ЎЎЎ Зінаіда Арджанікідзэ. Шлях бальшавіка. Койданава. "Кальвіна". 2019.

                                                                            МІНСК

                                                                        вул. Кульман

    123. ПОМНІК АРДЖАНІКІДЗЕ Рыгору Канстанцінавічу (гіст.). На тэрыторыі завода электронных вылічальных машын імя Р. К. Арджанікідзе (дом № 1). Бюст Р. К. Арджанікідзе ўстаноўлены ў 1966 г.

    /Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Мінск. Мінск. 1988. С. 104./

                            АД ПРАЖСКАЙ КАНФЭРЭНЦЫІ ДА ССЫЛКІ Ў ЯКУЦІЮ

    Сярго Арджанікідзэ правёў каля васьмі год у царскіх турмах, на катарзе, на этапах і ў ссылцы. Апошні яго арышт адбыўся 27 красавіка 1912 года.

    Царскія апрычнікі даўно шукалі Сярго. Ён быў членам бальшавіцкай партыі з 1903 года і прайшоў вялікую школу рэвалюцыйнай барацьбы пад кіраўніцтвам Леніна і Сталіна.

    Пасьля паражэньня рэвалюцыі 1905 года, калі з усёй вастрынёй устала пытаньне аб вырошчваньні партыйна-прапагандысцкіх кадраў з пралетарскага асяродзьдзя, Ленін, які быў у эміграцыі, стварыў у Ланжумо, недалёка ад Парыжа, партыйную школу. Тут Сярго слухаў лекцыі Ўладзіміра Ільіча па асноўных пытаньнях рэвалюцыйнай тэорыі і практыкі.

    Хутка Сярго быў вымушан спыніць вучобу: Уладзімір Ільіч накіраваў яго ў Расію з адказнейшым даручэньнем — пачаць падрыхтоўчую работу па скліканьню агульнарасійскай канфэрэнцыі партыі.

    Сярго аб’ехаў увесь поўдзень, поўнач і Закаўказьзе. Была створана Расійская арганізацыйная камісія (РАК) па скліканьню партыйнай канфэрэнцыі.

    Канфэрэнцыя бальшавікоў адкрылася ў Празе 18 студзеня 1912 года. Сярго быў дэлегатам Пражскай канфэрэнцыі ад тыфліскай партыйнай арганізацыі.

    Усёй работай канфэрэнцыі кіраваў Ленін. Сталін, які знаходзіўся ў гэты час у ссылцы, быў завочна выбраны членам Цэнтральнага камітэта партыі.

    Разграміўшы ліквідатарства як плынь антыпартыйную, Праская канфэрэнцыя ўказала на неабходнасьць далейшага ўмацаваньня падпольных арганізацый і спалучэньня мэтадаў легальнай і нелегальнай барацьбы. Было прынятае рашэньне аб актыўным удзеле сацыял-дэмакратаў у выбарах у IV Дзяржаўную думу.

    На першым пасяджэньні канфэрэнцыі выступіў Сярго. Ён зрабіў вялікі даклад аб рабоце арганізацыйнай камісіі, якая падрыхтоўвала скліканьне канфэрэнцыі. У рэзалюцыі, прынятай па дакладу Сярго, гаворыцца:

    “Канфэрэнцыя лічыць сваім абавязкам адзначыць велізарную важнасьць праведзенай Расійскай арганізацыйнай каміісіяй работы па згуртаваньню ўсіх расійскіх партыйных арганізацый”.

    Сярго быў выбраны членам Цэнтральнага камітэта. Было створана бюро Цэнтральнага камітэта для кіраўніцтва ўсёй партыйнай работай у Расіі. У гэта бюро, якое ўзначальвалася таварышам Сталіным, увайшоў Сярго.

    Хутка пасьля звароту ў Расію Сярго быў арыштован.

    Да гэтага часу захаваўся лісток з блякнота, на якім Сярго беглым роўным почыркам запісаў:

    “Арыштавалі ў Гудаутах 24 сьнежня 1905 года, вызвалілі ў красавіку 1906 года.

    Паехаў у Германію ў канцы жніўня 1906 года і вярнуўся ў пачатку 1907 года.

    Быў 1 мая ў Баку, выпушчаны 26 мая, зноў быў арыштован там жа ў 1907 годзе, ці то 1 кастрычніка, ці то 1 лістапада, і асуджан у 1908 годзе ў ссылку на пасяленьне. У 1909 годзе быў вызвалены у Прыангарскім краі Енісейскай губэрні ў чэрвені ў сяле Патаскуй. Уцёк з ссылкі ў тым жа годзе ў жніўні і прыбыў у Баку.

