ЎЎЎ 2. Баля Сьхіл. Якуцкі пісьменьнік Сафрон Данілаў. Ч. 2. Двое. Койданава. "Кальвіна". 2019.

 

    Сафрон Данілаў

                                                                         ДВОЕ

    Тундра...

    Вам здаралася быць у тундры? Не? Як жа мне расказаць пра яе, каб вы яе адчулі, убачылі? Я мог бы, вядома, назваць яе прыгожай, велічнай, суровай. Бывае яна і страшная...

    Тундра...

    У ясны вясновы дзень неба над ёй сьветла блакітнае, чыстае. Куды ні зірнеш — вакол сьнег, сьнег, сьнег. Белы, як лебядзінае крыло.

    А на ўзыходзе велізарнага паўночнага сонца сьнег зіхаціць, як каштоўныя каменьні пераліваецца — ізумрудны, ліловы. ружовы.

    Пачынаецца дзень, і сьнег сінее. як неба.

    Зімой, калі сонца няма, сьнег шэры, нібы дым, попельны.

    Тундра...

    Куды ні зірнеш — сьнег, сьнег, сьнег... Едзеш на нарце дзень, едзеш два, дзесяць, дваццаць дзён. І няма ёй канца і краю. Едзеш сёньня, як учора, вакол — сьнег, сьнег, сьнег...

    Сьнег і неба, неба і сьнег.

    Быццам нідзе не шуміць тайга, не сьвецяцца агні гарадоў, не сустракаюцца людзі.

    Лятучы вецер, усходні вецер... Узьнімаеш галаву — сьнег, сьнег. І над ім цяжкія хмары напаўзаюць адна па адну...

    Тундра...

    Всцер пачынаў пакрысе тармасіць. разварушваць сьнягі.

    — Хэй — крыкнуў на сваіх аленяў стары Байбас.

    Галаўны алень ірвануўся наперад. З-пад капыт у нарту паляцелі камякі сьнегу.

    Вецер усё мацнеў. І вось закруціўся, завярцеўся сьнежны пыл.

    Неба зьнікла.

    А Байбас спакойны, ён едзе і сьпявае сваю песьню:

    “Слухай. тундра. Гавораць, Байбасу шэсьцьдзесят год: Праўда, тундра, мне шэсьцьдзесят год. Гавораць, Байбас — стары. Не, я не стары, тундра”.

    Ён сьпявае і бачыць сход калгасьнікаў, чуе, як прапануюць маладому Эрбэхтэю спаборнічаць зь ім. А Эрбэхтэй нават рукой махнуў: як можна спаборнічаць са старым? Ой, як пакрыўдзіўся Байбас! Але змоўчаў. Хвалько гэты Эрбэхтэй, але паляўнічы з яго выйдзе добры. А пакуль хай балбоча. Зусім малады хлопец. Старым назваў! Які ж Байбас стары? Шэсьцьдзесят год — гэта хіба для паляўнічага многа? Вось толькі ў пачатку зімы яму не пашанцавала. А яны думаюць, што Байбас ужо не здабытчык. Ну што ж, няхай думаюць. Байбас ім дакажа. Ты ж гэта ведаеш, тундра...

    Неба не відаць, а Байбас едзе, едзе і сьпявае.

    Ужо ў нарце сем пясцоў — вялікія пясцы, харошыя. Умее ставіць Байбас пасткі. Ты шумі, тундра, усю ноч шумі. А потым хопіць. Трэба Байбасу іншыя пасткі паглядзець, а то ваўкі глядзець пасткі будуць — ад пясцоў толькі шматкі застануцца. Ваўкоў замнога стала, страляць іх трэба, а ў калгасе верталёта чакаюць, з верталёта страляць хочуць. Не ляціць верталёт. Раней і так ваўкоў білі, а цяпер сядзяць, склаўшы рукі. Маладыя, лянівыя.

    Тундра шуміць.

    Байбас едзе і сьпявас:

    “Хутка паляўнічая хацінка, цёпла будзе, чай будзе. Шумі, тундра, ноч шумі, а потым хопіць. Аленяў шкада. Трое сутак не елі ўволю. Каля хацінкі які быў мох —усё паелі, а далёка адпускаць нельга — ваўкі”.

    Байбас не правіць, не панукае аленяў. Галаўны сам ведае, куды ехаць, сам выбірае. А вось другі алень зусім стаміўся.

   Шуміць тундра...

    Раптам алені шарахнуліся ўбок. Байбас ледзь не вываліўся з нарты. Чаго яны спалохаліся? Ваўкоў чуюць? Наперадзе нешта чарнела. Што гэта? Раней тут нічога не было. Не, не воўк. Галодны мядзьведзь з тайгі выйшаў ці алень заблудзіўся?

    Байбас спыніў аленяў, узяў карабін. Гэ! Ды гэта ж хацінка. Комін тырчыць. Дзіўна. Хто мог пабудаваць? Месца благое, на самым ветры. Байбас пад’ехаў яшчэ бліжэй. Не, гэта не хацінка. Трактар! Адкуль? Навошта ён тут? Байбас прыўзьняў шапку, прыслухаўся: не гудзе, матор не працуе. Ён аб’ехаў трактар, прыўзьняўся, зазірнуў у кабіну. Нікога няма. У санях — бярвеньне. Гаварылі, што рыбазавод будуе дамы для рыбакоў у Кумахтаху, каля мора. Значыцца, гэтае бярвеньне туды везьлі. А дзе ж чалавек? Куды ён мог пайсьці пешшу? А гэта што? Байбас нагнуўся, ўзяў у рукі абгарэлую анучу. Відаць, целагрэйка згарэла.

    Байбас улез у кабіну. Там пахла гарам. Байбас хутка саскочыў. Бяда! Пажар быў! Дзе ж трактарыст? Байбас пачаў шукаць сьляды. Трактар яшчэ цёплы, чалавек далёка не пайшоў. Вось сьлед, вось...

    Байбас, ведучы за сабой аленяў, павольна ішоў па сьледу. А вось тут чалавек падаў. Зноў пайшоў. А вось на каленях поўз. “Ды што з ім?! Што з ім такое?”

    Байбас ужо бег па сьледу і ледзьве не наткнуўся на чалавека, зарытага ў сьнег.

    Байбас прыўзьняў чалавека і спалохаўся: твар у яго быў у пухірах ад апёкаў. Вочы былі заплюшчаны, але чалавек дыхаў.

    — Друг! — крыкнуў Байбас. — Чуеш мяне?

    Чалавек расплюшчыў вочы: веек не было...

    — Друг. як жа ты трапіў у такую бяду?

    Байбас сарваў з плеч чалавека цяжкую прамасьленую анучу (гэта была абгарэлая ватная покрыўка на капот), зьняў з сябе шапку, скінуў кухлянку. Пачаў апранаць чалавека, як дзіця.

    Апрануў, падняў покрыўку, паслаў яе на нарту і ўклаў трактарыста. Сам застаўся ў футравай камізэльцы, Галаву павязаў даўгім тоўстым шалікам. “Ратаваць трэба... Нядобры ты, трактар. Так абпаліць чалавека...”

*

    Была ноч, калі малады трактарыст Міхась Каліноўскі скіраваўся ў дарогу.

    Сьнег. Зоркі.

    Збоку магло здацца, што трактар не сам ідзе, што нехта цягне яго, ухапіўшыся за праменьні фар, як за два дрыготкія тросы.

    У Кумухтах, дзе цяпер будавалі дамы для рыбакоў, Міхась вазіў лес ужо двойчы. Яму здавалася што да тундры ён прывык, і ніколькі не шкадаваў, што год назад пасьля дэмабілізацыі прыехаў сюды. Ён нарадзіўся ў Беларусі, у вёсцы, а служыў на Далёкім Усходзе. Быў у іх часьці якут Сямён Пятроў. Харошы хлопец. Ён гаварыў, што прыгажэй за тундру нічога няма. Вось Міхась і паехаў паглядзець. Паехаў, ды і застаўся. Спадабалася яму тут. І заробак добры — Міхась дапамагаў сваім старым, ды і сястры пасылаў ледзь не кожны месяц.

    Матор працаваў роўна, у кабіне было цёпла. Міхась напяваў нейкую вясёлую песеньку. Ён быў малады. Яму хацелася сьпяваць. І ён сьпяваў.

    Адзін сярод бясконцай сьнежнай роўнядзі. Так мінула ноч.

    Міхась бачыў, як неба сьвятлела, рабілася ўсё шырэйшым. І вось на ўсходзе сьледам за чырвоным зьзяньнем зары ўзьнікла велізарнае халоднае сонца Поўначы. Міхась зноў убачыў жывыя сьнягі, сьляпучую шыр тундры.

    Міхась адчыніў дзьверцы кабіны і, высунуўшы галаву, крыкнуў:

    — О-о, го-гого го-оо!

    І яго голас паляцеў далёка ў тундру.

    Сонца ўжо схілілася. За плячыма засталася палова шляху. і тут Міхась убачыў воблакі. “Можа, будзе пурга?” Міхась да гэтага часу не трапляў у пургу. Але баяцца яму няма чаго: гэтага стальнога аленя, бадай, ніякая пурга не адолее, а калі нічога не будзе відаць, па компасу можна даехаць.

    А пурга і сапраўды пачыналася. Міхась прыслухоўваўся да голасу матора і раптам устрывожыўся. Ён дадаў газу, але трактар ішоў з той жа хуткасьцю. Няўжо рухавік перагрэўся? Раней гэтага не здаралася...

    Міхась спыніў трактар, адкрыў капот. Сыстэма сілкаваньня ў парадку, з маслам усё нармальна... Ён пачаў было асьцярожна адшрубоўваць накрыўку радыятара — пара вырвалася са сьвістам. Міхась зазірнуў у радыятар: вада булькала толькі на дне. Куды ж яна дзелася? А, вунь яно што: цячэ... Унізе капае. Так, кепскія справы. Паўгадзіны давядзецца страціць, але паправіць можна.

    Ён дастаў скрынку з інструмэнтам і ўзяўся запайваць расколіну на радыятары. Працаваць было цяжка — вецер перашкаджаў. Нарэшце запаяў. Паглядзеў на гадзіньнік: ну і ну! — цэлую гадзіну важдаўся. Міхась залез на гусеніцу і пачаў заводзіць матор. Не атрымліваецца! Застыў матор! Што ты зробіш! Міхась зрабіў факел з паклі, пачаў разаграваць картэр. Тут і здарылася непапраўнае. Моцны парыў ветру ўзьдзьмуў полымя, і яно ахапіла прамочаную маслам ватную покрыўку на капоце. Яна ўспыхнула. Міхась, разгубіўся. А даўгія языкі полымя праз расчыненыя дзьверы ўжо цягнуліся ў кабіну. Загарэлася сядзеньне. Міхась змахнуў ватную покрыўку ў сьнег, скінуў целагрэйку, ускочыў у кабіну. Целагрэйкай ён пачаў зьбіваць полымя, але і яна загарэлася. Ён выкінуў яе з кабіны і пачаў голымі рукамі абдзіраць сядзеньне. Пякло твар, рукі. Міхась ужо нічога не бачыў. Але ён ведаў што робіць. Сядзеньне паляцела ў сьнег.

    “Усё-такі ўдалося зьбіць полымя. Але рукі, рукі ў пухірах... Як жа я такімі рукамі трактар завяду?”.

    На сьнезе дымілася ватная покрыўка. Целагрэйка амаль уся згарэла.

    У яго яшчэ хапіла сілы ўзяцца за рычагі. Матор зноў не заводзіўся. “Не, такімі рукамі нічога не зробіш. Як жа быць? Да Кумахтаха кілямэтраў сорак. Не дайсьці. Пурга пачынаецца. Аставацца нельга. Замерзну. Трэба ісьці на ўсход, да паляўнічай хацінкі”. Міхась накінуў на плечы покрыўку, шапку не знайшоў. Добра. што хоць компас не згубіўся.

    Міхась пабрыў на ўсход

    Тундра.

    Лятучы вечар, усходні вецер... сьнег, сьнег, а над галавой — цяжкія хмары, якія напаўзаюць адна на адну.

    Тундра...

    Вось і спазнаў цябе Міхась.

    Ён ідзе з апошніх сіл, налягае на вецер грудзьмі. Гудзе вецер. Вакол сьнег, сьнег.

    Міхась упаў і не адразу падняўся.

    Гудзе вецер. Міхась ішоў і падаў, падаў і ішоў, і, нарэшце, лежачы на сьнезе, зразумеў, што падняцца ён ужо не зможа. Сьнег быў мяккі і нават цёплы. Хацелася заснуць. Вочы самі заплюшчваліся, — заснуць...

