względu na potrzebę objeżdżania błot jezior leśnych i gąszczów, przez które nie można było się przedzierać. Gdy się skończyła aleja i stanęliśmy przed zwartą ścianą lasu, pokazało się, że cały czas od ostatniego popasu zagłębialiśmy się w tajgę, zamiast z niej wyjeżdżać. Ponieważ gąszcz był za wielki, by się przezeń przebijać, musieliśmy wracać z powrotem naszą aleją póty, póki nie spotkamy miejsc, możliwych do przejścia. Towarzysz mój był bardzo niezadowolony z tego, i ja, pomimo zachwycającej piękności tych miejsc, wolałbym był, żebyśmy byli bliżej kresów tajgi. Gdyby te piękne urażenia tłumiły głód, dokuczający nam w tej chwili, nie bardzo bym się był gniewał za ten spacer powrotny.

    Znalazłszy ląkę między drzewami, opuściliśmy tę niefortunną aleję będącą powodem tyłu wrażeń najrozmaitszych mojego materyalistycznego serca. Słońce wysoko wpełzło już na niebo, gdyśmy wjechali znów na wysokie miejsca tajgi. Zaczęliśmy oglądać się za odpowiedniem miejscem do odpoczynku. Dopiero kolo południa dojechaliśmy do wielkiego jeziora w tajdze, nad którem obozowała cała kupa Jakutów. Jedni łowili ryby sieciami, inni uganiali się za krowami, łażącemi po lesie. Brzegi jeziora były już całkiem oskubane przez nie, tak, że nawet nasze koniska po pierwszem opuszczeniu łbów podnosiły je z ogromnem rozczarowaniem i poszły skubać borówki.

    Za to my dostaliśmy ryb i świeżego mleka. Apetyty nasze wprawiły w podziwienie nawet Jakutów. Od nich też dowiedzieliśmy się, że za trzy, a najdalej cztery godziny można wyjechać z tajgi. Rzeczywiście w 5 godzin po rozstaniu się z Jakutami wyjechaliśmy z tajgi.

    Zmęczenie, zadowolenie, żeśmy się w końcu szczęśliwie wydobyli z tajgi, widok Leny, której wstęga srebrzyła się na końcu łąki, na której rozlosowaliśmy się dla odpoczynku, wszystko to sprawiło, że zapomnieliśmy o wszelkich ostrożnościach, uprawianych w tajdze i zasnęliśmy obaj, zdążywszy tylko rozkulbaczyć i przywiązać konie do krzaków Widzieliśmy doskonale porozrzucane na łące w odległości 2-3 wiorst od nas chałupy jakuckie, lecz potrzeba snu zagłuszyła w nas wszystkie obawy. W tej chwili było dla nas wszystko po za potrzebą snu drobnostką. Przebudziłem się pierwszy już nad wieczorem. Po niespodziewanej uczcie w tajdze chciało się pić. Zakrzątnąłem się koło przyrządzania herbaty, i gdy już była gotowa, obudziłem swego towarzysza. Wieczór zapowiada! się piękny. Słonce, staczające się za Lenę, złociło wierzchołki tajgi wysoko nad nami, my zaś, leżąc u stóp gór. rozkoszowaliśmy się bogactwem barw, osnuwających całą okolicę. Niewiele człowiekowi potrzeba, by rozwiać pesymizm. Dla nas np. wystarczyło kilka ryb i parę garnuszków mleka, no i opuszczenia tajgi, by patrzeć na to, co jeszcze dzisiaj wydawało się straszne, z komicznego punktu widzenia.

    Rozkoszowanie się nasze tak długo oczekiwanym odpoczynkiem przerwane zostało bardzo nieprzyjemnym wypadkiem. Towarzysz mój, spojrzawszy na drogę, wiodąca od osady jakuckiej do tajgi, zauważył niezwykły ruch Jakutów na niej. Leżeliśmy kilka staj od drogi, zasłonięci krzakami. Ten niezwykły pochód Jakutów zauważyć można było dopiero wtedy, gdy ostatni zaczęli wstępować na górę. Towarzysz zwiódł moją uwagę na nich, mniemając, że to myśliwi. Gdym spojrzał we wskazanym kierunku i zobaczył kilkudziesięciu Jakutów, postępujących jeden za drugim, idących obławą niejako, uzbrojonych kijami i strzelbami, spoglądających w naszą stronę, zrozumiałem odrazu, o co im chodzi. Nim zdążyłem zakomunikować swoje obawy towarzyszowi, linia Jakutów zaczęła się wyginać w luk, centrem którego byliśmy my. Po chwili zerwało się z trawy (widocznie podpełzli na brzuchach) kilku Jakutów, porwali nasze konie, i poczęli umykać z nimi w stronę tajgi.

    Teraz nie było już żadnej wątpliwości, że Jakuci polują na nas. Byli jeszcze tak daleko od nas, że mieliśmy dosyć czasu naradzać się: czy pozwolić się wziąć bez oporu, czy też zmierzyć do pierwszego lepszego i pokazać im, że potrafimy strzelać. Wspomnę w nawiasie, że towarzysz mój strzelał z karabinu znakomicie. Ładunków mieliśmy dosyć i chęć wielką ukarania tych samozwańczych policyantów carskich. Powstała tylko kwestya co dalej? Znając Jakutów, mogłem się spodziewać, że po kilku celnych strzałach drapną. Lecz o nas będzie za głośno w okolicy i daleko nie zajdziemy. Przytem pozwoliliśmy zabrać sobie konie. Tymczasem luk jakucki zbliżał się powoli ku nam z ogromnemi ostrożnościami. Leżąc w krzakach, mieliśmy ze złożonych na kupę rzeczy małą barykadę, z za której można się było długo odstrzeliwać. Wobec niechęci powrotu do Jakucka wzrastała we mnie chęć obrony. Lecz gdym się obejrzał i zobaczył, że i z drugiej strony ciągną Jakuci na nas. przekonałem się, że walka byłoby strasznie nierówna.

    Pomimo rozdrażnienia, w jakie wprawiła nas ta niespodzianka, śledziliśmy obaj te niepewne ruchy Jakutów z jednej i z drugiej strony z uczuciem tragi-komizmu, że się tak wyrażę. Pomimo rozpaczliwego położenia, w jakiem znaleźliśmy się tak raptownie, bawiło nas to wymachiwanie rękami, to, jak można było zauważyć, dodawanie sobie odwagi giestami. Sprawiało nam głupią przyjemność wrażenie, że Jakuci boją się nas. Szli ogromnie ostrożnie, nie wydając najmniejszego dźwięku jeden przy drugim. Co chwila przystawali i giestykulowali bardzo żywo; widocznie się naradzali, czy iść dalej. My ze swej strony leżeliśmy, nie dając najmniejszego znaku życia, czekając, co będzie dalej.

    Uradziliśmy już cały plan postępowania, więc uspokoiliśmy się trochę. Wybraliśmy z dwojga złego lepsze. Tymczasem Jakuci, zbliżywszy się do nas na 200 może kroków, zaczęli krzyczeć po rosyjsku: „wychodi” (wychodź, wychodź). Nie było sensu bawić się dłużej. Sytuacya, pomimo komicznego zachowania się Jakutów, była dla nas niełatwa. Chcieliśmy się przekonać, czy plan nasz będzie dobry, jaknajpredzej. Zostawiwszy karabin na legowisku, by nie przestraszyć jeszcze bardziej naszych prześladowców, ze schowanymi rewolwerami i nożami na wszelki wypadek, wyruszyliśmy z krzaków i zaczęliśmy iść w stronę łuku zachodzącego nam od drogi. Ledwie postąpiliśmy kilkadziesiąt kroków, jeden z Jakutów, umiejący, jak się okazało później, po rosyjsku, zaczął krzyczeć, byśmy bliżej nie podchodzili, bo będą strzelać. Stanęliśmy, i zaczął się dyalog na odległość. Pertraktując z Jakutem mimowoli, chcąc ulżyć piersiom, zaczęliśmy się zbliżać do otaczających nas, którzy ustępowali krzycząc: „nic podchodi, budiem strielat” (nie podchodź, bo będziemy strzelili), frazes, którym groził nam interlokutor.

    O ile z początku cala ta heca wydawała się komiczną, o tyle, w miarę przedłużania się, zaczynała nas irytować. Nie mogliśmy się porozumieć, czego chcą od nas. Wreszcie po długich przemówieniach zrozumieliśmy, że chcą nas prowadzić do osady, do „golowy” (rodzaj sołtysa jakuekiego).

    - Jakże nas zaprowadzicie, kiedy boicie się przystąpić do nas? - spytałem. Jakut pomyślał trochę i odpowiedział: - a tak pójdziemy.

    - A jeżeli golowa taki tchórz, jak ty, to jakże porozumiemy się z nim? W takim razie nie mamy poco chodzić do niego.

    - Pisarz będzie - odpowiedział.

    W tym sensie prowadzona rozmowa nie mogła nic rozstrzygnąć; poszliśmy tedy ku osadzie, prowadzeni przez Jakutów, bojących się do nas zbliżyć.

    Gdyśmy odeszli kawałek od legowiska, Jakuci, idący z tylu, rzucili się na nasze rzeczy, i rozdzieliwszy je między siebie, nieśli w tryumfie za nami.

