ЎЎЎ 2. Уладзімера Капальнік. Бядацкі пісьменьнік Вісарыён Махлін-Саянаў. Сш. 2. Койданава. "Кальвіна". 2019.

piątek, 20 września 2019

ЎЎЎ 2. Уладзімера Капальнік. Бядацкі пісьменьнік Вісарыён Махлін-Саянаў. Сш. 2. Койданава. "Кальвіна". 2019.

В. Саянаў

БЕЛАВЕЖСКАЯ АПОВЕСЦЬ

(Са славянскіх паданняў.)

Па-над пушчай вечар свежы

Бляскі дзіўныя раскідаў,

Колер неба ў Белавежы

Быў вішнёвы і блакітны.

Пуцявінаю лясною

Я імчаў, напяўшы повад,

I спяшаў услед за мною

Тэлеграфны гучны провад.

Мой вусаты спадарожнік

Быў паляк і зваўся Янак,

Ён закутак ведаў, кожны,

Вёў па зорах без заганы.

Мне расказваў ён паданні

Аб гадах мінулых, даўніх,

Як тут колісь, звонкім раннем,

Рзалі коні ў добрых стайнях,

Як збіраліся аблавы

На звярыныя сцяжыны,

Як звінелі пераправы —

Разлягаўся рог турыны.

Гэта дзіўная размова

Заклапочвала чагосьці.

Яго шчырасці жыццёвай

Я ад сэрца пазайздросціў,

Прагрымелі за туманам

Журавы у паднябессі

I тады вось, нечакана,

Зубр з’явіўся на узлессі.

Як адломак ледніковых

Даўніх дзён, з іх цішынёю,

На палянах васільковых

Ён стаяў перада мною.

Ён стаяў такі вялізны

I гарбаты, і калматы,

З доўгай поўсцю, з моцнай мызай

Надзімана барадаты.

Не сачыў я за узлётам

Дажджавое хмары хуткай,

Быў я здзіўлен з павароту

Галавы яго магутнай.

Зубр стаяў. На канаплянік

Пазіраў у позні вечар.

Усміхнуўся Кжынскі Янак

I сказаў, падняўшы плечы:

— Старажытнага маўчання

Гучным словам не парушу.

Ёсць у нас адно паданне,

Яно цешыць нашы душы.

Тыя годы хваляй змыла,

Але вецер казкі носіць:

Хлопца рускага Данілу

Спадабала полька Зося.

А як час прышоў вяселлю,

Па-над краем гора ўстала:

Шнырыць рыцар ля аселіц,

Есць наш хлеб і наша сала.

Забівае, нішчыць, топча —

Стала ў лесе поле бою —

Выбівае мёртвым вочы

Сваёй дзідаю даўгою.

Звон мячоў грыміць, не моўкне,

Палымнее лес зялёны,

Пераходзіць на дамоўкі

Злога полымя заслона.

Днём і ноччу б’е напорна

Польскі воін чужаніцаў,

Па нямецкіх латах чорных

Кроў нямецкая бруіцца.

Зрэшты злыдні паўцякалі

Прэч ад нашых узбярэжжаў,

Ды зуброў старых забрал

Са смалістай Белавежы.

Усхадзіўся сівер люты,

Не стрываўшы ганьбы ўпотай,

I прыбіла градам руту

Каля зломанага плоту.

Нагаціла снегу горы,

Не схавацца ад мяцеліц,

I, зялёныя учора,

Дрэвы ў пушчы пасівелі.

Стала смутна ля аселіц,

Певень змоўк на курасадні.

— Як цяпер спраўляць вяселле,

Вельмі-ж сэрцу непаглядна? —

Так Данілу кажа Зося,

I задумаўся Даніла.

Каснікі заплёўшы ў косы,

Зноў яна загаварыла:

— Ёсць даўнейшая прыкмета

У людзей старога веку:

Будзе снег зімой і летам,

Будзе тут мароз давеку,

I не ўбачыма ніколі

Маладой вясны пачатак,

Калі ў нашыя прыволлі

Не вярнуць зубрыны статак. —

Адказаў хлапец дзяўчыне:

— Адаб’ю зуброў ад немца,

А як сцюжа гэта згіне,

Тады станем пад вянец мы. —

... Рыхтавала раніцою

Зося хлопца да паходу

I з гаючаю травою

Напаіла яго мёдам.

Ён яе цалуе ў вусны

Ды імчыць прасторам белым;

Не ігралі ноччу гуслі, —

Хвойнік гуў заледзянелы.

А дзяўчына пры кудзелі

Не змружае воч зялёных.

Аж у трэцюю нядзелю

Цень убачыла знаёмы.

Цень мільгае праз парошу,

Белы месяц ледзьве цьміцца.

... Ён махае асцярожна

Дараванай рукавіцай.

Зразу гук пачуўся трубны,

Быццам гора за гарамі,

Гэта ўбеглі ў пушчу зубры,

Снег узбіўшы капытамі.

Як прыгнаў зуброў Даніла,

Перамогшы злых тэўтонаў,

Зразу сонца засвяціла,

Абудзіўся бор зялёны.

Тае-ж ночы лёд крануўся,

Снег растаў на узбярэжжах,

Прыляцелі зноўку гусі

Гнездавацца ў Белавежы.

Ручаіны зашумелі,

Гоняць воду у балоты,

Зацвіцела ружа ў зеллі

Каля зломанага плоту.