    У сувязі з правалам паехаў у Пэрсію. Прымаў удзел у экспэдыцыі Сардар-Мухі на Ардабіл супроць контррэвалюцыі. У канцы 1910 года эміграваў у Францыю.

    У 1912 годзе быў арыштован у Пецярбургу і прасядзеў [* У Петраградзе, Шлісэльбургу, Іркуцку і Аляксандраўску.] да канца 1916 года. У 1916 годзе быў вызвалены у Якуцку, у 1917 годзе вярнуўся ў Піцер».

    У гэтых скупых радках заключана гісторыя многіх год барацьбы. Сярго шэсьць месяцаў знаходзіўся ў камэры папярэдняга зьняволеньня. Хутка Пецярбурскі акруговы суд прыгаварыў яго за ранейшы пабег з ссылкі і за бальшавіцкую работу да трох год катаргі, а пасьля адбыцьця яе — да вечнай ссылкі.

    Закаванага ў кайданы, Сярго даставілі ў Шлісэльбурскую крэпасьць. Тры доўгія гады прайшлі ў каменным мяшку. Аднак бадзёрасьць і ўсёперамагаючы аптымізм не пакідалі Сярго. Ён працаваў над сабой і чытаў, чытаў без канца.

    У тоўстым цыратавым сшытку, выданым Сярго турэмным начальствам, захаваліся доўгія сьпісы прачытанай ім за гэты пэрыяд літаратуры. Тут часта сустракаюцца імёны Чарнышэўскага, Дабралюбава і інш. Доўгі канспэкт складзены па гісторыі сярэдніх вякоў.

    У кастрычніку 1915 года Сярго быў высланы па этапу ва Ўсходнюю Сыбір. Да вясны 1916 года, пакуль не адкрылася навігацыя на Лене, Сярго знаходзіўся ў зьняволеньні ў Аляксандраўскім цэнтралі (Іркуцк). З Іркуцка Сярго быў накіраваны у далёкі Якуцк.

    Партыя ссыльных ішла бязьмежнымі бурацкімі стэпамі. Некалькі падвод цягнулася за імі. Канвойныя афіцэры грубымі воклічамі падганялі адстаючых. Па безгранічных прасторах неслася песьня ссыльных:

                                                      Спускается солнце за степи,

                                                      Вдали золотится ковыль,

                                                      Колодников звонкие цепи

                                                      Взметают дорожную пыль.

                                                      Идут с ними длинные тени

                                                      Две клячи телегу везут,

                                                      Лениво сгибая колени,

                                                      Конвойные с ними идут...

    Даўгі, цяжкі этап. Ён ідзе спачатку стэпам, затым тайгою. Дарога пралягае па крутых берагах Лены. Навокал уздымаюцца разбураныя пад уплывам часу дзікія скалы. Раніцамі на вадапой спускаюцца да ракі мядзьведзі, ваўкі, лані.

    Некалькі дзён ехаў Сярго ў труме баржы-павузка. Тут не было нават самых элементарных выгод. У два ярусы цягнуліся суцэльныя нары, на якіх упокат ляжалі здаровыя і хворыя. Паветра было душнае, смуроднае. Дзьверы былі наглуха зачынены. Выходзіць ссыльным на палубу было сурова забаронена.

    Пачаліся цёплыя белыя ночы. Сонца не скрывалася круглыя суткі, і толькі ў гадзіну - дзьве ночы ўсход афарбоўваўся ў ярка-чырвоныя тоны.

    Чым бліжэй падыходзілі да Якуцка, тым лепшымі станавіліся канвойныя. Афіцэры стараліся не паказвацца ссыльным на вочы. Толькі ў самым горадзе начальнік канвойнай каманды накінуўся на Сярго з грубай лаянкай. Доўга Сярго не мог зразумець, чым ён даў повад да гэтага.