    Pochód nasz tryumfalny trwał dosyć długo, gdyż do osady było kilka wiorst, widząc, że z asystą niczego się nie dogadamy, szliśmy umawiając się w dalszym ciągu nad postępowaniem naszem z władzami jakuckiemi. Plan mój, oparty na znajomości Jakutów, okazał się bardzodobry.

    Po przyjściu do osady Jakuci, widząc nas spokojnie klących przez całą drogę, zaczęli się powoli oswajać, lecz bliżej, niż o 10 kroków, żaden nie podszedł. Nawet i „golowa”, prosząc nas do izby swojej, usunął się od progu tak daleka, zęby go nie dosięgnąć. Lecz nie chcieliśmy wejść do chaty i zażądaliśmy, by nas w tej chwili odstawiono do ulusu (urzędu gminnego).

    My wam pokażemy, krzyczeliśmy, co to znaczy napastować ludzi na drodze. „Panie - rzeki golowa - posłaliśmy już po pisarza, który lada chwila nadejdzie”.

    Była to okoliczność dla nas bardzo wygodna, lecz nie chcąc dać nic do myślenia, nie przestaliśmy domagać się odstawienia do ulusu. Wiedzieliśmy, że nas nie odstawią, bo było za daleko i z natarczywością żądaliśmy odstawienia. Skończyło się na tem, ze Jakuci poprosili nas, byśmy poczekali godzinę, a jeżeli po godzinie nie przyjdzie pisarz nosleżny (ułus - gmina; nosleg - jednostka, z której składają się ulusy: ulus odpowiada rosyjskiej wolosti, nosleg - sielenje albo sioło). Udając, że ustępujemy ich prośbie, zgodziliśmy się czekać godzinę. Wysiano natychmiast gońca po pisarza, my zaś weszliśmy do mieszkania starosty zupełnie spokojni o dalsze losy. Byliśmy pewni, że papiery nasze wystarcza dla zawrócenia głowy takiemu panu pisarzowi. Inna rzecz byłaby w ulusie, gdzie można spotkać szczwanych ludzi.

    O ile Jakuci z początku bali się nas i trzymali się z daleka, o tyle obecnie, gdyśmy powiedzieli im, w jakim celu jeździmy po tajdze, t. j., że szukamy złota, nie dawali nam spokoju. Starosta stał się bardzo gościnny. Widząc, że blagując na ten temat, zrobimy dużo dla siebie, Opowiadaliśmy niestworzone rzeczy i obiecywaliśmy złote góry. Chcąc olśnić Jakutów jeszcze więcej, towarzysz mój dał jednemu storublowy banknot, by przyniósł wódki. Nim pisarz przyjechał, wszystkie serca jakuckie były po naszej stronie.

    Gdy przyjechał pisarz i obejrzał nasze dokumenty, zawarowane prawa na otwieranie kopalni przez wyższe władze, gdyśmy mu powiedzieli jeszcze o prawach poszukiwaczy złota i zapowiedzieli, te będziemy Jakutów ścigali sądownie za napad, staliśmy się odrazu panami położenia.

    Jakuci, którym pisarz tłómaczyl wszystko, co wyczytał w naszych papierach i cośmy dodawali jeszcze od siebie, zaczęli nas przepraszać i tłomaczyć się tem, że przed kilkoma laty zatrzymali trzech ludzi, którzy okazali się państwowymi przestępcami, i za to otrzymali od gubernatora nagrodę.

    O, psubraci, pomyślałem, kiedyście tacy, to trzeba was utrzymać trochę jeszcze w tym strachu. Wiedziałem o tem, że trzech towarzyszów Jakuci wydali policji w Jakucku, a ponieważ sami się przyznają, te to oni są tymi, trzeba ich ukarać. Zapytałem pisarza, jak daleko od nich do Jakucka. 70 wiorst – odpowiedział/ Wiadomość, żeśmy tak blisko Jakucka po 8-iu dniach włóczęgi po tajdze, a dziewięciu od wyjazdu z miasta, niebardzo była przyjemna. Nie tracąc animuszu, mówiłem dalej pisarzowi: ponieważ jazda do Jakucka zabrałaby nam dużo czasu, którego mamy niewiele i w dodatku straciliśmy kilka godzin dzięki wam, zostawimy u was skargę do sądu za napad na drodze na dwóch członków z partyi poszukiwaczy złota. Skargę tę odeślecie do prokuratora do Jakucka, nam zaś dacie poświadczenie, że skargę taką złożyliśmy w urzędzie takiego to i takiego noslegu. Nie proście nas o zaniechanie tego, bo nic z tego nie wyjdzie. Darować wam teraz, to gotowiśce urządzić i innym podobną historyę: radzimy jednak, żebyście tego nie robili, bo jak będzie więcej ludzi, to będą strzelali, myśląc, że chcecie ich obrabować.

    Napisawszy ową skargę, zgodziliśmy sobie jednego Jakuta na przewodnika. Tak nam radzili sami Jakuci, by, jak powiadali, nie spotkały nas „nieprzyjemności”. Jakuci posiodłali nam konie, oddali wszystkie rzeczy, prosząc obejrzeć, czy są w porządku, i ruszyliśmy dalej, prowadzeni przez przewodnika. Jechaliśmy obecnie z pewnym komfortem, nocowaliśmy w domach jakuckich. jedliśmy dowoli, a przed nami szła wieść, że jadą poszukiwacze złota. Z jednej strony była to okoliczność wygodna, bo mieliśmy swobodny przejazd, z drogiej zaś baliśmy się, by nie za głośno było i by te wiadomości nie doszły do Jakucka za prędko. Przytem kosztowało nas za drogo utrzymanie godności stanu naszego. Parliśmy tedy naprzód, by jaknajprędzej wydobyć się z tych okolic i pozbyć się kosztownych przewodników.

    Dojechawszy do rzeki Botamy (przypływ Leny), postanowiliśmy skończyć z Jakutami Pomogła nam w tein następująca okoliczność: Jakuci, mieszkający nad tą rzeczką szykowali tratwy, by spławić je do Jakucka, i żaden nie chciał nas prowadzić po tajdze do rz. Olokniy zaraz, a dopiero po powrocie z Jakucka. Nie mając innego wyjścia, zgodziliśmy się, i zostawiwszy konie u nich, kupiliśmy łódeczkę z kory brzozowej, by pojechać na drugą stronę Leny i urządzić zapasy do podróży. Naprzeciwko ujścia Botamy leży sioło wielkie, w którem można dostać wszystkiego, i gdzie mieszka zasiedatiel. Otrzymawszy powyższe informacye od Jakutów, ruszyliśmy w drogę, prowadzeni aż do ujścia Botamy przez młodego Jakuta dlatego, by nas nie napastowano, jak powiadał. Przyjechawszy do Leny, rozstaliśmy się z naszym ostatnim przewodnikiem, życząc i jemu i wszystkim jego współbraciom, żeby ich dyabli pobrali, przejechaliśmy na drogą stronę Leny, tylko nie do tego sioła, gdzie mieszkał zasiedatiel.

    Wiadomości, które posiadał mój towarzysz o „przemyśle złotym”, wystarczyły by, by okłamać fachowca, a cóż dopiero pierwszego lepszego śmiertelnika. W miarę przebywania z nim zaznajomiłem się z masą terminów fachowych i pomagałem mu wedle sil w procederze blagi. To też i teraz, przepłynąwszy szczęśliwie przez Lenę i dojechawszy do pierwszej wsi, gdzie była stacya pocztowa, dzięki umiejętności naszej kłamania bez zająknienia, dostaliśmy z łatwością koni i łódkę pocztową, i pomknęliśmy, mając niby na widoku jedną z rzeczek, o której mimowoli opowiedział nam utrzymujący stacyę. Musieliśmy przejechać dwie stacye, by dobrać się do owych skarbów. Porządne napiwki „jamszczykom” dodały lotności koniom; jechaliśmy bardzo prędko, lak że tego samego dnia jeszcze, kiedy wyjechaliśmy z pierwszej stacyi pocztowej, zaopatrzeni w prowiant, przejechaliśmy z powrotem na „bezludny brzeg” Leny, do ujścia rzeczki, w której miało się znajdować złoto.

    Zmierzchało się już, gdyśmy się znaleźli sami. Jamszczycy, którzy nas przewozili przez Lenę, mieli chęć do „goszczenia” z nami jaknajdłużej, lecz wobec zbliżającej się nocy, a więcej jeszcze niepogody, powrócili. Ledwie straciliśmy ich z oczu, zebraliśmy rzeczy, zdjęliśmy namiot (mieliśmy nocować tutaj) i ułożywszy wszystko do naszej „bierestianki”, ruszyliśmy naprzód.

    Podróż pocztowemi łodziami podobała nam się bardzo, lecz wobec tego, że latem nikt nie podróżuje w ten sposób, przytem wobec telegrafu, przeprowadzonego do Jakucka, byłoby to narażenie się na pewną zgubę. Postanowiliśmy iść piechotą i w dodatku tak, by nas nikt nie widział. Szliśmy nocami, a w dzień wynosiliśmy się z łódką i całem bogactwem do tajgi; zaszywaliśmy się w najgęstsze miejsca i odpoczywaliśmy.