    “Прападу, — думаў Міхась. — Трэба ісьці”.

    Але ісьці ён не мог і цяпер поўз, заграбаючы рукамі сьнег, задыхаючыся.

    Ён падцягваўся на локцях, прыціскаючыся да сьнегу гарачым ілбом.

    Тундра...

    Так мог загінуць чалавек. Адзін. Але тундра —гэта двое.

    Стары Байбас, трымаючы ў правай руцэ лейцы, бег побач з нартай, паганяючы аленяў.

    На нарце ляжаў Міхась.

    Вецер усё мацнеў, сьнегавыя віхуры наляталі з усіх бакоў, наперадзе мільгалі толькі сьпіны аленяў.

    Байбас пагнаў аленяў і ўбачыў, што юрту вязе адзін галоўны алень, а другі зусім абясьсілеў, не цягне нарту.

    Шкада Байбасу, вельмі шкада пакідаць у тундры сваю здабычу, але што рабіць? Давялося закапаць у сьнег пясцоў, хоць гэтым аблегчыць нарту. Больш ён сваіх пясцоў не ўбачыць: пачуюць іх па паху ваўкі і сажруць. Нічога не зробіш.

    Потым пачаў здаваць і галоўны алень. Байбас, як мог, дапамагаў яму: штурхаў нарту ззаду.

    Пер. А. Мажэйка.

    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. № 51. 22 сьнежня 1972. С. 12./

                                                   ТУУНДРА УОННА ИККИ КИҺИ

                                                                                 1

    Эн туундараҕа сылдьыбытыҥ дуо? Суох?

    Оччоҕо эн туундараны, мин субу сибилигин харахпар көрөн турарым курдук, көрөрүҥ туһугар хайдах кэпсиэх, хайдах ойуулуох бэйэккэбиний? Ити кыаллыбатын бэркэ билэбин. Мин салаҥ тылбынааҕар буолуох, уран тарбахтаах художник дьиктилээхэй киистэтэ даҕаны, уйан сүрэхтээх музыкант айбыт алыптаах дорҕоонноро даҕаны туундара кэрэтин уонна сүҥкэнин, тыйыһын уонна суоһун-суодалын толору кэпсиэхтэрин саарбаҕалыыбын. Быһата, туундараны билэр, өйдүүр туһугар кинини илэ бэйэнэн көрүөххэ наада. Чэ, бэйэ, ол да буоллар...

    Кыһыҥҥы туундара — халлааи уонна хаар.

    Үөһээ хантайдаххына — хахсааттаах кэмҥэ үрүт үрдүгэр үөмэхтэһэр, кыдьымах курдук адаархай былыттарынан будулуйар, сиргэ ынан түһэн, силлиэнэн-буурҕанан силбиэтэнэр, чуумпу күннэргэ харах ылбатынан ыраатан, үрдээн, көҕөрө мэндээрийэр кубулҕаттаах хотун кэриэтэ халлаан.

    Аллараа хайыстаххына — хаар, хаар, хаар... Хоту, соҕуруу, илин, арҕаа өттүлэргэр улаҕата-туората биллибэт хаар байҕала нэлэһийэр. Куба курдук кылбаа маҕан хаар. Ити эрээри хаар чахчы маҕан өҥнөөх дуо? Атын сир хаара, баҕар, кырдьык маҕан да буолуо. Оттон туундара хаара... Кинини ханнык өҥнөөх диэххэ сөбүй? Ким билэр — маннык өҥнөөх диэн чопчу этэр күчүмэҕэй. Кинн хотугу дойду күтүр улахан сааскы күнэ күлтэйэн тахсыытыгар кыһыл, күөх, араҕас, дьэҥкир күндү таас кыырпахтара буолан күлүмүрдүө, күнүһүн кытай торҕо солкотун кылаанын кэриэтэ көҕүрүмтүйэ суһумнуо, күнэ суох түлэй бараан кыһыҥҥы кэмҥэ кыыма өспүт холумтан күлүнүү боруоруо, үрдүк мэҥэ халлааны дьүкээбил уота кытыаһыннара уматар түүннэригэр кустук дьэрэкээн өҥнөрүнэн дьиримниэ...

    Кыһыҥҥы туундара — халлаан уонна хаар.

    Ыттар быһый атахтарынан, табалар атара сэлиилэринэн хаар байҕал устун биир, икки, үс, уон, сүүрбэ күн айанныыгын даа муҥурун булбаккын. Төһө да айаннаабытыҥ иһин, син эмиэ бэҕэһээҥиҥ, иллэрээ күннээҕиҥ курдук, тулаҕар — хаар уонна халлаан, халлаан уонна хаар... Күн сиригэр ханна даҕаны суугунуу долгуйар, күөгэйэ нусхайар халыҥ тайҕалар, сыралҕаннаах күн суоһугар чэлгийэ симэнэр уйгулаах сыһыылар, үллэр долгуниары үөмэхтэтэ оонньуур көҕөрө унаарар муоралар суохтарын курдук...

    Туундара оннук киэҥ киэлилээх, баараҕпй таһаалаах, сүдү бэйэлээх. Сааскы ылааҥы күҥҥэ төһө да кылбары маҕан ньуурдаах эдэр хотун кэриэтэ туналыҥнаатар, кини киҥин киллэрдэҕинэ, уорун уһугуннардаҕына, ынырык дьүһүннэнэр, суос-суодал көрүҥнэнэр, амырыын бэйэлэнэр. Ол кэмҥэ дьулайа саныыгын: бу улуу күтүр иннин ким ылыан, кинини кытта ким кыайан туруулаһыай?

    Ол эрээри...

                                                                               2

    Күн киэһэрдэ.

    Халлаан, намтаан, боруоран барда. Хоту диэкиттэн дөрүн-дөрүн тымныы салтын аҥылыйбахтаата.

    Туундара курас тыала көстүбэт кытыгырас атаҕынан чигдилээбит хаарын үрдэ, кылааннаах түүлээх кырса уорҕатыныы, үрүҥ кыырпахтары өрүтэ көтүтэн, үллэҥэлииргэ дылы буолла.

    — Һоой! — Байбаас Күлбэрдиинэп ньуоҕутунан далайда.

    Бэриэччит таба иннин хоту муҥ кыраайынан түһэн кэбистэ. Табалар сытыы туйахтарынан быһыта тирэммит хомурах хаардара тукку диэки кыырайан истилэр.

    Буурҕа буолар чинчнтэ илэ-бааччы биллэн барда. Чыпчаххайынан быһыта биэртэлээн эрэр курдук сытыы тыал күрүс-күрүс күүһүрэн кэллэҕин ахсын хаар көбүөхтүү, үллэҥэлии сытар кырса өрө ытыллан тахсар, оччоҕо сир, халлаан силбэһэннэр, тула өттүҥ бүтүннүүтэ күөрчэхтии эргичийэр үүт-маҥан будурҕан буолан хаалар. Ол да буоллар Байбаас бэрт холку, муннунан киҥинэйэн тыла-хоһооно суох наҕыл-намыын ырыаны ыллыыр. Ити ырыа, бу киэҥ-нэлэмэн туундара курдук, эмиэ уһуга-муҥура суох. Ити ырыаны сарсыардаттан киэһээҥҥэ да диэри, — быһата, төһө өр айанныыгын да соччо уһуннук, — ыллыххын сөп. Тыла-хоһооно суох курдук да буоллар, ити ырыа ис номоҕо эмиэ муҥура суох киэҥ: уһун айан суолун тухары хараххар көрбүтүҥ, өйгөр санаабытыҥ барыта итиннэ ыпсарыллар.

    Бу үүт туман курдат көтүтэн иһэн, Байбаас туох туһунан ыллыырый? Ону барытын сиһилии кэпсээн суруйдар, бука, бу туундара киэҥ иэнин саҕа улахан кумааҕы да тук буолара биллибэт. Кырдьыга даҕаны, киһи санаатын барытын хайаан кыайан кумааҕыга тиһиэххиний? Ити эрээри Байбаас субу Ыарҕалаах туундара-тын устун сыыйылыннаран иһэн тугу ыллаабытын, быһа холуйан, кэпсиэххэ син сөп. «Байбаас, Байбаас барахсан бастаабыта баар буолуо...» — диир кини.— «Архыыбаҕа анньаргыт алыс эрдэ буолаарай?..” Ити туһунан муннун анныгар киҥинэйэр кэмигэр кини өйүгэр үнүрүүҥҥү колхоз булчуттарын мунньаҕа көстөн кэлэр. Булчуттар сирэй куоталаһыыларыгар Эрбэхтэй уолу Байбаастыын киирис диэбиттэригэр, көр, түөкүнүҥ өһүргэнэ сыспыта ээ: Байбаас кырдьаҕаһа бэрт, кинини кытта киһи куоталаһабын диэҕин тыла да тахсыа суох үһү. Сатана уола баара, үнүрүүн инньэ диэн бэлэстэтэн кыһытан турар! Байбаас онно саҥарбатаҕа, түс-бас киһи төбөт уолаттар түҥ-таҥ тыллаһалларын кытта аахса сылдьыа дуо. Иҥиэттэн эрэ кэбиспитэ. Ити эрээри, төһө да дэбдэҥ соҕуһун иһин, Эрбэхтэйтэн үчүгэй булчут тахсар чинчилээх. Эриллэн-мускуллан истэҕинэ дэбдэҥ быһыыта даҕаны күүгэн кэриэтэ симэлийэн барыа буоллаҕа дии. «Кырдьаҕас»! Байбаас быйыл күһүн алта уонун туолар — алта уон сыл диэн булчут киһиэхэ, ама, улахан саас аатыраахтыа дуо! Ити быйьтл кыһын бастакы аҥарыгар хайдах эрэ табыллан бултаабата. Ону кырдьан, кыайан бултаабат буолан эрэр дии саныыллар быһыылаах. Бэйэ кини «кырдьаҕас» диэн сэнии оонньообуттарын биллэриэ! Сорох сорохтор соһуйан хараххытын тиэрэ көрөргүт чахчы! Көр, бу бүгүн, бэҕэһээ Байбаас соҕурууҥу паастарыттан сэттэ кырсаны ылан, ити кэннигэр, туккутугар, кэлгинэн иһэр. Мантан хоту өссө да элбэх пааһа көрүллэ илик. Олору сарсын көрүөм дии санаабыта да, буурҕа түһэн эрэр дии, сотору ааһар, биир эмэ хонуктаах буурҕа ини. Халлаан уһуннук алдьанар чинчитэ биллибэт этэ. Биир эмэ хонугу, тыал-куус сэллиэр диэри, Байбаас булчуттар туундаратааҕы үүтээннэригэр хонуоҕа. Паастарын бөрөлөр тыыппаталлар эрэ, биир-икки хонукка тардыллар улахан буолбатах. Ону баара, туундараҕа быйыл бөрөлөр мэнээктээн хааллылар ээ. Паастаргын оробунайан кэмигэр кэрийимэ да,— малыйаҕын: эн оннугар бөрөлөр хаһаайыннаабыт буолаллар. Байбаас үнүрүүн ол мунньахха эҥин тардыллан икки хонугу хойутаан тахсабын диэн, паастарыттан кырсалар сэймэктэрин эрэ булбута. Колхозпут салалтата эрэйэ суох бултаары вертолет кэлэрин кэтэһэллэр үһү. Онтукабыт кэлбэтэҕинэ, даллаһан олоруох быһыылаахтар. Эчи, олус да найыланар буолан эрэбит — былыр бөрөнү вертолета да суох син бултаан олоруллубута ээ! Чэ, бу буурҕа, бэркэ уһаатаҕына, сарсын киэһээҥигэ эрэ диэри тинйэр ини. Биир сууккаҕа уталыйар — улахан буолбатах. Ичигэс үүтээҥҥэ аһыы-аһыы олоруллуо. Хата, табалар иэдэйииһиктэр. Аанньа аһаабатахтара үһүс суукката: иллэрээ күн түүннэри айаннаабыта, бэҕэһээ түүн тото-хана аһатыам диэбит сирин соторутааҕыта стада тохтоон ньылбы салаан ааспыт этэ. Бу да түүн аанньа аһаабаттарыгар тиийдэхтэрэ. Өйүүн, бастакы паастары көрөн баран, өрөөн аһаталыах баҕайы дуу. Эчи, бөро элбээн, киһи тэйиччи ыыталыаҕын да дьиксинэр ээ.