    Мясцовае начальства было нездаволена прысылкай да іх такога небясьпечнага “злачынца”. У “Артыкульным сьпісе”, складзеным с.-пецярбурскай губэрнскай турэмнай інспэкцыяй, гаварылася, што “Грыгорый Канстанцінавіч Арджанікідзе — катаржны”, асуджан ужо ў трэці раз. У графе “ідзе ў аковах ці без акоў”, было напісана — “у нажных кайданах”, а ў графе “ці можа ісьці пехатою” стаяла ляканічнае — “можа”. Далей гаварылася, што рост Сярго — “2 аршыны і 6 вяршкоў, склад цела добры, вочы і валасы чорныя, колер і выгляд скуры твару —белы”.

    Самае галоўнае было ў канцы “Артыкульнага сьпісу”: “Прызнаны віноўным ў першым пабегу з месца пасяленьня па-за межамі Сыбіры і пражываньні па чужому пашпарту», а таму пазбаўлены “всех прав состояния”. У дужках былі пералічаны артыкулы з “Улажэньня аб пакараньнях”.

    Такая характарыстыка паслужыла повадам для якуцкага губэрнатара збыць Сярго далей з вачэй. У “Справе Якуцкага абласнога ўпраўленьня” паявіўся новы запіс: “Прыбыў у Якуцкую вобласьць 14 чэрвеня 1916 года і разьмеркаваны у Нюрбінскае сельскае вобчаства Вілюйскай акругі”.

    Нюрба ляжыць у далёкай тундры, за семсот вёрст ад Якуцка, Гэта — ссылка ў ссылцы.

    Якуцк таго часу быў горадам купцоў-калянізатараў, дваранства і духавенства. Гэта былі “айцы горада”. Аднак немалаважную ролю адыгрывалі ў Якуцку і ссыльныя. Тут знаходзіліся Грыгорый Іванавіч Пятроўскі, Емельян Яраслаўскі, Андрэй Агееў. Усіх ссыльных тут было каля чатырохсот чалавек. Ссыльныя былі аб’яднаны ў касу ўзаемадапамогі. У сапраўднасьці гэта была падпольная палітычная арганізацыя.

    Часта ў доме Яраслаўскага, які жыў пры гарадзкім музэі ў асобным доміку (таварыш Яраслаўскі быў дырэктарам Якуцкага музэя), зьбіраліся нібыта на імяніны ці на якое-небудзь іншае сьвята ссыльныя бальшавікі. Тут рабіліся даклады на розныя палітычныя і агульнаадукацыйныя тэмы, зачытваліся рэфэраты, вяліся доўгія гутаркі аб вайне, аб набліжаючайся рэвалюцыі.

    Ссыльныя бальшавікі адыгралі немалую ролю ў адмене рашэньня губэрнатара аб адпраўцы Сярго ў Нюрбу.

    4 ліпеня 1916 года пад націскам якуцкай арганізацыі ссыльных загадчык гарадзкой больніцы зьвярнуўся да “яго правасхадзіцельства пана якуцкага віцэ-губэрнатара”:

    «З прычыны недахвату ўрачоў і фэльчараў пры Якуцкай абласной больніцы прашу ваша правасхадзіцельства назначыць у давераную мне больніцу толькі што прышоўшага з партыяй ссыльнапасяленца, мэдыцынскага фэльчара Арджанікідзэ, якога адпраўляюць гэтымі днямі ў Вілюйскую акругу”.

    Губэрнатар “міласьціва” згадзіўся на просьбу загадчыка больніцы. Якуцкаму спраўніку быў накіраваны цыркуляр:

    “Абласное ўпраўленьне паведамляе вашаму высокаблагародзьдзю, што ссыльнапасяленец, які прыбыў з першай ленскай партыяй, Грыгорый Арджанікідзе, назначаны спачатку ў паселішча Нюрбінскае Вілюйскай акругі, п. губэрнатарам пераназначаны у Мархійскае сельскае вобчаства з дазволам часова пражываць у г. Якуцку”.

    Сярго адразу ж увайшоў у цэнтар палітычнага жыцьця якуцкіх ссыльных.

    Сярго расказваў бальшавікам, ужо даўно адарваным ад сталіцы і не ведаўшым партыйных навін, аб перамозе над ліквідатарамі, якія хацелі зьніштожыць падпольле, аб канчатковым арганізацыйным афармленьні бальшавіцкай партыі.

    Ім быў зроблены спэцыяльны даклад, прысьвечаны вынікам Праскай канфэрэнцыі. Такі даклад рабіў ён чатыры гады назад у Піцеры, незадоўга да свайго арышту. Многа тайных сходаў правёў Сярго ў Якуцку, многа разоў рабіў даклады на розныя палітычныя тэмы. Асабліва пякучым, хвалюючым пытаіньнем было пытаньне аб адносінах да вайны. Бальшавікі Яраслаўскі, Пятроўскі, Агееў. адстойвалі паражэнцкі пункт гледжаньня. Сярго без малейшага хістаньня стаў на ленінскую пазыцыю і павёў жорсткую барацьбу з абаронцамі.