    St. Paliński.

    (D. c. n.)

    [S. 428-435.]

                                                                Ze wspomnień wygnańca.

                                                                                  IV.

                                                                        (Dokończenie.)

    Zdrowie i humory dopisywały nam, nogi pomału wytrenowaliśmy, to też posuwaliśmy się dosyć prędko naprzód. Nie zatrzymywały nas ani niepogody z deszczem, ani żadne inne przeszkody. Gdzie można było iść, szliśmy; miejsca niemożliwe do przejścia, jak urwiste brzegi, skały, rzeki, opływaliśmy.

    Jadła mieliśmy na dwa tygodnie, a w ciągu dwóch tygodni, idąc codziennie, spodziewaliśmy się przejść porządny szmat drogi. Kolo Olekmy przyzwyczajeni są mieszkańcy pobrzeżni do pielgrzymek do kopalń złota, więc spodziewaliśmy się, że tam będziemy mogli opuścić tajgę i iść po zaludnionym brzegu Leny, ule wzbudzając w nikim podejrzeń.

    Lena prawie na całej swej olbrzymiej długości płynie między wzgórzami. porośniętemi lasem. Brzeg, po którym szliśmy, jest niegościnny, to tez tylko w przerwach, dosyć rzadkich, tych wzgórz spotykaliśmy niewielkie wsady, które mijaliśmy zazwyczaj bardzo ostrożnie. Dzięki tym wzgórzom, podmywanym falami Leny, brzeg usypany jest kamieniami, po których stąpanie w naszem miękkiem obuwiu nalegało do rzeczy bardzo nieprzyjemnych. Po tygodniu wędrówki z butów jakuckich pozostały tylko wierzchy, z podeszew zaś tylko wspomnienia, tak że szliśmy, poprostu mówiąc, boso. To też każde gładsze miejsce witaliśmy z radością i żegnaliśmy z żalem. O poruszaniu się za pomocą wioseł przeciw wartkim prądom Leny nie można marzyć. Korzystaliśmy z tego sposobu posuwania się naprzód tylko wtedy, gdy trzeba było opływać skały, pionowo występujące z nurtów Leny, przy przepływaniu ujść dopływów jej, lub wreszcie wtedy, gdy kamienie, wyścielające brzeg, były za ostre i kaleczyły nam nogi.

    Trafiają się miejsca, gdzie prąd jest tak silny, że przy największych wysiłkach nie dawaliśmy się tylko spychać z powrotem, a brzeg jest wysypany takim ostrym żwirem, że każde stąpnięcie jest dyabelnie bolesne, i to ciągnie się nieraz kilkanaście wiorst. Nie pomagało najstaranniejsze owijanie stóp; po przejściu wiorsty - dwóch po takiej kolącej drodze owijaki przedzierały się i znów gołą stopą odczuwało się ostre kamienie. Po takich przeprawach ból nóg przeszkadzał spać. Przypomniały mi się wówczas bajki, w których lud, nasłuchawszy się opowiadań o surowości Boga. wyobraża sobie drogę do nieba ustaną ostrymi kamieniami, najeżoną kolcami cierni, drogę - trudną do przebycia dla zwykłego śmiertelnika. Droga zaś do pieklą przedstawia się jego wyobraźni, jako bardzo łatwa. I mnie się wydawało wtedy, że dążę do nieba, do kraju, od którego przez kilka lat byłem oddzielony olbrzymią przestrzenią, do swoich ludzi, jednem słowem do tego wszystkiego, do czego się tęskniło, co wydaje się pięknem i wzniosłem i co, w gruncie rzeczy, takiem być powinno.

    Pozwolę sobie w tem miejscu zejść na chwilę z drogi i poprowadzić czytelnika w sferę „abstrakcyjnego rozumowania” (tak się to, zdaje mi się. nazywa w języku ludzi uczonych. Jeżeli błędnie określiłem to, co niżej napiszę, to czytelnik łaskawy po przeczytaniu sam ukuje sobie nazwę, czy tam termin wedle zdania własnego. Na razie nie mogę nic innego wymyśleć). Ludzie skłonni są, a najwięcej, tak się zdaje, my Polacy, widzieć rzeczy, obchodzące ich blisko, rzeczy ukochane, w takiem oświetleniu, w jakie przystraja je uczucie. Nazwijmy to optymizmem. Optymizm taki jest nie bardzo niebezpieczny, kiedy obejmuje sprawy prywatne. Rozczarowanie, gdy ułuda zniknie, dotyka boleśnie tylko piwne indywiduum. Rzecz się ma całkiem Inaczej z optymizmem natury społecznej. Optymista-społecznik bardzo rzadko bywa pożyteczny. Zapatrzony w piękne widziadła wyobraźni własnej, zawsze przeoczy chwilę, w której optymizm jego jest poprostu zacofaniem, jest hamulcem dla rozwoju życia w społeczeństwie. Biada, gdy posiada wpływ i silę!

    Ustęp ten jest tak potrzebny wyżej - przynajmniej dla mnie jak koński ogon osadzony na kiju w ręku jednego z moich towarzyszy kołymskich, któremu komary obsiadały latem łysinę, a nie chciał nosić czapki, gdyż przeszkadzała mu „myśleć abstrakcyjnie”.

    Należę do gatunku myślących głośno. Właściwość ta charakteru nazywa się u „ludzi wielkich” rozumem, zaś u takich mizeraków, jak ja, „zapominaniem się” (po rosyjsku zaznałsia). Pomimo wielu nieprzyjemności. jakie spotkały mnie z tego powodu, nie mogę odzwyczaić się od tej głupiej skłonności głośnego myślenia. Tak samo jak komary kołymskie, gryzące łysinę wspomnianemu towarzyszowi i przerywające spokojny bieg jego myśli abstrakcyjnych wprowadzały zamęt w „filozoficznym święcie” towarzysza, tak samo mój ustęp o optymizmie (jeżeli go redaktor „Przedświtu” nie wyrzuci) zamąci głowę czytelnikom. Zostawiam więc redaktorowi ten ustęp, a my z czytelnikiem pójdziemy dalej po brzegu Leny.

    Jak wspomniałem wyżej, tęsknota tyloletnia do tego, co się ukochało, czemu poświęciło się pierwsze lata młodości, co w żarło się do duszy i nie pozwala na spokojne używanie darów bożych, to, co Żeromski nazywa „bolącem ścierwem”, dodawało sil w tej wędrówce z Sybiru. Nic będę się zwierząt publicznie z mych rojeń i obrazów, jakie rysowały się w wyobraźni rozgorączkowanej pod wpływem piękności surowej tajgi nadleńskiej, gdy, leżąc godzinami w gąszczach, lub przyglądając się olbrzymim nurtom Leny, szczerbiącym brzegi skaliste, tamujące dążność ich do rozlania się jaknajszerzej, zlewałem się z tem otoczeniem, traciłem świadomość własnej indywidualności, czując się cząstką zaledwie tej energii olbrzymiej, która, rzuciwszy naszą ziemię w przestrzeń, uzbraja żywioły do watki wzajemnej. Walka ta tam, w tych miejscach, gdzie człowiek nie wtrącił się jeszcze do niej, gdzie me wyzyskano jeszcze siły ścierających się żywiołów z korzyścią dla Jednych, a stratą dla drugich, przedstawia się w całej swej barbarzyńskiej bezwzględności. Tam widzi się, że zwycięża tylko silny, słaby ginie.

    Wszystkie moje piękne obrazy rozwiały się, jak tumany za podmuchem wiatru, przy zetknięciu się z rzeczywistością. Pościg za kawałkiem chleba, którego tak wielu pragnie i tak samo, jak ja, go ściga, widok ogromnej masy ludzi duszących się w ramach porządków dzisiejszych i bojących się targnąć silniej łańcuchem przesądów i przyzwyczajeń, nielitościwie obudziły mnie z błogiego marzenia, wykołysanego przez tajgę.

    Kwestyą bolącą dla nas w podróży były jeszcze statki parowe, kursujące po Lenie. Zwłaszcza niebezpieczne były dla nas te statki, które szły od Jakucka i na których mogli by nas ścigać. Staraliśmy się kryć się przed takimi statkami. Kilka razy udawało nam się to, aż razu pewnego - nie pamiętam jak długo szliśmy już przeżyliśmy kilka chwil bardzo niemiłych.

    Dzień był piękny, słoneczny. Wiatr dosyć silny lecz ciepły osuszał ziemię, przesiąknięta wilgocią po kilkodniowym deszczu. Nasze przemoknięte garnitury dymiły się pod działaniem promieni słonecznych i ciepłych podmuchów wiatru. Ciała nasze, butwiejące przez kilka dni w mokrych szmatach, wyłuskane z nich w tej chwili, ożywały, łechtane miłem ciepłem. Na duszy było lak wesoło, jak w całej, uśmiechającej się do słońca, przyrodzie.