... Плойма воблакаў хадзіла

Над рачнымі берагамі.

Завіла вянок Данілу

Зося спрытнымі рукамі.

А прыгож вянок завіўся:

Сіні-сіні, васільковы!

Але вецер усхадзіўся

Над паводкаю вясновай,

Вырваў той вянок у Зосі

I прыгнаў яго па хвалях

На дзівосныя дзівосы,

Да старой млыновай палі.

Сто вянкоў звіла за вечар,

Дала рады кожнай кветцы,

Але ўсе хапаў іх вецер

Ды імчаў уздоўж па рэчцы.

Загулі лясныя нетры,

На патайныя адзнакі —

Васількі ў вянках заветных

Счырванелі, нібы макі.

Усю ноч вянкі стаялі

Каля тае палі чорнай,

Хвалі жвіру назмывалі,

I зрабіўся там пагорак.

Ён зарос даўно кустамі,

Шмат дзічыны там вядзецца,

I тутэйшымі людзямі

«Выспай любасці» завецца.

Ты дасюль яшчэ пачуеш

Быль пра Зосю і Данілу.

Самы дужы зубр пільнуе

Васількі на іх магілах.

Тыя кветкі век не вянуць,

Блішчаць сінімі вачамі,

А як хлопцы на Івана

Запяюць перад кастрамі, —

Васількі пачырванеюць,

Нібы макі разгарацца,

I як толькі дзень заднее,

Да ракі зубры памчацца.

Так спрадвеку павялося,

Што падзеі дзён мінуўшых

I ваяк Даніла з Зосяй

Ушаноўваюцца ў пушчы.—

Скончыў ён. Аб справах мудрых

Ты расказваў сёння Янак.

Я гляджу ізноў на зубра,

На высокі канаплянік.

Як ні здоўжыцца жыццё мне,

А да самай дамавіны

Я паданні буду помніць,

Слухаць звон рагоў турыных.

Чуў я гэтыя паданні

Мовай простаю, дружбацкай,

Напіліся іх дыхання

I Міцкевіч, і Славацкі.

Піў і я на узбярэжжах

У грозны год трыццаць дзевяты.

Што-ж? Далей па Белацежы,

Мой старанны праважаты.

З рускае пераклаў Максім Лужанін.

/Полымя. Штомесячны літаратурна-мастацкі часопіс. Орган Саюза совецкіх пісьменнікаў БССР. Мінск. 1946. С. 110-115./

ЛЕНІНГРАДСКІЯ ПАЭТЫ

...Вісарыён Саянаў пачаў пісаць у дваццатых гадах. Першы зборнік яго — “Фартовыя дні” быў прыхільна спатканы крытыкай і чытачамі. Некалькі год Саянаў быў вядомы, як адзін з камсамольскіх паэтаў. Яго верш “Сучаснікі” гучэў, як праграмны для шматлікіх маладых рэвалюцыянераў:

I фабрычны хлапец, а няшчаснік,

Паланёны кайенскэй турмой, —

Гэта мой, усёроўна, сучаснік,

I адзіны ён прыяцель мой.

(Пераклад П. Глебкі.)

Паступова В. Саянаў пераходзіць да іншых тэм, піша аб далёкім мінулым, аб барацьбе за сацыялістычны светапогляд, бярэ тэмы гістарычныя, гісторыка-культурныя, літаратурныя. У вершы “На смерць Амундсена” яскрава вызначыўся рамантычны пафас паэзіі Саянава. Гераічнае жыццё Амундсена захапляе паэта сваім нязломным імкненнем да адкрыццяў, да настойлівага “руху гіпотэзы наперад”. Паэт не паглыбляецца ў падрабязнасці жыцця і дзейнасці Амундсена, не малюе яго бытавога вобліку, але ахоплівае адразу, цалкам увесь сэнс подзвігаў Амундсена ў іхнім агульным значэнні. Амундсен — чалавек, які захоплены прагай пазнання свету:

Ды толькі вечна жыць людскому шчасцю,

Падобнаму нягаснучай звяздзе —

Яго ніколі чорнай цьме не засціць,

Яно да перамогі нас вядзе.

(Пераклад В. Віткі.)

Кніга вершаў Саянава “Залатая Олёкма” адкрыла чытачу цэлы свет — старую Сібір, шукальнікаў золата, бадзяг, купцоў-прадпрыемцаў, палітычных ссыльных. I тут гучыць рамантычны пафас сцверджання рэвалюцыйнай перабудовы свету. Старая Сібір уступае месца новай савецкай Сібіры.

У гады Вялікай Айчыннай вайны В. Саянаў пісаў вершы і паэмы на ваеніна-гістарычіныя тэмы. Будучы ў радах совецкіх войск пад Берлінам, ён стварыў кнігу аб апошняй ваеннай вясне, калі гераічная Чырвоная Армія граміла фашысцкага звера ў яго логаве.

Для рознабаковых творчых імкненняў Саянава характэрна яго паэма “Белавежская аповесць” (з славянскіх паданняў). Тут старадаўні фальклорны матыў умела пераключан на сучасныя падзеі 1939 года, калі адбылося ўз’еднанне беларускіх земляў і Заходняя Беларусь улілася ў агульную сям’ю свабодных савецкіх народаў:

Так спрадвеку павялося,

Што падзеі дзён мінуўшых

I ваяк Даніла з Зосяй

Ушаноўваюцца ў пушчы.