    Рэвалюцыйная работа Сярго ў ссылцы не магла прайсьці непрыкмечанай для мясцовых улад. Увосень 1916 года Сярго быў пераведзены з Якуцка ў сяло Пакроўскае.

                                                               СЯЛО ПАКРОЎСКАЕ

    У той час я была сельскай настаўніцай, вучыла рускіх і якуцкіх дзяцей у прыходзкай школе.

    Сяло Пакроўскае, у якім я тады працавала, знаходзіцца на адлегласьці дзевяноста вёрст ад Якуцка. У сяле ўсяго пятнаццаць двароў. Будынкі чорныя, з бярвеньняў. Месца глухое, але вельмі жывапіснае. Сяло стаіць на высокай гары, унізе цячэ шырокая і велічная Лена. Гэта — адна з найбольшых сыбірскіх рэк. Вясной яе полыя воды разьліваюцца на дваццаць вёрст, часта затапляючы Якуцк, хоць горад знаходзіцца на адлегласьці пятнаццаці вёрст ад ракі.

    Навокал Пакроўскага шуміць вечна зялёная тайга. Месца наша далёкае, паўночнае. Лета бывае кароткім, хоць і вельмі пышным. Зямля адтае толькі на адзін мэтар. Таму ў тайзе мала лісьцяных дрэў, пераважае сасна, карэньні якой не ідуць углыб, а сьцелюцца амаль па паверхні.

    Уздоўж Лены ідзе паштовы тракт. Сяляне ў тыя часы трымалі па два-тры кані і ў доўгую якуцкую зіму “ганялі пошту”.

    На працягу дзевяці месяцаў у годзе паштовыя коні былі адзіным сродкам зносін з абласным цэнтрам. Нядзіва, што карэспандэнцыі часта губляліся ў дарозе, а сталічныя газэты прыходзілі са спазьненьнем на цэлы месяц.

    Не гледзячы на такую глуш Пакроўскае лічылася буйным культурным паселішчам. Тут была школа, больніца, тэлеграфнае аддзяленьне, паштовая станцыя, а летам і прыстань.

    Часта ў Пакроўскім наладжваліся кірмашы, куды зьяжджаліся карэнныя жыхары гэтых месц — якуты. Яны прыяжджалі на маленькіх, зарослых густой шэрсьцю, конях.

    Якуцкія паселішчы — улусы — пачыналіся на адлегласьці пяці-васьмі вёрст ад Пакроўскага. Жылі якуты асела, хоць летам уганялі жывёлу на Лену, дзе на астравах і паплавах расла сакавітая трава.

    Якуты. жылі бедна, у галечы і брудзе. Але былі сярод якутаў і свае князькі — тайоны, якія мелі па сотні і больш галоў жывёлы. На іх апіраліся царскія жандары і купцы..

    Больніца сяла Пакроўскага абслугоўвала ўсе навакольныя улусы на тэрыторыі больш пяцісот вёрст. У ёй працаваў толькі адзін фэльчар-якут, па прозьвішчу Сьляпцоў. Сярго, які яшчэ ў юныя гады скончыў фэльчарскую школу, быў пасланы ў гэтую больніцу наладзіць лячэбную работу у акрузе.

                                                                               *

    Упершыню я сустрэла Сярго ў пахмурны верасеньскі дзень 1916 года. Разам з таварышкай мы ішлі па шырокай вуліцы сяла. Нам сустрэўся худы і стройны каўказец. Ён быў апрануты ў паношанае асеньняе паліто. Шапкі ў яго не было, і вецер раскідаў яго кучаравыя даўгія валасы.

    — Хто гэта? — зьвярнулася я да таварышкі.

    — Новы фэльчар... — Таварышка памаўчала. — Ці то чаркес, ці то грузін.

    Мы прайшлі міма.

    — Адкуль ён? — зноў запыталася я.

    Таварышка паціснула плячыма:

    — Не ведаю...

    Праз некалькі дзён я сустрэла новага фэльчара на прыстані, ля парахода.