    Korzystając z tego, że wiatr rozbijał dym ogniska po tajdze, nie pozwalając mu wzbijać się prosto do góry, rozłożyliśmy ogromny stos. Dziwna jakaś potrzeba wielkiego ogniska rozwija się w tajdze. Nie bacząc na to, że w tej chwili wielki ogień był nam niepotrzebny, jednakże z namiętnością poprostu podtrzymywaliśmy go. Poprzypalawszy pęcherze na nogach głownią (sposób zapożyczony od włóczęgów), czekając aż wyschnie ubranie, wyciągnięci koło ogniska gwarzyliśmy jak zwykle o rewolucyi. Pomału znużenie opanowało nas i zasnęliśmy, nie doczekawszy się, aż ubranie wyschnie. Rozumie się, że długo spać w adamowym stroju nie pozwoliły nam komary; póki dym z ogniska owiewał nas, nie miały do nas przystępu, lecz gdy tylko ognisko przygasło, dobrały się do naszych odkrytych skór i zaczęły używać. Przebudziłem się porządnie pokąsany; na szczęście ubranie przeschło już, więc mogliśmy się okryć.

    Z tego postoju wyruszyliśmy w dzień. Lena w tern miejscu rozdzielona Jest wyspą na dwie łachy; wyspa zasłaniała wieś na przeciwległym brzegu, więc chociaż we wsi nie spali o tej porze, nie mogli nas zobaczyć. Kierując się tymi względami, postanowiliśmy iść dłużej tym razem. Rzeczywiście ze wsi nas nie dojrzano, lecz spotkała nas gorsza nieprzyjemność, o której opowiem krótko. Pod wpływem pięknej pogody czuliśmy się jakoś dyablo bezpieczni i szliśmy, śpiewając piosenki jedna po drugiej na cały głos, nie oglądając się zupełnie. Wreszcie któryś z nas obejrzał się i ze zgrozą zobaczył statek parowy, najeżdżający prawie na naszą łódeczkę. Zaśpiewani, idąc przeciw wiatrowi, nic słyszeliśmy żadnego szumu. Zdążyliśmy ledwie wyciągnąć łódkę na brzeg, by zabezpieczyć ją od fal, rozchodzących się od kół statku, gdy ostatni zrównał się z nami, świsnął przeraźliwie i stanął. Możecie wyobrazić sobie nasze miny! Siadłszy koło łódki, spoglądaliśmy na statek złowrogo; ruch na pokładzie, majtkowie, biegnący odczepić łódkę na tyły statku, wszystko przekonywało nas, że nas poznana, że tutaj kres naszych dni swobody, Dzięki płytkiemu brzegowi rzeki w tem miejscu statek stanął o jakie 100-150 kroków od nas, odległość, z której doskonale rozróżnialiśmy twarze i ubiory. Łódka od statku została odczepioną; patrzyliśmy teraz, rychło zobaczymy mundury kozaków. Spojrzawszy na towarzysza, dostrzegłem, jak nieznacznie wyciągał rewolwer z futerału. Zmierzywszy odległość tajgi od miejsca, gdzieśmy siedzieli, zrozumiałem, że to niezła myśl. Wzrokiem dopowiedzieliśmy sobie resztę. W tej chwili myślałem tylko o tem, by nie pozwolić się wziąć. Co dalej - dla mnie nie istniało.

    Tymczasem na pokładzie zjawił się Jakut z tłomokiem i dążył w kierunku oczekującej szalupy. W tej chwili usłyszeliśmy głos kapitana statku: weźcie swego towarzysza. Zmora, dusząca nas w ciągu kilku minut, spadła z piersi. Zapaliwszy papierosy, czekaliśmy na naszego przygodnego towarzysza. Majtkowie, wysadziwszy Jakuta na brzeg, wrócili na statek i po chwili zostaliśmy we trójkę. Widocznie Jakut spodziewał się, że zobaczy w nas swoich współpłemieńców, lecz, rozczarowawszy się nieprzyjemnie, zawahał się chwileczkę, nim przemówił spojrzawszy w kierunku, w którym statek odpłynął i sądząc widocznie, że go na statku nie zrozumieją, pogodził się z koniecznością i zwrócił się do nas, prosząc, byśmy pozwolili złożyć rzeczy na łódkę, za co sam będzie ją ciągnął.

    Szliśmy dalej we trójkę aż do osady, do której dążył nasz przygodny towarzysz podróży. Po drodze rozpytywaliśmy go o rzeczy ważne dla nas, jako to: odległość jego osady od Jakucka, od Olokmy; czy są wsie jakie po drodze, czy nie wie o rzekach, przy których by poszukiwano złota i t. p. Jakut był dosyć rozgarnięty i informował nas bardzo dokładnie. Doszedłszy do jego osady, kupiliśmy odeń dziegciu i przegotowawszy część, wysmarowaliśmy łódkę, resztę zatrzymaliśmy niegotowaną do smarowania rak, twarzy i szyi, co wobec podartych do cna prawie naszych siatek, broniło nas od ukąszeń komarów.

    W miarę zbliżania się do Olokmy szliśmy ostrożniej. Trzeba było ominąć ten posterunek policyjny niepostrzeżenie, a pomimo to musieliśmy z Olokmy dostać strawy na dalszą drogę.

    W okolice Olokmy doszliśmy w końcu trzeciego tygodnia pieszej wędrówki. Wreszcie doszedłszy na odległość 20-u kilku wiorst do Olokmy, zostawiliśmy rzeczy ukryte w tajdze i w pustej łódeczce przepłynęliśmy na olokmiński brzeg miejski. (Rzeka Olokma wpada do Leny naprzeciw miasta).

    Była godzina 12-a w nocy, gdyśmy, schowawszy łódkę, ruszyli traktem ku Olekmińskowi. Towarzysz mój znal te strony, to też po rozejrzeniu się W okolicy wywnioskował, że mamy więcej niż 20 wiorst do miasta przed sobą. Chcąc dojść do miasto bardzo rano, wtedy, kiedy wszyscy śpią jeszcze, trzeba było śpieszyć i to bardzo. Inaczej nie moglibyśmy w tym dniu dostać pożywienia, co nam było bardzo potrzebne. Wspomnę tutaj, że od trzech dni nie mieliśmy nic więcej, prócz herbaty i cukru. Tego ostatniego wziąłem trochę do kieszeni, wyruszając z miejsca, gdzie ukryte zostały nasze rzeczy. Towarzysz, któremu rodziłem zrobić to samo, wściekły z głodu, ofuknął mnie, mówiąc, że nie jest ptaszkiem, by karmić się cukrem. Myślałem, że tylko my Polacy jesteśmy źli, gdyśmy głodni; pokazało się na przykładzie z moim towarzyszem podróży, że i inne plemiona, czy tam rasy, umieją się gniewać z głodu. Poczekajże, myślałem, kiedy nie chcesz być ptaszkiem, to ci dokuczę w drodze!

    Noc chłodna pozwalała na szybkie poruszanie się. Szliśmy w milczeniu. Przy pustym brzuchu pogawędki się nie kleją. Droga wiła się po lesie, to zbliżając się, to oddalając od brzegu Leny. Ja broniłem się opanowującemu członki znużeniu ssaniem cukru, towarzysz zaś coraz częściej skręcał do wody i coraz bardziej zwalniał kroku. Wreszcie nie wytrzymał i, zakląwszy po rodzinnemu, rozciągnął się przy drodze. „Niech dyabli wezmą wszystko; już dolej iść nie mogę” - rzucił po chwili. Był silniejszy i zdrowszy odemnie; potrzebował daleko więcej, by zadowołnić olbrzymi apetyt. Położenie było głupie nad wyraz. Namówiłem go, by zjadł trochę cukru. Dał się namówić i, czy to pod wpływem cukru, czy też moich drwin z jego babstwa, zerwał się i poszliśmy dalej. Te 20 wiorst przed Olekinińskiem będę pamiętał długo. Gdyśmy po wielu odpoczynkach wdrapali się na górę, pod którą leży miasto, byliśmy tak wyczerpani, że nie mogliśmy nawet opędzać się komarom, napastującym nas. Nawet nie bardzo odczuwaliśmy ich ukąszenia. Miasto spało jeszcze, lecz w tej chwili ani ja, ani towarzysz mój, nie moglibyśmy dojść do niego. Towarzyszowi mojemu głód dokuczał widocznie więcej, niż zmęczenie, bo podniósł się i powlókł ku miastu. Jak długo tam bawił, nie wiem, bom usnął zaraz po jego odejściu. Gdym otworzył oczy pod wpływem silnego szarpania za ramię, ujrzałem błogo uśmiechniętą twarz swego towarzysza, patrzącego na mnie z ogromnem rozczuleniem. „No, chłopie, wstawaj, przyniosłem żarcia i wódki, przemówił. Myślałem, żeś kipnął, bo nie mogłem cię obudzić”.