Скончыў ён. Аб справах мудрых

То расказваў сёння Янка.

Я гляджу ізноў на зубра,

На высокі канаплянік.

Як ні здоўжыцца жыццё мне,

А да самай дамавіны

Я паданні буду помніць,

Слухаць звон рагоў турыных.

Чуў я гэтыя паданні

У мове простай і дружбацкай.

Напіліся іх дыхання і Міцкевіч, і Славацкі.

Піў і я на узбярэжжах

У грозны год трыццаць дзевяты.

Што-ж? Далей па Белавежы,

Мой старанны праважаты!

(Пераклад М. Лужаніна.)

1946 г.
В. Друзін

*****

Вісарыён Саянаў

* * *

Мы з табою з’елі солІ мех,

Спрабавалі куляў не на смех, —

Для чаго-ж сягоння ты забыў,

Як са мной хадзіў, спяваў і піў?

Як за кожнай сцежкаю крутой

Ты хадзіў, нібы сляпы, за мной, —

Гарады, і рэкі, і масты

Ад курынай ніклі слепаты.

Як у дальнім, у чужым краю

Я кашулю аддаваў сваю,

Каб зямляк-аднапалчанін мой

Не пайшоў дарогаю другой.

Што-ж цяпер фарсіш ты, гавары?

Ці табе не мілы друг стары?

Ці зусім успомніць не хацеў,

Як са мной хадзіў, і піў, і пеў?

Ды спрачацца доўга я не стану:

Як праходзіць лодка па ліману,

Як праходзяць хмаркі стараной,

Так рассеецца і смутак мой.

Мы з табою з’елі солі мех,

Спрабавалі куляў не на смех,

Для чаго-ж сягоння ты забыў,

Як са мной хадзіў, спяваў і піў?

БАЯНІСТ

За Нарвскай заставай сляпы баяніст

Жыве ў невядомым завулку,

I ў песнях яго паўтараецца свіст

Вятроў, пралятаючых гулка.

Яго я пазнаў па шырокіх плячах,

Пакрытых матроскім бушлатам,

Па ціхай размове, па смеху ў вачах,

А болей — па песнях крылатых.

Адна не забыта да гэтага дня:

“Дарога лясная ў тумане,

I сябра старога гняце цішыня

Краіны, дзе вечна світанне.

Там ясень у садзе ў каханай маёй

Галінамі цяжка махае...”

Пра лёгкае наша сяброўства з табой

Ён песню маю напявае.

Бо песню, якую я сам запяваў,

Цяпер зацягнулі падлеткі,

Дыміцца яна на губах запявал,

Як дым ад маёй цыгарэткі.

I вось, калі гэтая песня плыве,

Я радасці больш не жадаю,

Як тая, што там, за заставай, жыве

Уцеха мая маладая.

СЯБРУ З НАКАТАМЫ

Як пілі мы, як спявалі,

Як хадзілі мы з табой,

Мачты ў моры рыпаталі,

Сыпаў хвалямі прыбой.

Дрэмлюць кедры на прасторах...

Вочы як твае забыць,

Калі зноўку на азёрах

Моцны подых навальніц?

А вясною расквітнелай

Гэта спраўдзіцца ізноў,

I паціху ветразь белы

Выйдзе з шызых туманоў.

Прыпадуць да скалаў стромых,

Затужыўшы у вятрах,

Сто сцяжынак невядомых,

Сто дарожных перапраў.

Па галінах гонкіх елак

Лёс угадвалі мы свой,

Дык ці-ж памяць адшумела

Па табе, таварыш мой?

Ці я з першымі плытамі,

Змяўшы раннюю траву

Ці я зноў па Накатаме

За табой не паплыву?

* * *

Шукай і песні не спыняй,

Губляючы гады ў прасторы,

Хоць ў смузе заўтрашняга дня

Нас і чакае крэматорый.

За ўсё, што зваў я тут сваім,

Што роднаму аддаў я краю,

За песенны, за горкі дым

Я муку гэтую прыймаю.

Блішчаць над морам крылы чайкі,

А ў далі пуста ўсё наўкруг.

I заціхае балалайка,

Пачуўшы вершу медны грук.

I ўсё, што ўчора ў вышыню

Расло і клікала нястрымна,

Аддасць дашчэнту цеплыню

За попел і струменьчык дымны.

Ды знай, што нават гэты след

Загіне на абшарах зорных,

Бо ператрэ яго сусвет

Бязлітасна ў адвечных жорнах.

Таму, калі апошні рух

Грудзей і песні захлынецца,

Скажу зямлі: “Даруй, даруй,

Мая зялёная планета.

Хоць я прайшоў шляхі свае

У мітусні, тузе і тленні,

Хай дзень грукоча і пяе,

Ва ўладзе новых пакаленняў.

За нізкай берагоў крывых

Зірні, зіяюць грозна воды.

У іх кропля ёсць маёй крыві

I лёгкі мой калішні подых”.

1926 г.

КАТАРЖНІК I САХАТЫ

(Байкальскае паданне)

Ямская пошта міма праскакала —

Я песню ямшчыка з сабою зберагу.

Ёсць бык гняды на беразе Байкала,

Пасецца ён на сінім на лагу.