    У нашых глухіх месцах параход быў адзіным сродкам увесяленьня. Разам з ім прыходзілі сьвежыя навіны з Расіі, прыяжджалі новыя людзі... Цяжка перадаць, з якім хваляваньнем чакалі ў глухіх сыбірскіх сёлах пасьля доўгай зімы першага парахода. Гэта было для нас сьвятам. Увесь народ валам валіў на прыстань.

    Але зараз была восень. Накрапваў дробны дожджык. Ад яго рабілася сумна. Я думала, аб тым, што хутка надыйдзе зіма і сонца амаль зусім перастане паказвацца з-за гарызонту. Увесь зімовы дзень у Якуціі раўняецца толькі чатыром гадзінам...

    Хутка я пазнаёмілася з новым фэльчарам. Маім вучням трэба было прышчапіць воспу, і ён прыйшоў да нас.

    Мяне зьдзівіла, з якой увагай і любоўю была праведзена Сярго гэтая працэдура. Ні адзін з маіх дзяцей не праявіў аніякага страху.

    Затым я пачала сустракацца з фэльчарам у сям’і аднаго мясцовага жыхара. У маладой жанчыны — Каці было многа дзяцей. Аднойчы ў яе захварэў дзесяцігадовы сын. Запрасілі фэльчара. Калі ён увайшоў у пакой, трое дзяцей гулялі каля стала. Яны спалохана зірнулі на фэльчара. Яго вялікія чорныя вочы, вусы і адкінутыя назад валасы ўнушылі ім страх.

    — Цыган! — закрычалі яны і схаваліся пад стол. — Гэта цыган!

    Фэльчар прайшоў углыб пакоя, дзе ляжаў хворы хлопчык. Ён клапатліва агледзеў дзіця і прапісаў лякарства. Нічога страшнага з хлопчыкам не было — звычайная інфлюэнца.

    Дзеці па ранейшаму са страхам паглядвалі на “цыгана”. Ён падышоў да іх і з жартамі пачаў выцягваць іх з-пад стала. Спачатку дзеці адбіваліся і пішчалі, але хутка вясёлая, добрая ўсьмешка фэльчара супакоіла і падбадзёрыла малышоў. Ужо праз пяць мінут фэльчар і дзеці былі прыяцелямі. Дзеці сядзелі ў яго на каленях, а ён казытаў іх свамі пушыстымі вусамі і вучыў грузінскай скорагаворцы: “ква, ква, канчала; канчала ды канчала; гагона да гагона”.

    — Дзядзя, а што гэта значыць? — пыталіся ў яго дзеці, са сьмехам паўтараючы незразумелыя словы.

    — Сакрэт.

    — Ну, дзядзечка, міленькі...

    — Не, не скажу,

    Фэльчар вельмі любіў дзяцей, і дзеці плацілі яму тым жа. Ён стаў самым дарагім госьцем у Каці, і заўсёды з яго прыходам у доме пачыналася агульнае ажыўленьне.

    Часта бывала, што ён прывозіў з далёкага якуцкага улуса хворых дзяцей. З якой увагай, з якой клапатлівасьцю лячыў ён іх! Ён сам абмываў іх брудныя целы, сам рабіў перавязкі, сам карміў...

    У доме Каці я даведалася, што ён — ссыльны і яго завуць Грыгорыем Канстанцінавічам Арджанікідзэ. Прозьвішча было настолькі цяжкім, што мы проста пачалі называць яго “Грузяй”, а пасьля — Сярго.

    Людзі поўдня цяжка пераносяць рэзкую перамену клімату. Ва ўмовах суровай Якуціі яны часта хварэюць.

    Мы трывожыліся аб Сярго. Яго апранаілі ў цёплы чорны кажух, а зьверху надзявалі даху. У гэтым уборы Сярго выглядаў вельмі сьмешна, бо даха была кароткай і з пад яе былі відаць доўгія полы кажуха.

    Аднак Сярго параўнальна лёгка пераносіў суровую якуцкую зіму. Часта, не гледзячы на маразы ў шэсьцьдзесят градусаў, ён на пары коней са званочкамі езьдзіў па навакольных улусах. Гзта называлася аб’ездам участка.

    Якуты паявіліся на тэрыторыі сучаснай Якуціі ў XIII-XIV вяках і заняліся паляваньнем і рыбалоўствам. У тыя аддаленыя часы яны жылі яшчэ ва ўмовах патрыярхальна-родавага ладу, але хутка родавыя адносіны ў іх пачалі распадацца, разьвіваўся фэадалізм. Тайоны, аб якіх я расказвала вышэй, раней былі родавымі старшынамі, а пазьней ператварыліся ў сапраўдных князькоў.