    Nie dałem sobie dwa razy powtarzać, by wstać do żarcia. Po zaspokojeniu apetytu towarzysz opowiadał o pielgrzymce do miasta. Z początku – opowiadał - gdym cię opuścił, szedłem bez wszelkich ostrożności. Byłem tak głodny, że nic zwracałem na nic uwagi, byle się najeść. Lecz przyzwyczajenie staje się drugą naturą. Gdym się otarł już w mieście o pierwszą chałupę, Instynktownie zacząłem się skradać, by wśliznąć się do domu niepostrzeżenie. Wybrali, bestye, punkt na mieszkanie akurat kolo zarządu policyjnego. Musiałem przełazić przez płoty; byłem w rozpaczy, by nie natknąć się gdziekolwiek na psa. Wreszcie, nie zbudziwszy żadnego licha, dostałem się do domu. Drzwi były otwarte, choć spali. Idyoci, można ich wyrżnąć, jak baranów. Wejścia mojego nikt nie usłyszał. Wpakowałem się do kuchni, patrzę, na stole pół bochna chleba Zrozumiesz chyba, że nie mogłem przejść spokojnie kolo takiego specyału. Jeżeli widziałeś kiedy, żeby kto tak jadł chleb, toś dużo widział. Mówię ci, że nie jadłem, ale połykałem, nic odgryzałem, ale szarpałem kawały tego daru bożego. Gdym skończył z chlebem, zacząłem szukać jeszcze czegoś. Obszukałem całą kuchnię, lecz nic nie znalazłem. W tej chwili dopiero przypomniałem sobie o tobie.

    - Dziękuję ci, przerwałem, jak na pchałeś żołądek, toś sobie dopiero wtedy o mnie przypomniał.

    - Ba, żebym to napchał, ale nie założyłem nawet porządnie fundamentu, ciągnął dalej. Zgniewany, że nie mogę nic znaleść, co godne byłoby gryzienia, zacząłem wymyślać głośno na bezdarność i głupotę ludzką. Wyobraź sobie moje zdziwienie, gdym usłyszał żeński glos, pytający: kto tam. Mówię ci, żem skamieniał. Myślałem, że wlazłem do cudzej chałupy i już miałem dać nura, gdy ten sam głosik wywołał nazwisko znane mi dobrze.

    Głosik ten krzyczał na mego znajomego, by wstawał, bo ktoś łazi po kuchni. A dalej nic ciekawego. Dałem się poznać, i nastąpiła zwykła w takich razach nudna scena rozczulenia. Były więc i „och” i „ach”, i temu podobne rzeczy, których nie mogę znosić. Zabrawszy jadła, co było, śpieszyłem do ciebie. Wszystko jest dobrze, a najlepsze, że jest trochę wódki, pijmy więc i jedzmy, a tamtych zostawmy, niech sobie wzdychają.

    Po należytym wypoczynku obładowani wiktuałami, ruszyliśmy w nocy z powrotem do naszej łódki. Niebo zachmurzone od wieczora zaczęło popłakiwać po trochu. Spieszyliśmy, by jaknajprędzej dostać się do koczowiska, pod namiot i wyspać się. Niestety, drobny deszcz przeszedł poraniu w ulewę i wkrótce byliśmy tak zmoczeni, że się lało z nas strumieniami. W pobliżu miasta nie mogliśmy zostawać do dnia, bo mógł nas kto spotkać; brnęliśmy więc na deszczu. Droga stawała się z każdą chwilą gorsza. Nogi osuwały się nazad po błocie, buty rozmokłe zmieniły się w balony, nasiąknięte błotem ubranie ciężyło. W dodatku zrobiło się piekielnie zimno i ciemno. Przemokli, zziębnięci, z trudnością odszukaliśmy łódkę. Poplątało się nam jakoś wszystko tak, że kilka godzin łaziliśmy nim trafiliśmy wreszcie na skrytkę. Spakowawszy wiktuały, przyjechaliśmy napowrót na brzeg, gdzie zostawiliśmy namiot rozpięty i nasze rzeczy. Dopiero następnej nocy ruszyliśmy w drogę.

    Teraz trzeba było przesunąć się koło Olekmińska tak, by nas z miasta nie widziano. Jeszcze słońce nic zaszło, gdyśmy ruszyli. Obliczaliśmy wyjście tak, żeby koło Olekmińska przemknąć się głuchą nocą Nie obliczyliśmy tylko jednego, mianowicie przy obliczaniu nie przyjęliśmy pod uwagę łuku. jaki zatacza w tem miejscu brzeg Leny, po którym szliśmy. Rozwidniało się juz dobrze, a my nic dosięgliśmy jeszcze Olekmińska. Urządzać postój naprzeciw miasta było niebezpiecznie. Postanowiliśmy więc iść póty, póki nie stracimy z oczu miasta. Rano zaczął padać deszcz. Pomimo zmoknięcia w perspektywie byliśmy mu radzi; sądziliśmy, że na taką pogodę nikt z miasta nu naszą stronę rzeki nie wyruszy. Naprzeciwko miasta leży cały szereg wysp błotnistych; brzegi niemożliwe do holowania. Trzeba było siadać do łódki i popychać się wiosłami. W ten sposób objazd owego punktu niebezpiecznego przedłużał się strasznie. Zabezpieczywszy żywność od zamoknięcia, posuwaliśmy się powoli bardzo. Olekinińsk sterczał ciągle na widoku. Między wyspami nie mogliśmy płynąć; z powodu niskiego stanu wód w Lenie łachy były suche. Opływaliśmy ten punkt cały dzień. Przemoknięci, zmordowani postanowiliśmy nad wieczorem urządzić koczowisko w krzakach wyspy. Rozpiąwszy tuż nad ziemią namiot, by się zabezpieczyć choć trochę przed deszczem, ułożyliśmy się do snu, nie paląc ogniska. Spać długo w mokrem ubraniu, na mokrej ziemi nie mogliśmy, o gotowaniu herbaty nie można było marzyć. Nie pozostało nic innego, jak zwinąć obóz i pójść dalej. Dopiero następnego dnia dobrnęliśmy do miejsca, gdzie można było obozować swobodnie.

    Leżeliśmy na skraju piaszczystego brzegu Leny, o którym przestrzegano nas w Olekmińsku, że jest bardzo niebezpieczny, że tam niegdyś zasypał osypujący się brzeg kilku ludzi. W tem miejscu Lena, wydobywszy się ze skalistych brzegów, rozmyła w miękkim gruncie szerokie koryto. Z brzegu, na którym odpoczywaliśmy po ostatniej przeprawie, zaledwie dojrzeć można brzeg przeciwny. We środku tego wodnego obszaru rozłożyła się olbrzymia wyspa zielona, upstrzona siedzibami Jakutów. Ludzie, nie potrzebujący się kryć, idą zwykle po brzegu lewym Leny, niższym a przez to i mniej niebezpiecznym. I my mieliśmy zamiar przejść na ten brzeg, lecz dopiero po kilkodniowym oddaleniu się od Olokmy. Tymczasem mieliśmy przed sobą przejście, o którem naopowiadano nam w Olekmińsku historyj, niedodających wcale bodźca. Ponieważ innego wyjścia nie mieliśmy, więc, pomimo niechęci, musieliśmy forsować ten kawałek drogi. Liczyliśmy na szczęście, dopisujące nam dotąd w podróży; wykręciliśmy się Jakutom pod Jakuckiem, przeszliśmy szczęśliwie Olokmińsk, opływaliśmy wiry niebezpieczne i nic nam dotąd się nie stało, to nie zatrzymają nas i góry piaszczyste. Towarzysz mój zwykle w takich niebezpiecznych przeprawach pocieszał się przysłowiem rosyjsklem, że: jak Bóg nie wyda, to świnia nie zje.

     Jak wspomniałem, innego przejścia nie mieliśmy. Ruszyliśmy, dobrze wypoczęci i najedzeni. Wody Leny, spotkawszy na drodze te góry piaszczyste, odeszły od nich pod kątem prostym prawie, lecz nieustannie szturmują do tego walu. Olbrzymia masa wód pędzi na te góry, szarpie je, podmywa, pieni się z wściekłości, lecz dotąd jeszcze ustępuje. Pomimo przykrej nad wyraz sytuacyi, w jakiej znaleźliśmy się, podpłynąwszy do miejsca ścierania się tych dwóch potęg, z rozkoszą przyglądaliśmy się temu pięknemu zakątkowi Leny. Góry żółtego piasku zwarte szczelnie w półkole, tworzą brzeg, przy którym płyniemy. Na wierzchołkach tych gór sterczą rzadko drzewa, i tu i owdzie plami je kępa trawy zieleniejącej. Zbocze tych gór od strony rzeki żyje, porusza się ciągle. Ot tam drzewo u wierzchołka, stojące prosto, zaczyna poruszać się. Chyli się, chyli, zdaje się, że upadnie. Nie, nachylone zjeżdża na dól razem z częścią góry. I tak jedno za drugiem zstępuje powoli z góry, aż wreszcie, dostawszy się w objęcia wilgotne Leny, przestaje żyć, jako byt samodzielny i staje się odtąd własnością fal rzeki, póki znów nie zostanie wyrzucone przez nie na brzeg i zgnije, albo też je spalą mieszkańcy nadbrzeżni. W innem miejscu tuż nad wodą drzewo dotyka konarami fal, lecz jeszcze żyje, jeszcze korzenie tkwią w piasku. Za chwilę podmyta podstawa góry osuwa się do wody, piasek sypie się z szumem, woda z przezroczystej staje się burą i w końcu wali się i drzewo z łoskotem w nurty rzeki, i tak dalej bez końca. Przejeżdżając te miejsca, musieliśmy się trzymać daleko od brzegu; nie można było nigdzie zatrzymać łódki, by ręce zmęczone odpoczęły, bo nie można wiedzieć, kiedy i gdzie woda oderwie kawał góry. Prąd na całej długości tego piaszczystego półkola jest tak silny, że gdy tylko łódkę wykręcaliśmy w kierunku równoległym do prądu, spychał nas nazad. Po 18-o godzinnych wysiłkach, wyczerpani zupełnie, dobraliśmy się do miejsc, gdzie można było wylądować. Nie szukaliśmy już kryjówki, ale prosto na brzegu rozłożyliśmy się i spaliśmy kilka godzin snem kamiennym.