    Тыал биллэ күүһүрэн истэ. Байбаас чаһыытын көрдө. Өссө да эрдэ эбит. Үүтээҥҥэ диэри аны чаастан эрэ ордук айанныыра хаалла, ситэ хараҥара илигинэ тиийииһик. Дыигнээх буурҕа түһүөн иннинэ мүччү көтөр ини. Байбаас табаларын салайбат даҕаны, кымньыылаабат даҕаны. Бэриэччит үүтээҥҥэ тиийиэхтээҕин, үүтээҥҥэ ханан барыллыахтааҕын билэр. Буурҕа түһэн эрэрин, тиэтэйэр наадатын эмиэ билэр. Байбаас киниэхэ бүк эрэнэр. Хата, ити иккис таба олус ырбыт быһыылаах, тукку тардыһан көмөлөһүөхтээҕэр, бэйэтэ соһуллар буолан эрэр. Оо, көр, көлөөх көлө диэн итинник ээ! Синбиир куһаҕан аргыс кэриэтэ. Мөлтөх аргыс, айаннаһан абырыахтааҕар, мэһэй-боҕуу буолар идэлээх. Оннук аргыстаныах кэриэтин соҕотоҕун айаннаабыт быдан ордук.

    Табалар эмискэ туора ойдулар. Байбаас, эһиллэн иһэн, туккутун күүскэ кыпчыйан өрүһүннэ. Ньуоҕутун бэйэтигэр күүскэ тардан, табаларын тохтотто. Бэриэччит уйуһуйбут, ньуоҕунан төбөтүн умса тартардар даҕаны, иннин диэки дьүккүй да дьүккүй буолар. Биир сордоох, мөхсөр сэниэтэ да баранан, тылын былас таһааран, муннун хаарга сыһыары анньан турар. Ити туохтан сиргэннэхтэрэй? Чугас бөрөлөр сылдьар сибикилэрин биллилэр буолуо дуо? Байбаас, эргиллэн, кэннин одууласта. Хаар туман быыһынан туох эрэ харааран көстөр. Ити тугуй? Урут манна туох даҕаны суох этэ ээ. Бөрө буолбатах: үрдүк, улахан. Хамсаабат.

    Байбаас туккутуттан карабинын сүөрдэ, табаларын сиэттэ уонна туох эрэ хараара барыйан көстөр сирин диэки барда. Тайҕаттан киирбит эһэ торҕонноон сылдьара дуу. Биитэр үөрүттэн быстыбыт таба эбитэ дуу. Байбаас чугаһаан кэллэ. Хайа, доҕоор, үүтээн турар буолбат дуо? Муннуктардаах. Турбалаах. Хайдах-хайдаҕый. Үнүрүүҥҥү иккэрдигэр ким манна үүтээн тутта охсуой! Уонна сирэ даҕаны табыгаһа суоҕа бэрт дии: тыал саамай үрэр сирэ... Тугун дьиибэтэй? Байбаас өссө чугаһаата. Эс, ол иһин даҕаны: үүтээн буолбатах эбит. Тугуй, доҕоор, бу? Хайа, тыраактар эбит дии! Бу хантан кэлэн хаалла? Итиэннэ тоҕо бу манна турда? Бэргэһэтин кулгааҕын сэгэтэн, иһиллээтэ. Үлэлээбэт дуу: кини бэйэлээх тоҕо тыаһа-ууһа иһиллибэтий? Байбаас ыкса кэлэн, эргийэ хаамта. Үөһээ тардыһан тахсан кабинаны өҥөйөн көрдө: ким да суох. Капота аһаҕас. Сибилигин начаас-кыга хаалларан барбыт курдуктар. Тыраактар холбоммут күтүр улахан сыарҕата толору бэрэбинэ тиэйиилээх. Муора чугаһыгар, Кумахтаахха, балык собуоттара балыксыттарга анаан хас да дьиэни тутан эрэр сурахтаахтара. Ити маһы онно киллэрэн испит буоллахтара. Тыраактардара алдьаммытын быраҕан баран, бэйэлэрэ сатыы бардахтара дуу? Бу үлүгэр буурҕа түһээри турдаҕына, сатыы ханна тиийээри барбыт бэйэккэлэрэй. Маннык күҥҥэ-дьылга үөрүйэҕэ суох киһи тоҥон өлөрө даҕаны өртөн буолбатах. Туома, соторутааҕыта барбыттар — суоллара ириэнэх. Суоллара да буолан — соҕотох киһи эбит дии! Хайа, бу тугуй? Байбаас кыыл сэмнэҕин курдуктар хараара сыталларын сулбу тардан ылла: умайбыт чылыгырыайка сэмнэҕэ. Бэйэ эрэ, доҕоор, бу аата тугуй? Кини эмиэ кабинаҕа ытынна, иһирдьэ киирэн кабина эркиннэрин ытыһынан имэрийэн баран, сыллаан көрдө. Сабыс-саҥа буруо сыта аҥылыс гынна. Ытыһа харааран хаалбыт.

    Байбаас түргэн үлүгэрдик ыстанан түстэ. Алдьархай! Баһаар буолбут эбит. Чылыгырыайка сэмнэҕэ сытарынан сылыктаатахха, тракторист иэдээҥҥэ түбэспит быһыылаах. Байбаас эмиэ тракторы эргийэ хааман, кинини суоллаан көрдө. Чигди хааргаа онон-манан атах суола баарга дылы да, хайа да диэки барбыта биллибэт — тыал хаар кыырпаҕынан саба тибэн кэбиспит. Арҕаа диэкинэн оҥхой сиргэ сымнаҕас хаары киһи атаҕа батары үктээбитин курдугу булан, Байбаас табаларын ол диэки туһулаан баран, кымньыылаан кэбистэ. Тула өттүн одуулаһа-одуулаһа, ойутан истэ. Чочумча айаннаата да киһи барбыт сибикитин көрбөтө. Суох, маннык үлүгэр тыалга кини бачча ыраатыан сатаммат. Итиэннэ кини ханна тиийээри бу диэки барыаҕай? Манан чугас эргин стада даҕаны, үүтээн даҕаны суох ээ. Кэбис, сыыһа бардым быһыылаах. Төннүөххэ. Байбаас табаларын төттөрү эргилиннэрдэ. Муҥ кыраайынан тэбиннэрэн тракторын аттыгар төннөн кэллэ. Эмиэ, тула чээччэйэн, төнкөйө сылдьан, саҥа хаары үтүлүгүнэн хаһыйа-хаһыйа, суол көрдөөн кыҥастаста. Тракторист кыайан ырааппатах буолуохтаах: кабина бүрүөһүнэ умайаи, тимирин итиппитэ сорох сиринэн өссө да сойо илик этэ. Чылыгы-рыайката суох, тугун кэтэн бараахтаабыта буолуой? Иккис соннооҕо эбитэ буолуо дуо? Саарбах... Дьэ, Байбаас, кинини хайаан да булан тэйиэ! Ол кэриэтэ кини бэйэтэ эмиэ манна тоҥон өлүө! Бай, бу тугуй? Байбаас үтүлүгүн түүтүнэн хаар кырсын кичэйэн соппохтоото. Хобулук суола. Бу эмиэ. Уллаһыллыбыт хаатыҥка быһыылаах. Байбаас балачча өр суоллаата. Киһи байааттаҥныыр, эрийэ-буруйа хаамар эбит, хас да сиргэ охтубут, бэркэ эрэйдэнэн тураттаабыт быһыылаах. Бука, улаханнык мөлтөөбүт киһи буоллаҕа. Байбаас, суолу сүтэриэм диэн куттанан туккутугар олорбото дабаларын сиэтэн сатыы истэ. Балачча ырааҕы барда.

    Бу манна охтубут. Тура сатаабыт. Тобугунан чигдини тобулута тирэнитэлээбит. Кыайан тураахтаабатах. Мантан ыла сыылан барбыт быһыылаах. Байбаас, ыгылыйда. «Түргэнник була охсуохха! Тиэтэйиэххэ!» — дии санаата кини уонна табаларын сиэппитинэн иннин диэки сүүрдэ. Ол курдук сүүрбэхтээн иһэн, хаҥас диэки хаар чөмөх сытарыгар хараҕа иҥиннэ. Онно туораан таҕыста. Хомурах дуу, тугуй? Чөмөх үрдүн хаарын аҕыйахта та-рыйаатын кытта таҥас быга түстэ.

    Байбаас икки илиитинэн хаһыйбахтаабытыгар хаатыҥкалаах атахтар, чылыгырыайка сэмнэҕинэн сууламмыт көҕүс, сыгынньах кэтэх көстөн кэллилэр.

    — Доҕоор... Табаарыс...— Байбаас төҥкөйөн сибигинэйдэ.

    Хара таҥас ибнр да гыммата.

    Байбаас киһини аргыый аҕай эргилиннэри тарта уонна ынырыга бэрдиттэн хараҕын быһа симнэ: сирэй-харах дьүүлэ-дьаабыта биллибэт, — хара хоруо, аһаҕас, сиикэй баас. Кэҥсик ыар сыта муннугар саба биэрдэ. Уокка сиэппитигэр эбии үлүйэн иэдэйбит быһыылаах: икки иэдэһэ тоҥ сыа курдук туттайбыт. Байбаас киһи айаҕар ытыһын көхсүн даҕайда, онтукатыгар сылаас салгын биллэргэ дылы гынна. Тыыннаах! Тыыннаах эбит! Оо, өрүһүйбүт киһи! Байбаас таҥаһы арыйан көрдө: киһитэ соно суох, ырбаахынан эрэ сытар. Ырбаахы-тыттан даҕаны, уот сиэн, эмээннээх ордубатах. Киһи түөһүгэр, ойоҕоһугар хараарбыт, хабах курдук үллэн тахсыбыт баастар көстөллөр.

    — Бу алдьархайы!.. Бу иэдээни!.. — Байбаас долгуйан, айманан ботугураата. — Доҕочуок, истэҕин дуо?.. Доҕочуок...

    Киһи өйө суох быһыылаах: кыһыл халтаһалаах, кыламана суох хараҕа хамсаабата.

    — Доҕочуок, хайдах маннык иэдээҥҥэ түбэстиҥ? — Байбаас, тыалы көхсүнэн бүөлүү сатаан тобуктуу-тобуктуу, сибигинэйдэ. — Доҕоччуок... Хайдах?..

                                                                                      3

    ...Хайдах?

    Хайдах бу алдьархай таҕыста?

    Ити бөҕүөрбүт харахтарынан иччитэ суоҕунан мэндээриччи көрөн сытар киһи бэйэтэ даҕаны бу ыйытыыга кыайан эппиэттиэ суох этэ. Иэдээн мэлдьи даҕаны соһуччу, күүппэтэх өттүттэн кэлээччи. Онон ордук суостаах, өрүһүллүбэт, өйдөммөт үгэстээх. Бу да түбэлтэҕэ барыта олус түргэнник, туохханнык буолбутун өйдүөхдьүүллүөх иннинэ, саҕаламмыта даҕаны, бүппүтэ даҕаны...

    Кумахтаахха, тутууга бэрэбинэ суох буолан, үлэ тохтоон хаалла, онон тутуу маһын тиэрдэ оҕустуннар диэн илдьит рыбзаводка кэлбитэ. Бөһүөлэк биэрэгэр уһаарыллан кэлэн кыстана сытар бэрэбинэлэри Кумахтаахха тиэйэн илдьэр наада тирээбитэ. Завод салайааччылара икки трактордаахтарын иккиэннэрин мас тиэйиитигэр быраҕарга быһаарбыттара. Онтукалара, биир трактордара, соҕурууҥҥу учааскаҕа тиийэн, алдьанан турар сураҕа иһиллибитэ. Кумахтаахха болуотунньуктар үлэтэ суох олороллоро, онон ол трактор оҥоһуллан кэлэрин көһүтэр хайдах да сатаммат этэ. Инньэ гынан бөһүөлэккэ баар тракторы соҕотохтуу ыытарга быһаарбыттара. Тракторист Михась Калиновскай уол соҕотоҕун барарын утарсыбатаҕа — билэр сирэ: бу күһүн иккитэ сылдьан турар.

    Киэһэ эрдэттэн утуйан баран, Михась түүн биир чаас саҕана туран бөһүөлэктэн хоҥнубута. Кумахтаахха диэри сүүс километр. Кини онно, түүннэтэн да буоллар, бүгүн хайаан да тиийэр санаалааҕа.