Ёсць бык гняды... Яго завуць сахаты,

I нарасць у яго пад горлам, як кулак.

Шуміць тайга. Удалі астрог дашчаты,

Прасёлак, ноч — і месяц і імгла...

Вось чалавека над прадоннем ўзнесла,

Хвіліну ён стаіць, укамянеў,

Які-ж звяглівы гэты звон жалезны,

Стогн кайданоў, іх ярасны напеў!

А вал грыміць, узняўшыся ў прасторы, —

Мо’ гэта загула архангела труба?

Мо’ гэта з болем гневаецца мора,

Ля берагоў кіпіць, як ярасць, як жальба?

Нібыта свет закрыт вятрамі наглуха,

Апалена пажарам ўся зямля,

I на галіне хмары светлым яблыкам

Вісіць блішчасты месяц ў ценях плям.

А катаржнік стаіць, вачэй не зводзіць з мора

Буруны хваляў падаюць у дым,

I бык гняды, падходзячы, як з мроі,

Губою лашчыцца, стаіць пры ім.

Але імчыцца шум тайгой зялёнай,

Жандары мкнуць к імгле берагавой,

I конь храпе, павісшы над адхонам,

I тне ў сто шабляў моракі канвой.

Раве, падходзіць к берагу сахаты,

Садзіцца уцякач на хіб яму,

Бывай навек, бывай, астрог пракляты!

I адплылі у безбярэжжа муць.

Яны плывуць, і ноч плыве, сівее,

А ў Курску свішча салавей ізноў,

Рукамі цёплымі махаючы, Расея

Склікае да зямлі сваёй сыноў.

Далёкі шлях — ды смерць яго шкадуе,

I лёгка жыць, хоць ворагі кругом;

I ў губы ён калматыя цалуе

Сахатага збавіцеля свайго.

Калі зімой абледзянеюць “кендзі”

I катаржнікі к Нерчынску брыдуць,

Дык маладым — употай — аб легендзе

Бывальцы уначы перададуць.

Што засталося ім ў жыцці бяздомным?

Багацце зор над снегам залатым,

Разлучніц-хваль раптоўная утома

I бык гняды на беразе крутым.

* * *

Зашумела мора злое,

Гнецца ветразь наўкасы,

Рыбакоў на познім лове

Асцярожны галасы.

Гэта мара непагодай

Валуна чарсцвей таго,

I не песціць марахода

Хваля шэрая яго.

Глянь. Святлее каля краю

Ледзь прыкметная зара,

Ёсць пагардная, скупая

У ёй празрыстасць янтара.

Што-ж, у небе і ў пагодным

Сінь халодная зусім, —

Так асветлена халодным

Мне жыццё святлом тваім.

НА СМЕРЦЬ АМУНДСЕНА

Географ і дапытлівы выведчык,

Наперад у далёкія гады.

Ты мужны свой, упарты шлях засведчыў

Святлом Палярнае Звязды.

Заззяў Паўднёвы Крдж зарою кожнай, —

Змярканнем пачынае ён абход,

I ўжо ніхто, ніхто спыніць не можа

Гіпотэзы тваёй упарты ўзлёт.

Яна ўвайшла ў імглу лабараторый,

I вызначыла ясны шлях планет,

Яна ідзе, і на глухім прасторы

Гіпатэнузай разразае свет.

Той свет, што ў бляску залатога ўбору

Адвечных і бясконцых зор

Трохмернаю хістаецца прасторай

Над колбамі і ў поцемку рэторт.

Мацерыкоў мяняючы абрысы,

У яшчэ нявызнаны свой дзень

Трансакіянскі зіхатлівы прысак

Цябе праз ноч арктычную вядзе.

Святло табе у вочы б’е да болю

I залівае цені караблёў,

Перад табою раскалоўся полюс

На сотні тысяч ледзяных палёў.

I вось ужо ад краю і да краю

Палярны вецер зашугаў у нас,

Пра мужнасць ён тваю апавядае,

Пра твой смяротны, твой апошні час.

Прыродай мы валодаем замала,

Смерць тоіцца яшчэ ў марской вадзе,

Але няма ярчэйшага запалу,

Чым той, які наперад нас вядзе.

1938 г.

ДАРОГІ ГЕРМАНІІ

Колькі ў прастору дарог бяжыць,

Не палічыць ніколі,

На скрыжаванні касцёр гарыць,

Сцелецца дым паволі.

А па дарогах людзі ідуць,

Штосьці нясуць, штосьці вязуць,

Вандроўніцкая Еўропа;

З халодных вышынь каторы ўжо дзень

Затхлы дождж нястомна ідзе,

Хлынулі ліўні патопу...

Ва ўсе бакі і з усіх бакоў

Па дарогах няспынны рух,

Разліўся шырока паток часоў,

Вандравання сусветнага круг.

З няволі ідуць, з палону ідуць,

З нямецкай ідуць турмы,

Жанчыны малых дзяцей вядуць,

Вырваных з лап чумы.

Тут рознае ўсё: аблічча людзей,

Гаворка, і рух, і адзенне,

Нібы ўвесь сусвет адгэтуль ідзе

У свята свайго вызвалення.

Ідуць англічане — нясуць сцяжкі,

Харваты, французы, грэкі, —

Як быццам патокам людской ракі

З’еднаны зямныя рэкі.

Вось дзеўчына з доўгаю русай касой

Прайшла па дарозе нашай.