    Przeszedłszy bez przeszkód jeszcze kilkadziesiąt wiorst po bezludnym brzegu, przeprawiliśmy się następnie na brzeg przeciwległy i szliśmy już otwarcie, legitymując się w razie potrzeby, że idziemy do kopalń złota do roboty. Szliśmy sobie wygodnie, nocowaliśmy w tak zwanych „zimówkuch” - chatkach, rozrzuconych na trakcie wlóczęgowskim dla odpoczynku podróżnych. Gminy przy trakcie leńskim pobudowały takie chaty na wypadek, jeżeli między stacyami podróżnym wypadnie się zatrzymać. W takiej chatce osadza gmina zwykle jakiegoś zesłańca kryminalnego, obowiązuje go do czyszczenia łąk okolicznych, należących do gminy. Z chat tych korzystają przeważnie włóczęgi. W jednej z takich chat spotkaliśmy kolegę po fachu, który odwdzięczył się nam za nakarmienie w ten sposób, że zabrał nam karabin. Kres naszej włóczęgi był niedaleko, tak że nie bardzo żałowaliśmy straty.

    Dziesiątego dnia po przejściu Olokmy, przedzierzgnięty w kupca, siedziałem w kajucie 2-giej klasy na statku, dążącym do Zygałowej. Towarzysz mój jechał również tym statkiem, nie pamiętam, w jakim charakterze. Przez pierwszych kilka dni jazdy nie znaliśmy się, lecz zawierając znajomość z pasażerami innymi, co w Syberyi jest nieuniknione, zaznajomiliśmy się i my.

   Po tak ciężkiej aż do chwili wejścia na statek drodze, odpoczywaliśmy i odżywialiśmy się obecnie. Wkręciliśmy się do takiej kompanii, w której byliśmy bezpieczni od wszelkich podejrzeń. W lipcu byliśmy w Irkucku. Tutaj rozstałem się z towarzyszem podróży. On został, a ja podążyłem do kraju. Potem Warszawa, następnie zagranica i koniec bajki.

    St. Paliński.

    [S. 464-471.]

    Paliński Stanisław Franciszek, pseud. Czarny, Gaudenty, Kara, Stach, Sybirak (1874-1921), ślusarz i tokarz, później inżynier-elektryk, działacz socjalistyczny. Ur. 8 V w osadzie fabrycznej przy cukrowni «Józefów» w gminie Radzików, pow. Błonie, gub. warszawskiej, był najstarszym z czworga dzieci pochodzącego z chłopów robotnika-ślusarza cukrowni «Józefów» Aleksandra i Bronisławy. Ukończył w r. 1884 trzyletnią przyfabryczną szkolę początkową. W kilka lat później przeniósł się z rodzicami do Warszawy gdzie ojciec otrzymał pracę jako śluśarz-mechanik w fabryce wyrobów platerowych J. Frageta. Syna oddal prawdopodobnie do szkoły rzemieślniczej, gdyż w r. 1892 był on już wykwalifikowanym tokarzem-metalowcem w warsztatach mechanicznych budowy parostatków Maurycego Fajansa na Solcu, z niezłym jak na ówczesne stosunki robotnicze zarobkiem 40 rb. miesięcznie. Lecz wcześniej jeszcze w r. 1891 pod wpływem swego kolegi szkolnego ślusarza Michała Piernikowskiego wstąpił do Związku Robotników Polskich (ZRP) i Kasy Oporu. Razem rozpowszechniali wśród robotników podwarszawskiego Pruszkowa odezwy socjalistyczne. Po przechwyceniu listu P-ego do odbywającego służbę wojskową Piernikowskiego żandarmeria 10 XI 1892 przeprowadziła u nadawcy rewizję. Nie znaleziono jednak żadnych «kompromitujących» materiałów i pozostawiono go na razie na wolności. Również prowadzone od 26 XII przesłuchania P-ego nie dały rezultatu.

    Zobowiązany do nieopuszczenia miasta, P. nadal jednak rozwijał swe kontakty z organizacją, także i po zjednoczeniu ZRP z II Proletariatem wiosną 1893 i utworzeniu tzw. «starej» Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), co dokonało się w znacznej mierze przy jego udziale. Wiele wskazuje na to, że współpracować musiał z Julianem Marchlewskim, gdy ten w listopadzie 1892 opuścił mury cytadeli warszawskiej, zanim w maju 1893 udał się na emigrację. Wbrew utartemu w literaturze poglądowi nie był on jednak adresatem wielokrotnie publikowanego „Listu do Stacha”, pisanego przez Marchlewskiego z Zurychu w sierpniu 1893 do kraju (był nim raczej Stanisław Gutt). W ogóle mało wiadomo o działalności P-ego w pierwszej połowie 1893 r. Musiał jednak wybijać się wśród robotniczego aktywu «starej» PPS, gdyż z chwilą powstania w lipcu 1893 Socjaldemokracji Polskiej dziewiętnastoletni wtedy P. znalazł się od razu wśród politycznych kierowników krajowej organizacji Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), obok Bronisława Wesołowskiego, Kazimierza Ratyńskiego i Stanisława Kulika. Z zeznań zdrajcy Józefa Grolikowskiego wiadomo, że to P. właśnie prowadził skład wydawnictw SDKP i miał łączność z prowincjonalnymi organizacjami. Wiadomo także, że z ramienia kierownictwa krajowej organizacji SDKP na przełomie listopada i grudnia 1893 pojechał do Zagłębia, aby założyć zagłębiowską organizację SDKP, co udało mil się zrealizować. Pracował w tym czasie w sosnowieckiej przędzalni Dietla. Jednakże warszawska żandarmeria, naprowadzona przez prowokatora Władysława Sidorka («Ślepego Władka»), była już na jego tropie. Kiedy 24 XII 1893 zjawił się w stolicy, został natychmiast po przyjeździe aresztowany. Osadzono go zrazu w X Pawilonie cytadeli warszawskiej, a w listopadzie 1894 przeniesiono na Pawiak. Spędził w więzieniu do wyroku czas, jak na ówczesne stosunki niezwykle długi, bo trzy i pół roku. Lata na Pawiaku wpłynęły jednak w sposób decydujący na rozwój jego osobowości, szczególnie zaś niemal dwuletnie wspólne przebywanie w jednej celi z Leonem Falskim, który — jak się wydaje — kierował jego lekturami. Zachowane listy P-ego z tego czasu wskazują już w każdym razie na wprawne pióro oraz pewne obycie z literaturą piękną i filozoficzno-społeczną. W więzieniu także, pod wpływem dyskusji z współtowarzyszami niedoli, doszło do zwrotu w jego przekonaniach partyjnych: niepodległościowe stanowisko PPS skłoniło go do zwrócenia się w stronę tej partii i odejścia od SDKP.

    W przemycanych w r. 1895 z Pawiaka listach do przedstawiciela kierownictwa PPS Stanisława Wojciechowskiego (przyszłego prezydenta RP), pisanych przez P-ego i innych współwięźniów, rysuje się lewicowo-socjalistyczne i antynacjonalistyczne stanowisko P-ego, lecz zarazem uznające konieczność hasła niepodległości dla polskiego ruchu robotniczego. Po przeszło rocznym przebywaniu za kratą stał się P. bohaterem dramatycznego epizodu więziennego: spoliczkowany i pobity za «harde zachowanie się» przez przesłuchującego go ppłka żandarmów Wasiljewa i wtrącony przezeń do ciemnicy, próbował w pół godziny później blaszką od krawata poderżnąć sobie gardło. Chciał tym aktem zaprotestować przeciwko brutalnemu traktowaniu więźniów politycznych przez policję carską. Z trudem go odratowano, ale dowódca Warszawskiego Okręgu Żandarmerii skazał dyscyplinarnie Wasiljewa na 10 dni twierdzy. Śledztwo w sprawie P-ego zakończono wprawdzie w r. 1895, ale wyrok, zapadły drogą administracyjną, odczytano mu w kancelarii Pawiaka dopiero w maju 1897. Decyzją cara z 12 V 1897 skazany został na dziesięcioletnie zesłanie do Wschodniej Syberii. Po miesięcznym pobycie w moskiewskich Butyrkach wysłano go w wagonie aresztanckim z partią więźniów do Krasnojarska, dalej już etapem dotarł do Jakucka, gdzie dowiedział się, że skierowany ma być do Średnie-Kołymska, najbardziej na północ wysuniętego miejsca zsyłki. Od końca listopada więźniowie jechali przez 3 tygodnie saniami po zamarzniętym korycie rzeki Leny (wśród mrozów dochodzących do minus 65°C) do Wierchojańska, skąd po dwumiesięcznej przerwie ruszyli tajgą dalej i dotarli na miejsce dopiero po półrocznej podróży.