    У пачатку ХVІІ века ў Якуціі паявіліся рускія казакі. Далёкая Якуція прыцягвала ўвагу Маскоўскай дзяржавы як крыніца пушніны для “паляўнічых і прамысловых людзей”.

    Калянізатары спаганялі з якутаў “ясак” (падатак), выкалочвалі “мяккую рухлядзь” (пушніну). Гандаль пушным зьверам адбываўся шляхам абмену, часьцей за ўсё — на гарэлку. Каляніяльны грабеж суправаджаўся самымі зьверскімі лютасьцямі з боку казакаў. У гэтым ім дапамагалі мясцовыя князькі — тайоны. Якуцкі народ жыў пад падвойным гнётам.

    Заваявальнікі вялі гандаль рабамі. Аж да пачатку XIX века Якуцк быў цэнтрам гандлю рабамі для ўсёй Сыбіры.

    Таму нядзіва, што да рэвалюцыі якуты выміралі. Сярод іх лютавалі самыя страшныя хваробы — сыфіліс, ваўчанка, трахома. Мэдыцынскаму работніку, ды яшчэ ўважліваму і чуйнаму, работы тут было па горла.

    Якуты вельмі любілі Сярго. Ён быў не толькі добрым мэдыкам, ён цікавіўся бытам сваіх пацыентаў, вывучаў эканамічныя ўмовы іх існаваньня.

    Сярго і Сьляпцоў зьвярнуліся да маёй мацеры з просьбай узяць іх на пансіён і з таго часу пачалі штодзённа бываць у нас у школе. Доўгімі зімовымі вечарамі праседжвалі мы ля стала. Утульна патрэскваў кнот у карасінавай лямпе. Нашы цені дзівосна паўзьлі па сьценах. Серго расказваў аб далёкай Маскве, аб Піцеры, аб Каўказе, аб рускіх рабочых і бальшавіцкай партыі. Грузія ўставала ў яго расказах як яркая краіна вечнага сонца.

    — Гэтую краіну заняволілі! — гнеўна гаварыў Сярго. — Усю Расію! Усю нашу радзіму!..

    Аднойчы маё начальства запрапанавала мне правесьці перапіс школьнай бібліятэкі. У мяне было дзьве шафы кніг. Разам з Сярго мы ўзяліся за гэтую работу. Ён быў вельмі вясёлым, жыцьцярадасным, энэргічным. Любая работа спорылася ў яго руках.

    Набліжаўся студзень, а разам з ім — і зімовыя канікулы ў школе.

    Сярго запрапанаваў мне:

    — Паедзем разам у Якуцк?

    Я згадзілася.

    У ясны марозны дзень я, цёпла захутаная, выйшла на ганак. У кібітцы са званочкамі мяне ўжо чакаў Сярго.

    Дарога ад Пакроўскага да Якуцка прайшла весела і непрыкметна. Сярго расьпяваў песьні, расказваў мне пра сваё дзяцінства.

    Нарадзіўся ён у Кутаіскай губэрні, у сяле Гарэша. Бацька яго лічыўся ў саслоўі грузінскіх дваран, але ў сапраўднасьці быў звычайным бедным селянінам. У яго было так мала зямлі, што запасу кукурузы ледзь хапала на восем месяцаў. Каб пракарміць сям’ю, бацька Сярго хадзіў кожную зіму на заработкі. Ён працаваў на медных рудніках.

                                                                                *

    Позна ўвечары мы прыехалі ў Якуцк. Гэта быў даволі вялікі горад, які меў амаль выключна драўляныя будынкі. На галоўных вуліцах гарэла электрычнасьць.

    Ноч пад новы — 1917 — год Сярго правёў у таварышаў. Пад выглядам сьвята там адбываўся падпольны сход бальшавікоў. Пасярод пакоя стаяла ёлка, на сталах — віно, закускі.

    Ем. Яраслаўскі зрабіў даклад аб бягучым моманце і задачах партыі. Яраслаўскі меў большыя, чым іншыя ссыльныя, магчымасьці для падрыхтоўкі да гэтага даклада. Ён працаваў у музэі і мог, не наклікаючы на сябе падазрэньня, цэлымі днямі сядзець над літаратурай, таму што сама музэйная работа была зьвязана з кнігамі і рознымі даведнікамі.