“Куды ты ідзеш?” — “У дом родны свой”.

“А як цябе клічуць?” — “Маша!”

“А дзе-ж ён, твой дом?” — “На рацэ

Дзвіне,

Дзе мыюцца ў хвалях парогі.

Іду і не ведаю: сніцца ці не...”

“Шчаслівай табе дарогі!”

ШЛЯХ НА БЕРЛІН

Нібы страла, дарога йдзе праз пожні

Ў прасцяг далін,

Яшчэ адзін удар, удар апошні, —

За ім Берлін.

За ім — Берлін у полымі, ў разрывах,

Ў агні — ў вайне.

Так, давялося сёння найшчаслівым

Зрабіцца мне,

Убачыць тое, што ў людзей за мару

Паспела стаць,

Калі ішлі, каб пры святле пажараў

Жыццё аддаць

У імя дня, што сёння перад намі

Ў агні ідзе,

Мігціць маланак вострымі клінкамі

Ў азёр вадзе.

Пад шум лісця пранеслі за сабою

Палкі сцягі,

Што Волгу бачылі, і ў часе бою —

Масквы снягі,

Што гордыя, прастрэленыя ззялі

I ў бой вялі.

Як шырака раскрыліся тут далі

Чужой зямлі!

Зеніткі, танкі йдуць бесперапынку, —

Наперад шлях,

Гармонік грае ў часе адпачынку,

Па вечарах.

Разносіцца напеў над полем новы,

Звіні і грай,

Пазнаў цяпер гучанне рускай мовы

Нямецкі край.

Вякі праславяць гэта наступленне

У радках былін.

Бо ўсіх надзей і думак завяршэнне —

Шлях у Берлін!

ПЕСНЯ

Партызанку-песню

Ў сіні дым баёў

Пад Казань занеслі,

Завялі ў Тамбоў.

Каля ганку покатам

Пракаціўся гром —

Падкавалі цокатам,

Аблілі свінцом.

Сутанку зялёнаму,

Ветру не гайсаць,

Пешаму ды коннаму

Сцежкі не відаць:

Пад нагой прапала.

Чорны лес гарыць.

Кажа запявала,

Прыяцель стары:

“Гляну—куст, як соннік,

Варажба ў руку:

Зацвітае сёння

Жоўты цвет-баркун.

Значыць, шлях да скону —

Толькі вокам кінь —

Пабяжыць адхонна

Стэпам напрасткі.

Будзе гай пад неба,

А пад гаем — смерць.

Значыць, песню трэба

Праспяваць умець”.

Ён сказаў, — і зноў мы

Чуем цяжкі шум:

Круглым крыллем роўна

Узмахвае каршун.

А воддаль мост пантонны

Тануў, ныраў між хваль,

I нехта аб Будзённым

Зноў весела спяваў.

Хадзіла з намі песня

На край зямлі, ў прасцяг,

Палкі ў баях пранеслі

Яе, як верны сцяг.

★

/Паэты Ленінграда. Пад рэдакцыяй П. Глебкі, М. Клімковіча, М. Танка, М. Лужаніна. Склаў П. Кабзарэўскі. Прадмова В. Друзіна. Мінск. 1948. С. 5-6, 238-243, 245-246, 254-256, 342./

Вісарыён Саянаў

СЛАВА

Сяргееў даўно не быў у гэтых месцах: апошні раз праязджаў ён па шырокай, абсаджанай ліпамі дарозе ў тую самую ноч, калі партызаны выходзілі з лясоў і ў маленькіх спаленых немцамі вёсачках збіраліся ў палкі і брыгады; за некалькі дзён фронт адышоў адсюль далёка на захад, нямецкія самалёты больш не віселі ў небе, і ўпершыню за ўсе ваенныя гады можна было спакойна раскладаць кастры на снезе... Ён палюбіў край сваіх партызанскіх бадзянняў і даўно ўжо збіраўся пабываць тут, але прайшло два гады, покуль яму ўдалося здзейсніць сваю мару. I вось цяпер, ідучы пешшу па знаёмай дарозе і па сотнях адзнак аднаўляючы ў памяці перажытае, ён са здзіўленнем заўважаў, што яму цяжка ўявіць сябе тым абвешаным кулямётнымі лентамі і гранатамі партызанам С., слава якога грымела па дзесятку суседніх раёнаў.

Ён добра памятаў увесь шлях па міжгор’ю, ад сасновых бароў да бярозавых гаёў, поўразбураную цагельню на ўзгорку, шэрыя крыжы раскіданых па купінках вясковых могілак, крыллі ветрака, дом лесніка ў лагчыне і поле, шырокае поле, што ляжала абапал дарогі; тут не было дзе схавацца, і за ўсе партызанскія гады ён ні разу не прайшоў па ім удзень.

І таму, што раней ён звычайна праходзіў тут у ціхія цёмныя ночы, цяпер, сярод белага дня, Сяргееў акурат на гэтым месцы збіўся з дарогі. “Глупства якое, — казаў ён голасна самому сабе, — колькі месяцаў бадзяўся па нямецкіх тылах, і ні разу не даў хібы, а тут, у такі ціхі час, умудрыўся згубіць след... Ён паспрабаваў выйсці на старую дарогу, але з гэтага нічога не вышла: не было ні млына, ні могілак, ні цагельні на ўзгорку — з усіх бакоў толькі палі ячменю і паспяваючага жыта...