    Михась маҥнай хоҥноругар ылы-чып хараҥа этэ, тугу барытын ол ыас хараҥа ыйыстан турара, арай үөһээ халлааҥҥа, ырыых-ыраах аата-ахсаана биллибэт үгүс сулустар дьиримнэһэллэрэ. Ол сулустар киниэхэ: «куттаныма, биһиги сирдиэхпит, мунуоҥ суоҕа» дэһэр курдуктара. Кырдьык, Михась бастаан утаа сулустарынан ыйдаран айаннаабыта. Бу дойдуга, атык сирдэр курдук, эркээйилээх айан суола суох. Түүҥҥү эркээйиҥ — сулус, күнүскүҥ — туундара кэмчи бэлиэлэрэ: бөлкөй сэппэрээк, хотоол, булгунньах, ыраах көҕөрүмтүйэ күлүмүрдүүр хаардаах хайалар.

    Трактор фараларын күүстээх уоттара, хараҥаны супту көтөн, инники ыраахха диэри чиккэччи тардыллаллара. Онно, инники, хараҥаҕа баараҕай күүстээх бухатыыр киһи, бу икки чиккэччи тардыллыбыт күлүмүрдэс лээмкэлэри санныгар иилэ быраҕан, тоҥ бэрэбинэ өрөһөлүү тиэйиллибит сыарҕатын холбоммут тракторы ньылбы тардан соһон иһэрин курдуга.

    Михась айанын суолугар бастакы аһылыгын аһаан бүтүүтэ сулустар утум-ситим умуллан, халлаан дьэҥкэрэ сырдаан, сиртэн тэйдэр тэйэн, ыраатан, үрдээн барбыта. Өр-өтөр буолбатаҕа, илин саҕах, баараҕай кутааны оттон күүдэпчилэппит курдук, кыыһан, кытара умайбыта. Ол кутаа өргөстөөх төлөннөрө халлааны үөһээҥэ тиийэ сиритэ көппүттэрэ. Онтон, утаакы буолаат, хотугу дойду күтүр улахан күнэ көрдөрдө-көрдөрбүтүнэн начаас иккэрдигэр дьэндэйэ ойон тахсыбыта. Өртөн күүтүллүбүт күн көстүбүтүн айхаллыырдыы, туундара муҥура биллибэт киэҥ иэнэ хараҕы саатырдар сытыы сырдыгынан күлүмүрдүү, кэрэ өҥнөрүнэн чаҕылыҥныы оонньообута.

    «Итиччэ улахан эрээри, букатын сылыппат, оттон биһиэхэ быыкаайытык быга түстэҕинэ даҕаны умайар уотунан сырайааччы ээ...» — диэн Михась туундара күнүн сэмэлии санаата уонна устунан төрөөбүт дойдутун ахтан кэллэ. Кини Белоруссияҕа төрөөбүтэ. Армияҕа ыҥырыллыар диэри Оболь өрүс кытылыгар баар дэриэбинэтиттэн атын ханна да сылдьыбатаҕа. Ол бэйэтэ сулууспалыыр чааһыгар диэри бүтүн Россияны, улаҕата көстүбэт Сибиири арҕааттан илин тыыран айаннаан, аан дойду киэбэ-киэлитэ киэҥин, дэлэгэйин илэ хараҕынан көрөн сөрү диэн сөхпүтэ. Ити айаннаан иһэн, кини кыах тиийэрин тухары күн сирин кэрийбэхтээн көрбөхтүүргэ быһаарыммыта. Армияҕа сулууспалыыр болдьоҕо бүппүтүн кэннэ, дойдутугар тиийэн ый кэриҥэ олоро түһээт, Саха сирин туундаратыгар үлэлии барарга кэпсэппитэ. Дьонноро, ону истэн баран, соһуйуу бөҕөнү соһуйбуттара: «ол букатын киһитэ-сүөһүтэ суох иччитэх, тымныы сир үһү. Онно эн хайдах киһи буолуоххунуй?» диэн аккаастаннара сатаабыттара. Ону истэ-истэ, Михась иһигэр күлэ санаабыта: «Эһиги бэйэҕит дэриэбинэҕититтэн тэйиччи сир аатын барытын дьулайа истэҕит. Эһиги санааҕытыгар, бу дэриэбинэттэн ордук үчүгэй сир суоҕун курдук. Оо, эһиги күн сирэ төһө үлүгэр киэҥин, кэрэтин бэйэҕитинэн сылдьан көрөргүт буоллар!..».

    Михась хоту барарын, Ганнатыгар эппитигэр, анаараҥыта эмиэ соһуйан, куттанан, чуумпу көлүччэ урсунунуу күп-күөх харахтарын өгүрүк-төгүрүк көрө түспүтэ:

    — Ханна? Тоҕо? Тоҕо?..— дии-дии кини, уол сибилигин баран эрэрин тохтотуохтуу, күн уотугар саһарбыт намчы илиилэринэн моонньуттан кууспахтаабыта.— Барыма даа, Михась!.. Манна тугунан куһаҕаный? Барыма даа, ааттаһабын...

    Уол кыыһын нэһиилэ уоскуппута. Кыыс, уу-хаар баспыт харахтарынан өрө көрөн туран, сибигинэйбитэ:

    — Эн барбаккын буолбат дуо, Михась? Барбаккын буолбат дуо? Саҥарыый...

    Михась саҥарбатаҕа. Кини сымыһаҕын быһа ытыран турарын көрөөт, ааттаһар да туһата суоҕун кыыс өйдөөтө быһыылааҕа, — саҥата суох уол түөһүгэр умса түһэн, уйаара-кэйээрэ суох ытаан барбыта...

    Арахсар түүннэригэр Оболь өрүс кытылыгар уруккаттан көрсүһэр сирдэригэр, аарыма дууп анныгар, халлаан сырдаан үөл-дьүөл буолуор диэри олорбуттара. Михась, тиэрэ түһэн, төбөтүн кыыс түһэҕэр ууран, сиргэ тиийэ намылыйбыт дууп хойуу лабааларын быыстарынан төрөөбүт халлаана көҕөрүмтүйэ сырдыырын одуулаһан сыппыта.

    — Онно, ыраах бараҥҥын, миигин умнуоҥ суоҕа дуо? — диирэ Ганна, уһун, нарын тарбахтарынан кини баттаҕын имэрийэ-имэрийэ.

    — Умнуом суоҕа... Хаһан даҕаны...

    — Андаҕай!

    — Андаҕайабын!

    Кырдьаҕас дууп, уоллаах кыыс кэпсэтиилэрин туора кулгаахтан кистиирдии, аргыый суугунуура.

    — Ганнуля, эн онно миэхэ тиийиэҥ дуо?

    — Тиийиэм.

    — Ыраах диэн, туундара диэн чаҕыйыаҥ суоҕа дуо?

    — Суох. Эйигин кытта сир уһугар да барыам! Ыҥыраар эрэ...

    — Ыҥырыам...

    — Ыҥыраар, хотойугум. Оччоҕо мин эйиэхэ, төһө да ыраах сырыттаргын, холууп курдук көтөн тиийиэҕим!

    Арахсалларыгар Ганнуля, Михаһы моонньуттан кууһан туран ууруу-ууруу, үрүт-үрдүгэр сибигинэйбитэ:

    — Күүтүөм... Күн-түүн күүтүөм!.. Ыҥыраар!.. Михась хараҕын симнэ, онуоха үрүҥ туманы үллүнэн сытар төрөөбүт өрүһүн эмпэ кытыла, аарыма дууба, тапталлааҕа санаарҕаан хараҥарбыт харахтара субу иннигэр баар курдук көстөн кэллэ. Уоһугар кыыс сымнаҕас уоһун сылааһа биллэргэ дылы буолла: «Көмүһүөм, күүт! Мин ыҥыртарыам суоҕа, бэйэм көтөн куугунатан тиийиэм!» Рыбзавод директора билигин бөһүөлэккэ тутулла турар дьиэттэн квартира аныах уонна дойдутугар баран кэлэригэр уоппуска биэриэх буолбута. Инньэ диэн эрэннэрэн турар. Директор тылын тыалга ыспат, эттэ да экчи толорор киһи. Телеграмманан ыҥырсан холбоһор хайдах эрэ астыга суох. Төрөппүттэрэ даҕаны астыныахтара суоҕа. Михась бэйэтинэн тиийиэҕэ, үгэс быһыытынан, сыбаайбалыаҕа. Оо, ийэтэ эрэйдээх төһө эрэ үөрээхтиир! Бырастыылаһарыгар олус да айманаахтаабыта. Кини бу дойдуну адьас ыйакүнэ суох, ахсаабат буурҕалаах, чэҥ мууһунан ыбылы тоҥмут ынырык дойду курдук саныыра... Михась хараҕын аһан иһэн төттөрү симнэ: ханан да күлүгү сыһыарбатах туундара кылбаа маҥан урсунуттан тэйэн, күүһүрэн, тэбиэһирэн күлүмүрдээбит күн чаҕылхай сырдыгын хараҕа кыайан тулуйбата. «Ганна, ийэм маны көрөллөрө буоллар, күнэыйа суох түҥ хараҥа курдук саныыр дойдулара бу үлүгэр күлүмнүү-дьиримнии оонньуурун көрөллөрө буоллар, төһө эрэ сөҕөллөр этэ! — дии санаата кини, хараҕын үөрэтэн, аргыый атытан тула көрө-көрө. — Ийэм барах-сан, эн маны көрөрүҥ буоллар, мин тоҕо төрөөбүт дэриэ-бинэбиттэн тэлэһийбиппин өйдүөҥ этэ уонна миигин, бырадьаагы уолгун, мөҕүөҥ суох этэ...».

    Михась кабинатын аанын аһан, таһырдьа быган, сибиэһэй, тымныы салгыны эҕирийбэхтээтэ уонна, оҕо эрдэҕинэ доҕор уолаттарын кытта тэллэйдии сылдьан ыҥырсарын курдук, күөмэйин көҥкөтөн «оо-го-го-гуо-оо» диэн хоһооно суох хаһыытаабыта дьыбардаах салгыҥҥа сатаарыйа турда.

    «Ганнуля эн маны көрүөҥ, сөҕүөҥ уонна таптыаҥ!

    Эрэнэбин — таптыаҥ уонна миигин кытта кэлбиккин хаһан да кэмсиниэҥ суоҕа.

    Сырдыктан сырдык күлүмүрдэс күн манна баар.

    Ыраастан ыраас сыа хаар манна баар.

    Чэбдиктэн чэбдик дьыбардаах салгын манна баар.

    Ама эн маны хайдах таптыаҥ суоҕай?

    Мин маны олус таптаатым уонна эйиэхэ маарынната көрөбүн: эн курдук сибиэһэй, эн курдук сырдык, эн курдук ыраас...

    Истэҕин дуо, Ганнуля?

    Ганну-ся-аа!»

    Михась санаатыгар, ыраахтан, оол саҕах халлааны кытта силбэһэн көҕөрүмтүйэ тумарыктыйар сирин улаҕатыттан, кыыс нарын куолаһа дьиэрэһийэн кэлэргэ дылы буолла.

    «Истэби-ин, Миха-ась!..»

    Күн киэһэрэн, сытыы сырдык уостан барда. Михась айанын суолун үгүс өттүн кэннигэр хаалларда. Кини соторутааҕыта аҕай күп-күөҕүнэн мэндээрийэн турбут халлааҥҥа адаархай көһөҥө былыттар үөмэхтэспиттэрин, хаар үрдэ хамсаан үллэҥнээн барбытын дьиксинэ көрдө. Ити буурҕа түһэр чинчитэ буолуохтаах. Михась билиҥҥитэ суолга сылдьан буурҕаҕа түбэһэ илик. Ол эрээри куттаныахха сатаммат. Кини ыстаал табата буур-ҕаҕа баһыйтарара биллибэт. Айан тосхолун бэлиэлэрэ көстүбэт буоллахтарына, компаһынан да айанныахха сөп. Дьэ, буурҕа, хайабыт буолар эбит!..

    Михась ити курдук айаннаан истэҕинэ тракторын мотора, сылайбыт-сындалыйбыт киһи курдук, хаамыыта улам бытааран, тыынын кыайан ылбатахтыы бөтүөхтээн, күүһэ мөлтөөн, бэрэбинэлээх сыарҕатын нэһиилэ соһор буолан барда. Михась гаһын эбэн биэрдэ — трактора, кымньыылаппыт ат кэриэтэ, түргэтиэхчэ дылы буолан иһэн, эмиэ бөтө-бөтө кириэхтээн барда. Уол прибордарын көрдө. Уутун температурата сүүстэн тахсыбыт. Ити аата мотора наһаа итийдэҕэ. Тоҕо? Урут хаһан да бу курдук буолбат этэ ээ.