    Ем. Яраслаўскі даў аналіз сучаснага становішча і зрабіў вывад аб немінучасьці рэвалюцыйнага выбуху ў краіне.

    Сярго горача падтрымаў гэтую мысьль. Ён гаварыў, што разруха ў краіне і імпэрыялісцкая вайна, якая зацягнулася, павінны немінуча прывесьці Расію да сацыяльнага перавароту.

    — Зьвяржэньне самадзяржаўя! — з запалам крычаў ен. — Неадкладнае спыненьне вайны!..

    Сярго вельмі любіў маленькую дзяўчынку Марыянну — дачку Яраслаўскага — і заўсёды песьціў яе і любіў расказваць, як пасьля звароту на радзіму яны разам будуць змагацца супроць цара, які загнаў іх у ссылку, перамогуць яго і тады пачнецца радаснае, прыгожае жыцьцё.

    У сваіх марах Сярго даходзіў да экстазу. Ён шумеў, сьпяваў і навучаў Марыянну блізкім кожнаму рэвалюцыянэру лёзунгам:

    — Далоў цара!

    — Далоў памешчыкаў і фабрыкантаў!

    — Далоў вайну!

    Сярго пытаўся ў Марыянны:

    — Мы пераможам? Так?

    І ў адзнаку таго, што перамога немінуча, Серго вучыў дзяўчынку кідаць на падлогу шклянкі і разам з ёй заразьліва сьмяяўся.

    Хутка разам з Сярго я вярнулася з Якуцка ў Пакроўскае. Зіма была ў поўным разгары. Было так холадна, што якуты прыладжвалі да вакон вялікія зялёныя ільдзіны. Яны захоўвалі цеплыню, але затое ў юрце наступала поўная цемра.

    У пачатку лютага Сярго паехаў на цэлы тыдзень за дзьвесьце вёрст ад Пакроўскага — у паселішча Сінск.

    Нечакана я атрымала кароткую тэлеграму: “Віншую”. Я нічога не зразумела. Хутка я даведалася, што выбухнула Лютаўская рэвалюцыя. Самадзяржаўе было зьвергнутае. Дзесяткі тысяч вёрст аддзяляюць Якуцк ад Петраграда, але не гледзячы на гэта ссыльныя даведаліся пра Лютаўскую рэвалюцыю ў дзень перавароту. Гэта аказалася магчымым таму, што ў ссыльных бальшавікоў была цесная сувязь з цэнтрам і адтуль прыйшла ўмоўная тэлеграма: “Спатканьне з маткай дазволена”.

    Сярго вельмі ўзрадаваўся і тут жа паімчаўся ў Пакроўскае. У сваёй кібітцы са званочкамі ён рабіў у дзень па сто вёрст. На другія суткі пасьля таго, як я атрымала яго віншавальную тэлеграму, ён паявіўся ў Пакроўскім.

    Спачатку Сярго заехаў у краму, якая стаяла на краі сяла. Там заўсёды зьбіраўся натоўп народа. Сярго шумеў, гучна гаварыў. Хутка ён пад’ехаў да нашага дома і, як быў апрануты ў даху і кажух, так і ўварваўся да нас у пакой. Твар у яго быў узрушаны, радасны.

    — Ура! Ура! Рэвалюцыя!.. — крычаў ён.

    Сьледам за Сярго ў пакой увайшоў возчык-якут. Ён быў апрануты ў цёплую шубу, на нагах у яго былі футровыя тарбосы — боты.

    — Пэльсер быт, — сказаў ён, часта міргаючы сваімі вузкімі вачыма, — букатып ірань халбыт ітырык ду: ырэта дзень таюга быха солу.

    Па-руску гэта азначала:

    — Фэльчар наш зусім звар’яцеў або п’яны: ён усю дарогу крычаў і сьпяваў.

    Я сьмяючыся пераклала словы якута Сярго. Той разрагатаўся:

    — А я, сапраўды, быў, як звар’яцелы. Мне ўсіх хацелася цалаваць. Я гатоў быў кінуцца на шыю кожнаму сустрэчнаму. Бадай што якут меў падставу падумаць, што я звар’яцеў.

    Сярго запрапанаваў мне пераехаць у Якуцк. Я не магла гэтага зрабіць, бо надыходзіла вясна, а з ёю — экзамэны. Трэба было закончыць заняткі ў школе.