Чорт вазьмі, але-ж у яго ёсць яшчэ тры вольныя дні, няма чаго дарэмна нерваваць і спяшацца. Можа яшчэ ле-пей пабадзяцца, не думаючы, куды вядзе дарога: у кож-най вёсцы знойдуцца таварышы па партызанскаму атраду.

Скончыліся палі, пайшоў дробны хмызняк, потым стала цяжка ісці сярод чорных, расколатых пнёў, а далей саладкаватым пахам разагрэтай хвоі сустрэў сасновы бор. I адразу-ж пачало цямнецца, і цені дрэў раптам зліліся ў адзін суцэльны цень. Ужо больш за гадзіну ішоў Сяргееў, не спыняючыся, і ўсё яшчэ не было відаць сцежкі, якая вывела-б яго на бальшак.

I вось, калі яму пачало ўжо здавацца, што ён так і не выберацца з цёмнага высокага лесу, недзе між дрэў нечакана мільгануў агеньчык. Ён быў маленечкі і цьмяны, але як узрадаваўся яму Сяргееў! I, асцярожна адхінаючы рукамі кусты і нізкія галіны бяроз, ён пайшоў на гэты знак, што падавалі незнаёмыя людзі. Паступова агеньчык павялічваўся, і хутка Сяргееў ужо мог разгледзець, што гэта быў ліхтар “лятучая мыш”, які вісеў над ганкам невялікай хаты. Стары ў брызентавых армейскіх ботах і басаногі падлетак сядзелі на ганку. Яны, мабыць, чакалі кагосьці.

— Добры вечар! — сказаў Сяргееў, падыходзячы бліжэй і здымаючы кепку.

— Добры вечар! — адказаў стары, уважліва аглядаючы незнаёмага чалавека строгімі вачамі.

— Заблудзіўся я ў лесе: трэба было выйсці да Чорнай Пусташы, а зайшоў некуды ўбок, куды — сам не ведаю...

— На Чорную Пусташ? — здзіўлена спытаў стары. — Ды яна-ж у баку цяпер засталася, кілометраў пятнаццаць.

Падлетак пырскнуў, і ўвесь яго смяшлівы кірпаты твар выказваў найвялікшае здзіўленне: ну, хіба можна сівому чалавеку рабіць такое глупства, — ніякі хлапчук гэтага не зрабіў-бы.

— Цяпер ужо мне туды не выбрацца, раніцою пайду. А ў вас пераначаваць можна?

— Можна. Наш дом на скрыжаванні стаіць, людзям здаўна ў нас кут прызапасены.

— А ліхтар вы, мусіць, нездарма над ганкам павесілі? Відаць, каго-небудзь чакаеце...

— Нікога не чакаем, — адказаў стары. — Надта ўжо вечар добры, а Ванюшка кветнік ля дома робіць. Удзень яму няма калі: я тут лесніком, а ён у мяне галоўным памочнікам.

Аднекуль з цемры вылецеў кажан і шпарка знік.

— Бяда з імі, — сказаў стары. — Апошнія дні ў хату залятаюць. Надоечы раніцою ўсталі, глядзім: вісіць ён на вяроўцы ад бялізны галавой уніз, спіць... Але чаму я вас на вуліцы затрымліваю? Канчай, Ванюшка, хопіць на сёння.

Стары ўзяў ліхтар і, трымаючы яго ў выцягнутай руцэ, пайшоў у хату. Следам за ім увайшлі Сяргееў і падлетак. У вялікім досыць чыстым пакоі не было ніякай мэблі, апрача стала і лавы.

— Есці хочаце? — спытаў стары.

— У мяне свае запасы ёсць, — адказаў Сяргееў, вымаючы з паходнага мяшка каўбасу і сухую булку.

— Не трэба, вам ў дарозе спатрэбіцца, — сказаў стары, адсоўваючы руку Сяргеева. — А на ноч лепш за ўсё малака выпіць.

Выпіўшы па шклянцы халоднага малака, доўга яшчэ сядзелі яны за сталом, але размова неяк не ладзілася. Сяргееву ўдалося толькі даведацца, што раней дзед і ўнук жылі недалёка адсюль у вёсцы, а ў часе акупацыі немцы тую вёску спалілі, і пасля вайны прышлося доўга туляцца па чужых кутах, пакуль ляснічы не пасяліў іх у гэтай хаце. На новым месцы нудней, чым у роднай вёсцы, але патрохі яны прывыклі і цяпер чакаюць у госці іВанюшкіну маці — яна працуе на фабрыцы ў горадзе Калініне і сёлета абяцалася абавязкова прыехаць. Паколькі гутарка не ладзілаея, Сяргееў парашыў хутчэй легчы спаць: раніцою трэба было дабрацца да Чорнай Пусташы, і пятнаццаць кіломеграў лягчэй за ўсё прайсці досвіткам, па халадку.

Ён лёг у куту, накрыўся плашчом і доўга курыў сваю люльку, абмяркоўваючы ўсё, што адбылося за дзень. Вядома, ён ніяк не мог-бы выбрацца з горада, каб не дапамог яму маскоўскі прадстаўнік трэста. “Добра, едзьце, едзьце, — сказаў ён, — усёроўна на старым месцы вам цяпер не доўга быць”. I тут-жа па сакрэту сказаў, што міністрам падпісаны ўжо загад: гэтымі днямі Сяргееву прыдзецца пераязджаць у далёкі паўночны раён.