    «Туохтан итинник наһаа итийиэн сөбүй?» диэн саныы-саныы, Михась, тракторын тохтотон, түһэн, капотын аста. Арыытын таһыма сөп, уматыга үчүгэйдик кэлэр эбит. Атын даҕаны дьиэк баара көстүбэт. Биричиинэтэ тугуй? Сэрэнэн радиаторын аста. Хаппаҕа төлөрүйээтин кытта күрэҥ паар өрө уһуурда. Паар тахсан бүппүтүн кэннэ Михась радиаторын өҥөйдө: уута букатын аҕыйах хаалбыт, түгэҕэр эрэ оргуйан бүллүгүрүүр тыаһа иһиллэр. Уута ханна баран хаалла? Урут букатын көҕүһээбэт этэ дии. Оо, тэстибит эбит!.. Бу алларанан таммалыы турар. Манан дьэбиннирбит эбит буоллаҕа. Чэ, маны оҥорор өр буолбатах — чаас аҥардаах дьыала.

    Инструменнаах дьааһыгыттан иһэрдэр тэрилин ылан, Михась радиаторын абырахтаан барда. Абырахтанар сирэ табыгаһа суоҕа уонна тыала бэрт буолан, өр букунаста. Бүтэн, чаһыытын көрөн соһуйда: хайы-үйэ чаас кэриҥэ ааһа охсубут. Тиэтэйэ-саарайа кабинатыгар ыттан тракторын собуоттуу сатаата да кыайан собуоттаммата — ити иккэрдигэр моторун тымныы ыбылы ыллаҕа. Михась, моторун сылытаары, боробулуоха төбөтүгэр бензиннээх тирээпкэни эрийэн уматан баран, аллара киирдэ. Киирээтин аҕай кытта эмискэ күүстээх тыал сирилэччи үрдэ. Бензиннээх тирээпкэ төлөнө, түллэҥнии түһээт, өрө ыстанарга дылы гынна да оҕунуох уонна уматык бөҕөнү иҥэрбит сириэһиннээх баата сабыылаах капот умайан кытыастан барда. Михась аллараттан тахсарыгар уот, хайы-үйэ кабина иһигэр киирэ охсон баата бүрүөһүнүн иҥсэлээх тылынан өрө салаан эрэр эбит. Михась капот сабыытын хастаан ылан хаарга бырахта уонна үөһэ ыстанан, кабинатыгар киирэн, ыыс-буруо быыһыгар түллэҥэлиир төлөннөрү сыгынньах илиитинэн сабыта тута-тута, бүрүөһүнү тоҕута тыытан атаҕын анныгар быраҕан тэбистэ. Ол сырыттаҕына көхсө уот аһыйа түстэ. Өйдөөн көрүммүтэ: бэйэтин баата телогрейката умайан, эҥэрдэриттэн, хоннохторун анныттан төлөннөр уһуктаах тыллара өрүтэ хабыаластылар. Тула өттүттэн тула этигэр итии биллэн, абытай үлүгэринэн хаарыйбахтаан барда. «Умайан эрэбин! Тахсыахха!..» Михась сүүһүнэн уҥа ааҥҥа баран анньылынна. Төбөтүнэн, итиини-тымныыны билбэт буолбут илиилэринэн анньыалыы сатаата да аана аһыллыбата. «Бу аан аһыллыбат, тоһоҕолоох этэ, — диэн санаа кини өй-мэй буолан эрэр төбөтүгэр кылам гынна.— Анараа аанынан...».

    Михась хайдах аллара түспүтүн бэйэтэ да билбэт, биирдэ өйдөммүтэ хаарга үҥкүрүйэ сылдьар эбит. Кини, өссө да онон-манан буруолаан бургучуйар сонун сэмнэҕин нэһиилэ устан, аҥардас гимнастеркатынан хаалла. Сир-халлаан бүтүннүүтэ арыт кытара умайан, арыт хараара өһөҕүрэн көстөр. Курданарыттан үөһэ өттө барыта, сибилигин даҕаны уот түрүтэ сиэн эрэринии, бүттэтэ суох итиинэн-кутуунан хаарыйбахтыыр. Михась икки илиитинэн хаары ытыһан ылан сирэйигэр саба тутунна. Төбөтүн ыарыыта арыый мэнэрийэргэ, хараҕа арыый сырдыырга дылы буолла. «Хайыахханый? Хайдах буолабыный? Хайдах бу алдьархайтан быыһанабын? — дии санаата кини ол олорон. — Кумахтаах мантан түөрт уонча километр буолуо. Онно хайа кыахпынан тиийиэхпиний? Биитэр манна олоробун дуу, дьол быатыгар, ким эмэ түбэһэ түһэн кэлэрин кэтэһэн? Бачча киэҥ, уһуга-муҥура суох туундараҕа ким эмэ миигин таба хаамыа диэн эрэнэр акаары быһыы... Муҥар, буурҕа түһэн эрэр быһыылаах. Манна олордохпуна сотору тоҥон өлөрүм чахчы. Оччоҕо ханна барабын? Хайа диэки? Кумахтаахха дуо? Бэйэ эрэ, бу диэки, Кумахтаахтыыр суол уҥа өттүгэр, аара, булчуттар үүтээннэрэ баар эбит этэ ээ. Букүһүн кинилэр биирдэ табанан айаннаан иһэн онно таарыйан турардаахтар. Ол мантан илин диэки сүүрбэччэ лилометрдаах сиргэ баара буолуо... Үүтээҥҥэ, туундара суруллубатах сокуонун сиэринэн, кини оттор маһы, испиискэни да, аһы, таҥаһы да булуон сөп. Онно тиийдэр кини, баҕар, быыһаныа этэ... Барыахха!..».

    Михась, нэһиилэ туран, сонун сэмнэҕин ылан көрдө. Онтуката аҥар сиэҕин кытта аҥар эҥэрин быһаҕаһа эрэ ордубут. Тэйиччи били умайан эрэр капот сабыытын бырахпыта сытар эбит. Хата онтуката улаханын аанньа арыый бүттэлээх буолла. Михась ону ылан хороччу эриннэ. Тракторын анныттан тахсарыгар туллубут бэргэһэтин булан төбөтүгэр уурунна. Уонна дьэ... үүтээн туһа манан буоллаҕа буолуо диэн быһа тосхойон, хотугулуу-илин диэки хаамта. Аҕыйахта атыллаатын кытта тыал сэтэрэн кэллэ, тула өттө бүтүннүүтэ, аан-туман буолан, күөрчэхтии ытыллан барда. Михась чугуун курдук ыараабыт атахтарын нэһиилэ сыҕарытар, тыынара эппэҥнэс, сүрэҕэ сибилигин тоҕута көтөн тахсыахтыы бипбитигирэс, көхсө, түөһэ кутаа уотунан умайар. Хас атыллаатаҕын ахсын хараҕар күөх, кыһыл, араҕас биһилэхтэр ирбинньиктэнэ оонньууллар.

    Төһө өр ити курдук айаннаабыта эбитэ буолла — Михась сэниэтэ эстэн, бүдүрүйтэлээн ыла-ыла нэһиилэ өрүһүнэтэлээтэ. Онтон күүстээх тыал балаһалаан кэлбитигэр, дьүккүһэн хаампахтаан иһэн, умса баран түстэ уонна... өр хамсаабакка сытта. Устунан кини хайдах эрэ сып-сылаас нуһараҥҥа түһэн, нухарыйа быһыытыйда. «Суох! Кэбис! Оо, кэбис!» — дии санаата кини силимнэһэ турар харахтарын аһа сатыы-сатыы.— Туруохха... Турбатарбын эрэ — өлөбүн... Туруохха!.. Барыахха!.. Бэринимиэххэ... Оччоҕо эрэ... Оччоҕо эрэ быыһанарга кыра эрэл баар...» Михась күүһүн мунньунан, түөрт атахтаан салҕаластаан, турда: «Оо, ийэм... Ийэм, барахсан!.. Ганнусям!.. Көмүһүөм!.. Барыахха!.. Инним хоту!.. Барыах-ха!..».

    Тыал күүһүрдэр күүһүрэн истэ. Киһи илинин-арҕаатын да билбэт будулҕана турда. Михась да бастакы туһаайыытын букатын сүтэрэн, наар сирэйэ хайа диэки туһулуур да ол диэки баран истэ. Кэнникинэн сүһүөҕэ адьас уйбат буолан, икки илиитин, икки тобугун түөрт атах оҥостон айаннаата. Ол тухары кини өйүгэр биир эрэ санаа, биир эрэ дьулуур күүдэпчилэнэр: «Тохтоомуохха! Хайаан да барыахха! Барыахха!» Бэркэ ыксаа-таҕына, итийбит сүүһүн хаарга батары анньан, турбахтыы түһэн ылар уонна эмиэ дьүккүйбүтүнэн барар. «Оо, туундара!.. Суох, тыыннаахпына бэриниэм суоҕа! Өйүм кыламныырын тухары иннибин биэриэм суоҕа! Суох!..»

    Михась кэнникинэн кыайан уйуттан түөрт атахтаабат даҕаны буолла. Аны быарынан сыылла. Кини ааспыт сиригэр симэһин былаастаах хаан таммалаабыта хара туочука буолан хааларын тыал тута хаарынан көмөн истэ. «Суох!.. Сымыйаҥ! Сымыйаҥ! Мин өссө да тыыннаахпын! — диэн ботугураата Михась, иннин диэки үнүөхтүү сатыы-сатыы.— Тыыннаахпын!..»

    Кини эстибит күүһүн муҥунан дьүккүҥнүү сатаата да төбөтө кыайан өндөйбөтө, илиитэ-атаҕа да кыайан ибир гыммата. Кулгааҕар биир-кэм куп-куугунас, лыҥ-кынас тыас иһилиннэ, сирэ-халлаана тохтоло суох эргичийэн, түҥкэлийэн-таҥхалыйан барда. Михась, оҕо эрдэҕинэ сүүрүк ат арҕаһыттан эһиллимээри сиэлиттэн кытаахтаһарыныы, бу кулахачыйан эрэр хаар үллүктээх сиртэн арахсымаары тарбахтарын хаарга батары анньа сатаата. Сирэ буоллаҕына киһи хараҕа инримтийэр түргэнинэн быыстала суох эргичийэ турда. Михась: «Суох!.. Миигин киэр эһиэҥ суоҕа!» — диэх курдук санаан эр-дэҕинэ, сир эмискэ тохтуу биэрдэ, ону кытта тэҥҥэ кини түгэҕэ биллибэт түҥ хараҥаҕа, аллара, түһэн куугунуу турда...

    Оо, туундара!..

    Силлиэ-холорук тыыннаах, хомурах хаар олбохтоох, чэҥ муус сүрэхтээх хаҕыс туундара!..

                                                                                 4

    Итинник буолбута.

    Итини барытын Байбаас хантан билиэҕэй? — Билбэт. Кини билэрэ диэн соҕотох: киһи алдьархайга түбэспит, кинини өрүһүйүөххэ наада.

    Байбаас бастаан бу умайбыт киһи ынырык көрүҥүттэн саллан, уолуйан хаалбыта, онтон өй ылан, аппаллан турарыттан кэлэнэн өттүгүн охсуммута: «Эчи, бу даллайан турдахпын! Түргэнник!.. Тиэтэйиэххэ!..» Кини бэргэһэтин, кухлянкатын устан, сэрэнэн-сэрэнэн, сытар киһиэхэ кэтэртэ. Ол кэтэрдэригэр уот түрүтэ сиэбит баастара төһө эрэ ынырыктык ыарыйдылар буолла! Киһи эрэйдээх ону букатын билбэт курдук, арай биирдэ тииһинэн хабырынан ылла. Байбаас били киһи бүрүнэн сыппыт баата бүрүөһүннээх таҥаһын туккутугар тэлгэттэ, ол үрдүгэр киһитин көтөҕөн илдьэн сытыарда. Бэйэтэ буоллаҕына кухлянкатын иһинэн кэтэр ньырҕа баҕайы түүлээх быыһык сонунан эрэ хаалла. Уһун өрүү саалынан төбөтүн, моонньун эриннэ уонна табаларын, хотугулуу илин диэки хайыһыннаран баран, быһа биэртэлээтэ. Табалар муҥ кыраайдарынан түһэн кэбистилэр. Байбаас, уҥа илиитинэн ньуоҕутуттан, хаҥаһынан тукку өйөнөрүттэн тутуһан, ойоҕолуу сүүрэн истэ...

    Тыал, кыһайбыт кэриэтэ, күүһүрдэр күүһүрэн барда. Тукку иннигэр сүүрэн иһэр табалар самыылара нэһиилэ боруҥнаһан көстөр будулҕан үлүгэрэ буолла. Ханнык эрэ хара санаалаах көстүбэт күтүр кинилэр айаннарын боһойсо сатыырга дылы.