    Również i w Średnie-Kołymsku wśród towarzyszy niedoli P. trafił na jednostki wyjątkowe, znaleźli się tu bowiem m. in. więziony od kilkunastu już lat wybitny «proletariatczyk», ekonomista Ludwik Janowicz, oraz jeden z kierowniczych działaczy II Proletariatu i PPS, prawnik Jan Stróżecki. Do Średnie-Kołymska zesłano również grupę wybitnych rewolucjonistów rosyjskich, m. in. przywódców odeskiej grupy socjaldemokratycznej ze znanym później działaczem bolszewickim Jurijem Stiekłowem, z którym P. blisko się zaprzyjaźnił. W drodze na zesłanie towarzyszyła mu dobrowolnie jego świeżo poślubiona w styczniu 1897 w kaplicy więziennej na Pawiaku żona, Feliksa z Gumińskich, romantycznie poznana na widzeniach więziennych, gdy udając jego «narzeczoną» przemycała «grypsy» od i do więźniów. Na zesłaniu P. zarabiał na utrzymanie rodziny (urodził mu się tu syn, nazwany na cześć Falskiego Leonem, później córka Wanda) po trosze stolarką, ślusarką i kowalstwem, żona zaś łatała budżet szyciem dla żon miejscowych dygnitarzy. Zgromadzony tu przez kolejne grupy zesłańców politycznych bogaty księgozbiór, a także nieustanna wymiana poglądów w małym światku polsko-rosyjskich rewolucjonistów przyczyniły się do dalszego rozwoju duchowego P-ego. Poznał wtedy m. in. dobrze klasyczną literaturę rosyjską i pogłębił swe lektury światopoglądowe, czego ślady noszą jego listy z tego okresu i lat późniejszych.

    Jak wielu zesłańców, myślał P. o ucieczce, która jednak stąd wydawała się beznadziejna. Tymczasem w pocz. 1902 r. obaj z Janowiczem zostali wezwani do odległego o 2 000 km i kilka tygodni podróży Jakucka jako świadkowie na sąd. Miała to być głośna w kręgach zesłańców rozprawa nad przyjacielem Janowicza, rewolucjonistą rosyjskim Aleksandrem Jerginem, o zabójstwo zdemoralizowanego i znęcającego się nad więźniami pristawa Iwanowa. Wezwanie sądowe stwarzało możliwość legalnego przebycia najbardziej niebezpiecznego odcinka trasy ucieczki. P. wysłał do kraju o kilka tygodni wcześniej żonę z dziećmi pod opieką swego, kończącego termin zesłania, towarzysza partyjnego Józefa Ciąglińskiego, wybitnego później działacza PPS i PPS-Lewicy, który przybył w te strony z niemiecką ekspedyją naukową E. Tolla. Dn. 26 II 1902 P. z Janowiczem wyruszyli ze Średnie-Kołymska, 15 IV dotarli do Jakucka. Jednakże po rozprawie sądowej nad Jerginem, ciężko chory i wyczerpany psychicznie osiemnastoletnim więzieniem i zesłaniem Janowicz 30 V 1902 odebrał sobie życie. W pozostawionej zapisce pożegnalnej Uczynił P-ego egzekutorem swej ostatniej woli. P. długo nie mógł się otrząsnąć po tej dramatycznej utracie swego mentora i przyjaciela, tym bardziej że zdawał sobie też sprawę, jak wielka była to strata i dla ruchu socjalistycznego. Dalszą drogę P. odbywał ze zbiegłym rewolucjonistą — zesłańcem rosyjskim. Zrazu tylko nocą, łódką po Lenie, później końmi, udając poszukiwaczy złota, dotarli w lipcu do linii kolei transsyberyjskiej. Z Irkucka, udając kupca, dojechał koleją do ośrodka fabrycznego Kamenskoje na Ukrainie, dokąd przenieśli się za pracą jego rodzice. Przez Warszawę dostał się następnie z pomocą partii za kordon. Swoje perypetie syberyjskie, życie zesłańców i ucieczkę przedstawił niebawem w żywo napisanej relacji Ze wspomnień wygnańca, ogłoszonej w r. 1903 w dziewięciu odcinkach PPS-owskiego „Przedświtu”.

    W pocz. października 1902 P. był już we Lwowie, gdzie znalazł pracę jako ślusarz w elektrowni tramwajów miejskich. Od razu też włączył się do pracy w miejscowej sekcji Organizacji Zagranicznej PPS (OZ PPS). Niebawem dowiedział się, że Ignacy Mościcki dla swych eksperymentów naukowych, prowadzonych w Szwajcarii, potrzebuje pomocy technicznej i już w listopadzie t. r. udał się na jego wezwanie do Fryburga. Mościcki właśnie wtedy przeszedł od prób laboratoryjnych do prac nad zbudowaniem — na niewielką jeszcze skalę — modelu produkcji przemysłowej kwasu azotowego wg wynalezionej przez siebie metody i P. pomagał mu budować aparaturę. Został członkiem frybtirskiej sekcji OZ PPS, w której czynny był i Mościcki. Na Boże Narodzenie 1902 r. wraz z Mościckim wziął udział w dorocznym zjeździe Zjednoczenia Towarzystw Młodzieży Polskiej Zagranicą w Zurychu. Wspólne z Mościckim prace trwały do lata 1903. Dn. 21 III 1903 pisał z Fryburga: «We wtorek Mościk ma próbę generalną ze swoją budą. Żeby to już raz skończyło się, bo się chlopisko zamęczy. Pomagam mu ile sił starczy, ale co z tego, kiedy ja w elektryce nie ponimaju ni ...». Zaś 4 VI uzupełniał swą relację: «Z fabryką Ignacego dopływamy do szczęśliwego końca ... Jeszcze trochę i będziemy krzyczeli zwycięstwo, a później? Bo ja wiem, co tam później będzie? Może trzeba będzie pójść bić się na dobre, a może wędrować dokądś za chlebem». W sierpniu 1903 P. wyjechał do Genewy. Zarobkował jako zecer w tutejszej drukarni rosyjskich rewolucjonistów. Czynny był też w miejscowej sekcji OZ PPS. W Genewie zetknął się z mieszkającym tu wtedy W. I. Leninem. Jeszcze z Fryburga P. występował wobec zagranicznego kierownictwa PPS jako rzecznik nawiązania współpracy przez PPS z rosyjską partią Socjalistów-Rewolucjonistów (eserów), gdyż — jak pisał w marcu 1903 — «o ile wiem, to dotąd partia nasza w stosunku do socyałów rosyjskich trzymała się wyczekująco). Z braku odzewu z Londynu podjął na własną rękę wstępne rozmowy dotyczące współpracy. Jako jego partner z rosyjskiej strony występowała znana rewolucjonistka Katarzyna Breszko-Breszkowska. Oczywiście zawiadomił o rozmowach kierownictwo PPS w Londynie i upominał się — nadaremnie zresztą — o oficjalne zajęcie stanowiska przez partię w tej sprawie. Dla niego samego warunkiem dalszego prowadzenia rozmów było jednoznaczne wypowiedzenie się eserów w kwestii prawa samostanowienia dla Polski. W liście do jednego z współtowarzyszy w lipcu 1903 sformułował swe credo w kwestii narodowej: «Mamy prawo do zupełnie niezależnego bytu i o to prawo będziemy i musimy walczyć. Międzynarodowość to nie wcielanie jednej grupy ludzi przez inną takąż grupę. Przeciwnie, międzynaro-dowość wg mnie znaczy: stworzyć takie warunki w których już nie tylko grupy ludzkie, lecz i poszczególne indywidua mogłyby się rozwijać swobodnie».

    Zarobki w drukarni nie pozwalały nawet na sprowadzenie rodziny. W listopadzie 1903 P. zdecydował się więc na powrót do Galicji. Przybył początkowo do Krakowa, gdzie zamieszkał u swego byłego współtowarzysza z ZRP drukarza Adolfa Kiełzy. W Krakowie jednak nie znalazł pracy. W końcu otrzymał w grudniu t. r. posadę mechanika w Borysławiu w uruchamianej wg nowego wynalazku fabryczce świdrów inż. W .Wolskiego. Od razu też nawiązał w Borysławiu kontakty partyjne zarówno z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego, jak i z zagranicznym kierownictwem PPS. Po pewnym czasie sprowadził też żonę z dziećmi. Pod pseud. Gaudenty działał w lwowskiej sekcji OZ PPS. Po wybuchu rewolucji 1905 r. wyjeżdżał często w sprawach partyjnych konspiracyjnie do zaboru rosyjskiego, by wreszcie przenieść się tam na czas dłuższy. Był jednym z organizatorów największej konspiracyjnej drukarni w dziejach PPS, a i w ogóle w dziejach polskiego ruchu robotniczego, działającej pod krypt. Dworzec przy ul. Foksal w Warszawie. Najprawdopodobniej pod pseud. Gaudenty właśnie on (a nie Henryk Sarcewicz, jak to sugeruje A. Żarnowska) brał udział w IX rozłamowym Zjeździe PPS w listopadzie 1906 w Wiedniu. Wydają się za tym przemawiać niektóre wzmianki w jego listach z tego czasu. W momencie rozłamu opowiedział się za Frakcją Rewolucyjną (Fr.-Rewol.), a nie Lewicą, zrażony zapewne porzuceniem stanowiska niepodległościowego PPS przez tę ostatnią.