Ён з прыемнасцю ўдыхаў кіславаты пах махоркі і ўважліва сачыў за дымам. На памяць чамусьці прышоў верш нейкага паэта пра любімую жанчыну, якую ён марыў захутаць у тытунёвы дым, і Сяргееў усміхнуўся. Так ён і заснуў, усміхаючыся.

Спаў ён не доўга, гадзіны са дзве, не больш. Яго абудзіў нечы манатонны голас, які старанна вымаўляў старадаўнія словы. Сяргееў высунуў галаву з-пад плашча, якім накрыўся, засынаючы. Ліхтар “лятучая мыш” усё яшчэ гарэў, у цёмным куту за сталом стары, прысланіўшыся да сцяны, нешта расказваў, а Ванюшка ўважліва слухаў, падпершы галаву рукамі. Не рухаючыся, каб не перапыніць апавядальніка, стаў прыслухоўвацца да яго слоў і Сяргееў. Стары казаў казку.

Гэта было апавяданне аб тым, як адзін салдат сустрэўся ў лесе з царом Пятром, але не пазнаў яго, прыняў за такога-ж, як ён сам, старога служывага, і паспрачаўся з ім. Спрэчка, як на грэх, вышла гарачая, бо салдат усе ваенныя артыкулы называў па-свойму, а не па ўставу, і апрача таго быў п’яны. Стаміўшыся, яны папрасіліся начаваць, але гаспадыня была лютая і пусціла іх толькі ў пуню. А пад раніцу прышлі разбойнікі, але стары служывы пачуў, як яны крадуцца, і ўсіх іх пасек вострай царскай шашкай. Пётр быў удзячны салдату і на развітанне запрашаў яго ў госці ў палац, дзе Пётр нібы стаіць на варце. I калі прышоў салдат у сталіцу, то ўсе ў горадзе ўжо чакалі яго па загаду Пятра. Ён ішоў па праспектах, а салдаты па ўсіх правілах аддавалі яму чэсць і крычалі “ура”, і ва ўсіх карчмах і піўных яго бясплатна паілі і частавалі ўсялякімі стравамі.

Хлапчук засмяяўся, калі дзед скончыў казку. I Сяргееў хацеў яе пахваліць, але, падумаўшы, рашыў не падаваць голасу — хто ведае, можа перашкодзіць старому сваёй пахвалой.

— А госць наш спіць? — спытаў стары.

Сяргееў заплюшчыў вочы, пачаў дыхаць глыбока і роўна. Хлапчук паглядзеў у яго бок і ціха сказаў:

— Спіць. За дзень, мусіць, змарыўся. Надта ён бесталковы. Сам падумай, па лесе не мог да Чорнай Пусташы выйсці.

— Ды ён-жа не тутэйшы, — адказаў стары, — гарадскі чалавек, а яны, гарадскія, у лесе заўсёды блытаюць.

— Дзівак ён нейкі, — усміхнуўся хлопчык.

—А яшчэ такі выпадак быў, — пачаў стары, апусціўшы вочы і крыху згорбіўшы свае магутныя плечы. — Калі немцы ў нашым раёне гаспадарылі, спачатку тут і партызанаў не было. А потым раптам пайшлі па вёсках чуткі, што аб’явіўся ў нашым раёне славуты партызан. Вельмі хацелі мы яго ўбачыць, ды не вышла. А які-ж чалавек ён быў! Хто сустракаў яго, не нахваляцца — сам высокі, галава сівая, а барада рыжая і заўсёды люлькай пыхкае. Калі ў іх, у партызанаў, самасаду нехапала,.— ён люльку сохлым лісцем набіваў і мохам таксама. Калі курэц, яму ўсёроўна, што курыць, — абы смактаць... I памочніца ў яго была — рыжанькая не з нашых месц. На ногі быстрая, як агонь. Разыйдуцца яны, бывала, у розныя месцы, а як толькі ён гукне, — адразу да яго з’явіцца. Вельмі ён паважаў яе, дачкой называў. I вось атрымлівае ён раз баявы загад — немцаў з вёскі выбіць. А ў яго сілы ўсяго — дзесятак партызан і рыжанькая з імі. Але ён не збянтэжыўся і вялікаму начальніку кажа: “Усё зраблю як мае быць, толькі вы мяне не чапайце”. Пайшоў у разведку, а толькі вярнуўся, яго адразу па радыё з Масквы выклікаюць: “Ну, як, ці зручная табе выходзіць гэтая справа?” Ён адказвае: “Зручная”. Яго пытаюць: “Можа табе яшчэ людзей дадаць, кулямёты прыслаць?” — “Нічога, — кажа, — не трэба, так я справу павярну, што самі фашысты фашыстаў біць будуць. А калі — гэта вызначу я сам”. Праходзіць тыдзень, бярэ ён сваіх хлопцаў і вядзе іх у вёску. Ляжаць яны пры дарозе суткі, ляжаць другія, нарэшце, кажа ён: “Пара!” I вось з усіх бакоў падыходзяць яны да вёскі і пачынаюць страляніну. Мінут дваццаць пастралялі — і ў лес, зноў ляжаць пры дарозе. Немцы з хат павыскаквалі, у адказ страляюць. А ў гэты час па дарозе атрад нямецкі ішоў, на пярэдні край іх гналі. А немцы, што ў вёсцы былі, пра тое і не чулі. Бачаць яны, што нейкае войска ідзе, і прынялі яго з перапуду за партызанаў. Да таго здурэлі, што і разведкі не выслалі, а адразу ўвязаліся ў бойку. Тыя, вядома, таксама страляюць у адказ. I па ўсіх правілах немцы з немцамі біліся. А калі вясковыя і дарожныя немцы знясілелі, тут ён на іх з дзесяткам партызанаў і напаў.