    Байбаас ааҕыытынан, айаннарын суолун аҥарын кэриҥин барбыттарын кэннэ, туккута улам бытаара быһыытыйда. Кини кымньыытынан хаста да салгыны далайбахтаан көрбүтэ туһалаабатаҕар, табаларын ситэн кэллэ. Чэ, сити, сэрэйбит сэрэх! Бэриэччит соҕотоҕун соһон иһэр эбит. Иккис таба күүһэ эстээхтээбит быһыылаах, тукку такымын астаҕына эрэ көрүнньүк көппөрөҥнөөбүтэ буолаахтыыр. Оо, дьэ, муҥнаах көлө!

    Туккуну чэпчэттэххэ, кырсалары бырахтахха эрэ сатаныыһы. Бултаабыт булду хаалларар диэн булчут киһиэхэ ыарахан суол. Аны ити кырсалары Байбаас ик-киһин көрөрө бэрт саарбах. Төһө да хаарга көмпүтүҥ иһин, бөрөлөр обургулар сытырҕаан булаллара чахчы. Инньэ диэн хайыаххыный? Хайыыр да сир суох...

    Ол да туһалаабата. Аҕыйахта барбахтаат, табата аны букатын соһуллан хаалла. Тылын туора уобан, тыал өссө күүһүрдэҕинэ охтуохха  айылаахтык иэҕэҥнээн, аҕылаан көппөҥнүү турда. Байбаас кыһыйа даҕаны, аһына даҕаны саиаата. Маннык көлө аны тукку сосуһан туһалаабата чахчы, үутээҥҥэ бэйэтин бэйэтэ да тиэртэҕинэ баһыыба. Мантан янтах Байбаастаах туккуларын иккиэ состулар: инники — бэриэччитэ, Байбаас бэйэтэ кэнниттэн анньар.

    «Икки көс сир, кыһалыннахха, уһуур да буолар эбит! Этэҥнэ сылдьан, икки көскө киһи начаас элээрдэн тиийэр буолара. Оттон билигин — бардар бараммат. Ити барахсан хайдах эрэ сытаахтыыр: өллө эрэ, тыыннаах эрэ... Олус бодулаппыта бэрт. Бөһүөлэккэ, балаиыыссаҕа, тиэрпит киһи, баҕар, өрүһүллүө этэ. Билиҥҥи эмп ииннэрин адьас өҥөйбүт дьону төттөрү тардан ылар ээ...»

    Бэриэччит эрэйдээх, дохсун буурҕаны силэйэн, тохтоло суох иннин диэки дьүккүйэр.

    Байбаас, туккуну үтэн, сүүрэр да сүүрэр.

    Ол тухары үүтээн чугаһаабыт сибикитэ биллибэт.

    Иннилэригэр арай — хаар уонна тыал, тыал уонна хаар.

    Хаар аан-тумарык ытылҕана, силлиэ ииригнрэр дьиэрэҥкэйэ.

    Тохтоло суох инники диэки баран иһиэххэ!

    Бэриэччит тыал үрэрин хоту байааттаҥнас буолбутун, Байбаас, салгыны эҕирийэр кыаҕа мэлийэн, агдата субу тоҕу ыстаныах айыыламмытын кэннэ, кинилэр иккиэн аны биир даҕаны хардыыны оҥороллоро күчүмэҕэйсийбитин кэннэ, кэмниэ кэнэҕэс, дьэ били үүтээннэригэр ыымуннуларынан кэтиллэ түстүлэр.

    Эн син кинилэр иннилэрин ылбатыҥ ээ, кырыктаах, уодаһыннаах кубулҕат туундара!

    Иҥсэ мэнэгэй бэлэскиттэн мүччү туппут абаҕар кыскыыр тыалгынан кыламмахтаан, сирилэс силлиэҕинэн силбиэтэнэн, тоҥ хааргынан ыһыахтанан, дьүһүҥҥүн-бодоҕун даа!..

    Байбаас үүтээҥҥэ бары наадалааҕын барытын булла: отторугар — маһы, күөстэнэригэр — иһити, аһыырыгар — тоҥ арыыны, килиэби, балыгы, эти, сытарга — таба тэллэҕи. Туундара үгэһинэн, маннык үүтээннэргэ ити барыта быстарбыт киһи туттарыгар анаан бэлэм туруохтаах.

    Киһитин киллэрэн таба тэллэххэ сытыаран баран, Байбаас туох-ханнык иннинэ тимир оһоххо уот отунна уонна, хаары уулаан, чаанньыкка чэй өрдө, солуурчахха эт буһара уурда. Начаас иккэрдигэр тимир оһох кыта-ран, үүтээн иһэ итийэ түстэ. Байбаас киһитин сабыытын арыйда итиэннэ саҥата суох аттыгар одуулаан олордо. Киһитэ эмиэ өйө суох быһыылаах, хараҕын көрбөт, хаһан эмэ ис-иһиттэн дириҥник ынчыктаан эрэ кэбиһэр.

    Чүмэчи сырдыгар бодуйан көрдөххө, кини эдэркээн баҕайы эбит. Байбаас Якутскайга университекка үөрэнэр аччыгый уолунуун саастыы быһыылаах. Буспут сэлиэһинэй курдук сап-саһархай, сып-сымнаҕас баттаҕа үрдүк, ыраас сүүһүгэр саба сыстыбыт. «Балык собуотугар урут маннык тырактарыыс суоҕа ээ. Быйыл саҥа кэлбит эбит буоллаҕа. Төһө эрэ ыраахтан кэлээхтээбит барахсан буолла?..— дии санаата Байбаас, бэркэ сэрэнэн уол баттаҕын көннөрө-көннөрө.— Өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, бу халлаан дьүһүлэннэҕин көр эрэ! Аны түүн буурҕа астыа дуо? Саарбах... Астыбатаҕына — иэдээн...»

    Байбаас ыарыһаҕар ньуосканан бастаан чэйи, онтон миини иһэртэ. Киһитэ, маҥнай айаҕын аппакка эрэйдээн баран, кэлин айаҕар куттахха, утары ыйыстан иһэр буолла. Иһээт даҕаны имнэрэ биллэ-биллибэттик тэтэрэргэ дылы гыннылар, халтаһаларын иһигэр көмүскэлэрэ ибирдэстилэр. Байбаас үөрэ түстэ, киһитин кулгааҕар төҥкөйөн аргыый сибигинэйдэ:

    — Тукаам... Тоойуом... Хайа, хайдаххыный?

    Киһи тугу да хардарбата. Быһыта баран хаан оҕуолаабыт уостарын быыһынан туттаҕар тылын быктарбахтаата. Суох, Байбаас саҥата кини кулгааҕыттан иһирдьэ киирбэт быһыылаах. Уот сиэбит бааһын эһэ сыатынан эмтиир этилэрэ. Эһэ сыатын билигин манна хантан ылыаххыный? Уонна маннык улаханнык сиэппит киһини аҥардас эһэ сыата абырыыра да биллибэт.

    «Таһырдьа буурҕа алыстаан да эрэр. Тыаһа-ууһа сүрдэммит. Табалар бу түүн эмиэ аһаабакка хоноллоругар тиийдэхтэрэ. Оччоҕо сарсын, буурҕа арыый намыраатаҕына даҕаны, хайдах айанныах бэйэккэтэй? — Байбаас, күүстээх тыал дөрүн-дөрүн үүтээн үрдүнэн тигинээн ааһарын иһиллээн, санааҕа түһэн олордо.— Бу оҕо эрэйдээх төрөпиүттэрэ ханна эрэ буоллулар? Билигин кинилэр уоллара алдьархайга түбэспитин билбэккэ олороох тоотохторо...»

    Эмискэ уол хараҕын көрөн кэллэ, уостарын ибирдэттэ. Байбаас кулгааҕын уол уоһугар даҕайда:

    — Тугу диигиний, тукаам?

    — Мин... ханнабыный?..— диэн нууччалыы саҥа иһиллэргэ дылы гынна.

    — Туундараҕа, үүтээҥҥэ бааргын, тукаам... Куттаныма...— диэтэ Байбаас сахалыы, онтон, өй ылан, түөһүн тоҥсуна-тоҥсуна эттэ: — Туундара... Юрта... Я — охуотунньук...

    Уол, өйдөөбүтүн биллэрэн, биллэ-биллибэттик кэҕис гынна:

    — Пи-ить... Уу...

    Байбаас ыстакааннаах чэйтэн иһэртэ. Ыарыһах кыратык төбөтүн өндөппүтүгэр улаханнык илиһиннэ быһыылаах — сирэйигэр көлөһүн саба өтөн таҕыста.

    — Аһыаҥ буолаарай? Мясо... Масла... Килиэп... Балык... Рыыба.

    Уол, аккаастанан, төбөтүн хамсатта.

    — Тукаам, ким диэҥҥиний? Каак имя?..

    — Миха-ась...

    — Мэхээс? — Байбаас, истибитин итэҕэйбэтэхтии, саҥа аллайда. — Мэхээс дуо?

    Уол эмиэ кэҕис гынна.

    — Мэхээс! Бу эриэккэһин! Уу сахалыы ааттаах эбиккин дии. Мин аҕам аата эмиэ Мэхээс диэн этэ ээ. Оттон омугуҥ ханныгый? Наассыйа каак?

    — Белорус... Бело... рус...

    — Сөп, сөп, өйдөөтүм. Болоруус... Мин быраатым онно сэриигэ сылдьан турар. Мэхээс, мин Мэхээс уолабын ээ, эн эмиэ Мэхээскин! — Байбаас, чугас уруутун булбут курдук үөрэн-көтөн, үрүт-үрдүгэр ботугуруу олордо. — Аһыаҥ дуо, Мэхээс? Аһаатаргын абыраныаҥ этэ.

    Михась иһин түгэҕиттэн иҥиэттэн ынчыктаата, үүтээн үрдүн диэки көрөн сыппыт хараҕын хартаһата сабан барда. Байбаас, хап-сабар ойон туран, өрбөҕү илитэн сүүһүгэр аҕалан уурда.

    — Тукаам, Мэхээс, куттаныма. Тыал сэллээтэр эрэ айанныахпыт. Биһиэхэ үтүөкэн эмчит баар. Өлбүтү да тилиннэрэр киһи. Дьикти эмчит. Кини эйигин үтүөрдүө, — диэн кини, киһитин уоскутаары уонна бэйэтэ тугунан да көмөлөһөр кыаҕа суоҕуттан аймаммыт санаатын аралдьытынаары, саҥара олордо. — Куттаныма, тоойуом, куттаныма... Эн хайаан да үтүөрүөҥ... Истэҕин дуо, Мэхээс?..

    Михась сирэйигэр биир даҕаны утах ибир гыммата. Кини эмиэ хараҥа дьуоҕатыгар тимирэн хаалбыт быһыылаах.

    Байбаас киһитигэр чэйиттэн да, мииниттэн да иһэрдэн көрдө, өрбөҕүн, илитэ-илитэ, төбөтүгэр уларытан уурталыы сатаата. Буурҕа астарын көрдөһөн уонна киһитин сүрүн-кутун тимирбит хараҥа дьуоҕатыттан бэттэх ыҥыра сатаан, хаһан да эппэтэх элэ-была тылын эттэ.

    Ол курдук, аҥаар кулгааҕынан иһиллээн, аҥарынан киһитин тыынарын кэтээн, Байбаас уһун түүнү быһа хараҕын симмэккэ олорон таҕыста.

    Михась ыар ыарыы хараҥа дьуоҕатыгар тимирбит өйө кини ыҥырыытын истибэтэ.

    «Оо, тукаам, хайдах саатар өйүҥ-санааҥ ыйдаҥарбат муҥай?»

    Таһырдьа буоллаҕына буурҕа, эмиэ уруккутун курдук, куугунуу, куһугуруу, тигинии, тилигирии турда.

    «Оо, туундара хотун, тимир тириигин кэттэҕиҥ тугуп сүрэй?»

                                                                                     5

    Түүн үөһэ ааһыыта буурҕа син арыый уҕараата.

    Байбаас, ситэ астарьш көһүппэккэ, барарга быһаарынна. Биир да чаас күндү. Аҕыйах чаас хойутаан, өрүһүллүөх да киһи өрүһүллүбэккэ хаалара, дьэ, алдьархай. Табалар бөөлүүн төрүт аһаабатахтар. Үүтээн күлүгэр сөрүөстэн туран тахсыбыттар. Туран да диэн буолуо дуо — били ырбыт таба букатын сытынан кэбиспит. Ити табаны манна хааллардахха сатаныыһы. Соҕотох бэриэччитинэн барарга тиийиллэр. Ол да барахсан, аһаабакка уон на бэҕэһээ олус илистэн, иэдэйээхтээбит. Чэ, инньэ гынан хайаныллыай?