    Na przełomie 1906 i 1907 r., wobec wzrostu zagrożenia wywołanego nasilającymi się represjami, opuścił Warszawę i wrócił z polecenia partii za kordon. Kursował często w sprawach partyjnych między Krakowem a Lwowem. Dn. 26 U 1907 pisał w liście z Krakowa, że jest bez środków do życia, ale wkrótce znalazł dobrze płatną pracę w Galicyjskim Tow. Elektrycznym będącym filią wiedeńskiej AEG-Union. W kwietniu t. r. był już kierownikiem prac technicznych przy budowie elektrowni miejskiej i oświetlenia miejskiego w Samborze. Do swej ekipy przygarniał uciekinierów politycznych z Rosji i Król. Pol. Później prowadził prace przy elektryfikacji innych miasteczek galicyjskich, m. in. Łańcuta. Jego bazą wypadową był Lwów, gdzie 17 IV 1909 został wybrany na kierownika sekcji lwowskiej PPS-Fr. pewol. Do sekcji należała również jego żona. Na polecenie kierownictwa PPS-Fr. Rewol. załatwiał m. in. druk we Lwowie „Vestnika PPS”, rosyjskiego biuletynu partii. Jego działalność partyjną przerywały wprawdzie częste wyjazdy w sprawach zawodowych (w r. 1909 przez kilka miesięcy kierował z ramienia swej firmy budową elektrycznej instalacji oświetlenia ulicznego w miastach Bośni), ale nie zmniejszało to jego zaangażowania emocjalnego w sprawy polityki PPS-Fr. Rewol. W pisanych we wrześniu 1909 ze Lwowa alarmujących listach do Komitetu Zagranicznego PPS-Fr. Rewol., kierowanych na ręce Walerego Sławka, Witolda Jodki-Narkiewicza, Leona Wasilewskiego i in., wyrażał swe niezadowolenie z niedemokratycznych metod kierowania partią i preferowania działalności paramilitarnej kosztem działalności społeczno-politycznej, narzekał na Związek Walki Czynnej, który w partii «chce cywilów wziąć za łeb. My zaś nie chcemy się na to zgodzić», a nawet wstrzymywał się przed kolportowaniem w sekcji lwowskiej niektórych okólników kierownictwa PPS-Fr. Rewol., uważając je za sprzeczne z pierwotnymi celami partii.

    Zapewne rozgoryczenie z powodu stanu spraw partyjnych częściowo przyczyniło się do tego, że w r. 1911 przyjął propozycję swej firmy, aby udać się z ekipą fachowców do Brazylii, tym bardziej że w drodze studiów zaocznych i zdawanych w Wiedniu egzaminów świeżo uzyskał jako ekstern dyplom inżyniera-elektryka. W Brazylii budował w stanie Kurytyba elektrownie wodne. Po zainstalowaniu swego biura w Rio de Janeiro sprowadził ze Lwowa rodzinę. W r. 1913 posłał dzieci do kraju, nie mogąc im w Brazylii zapewnić polskiej szkoły. Po wybuchu pierwszej wojny światowej przybył wraz z żoną do Warszawy po dzieci, ale z uwagi na grożące mu tu aresztowanie udał się wkrótce do rodziców do Kamenskoje. Przez pewien czas pracował w Charkowie, tu zresztą policja przypomniała sobie o nim i w r. 1915 został aresztowany, ale po dwóch tygodniach udało się uzyskać jego zwolnienie. W tej sytuacji skorzystał z propozycji objęcia posady dyrektora technicznego w należącej do francuskiej firmy fabryce sody kaustycznej, położonej w miejscowości Usolje nad Kamą na Uralu. Tu zastała go też rewolucja 1917 r. Jako przedstawiciel Patronatu fabrycznego został przez miejscowe władze rewolucyjne aresztowany i przesłany do więzienia w Sulikamsku. Na skutek interwencji z Moskwy jednak go zwolniono. Miało się to stać podobno na polecenie samego Lenina. We wrześniu 1918 P. z rodziną był już w Moskwie, zatrzymał się na Kremlu u swego dawnego towarzysza z zesłania w Średnie-Kołymsku J. Stiekłowa, teraz redaktora naczelnego ,,Izvestii” i członka kierowniczej ekipy bolszewickiej. Z jego też pomocą udali się Palińscy w dalszą drogę do Polski. Nowy Rok 1919 spędzili już w Warszawie. P. zgłosił się tu natychmiast do pracy w partii, ale zapewne z powodu swej znanej samodzielności sądów nie został przyjęty tak, jak tego oczekiwał. Skierowano go wprawdzie do reprezentacji PPS w Komitecie Wykonawczym Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych, ale do kierownictwa partii go nie przyciągnięto. Zawodowo pracował jako inżynier w zajezdni tramwajowej na Pradze. W pierwszych w niepodległej Polsce wyborach samorządowych w Warszawie wszedł 23 II 1919 z listy PPS do Rady Miejskiej, w której został ławnikiem miejskim. Całkowicie poświęcił się tej działalności. Opiekował się sprawami komunikacji tramwajowej, ochrony pracy oraz ubezpieczeń i lombardów. Został też powołany do Centralnego Wydziału Samorządowego PPS, utworzonego w lipcu 1919. Dająca o sobie znać już od kilku lat coraz dotkliwiej choroba serca stała się powodem jego śmierci 12 X 1921. W pogrzebie uczestniczyło tysiące robotników warszawskich, nad grobem przemawiał w imieniu kierownictwa PPS Tomasz Arciszewski. Pochowany został P. na cmentarzu Bródnowskim. Pośmiertnie został odznaczony 19 XII 1930 na wniosek Komisji Odznaczeniowej PPS Krzyżem Niepodległości.

    W małżeństwie z Feliksą z Gumińskich (1874-1968) P. miał syna Leona (1898-1956), technika-elektryka, oraz córkę Wandę (ur. 1900), zamężną Drużycką, nauczycielkę, później urzędniczkę w Związku Nauczycielstwa Polskiego i instytucjach samorządowych.

    Fot. w zbiorach Centr. Arch. KC PZPR: sygn. D 2190, D 2191; Fot. w: Album pamiątkowe Rady miasta stołecznego Warszawy, 1919-1929, W. [1929]; — Kalendarz Robotniczy PPS 1922, s. 183-4; Radlak B., Ukształtowanie się ruchu socjaldemokratycznego w Królestwie Polskim 1893-1904, W. 1976 s. 76, 198; Tych F., Związek Robotników Polskich 1889-1892, W. 1974; — Listy Jana Strożeckiego do Kazimierza Pietkiewicza, „Dzieje Najnowsze” 1947 s. 90-138 (fot. po s. 112); Rady Delegatów Robotniczych w Polsce, W. 1962 I 167; Sprawozdania z działalności Zarządu m. st. Warszawy za 1. 1918-1923. T. I, W. 1925 s. 96, 102, 127; Uziembło W., Wspomnienia 1900-1939, W. 1965; — „Kur. Warsz.” 1931 nr 284 s. 9: „Niepodległość” T. 3: 1930-1, T. 5: 1931-2, T. 14: 1936, T. 16: 1937, T. 17: 1938, T. 18: 1938; „Pod Sztandarem Rewolucji” 1934 z. 1 s. 4; „Przedświt” 1896 nr 9 s. 23, 1898 nr 10 s. 13, 1903 nr 2 s. 57-64, nr 3 s. 88-96, nr 4 s. 125-37, nr 5 s. 185-92, nr 6 s. 210-28, nr 8 s. 328-33, nr 9 s. 373-9, nr 10 s. 428-35, nr 11-12 s. 464-71; „Robotnik” 1895 nr 7 s. 2, 9, 1895 nr 9 s. 16, 1896 nr 18 s. 9, 1897 nr 23 s. 12, 1921 nr 277 s. 4, nr 278 s. 2, 5, nr 279 s. 4; „Z Pola Walki” 1963, 1967, 1973; — AGAD Prokurator Warsz. Izby Sądowej, t. 1954 k. 108, 453-458, 482-483, t. 1992 k. 220-223, t. 2262 k. 32, 117-118, 140, 205-211, 247, T. 2267 k. 8, 112,132, 169-178, 181-182, 187-188, 196-279, 318; Arch. Państw, w W.: Warsz. Gub. Zarząd Żand. t. 16 k. 317, 318, 323-328, t. 43 k. 309-310, 519, 649 v., t. 44 k. 225-454, t. 100 k. GO; CAW: Akta Krzyża Niepodległości — 4; Centr. Arch. KC PZPR: rkp. 301, 305/11/6 k. 34, 305/11/8 podt. 10 k. 515, 305/11/60, 305/V1/63 k. 464 305/VII/ 31; — Informacje córki Wandy Drużyckiej.

    Feliks Tych

    /Polski Słownik Biograficzny. T. XXV/1. Z. 104. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1980. S. 86-90./