Ніводнага немца пасля таго ў цэлым раёне не засталося. З Масквы яму потым вялікая падзяка прышла.

— Глядзі ты, — з захапленнем сказаў Ванюшка, не зводзячы вачэй з дзеда. — I падумаць толькі, якія людзі на нашай зямлі родзяцца...

Сяргееў слухаў яго, стаіўшы дыханне. Гэта-ж пра яго расказваў стары... Але дзіўна, адкуль ён мог ведаць усё, што адбылося з Сяргеевый ў даўнюю марозную ноч. Праўда, многа тут дададзена расказчыкам, але-ж некаторыя дэталі былі вядомы толькі партызанскаму штабу... Падлетак быў захоплены расказам і не заўважыў, як высунулася з-пад плашча кудлатая галава незнаёмца.

— А жывы ён? — спытаў Ванюшка.

— Забіты ў бойцы, — упэўнена адказаў стары.

— А рыжанькую таксама забілі немцы?

— Рыжанькая на міне ўзарвалася, — адказаў стары. — А ён потым доўга гараваў, шкадуючы. I адпомсціў за яе моцна.

— Раскажы, дзед, — папрасіў Ванюшка, але стары ўжо клаўся спаць і маўчаў.

А Сяргееву не спалася! Ён выразна, дзень за днём, успамінаў увесь пройдзены шлях і ясна бачыў мілы вяснушчаты твар, тугія коскі, вясёлыя быстрыя вочы...

Стары пагасіў ліхтар, і хутка ў пакоі паплыў густы храп. Ноч была вельмі доўгая, яна цягнулася, як абоз у гару. Сяргееў так і не здолеў заснуць да самага світання. Як толькі развіднела, ён пачаў збірацца ў дарогу. Стары вышаў на ганак, падрабязна растлумачыў, як лепей выйсці на прасёлак, што вядзе да Чорнай Пусташы. “Як ён здзівіўся-б, — падумаў Сяргееў, — каб даведаўся, што той самы славуты партызан, пра якога ён расказваў свайму ўнуку і якога ён лічыць забітым, сёння быў яго госцем...” Але гэтулькі чароўнасці было ў начным апавяданні старога, што Сяргееву не хацелася парушаць яе сваім нечаканым прызнаннем. Няхай ужо застаецца безымяннай яго слава...

Адыходзячы, ён у апошні раз азірнуўся. Ранішняя зара дагарала над вёскай, над возерам плыў сіняваты дымок. Стары стаяў на ганку, углядаючыся ў далечыню. Яго твар быў суровы; ён, здавалася, зноў успамінаў свой начны расказ. Сяргееў ішоў па вузкай сцежцы, паросшай нейкімі незнаёмымі чырванаватымі кветкамі. Пад ногі нечакана кінулася шэранькая птушачка з вострай дзюбкай. “Дурная, — усміхнуўся Сяргёеў, —згубіла сваё дзіцянё і кідаешся да мяне; але-ж, сапраўды, я не чапаў яго, не бачыў...”

За ярам пачыналася дзікае поле. Зямля, яшчэ ні разу не кранутая ні сахой, ні плугам, ні трактарам, можа сотні год прастаяўшая ў сваёй беднай, некранутай прыгажосці, была цвёрдая, як чыгун; ён адчуваў яе цяжар падэшвамі сваіх ботаў. ён уважліва аглядаў прастору, што адкрывалася перад ім, і кожны прадмет, які ён сустракаў па дарозе, набываў цяпер новы, асаблівы сэнс. Як дзіўна было адчуваць самога сябе ўвайшоўшым у песню, у легенду, у прыказку, як дзіўна было нечакана пераканацца ў сваёй уласнай славе! Скончылася вайна, адшумелі паходы, ён паранейшаму сядзіць у сваім кабінеце на высокім і ўтульным крэсле, а слава яго сама жыве асобна, ходзіць з вуснаў у вусны, як казка, і хто ведае, колькі яшчэ гадоў будзе яна жыць пасля яго смерці. Так, гэта безымянная слава даражэй за ўсе ўзнагароды, і зусім правільна ён зрабіў, не прызнаўшыся старому, што казка мінулай ноччу расказвалася іменна аб яго госцю...

Добра было ісці па маладым бярозавым гаі, дрэвы пахнулі малаком і саладкаватым сокам, і Сяргееў думаў ужо не аб мінулым, не аб перажытым, а пра блізкую паездку на далёкую поўнач, дзе яму прыдзецца пражыць многа месяцаў, можа гадоў, пакуль на імшаніках і балотах тундры не вырасце новы горад...

Пераклад Я. Маўра

/Апавяданні ленінградскіх пісьменнікаў. Склаў Павел Кабзарэўскі. Мінск. 1951. С. 418-424./