    Чэйин, миигин сылытан, Байбаас киһитин аһатта. Михась, айаҕар кутан биэрдэххэ, син ыйыстар. Хата Байбаас бэйэтэ аһаабата. Аһыах санаата кэлбэт. Уһун эрэйдээх айан күүтэрин санаан, хара күүһүнэн аһыы сатаата. Буспут этиттэн, арыылаах килиэбиттэн өйүө ылынна. Ордугун бүтүннүүтүн үүтээн долбууругар илдьэн уурда: баҕар, ким эмэ быстаран кэлиэ. Миинин бытыылкаҕа кутан, хоонньугар угунна: киһитигэр иһэрдиэҕэ. Биир килиэбин, аҥардаан, табаларыгар сиэттэ.

    Халлаан өссө сырдыы илигинэ хоҥуннулар.

    Ырбыт таба эрэйдээх, баран эрээччилэри көрөн, сайыһан, нэһииччэ салҕаластаан турбахтаат, күүһэ суоҕун билинэн, төттөрү сытынан кэбистэ.

    Дьиэҕэ олорон иһиттэххэ эрэ буурҕа уҕараабыкка дылы эбит. Кыра кыһалҕалаах киһи билигин даҕаны айаннаабата чахчы. Уонна, кыһайбыт курдук, тыала утары.

    Эмиэ бэҕэһээ киэһээҥилэрин курдук айаннаатылар: бэриэччит — инники, Байбаас туккуну кэнпиттэн үтэн иһэр.

    Икки көс кэриҥин барбыттарын кэннэ халлаан лаппа сырдаата. Тохтоон сынньаннылар. Михась, эмиэ уруккутун курдук, хараҕын симэн, өйө суох сытар, хам-түм ынчыктаан эрэ ылар. Байбаас киниэхэ мииниттэн иһэртэ. Килиэп быһаҕастаан табатынаан үллэһиннэ. «Аны түорт көс хаалла. Көр, бу курдук айаннаабыт киһи күн орто ааһыыта тиийиэх эбит ээ» — диэн эрэх-турах санаата.

    Ол эрээри кини санаабытын курдук буолбата. Күн орто диэки түөрт көстөрүттэн аҥарын эрэ бардылар. Айаннаатахтарын ахсын күүстэрэ мөлтөөн, инники сыҕарыйаллара бытааран истэ. Ордук таба улаханнык мөлтөөтө. Аччыктаан экчэйбит иһэ, мэктиэтигэр, хамсаабат даҕаны буолла.

    Тыал буоллаҕына биир-кэм сип-сирилэс. Ардыгар арычча уҕарыйыах курдук буола-буола, өссө ордук сэтэрэн кэлэр, көстүбэт илиитинэн түөскүттэн төттөрү анньыалыыр, сырайгын быһыта курбуулуур.

    Бөһүөлэккэ тиийэллэрэ биир көс хаалбытын кэннэ бэриэччит эрэйдээх букатын быста ырда. Онуоха эбии илин атаҕын бэрбээкэйин дьукку тэппитинэн иҥиирэ килэйэн көстөр буолбут, хаана тып-тыгыалас.

    Таба муҥнаах, бааһырбыт атаҕын өрүтэ көтөҕө-көтөҕө, аҕыйахта содьороҥноон иһэн эмиэ турунан кэбистэ уонна, кэннин хайыһан, иччитин диэки буруйдаммыт быһыынан көрбөхтөөтө. Бу таба хаһан даҕаны соруура суох айаннааччы этэ. Ити аата, күүһэ адьас эһиннэҕэ...

    Байбаас — хайыай? — табатын булгутта, бэйэтэ лээмкини кэттэ. Кини былыр саас быстарык саҕана салааска соһон төһө эмэ ыраах сиринэн эргийэр буолара. Оччотооҕута эбитэ буоллар, бу туккуну даҕаны улахан таһаҕас оҥостуо суох этэ. Билигин кырыйдаҕа. Уонна бу бэҕэһээ киэһээҥҥиттэн ойоҕоһо кэйиэлээн ыарыйда, тыынара ыараата. Тымныйбыт бэйэтэ эбитэ дуу?..

    Таба эрэйдээх иччитин батыһан, доҕолоҥноон иһэн, сотору көстүбэт буолан хаалла. Үтүө таба... Өлүөр атаҕынан хаһан аһыаҕа. Сарсын-өйүүн дьиэтигэр тиийиэҕэ.

    Оттон Байбаас хаһан тиийиэй? Тиийиэ дуу биитэр ити туккуга сытар киһитин кытта бу уонча километры кыайан барбакка, быстаран хаалыах бэйэтэ дуу? Кинилэр бу эрэйдэнэн иһэллэрин ким да билбэккэ олордоҕо. Биир эмэ булчут, табаһыт түбэһэ түһүөҕүн — ким маннык халлааҥҥа таһырдьа быгыай?

    Оо, тыал сылайбат, мөлтөөбөт даҕаны буолан! Хантан маннык үлүгэр сири-сибиири тилийэ сүүрэр күүһүкүдэҕи ылар бэйэккэтэй?

    «Дьэ, ииппит-аһаппыт туундара эбэм, аламаҕай сирэйгин кистээтиҥ, күтүр көхсүгүн көрдөрдүҥ! — диэн абатыйа санаата Байбаас, тыалтан сирэйин саһыаран. умса туттан иһэн. — Ол эрээри иннигин ылыам диэн эрэнимэ, санааҕын самыннарыам диэн саараныма. Дьэ, хайабыт буолар эбит — көрүөхпүт!»

    Байбаас санаатын таайан өһүргэммит курдук, туундара иһэ, эбии сэтэрэн, аан-тумарык будулҕанынан оргуйа турда.

    Киэһэлик колхоз бөһүөлэгин ыттарын маргыардаах түмсүүлэринэн арыаллатан, врачебнай учаастак олбуоругар төбөтүттэн атаҕар тиийэ кырыанан, хаарынан бүрүллүбүт тукку соһуулаах киһи киирбитэ.

    Өй-мэйдээх тулуйбат маргыарыттан соһуйан, учаастак үлэһиттэрэ таһырдьа ойон тахсыбыттара.

    Хаар, кырыа киһи, хараҕа суох курдук, дьиэ күүлэтигэр кэлэн кэтиллибитэ итиэннэ, былаат кэриэтэ илиитинэн, туккутун диэки далайан баран, иһиллэ-иһиллибэттик ботугураабыта:

    — Быыһааҥ!..

    Уонна хомурах хаарга умса баран түспүтэ.

    Дьиэттэн тахсыбыт дьоннор, кинини дуу биитэр туккуга туох эмэ баарын дуу өрүһүйүөхтэрин билбэккэ, соһуйан турбуттара.

                                                                                     6

    Байбаас хараҕын көрдө; дьиэ иһэ күндэлэс сырдык.

    Кини өйүн сүтэрбитэ эбитэ дуу, утуйбута эбитэ дуу? Бэҕэһээ олбуор иһигэр киирбитин уонна Михаһы кытта иккиэннэрин көтөҕөн аҕалан сытыаран эрэллэрин түүлбит кэриэтэ өйдүүр.

    Байбаас оронугар олоро түспүтүгэр уҥа ойоҕоһо уот аһыйда.

    — Кэбис, турума! Сыт,— маҥан халааттаах сиэстэрэ кыыс ойон кэлэн, Байбааһы санныттан ылла. — Эн сэбиргэхтэппиккин. Врач хамсаабакка сытыахтаах диэбитэ.

    Байбаас хараҕа сэргэ кураанах ороҥҥо иҥнэ түстэ.

    — Ханнаный?.. Кини... Мэхээс!..— сиэстэрэ илиилэрин санныттан тоҕо садьыйан баран, сибилигин доҕорун көрдүү барыах киһилии, сыгынньах атаҕынан тымныы муостаҕа тура түстэ. — Ханнаный диибин дии!

    — Барбыта... Илпиттэрэ...

    — Ханна?!

    — Оройуон киинигэр. Бэҕэһээ киэһэ самолет кэлэн илпитэ. Бүгүн врачпыт радионан кэпсэтэ сырытта: үтүөрүө дииллэр үһү.

    Байбаас ытарча кэриэтэ ыга туппут түөһэ эмискэ кэҥии түстэ, сүһүөх-сүһүөхтэрэ босхо баран, оронугар нукус гынан сытта уонна эмиэ сып-сылаас, сып-сымнаҕас нуһараҥҥа киирэн барда.

    Таһырдьа буоллаҕына уу-чуумпу, сып-сырдык, күп-күндэлэс.

    Бэҕэһээ, иллэрээ күн дьүһүлэммититтэн кыбыстыбыттыы, туундара мичилиҥниир, сандаарыҥныыр, дьирибиниир...

    1962

    /Софр. П. Данилов.  Сэттэ томнаах айымньылар. Бастакы том. Кэпсээннэр. Дьокуускай. 1996. С. 158-179./

                                                                          ДВОЕ

    Тундра...

    — Вы были в тундре?

    — Нет.

    — Нет? Как же мне рассказать о ней, чтобы вы ее почувствовали, увидели? Я мог бы, конечно, назвать ее прекрасной, величественной, суровой. Бывает она и страшной...

    Тундра...

    В ясный весенний день небо над ней светло-голубое, чистое. Куда ни посмотришь,— кругом снег, снег, снег. Белый, как лебединое крыло.

    А на восходе огромного северного солнца снег сверкает, как драгоценные камни, переливается — изумрудный, лиловый, розовый.

    Начинается день, и снег синеет, как небо.

    Зимой, когда солнца нет, снег серый, словно дым, пепельный.

    Тундра...

    Куда ни глянешь — снег, снег, снег... Едешь на нарте день, едешь два, десять, двадцать дней, и нет ей конца и края. Едешь сегодня, как вчера, кругом — снег, снег, снег...

    Снег и небо, небо и снег.

    Словно нигде не шумит тайга, не светятся города, не встречаются люди.

    Летящий ветер, восточный ветер... Поднимешь голову — снег, снег, и над ним тяжелые, наползающие друг на друга тучи...

    Тундра...

    Ветер уже начинал понемножку тормошить, расшевеливать снега.

    — Хэй! — крикнул на своих оленей старый Тайбаас. Головной олень рванулся вперед. Из-под копыт в нарту полетели комья снега.

    Ветер все усиливался. И вот закрутилась, завертелась снежная пыль. Небо исчезло.

    А Тайбаас спокоен, он едет и поет свою песню: «Слушай, тундра. Говорят, Тайбаасу шестьдесят лет. Верно, тундра, мне шестьдесят лет. Говорят, стар Тайбаас. Нет, я не стар, тундра».

    Он поет и видит собрание колхозников, слышит, как предлагают молодому Эрбэхтэю соревноваться с ним. А Эрбэхтэй даже рукой махнул: как можно соревноваться со стариком? Ой как обиделся Тайбаас! Но смолчал. Хвастливый парень Эрбэхтэй, но из него выйдет хороший охотник. А пока пусть болтает. Совсем молодой парень. Стариком назвал! Какой же Тайбаас старик? Шестьдесят лет — это разве для охотника много? Вот только в начале зимы ему не повезло. А они думают, что Тайбаас уже не может промышлять. Ну что ж, пусть думают. Тайбаас им докажет. Ты ведь это знаешь, тундра...

    Неба не видно, а Тайбаас едет, едет и поет. Уже в нарте семь песцов — большие песцы, хорошие. Умеет ставить Тайбаас капканы. Ты шуми, тундра, всю ночь шуми. А потом хватит. Надо Тайбаасу другие капканы посмотреть, а то волки смотреть капканы будут —от песцов только клочья останутся. Волков много стало, стрелять их надо, а в колхозе вертолета ждут, с вертолета стрелять хотят. Не летит вертолет. Раньше и так волков били, а теперь сидят сложа руки. Молодые, ленивые.

    Тундра шумит. Тайбаас едет и поет:

    «Скоро охотничья избушка, тепло будет, чай будет. Шуми, тундра, ночь шуми, а потом хватит. Оленей жалко. Трое суток не ели досыта. Около избушки какой мох — все поели, а далеко отпускать нельзя — волки».

    Тайбаас не правит, не понукает оленей. Головной сам знает, куда ехать, сам выбирает. А вот второй олень совсем устал.

    Шумит тундра...

    Вдруг олени шарахнулись в сторону. Тайбаас чуть не вывалился из нарты. Чего они испугались? Волков чуют? Впереди что-то чернело. Что это? Раньше здесь ничего не было. Нет, не волк. Голодный медведь из тайги вышел или олень заблудший?

    Тайбаас остановил оленей, взял карабин. Ба! Это же избушка! Труба торчит. Удивительно. Кто мог построить? Место плохое, на самом ветру. Тайбаас подъехал еще ближе. Нет, это не избушка. Трактор! Откуда? Зачем он здесь? Тайбаас приподнял шапку, прислушался: не гудит, мотор не работает. Он объехал трактор, привстал, заглянул в кабину. Никого нет. В санях — бревна. Говорили, что рыбзавод строит дома для рыбаков в Кумахтаахе, около моря. Значит, эти бревна туда везли. А где же человек? Куда он мог уйти пешком? А это что?! Тайбаас нагнулся, взял в руки обгоревшую тряпку. Видно, телогрейка сгорела.

    Тайбаас влез в кабину. Там пахло гарью. Тайбаас быстро спрыгнул. Беда! Пожар был! Где же тракторист? Тайбаас стал искать следы. Трактор еще теплый, человек далеко не ушел. Вот след, вот...

    Тайбаас, ведя за собой оленей, медленно шел по следу. А вот здесь человек падал. Опять пошел. А вот на коленях полз. «Да что с ним?! Что с ним такое?»

    Тайбаас уже бежал по следу и чуть не наткнулся на человека, зарывшегося в снег.

    Тайбаас приподнял человека и испугался: лицо у него было в волдырях от ожогов. Глаза были закрыты, но человек дышал.

    — Друг! — крикнул Тайбаас. — Слышишь меня? Человек открыл глаза. Ресниц у него не было.

    — Друг, как же ты попал в такую беду?

    Тайбаас сдернул с плеч человека тяжелую промасленную тряпку (это была обгоревшая ватная стеганка от капота), снял с себя шапку, скинул кухлянку. Стал одевать тракториста как ребенка.

    Одел, поднял стеганку, постелил ее на нарту и уложил тракториста. Сам он остался в меховом жилете. Голову повязал длинным толстым шарфом. «Спасать надо... Плохой трактор. Так обжег человека...».

*

     Была ночь, когда молодой тракторист Михась Калиновский отправился в путь. Снег. Звезды.

    Со стороны могло показаться, что трактор не сам идет, что кто-то тянет его, ухватившись за лучи фар, как за два светящихся дрожащих троса.

    В Кумахтаах, где теперь строили дома для рыбаков, Михась возил лес уже дважды. Ему казалось, что к тундре он привык, и нисколько не жалел, что год назад после демобилизации приехал сюда. Он родился в Белоруссии, в деревне, а службу проходил на Дальнем Востоке. Был у них в части якут Семен Петров. Хороший парень. Он говорил, что красивее тундры ничего нет. Вот Михась и поехал посмотреть. Поехал и остался. Понравилось ему тут. И заработок хороший — Михась помогал своим старикам, да и сестре посылал чуть не каждый месяц.

    Мотор работал ровно, в кабине было тепло.

    Михась напевал какую-то веселую песенку. Он был молод. Ему хотелось петь. И он пел.

    Один среди бесконечной снежной равнины. Так прошла ночь.

    Михась видел, как небо светлело, становилось все шире. И вот на востоке вслед за красным свечением зари возникло огромное холодное солнце Севера. Михась снова увидел живые снега, ослепительную ширь тундры.

    Михась открыл дверцу кабины и, высунув голову, крикнул: «О-о, го-го-го-оо!»

    И его голос полетел во все-концы тундры.

    Солнце уже склонилось на запад. Позади осталась половина пути. И тут Михась увидел облака. «Может, пурга будет?» Михась до сих пор не попадал в пургу. Но бояться ему нечего: этого стального оленя, пожалуй, никакая пурга не осилит, а если ничего видно не будет, по компасу можно доехать.

    А пурга и в самом деле начиналась.

    Михась прислушался к голосу мотора и вдруг встревожился. Он прибавил газ, но трактор шел с той же скоростью. Неужели двигатель перегрелся?

    Михась остановил трактор, открыл капот. Система питания в порядке, с маслом все нормально... Он начал было осторожно отвинчивать крышку радиатора — пар вырвался со свистом. Михась заглянул в радиатор: вода булькала только на дне. Куда же она девалась? А, вот оно что: течет. Внизу капает. Да, плохо. Полчаса придется потерять, но исправить можно.

    Он достал ящик с инструментом и принялся запаивать трещину на радиаторе. Работать было трудно — ветер мешал. Наконец запаял. Посмотрел на часы: ну и ну! — целый час возился. Михась влез на гусеницу и стал заводить мотор. Не получается! Застыл мотор! Делать нечего. Михась сделал факел из пакли, принялся разогревать картер. Тут и случилось непоправимое. Сильный порыв ветра вздул пламя, и оно охватило пропитанную маслом ватную стеганку на капоте. Стеганка вспыхнула. Михась растерялся. А длинные языки пламени через раскрытую дверцу уже тянулись в кабину. Загорелось сиденье. Михась сбросил стеганку в снег, скинул телогрейку, вскочил в кабину. Телогрейкой он начал сбивать пламя, но и она загорелась. Он выбросил ее из кабины, стал голыми руками обдирать сиденье. Жгло лицо, руки. Михась уже ничего не видел. Но он знал, что делает. Сиденье полетело в снег.

    «Все-таки удалось сбить пламя. Но руки, руки в волдырях... Как же я такими руками трактор заведу?»

    На снегу дымилась ватная стеганка от капота. Телогрейка почти вся сгорела.

    У него еще хватило сил взяться за рычаги. Мотор снова не заводился. «Нет, такими руками ничего не сделаешь. Как же быть? До Кумахтааха километров сорок. Не дойти. Пурга начинается. Оставаться нельзя. Замерзну. Надо идти на восток, к избушке охотников».

    Михась набросил на плечи стеганку, шапку не нашел. Хорошо, хоть компас не потерялся.

    Михась побрел на восток.

    Тундра...

    Летящий ветер, восточный ветер... снег, снег, а над головой — тяжелые, наползающие друг на друга тучи.

    Тундра...

    Вот и узнал тебя Михась.

    Он идет из последних сил, налегает на ветер грудью. В глазах красные, желтые круги. Гудит ветер. Кругом снег, снег, снег...

    Михась упал и не сразу поднялся.

    Гудит ветер. Михась шел и падал, падал и шел, и, наконец, лежа на снегу, понял, что подняться он уже не сможет. Снег был мягкий и даже теплый. Хотелось уснуть. Глаза сами закрывались, — уснуть...

    «Пропаду,— думал Михась.— Надо идти».

    Но идти он не мог и теперь полз, загребая руками снег, задыхаясь.

    Он подтягивался на локтях, прижимаясь к снегу горячим лбом.

    Тундра...

    Так мог погибнуть человек. Один. Но тундра — это двое.

*

    Старый Тайбаас, держа в правой руке вожжи, бежал рядом с нартой, погоняя оленей. На нарте лежал Михась.

    Ветер все усиливался, снежные вихри налетали со всех сторон, впереди мелькали только спины оленей.

    Тайбаас догнал оленей и увидел, что нарту везет один головной олень, а второй совсем обессилел, не тянет нарту.

    Жалко Тайбаасу, очень жалко оставлять в тундре свою добычу, но что делать? Пришлось закопать в снег песцов, хоть этим облегчить нарту. Больше он своих песцов не увидит: почуют их по запаху волки и сожрут. Ничего не поделаешь.

    Потом стал сдавать и головной олень. Тайбаас как мог помогал ему: толкал нарту сзади.

    Когда головной олень стал шататься от ветра, а Тайбаас уже совсем задыхался, показалась, наконец, избушка охотников. Теперь согреть надо человека...

*

    Тайбаас нашел в избушке все необходимое: дрова для печи, масло, рыбу, мясо, посуду для варки пищи, оленью шкуру — чтобы было на чем отдохнуть. Все это было приготовлено в избушке на случай беды — по обычаю тундры.

    Уложив тракториста на оленью шкуру, Тайбаас затопил железную печку и набил чайник снегом.

    Железная печка раскалилась быстро, в избушке стало тепло. Тайбаас поставил вариться мясо и подсел к трактористу, который не открывал глаз, только изредка тихо-тихо стонал.

    При свете свечи Тайбаас, увидел, что он совсем молодой. Тайбаас не помнил такого тракториста на рыбзаводе, — видно, новый, приехал недавно.

    Тайбаас стал поить больного с ложки. Веки у него задрожали, он открыл глаза. Тайбаас обрадовался:

    — Сынок, как себя чувствуешь?

    Тот ничего не ответил. Из потрескавшихся губ его сочилась кровь. Тайбаас вспомнил, как лечили раньше ожоги медвежьим жиром. Но сейчас его нигде не достанешь, и потом медвежий жир не поможет: ожоги очень большие. В поселок везти надо, в больницу. «Как же я поеду завтра? Олени опять голодные,— так думал Тайбаас, прислушиваясь к тундре. — Где теперь родители этого парня? Они, наверное, не знают, что их сын попал в беду».

    Вдруг больной пошевелился.

    Тайбаас приложил ухо к его губам.

    — Где... я?..

    — В тундре. Не бойся,— ответил Тайбаас по-якутски. И, спохватившись, сказал по-русски:— Я охотньук... Тундра, юрта...

    — Пить...

    Тайбаас напоил его чаем из стакана.

    — Может, поешь? Мясо... мясо... килиэп... Балык... Парень не ответил.

    — Как имя?

    — Мих-ась...

    — Мэхээс? — удивленно воскликнул Тайбаас — Мэ-хээс, да?

    Парень кивнул.

    — Мэхээс! У тебя якутское имя. Моего отца тоже звали Мэхээсом. А откуда ты?

    — Белорус... Бело... рус...

    — Так, так, сейчас понятно. Значит, белорус... На войне был мой брат, вот там и воевал. Мэхээс, я сын Мэхээса, а ты тоже Мэхээс! — бормотал радостно Тайбаас. — Будешь кушать, Мэхээс? Ты бы покушал, подкрепился.

    Михась закрыл глаза. Тайбаас вышел за дверь, набрал в тряпку снега, приложил ко лбу Михася.

    — Мэхээс, не бойся. Вот скоро притихнет ветер, поедем. У нас есть хороший лекарь, очень хороший человек. Даже мертвого оживить может. Тебя, Мэхээс, он обязательно полечит, — бормотал Тайбаас. — Не бойся, парень... Он тебя вылечит... Слышишь, Мэхээс?

    Тайбаас все подкладывал в печь дрова, кипятил чай. «Тундра, не надо шуметь. Человек совсем больной. Тундра, ты слышишь меня?»

    После полуночи ветер начал стихать. Тайбаас решил ехать, не ожидая полного затишья.

    Олени Тайбааса за ночь совсем не отдохнули. Второй олень даже не встал, когда Тайбаас вышел из избушки. Что ж, придется его здесь оставить.

    Тайбаас почти насильно накормил больного супом и сам поел досыта.

    Остатки сваренного мяса и другую еду положил на полку. Налил бульон в бутылку, сунул ее за пазуху: пригодится в пути. Отрезал от буханки половину, отдал оленям.

    Запряг головного.

    Оказывается, тундра только притихла и теперь снова бушевала. Все было так же, как вчера: олень тянул нарту, а Тайбаас толкал ее сзади.

    «Еще километров сорок. До вечера доедем»,— думал Тайбаас.

    Когда до поселка оставалось километров пять, олень поранил левую переднюю ногу, из раны потекла кровь. Олень виновато посмотрел на своего хозяина. Головного никогда не надо было понукать... Раз остановился — значит, все. Тайбаас освободил его от постромок и сам повез нарту, налегая на лямку. Тяжело. Очень тяжело.

    Олень шел за нартой, но все больше отставал. «Ничего, хороший олень, не пропадет, сам вернется домой. Ничего».

    — Ничего, ничего,— твердил Тайбаас и шел, шел, шел...

    Тундра...

    Снег, снег, снег. Снег в лицо.

    «Неправду говорят, что стар Тайбаас. Дойду».

    Вечером во двор больницы вошел шатаясь облепленный снегом человек. Он тащил за собой нарту. Вокруг с громким лаем носились поселковые собаки.

    На шум вышел врач.

    Наткнувшись, как слепой, на крыльцо, человек показал ему на нарту, сказал еле слышно:

    — Спасите его!..— и упал.

    Врач заметался,— кого нести первым: того, кто на нарте, или этого, на снегу.

    Тундра — это двое.

    Перевод С. Виленского.

    /Софрон Данилов.  Листы и корни. Повести, рассказы. Якутск. 1979. С. 282-289./