    Мы вышлі на вуліцу. Сярго заказаў на паштовай станцыі перакладных коней і ў той жа вечар паехаў у Якуцк.

                                                                           ЯКУЦК

    У Якуцк Сярго прыехаў у Дзень урачыстага пасяджэньня “камітэта грамадзкай бясьпекі”, які арганізаваўся тут. Г. І. Пятроўскі як былы член IV Дзяржаўнай думы быў назначан камісарам Часовага ўрада.

    Таварышы паведамілі Серго, што ён выбраны членам “камітэта грамадзкай бясьпекі” і членам выканкама Якуцкага савета.

    Ссыльныя не маглі выехаць з Якуцка з-за страшнага веснавога бездарожжа. Трэба было чакаць лета. Сярго не раз паўтараў, што час, які астаўся ў бальшавікоў, неабходна скарыстаць для арганізацыі мясцовага бядняцкага поўпролетарскага насельніцтва.

    Эсэры пад уплывам ссыльных кулакоў-скапцоў выставілі лёзунг арганізацыі саюза сельскіх гаспадароў. У процівагу ім бальшавікі змагаліся за арганізацыю сельскагаспадарчых рабочых, пераважна якутаў.

    Сярго адыграў вялікую ролю ў барацьбе з эсэрамі і меншавікамі. У гэты час ён быў заняты арганізацыяй мэдыцынскіх работнікаў. Але ён не пакідаў без увагі арганізацыю сельскагаспадарчых рабочых. Сярод ссыльных бальшавікоў і мясцовага насельніцтва Сярго карыстаўся велізарным аўтарытэтам.

    Працяглую барацьбу прышлося вытрымаць бальшавікам у паселішчы Мархе. Там у кулакоў-скапцоў батрачылі якуты. Яны працавалі ўпрогаладзь з раньня да раньня. Ва ўмовах кароткіх якуцкіх начэй гэта азначала, што ім удавалася паспаць толькі дзьве-тры гадзіны ў суткі. Скапцы кармілі іх вельмі дрэнна — хлеб, квас ды славутае бацьвіньне, ад якога пухлі жываты.

    Якуты-батракі былі надзвычай прыгнечаны. Яны баяліся сваіх гаспадароў-скапцоў, дрыжэлі перад паліцэйскімі. Трэба было мець вялікую ўпартасьць і настойлівасьць, каб рэвалюцыйныя заклікі дайшлі да іх сэрцаў. Але Сярго ў поўнай ступені ўладаў гэтай упартасьцю. Ён кіраваў барацьбой з эсэраўскім саюзам сельскіх гаспадароў.

    Адначасова Серго не пакідаў сваёй фэльчарскай работы. Гарадзкая больніца, дзе ён працаваў, знаходзілася на ўскраіне Якуцка, насупраць турмы. Жыў ён тут жа, у малюсенькім, чыста выбеленым пакоі. Абстаноўка была больш чым скромная: стол, салдацкі ложак ды табурэтка. Калі я заходзіла да Сярго, ён быў вымушан садзіцца на падаконьнік.

    Я па ранейшаму прадаўжала жыць у Пакроўскім. У мяне была гарачая пара — вельмі часта з Якуцка пачалі наяжджаць рэвізоры. Мабыць, пранюхалі, што настаўніца прыходзкай школы пачала часта сустракацца з ссыльным. Аднойчы да мяне прыехаў архірэй. Ён астаўся вельмі нездаволены тым, што мае вучні дрэнна кланяліся і хрысьціліся. Ён зрабіў мне суровую заўвагу і пакінуў адпаведны запіс у журнале.

    Сярго часта прысылаў мне з Якуцка пісьмы. 17 сакавіка я атрымала ад яго наступнае пісьмо:

    “... Да дванаццаці гадзін дня працую ў больніцы, а астатні час прысьвячаю іншай, любімай рабоце.

    Мы — палітычныя ссыльныя — думаем зафрахтаваць асобны параход з баржай і выехаць чысла 17-20 мая...”

    У канцы пісьма была прыпіска: “Я так стомлены, што ледзь ваджу пяром”.

    Праз два тыдні пасьля гэтага Сярго пісаў, што ў Якуцку адкрыўся зьезд, на якім яму неабходна прысутнічаць. Якуцкая арганізацыя бальшавікоў ужо даўно намеціла скліканьне зьезда якуцкай беднаты. Падрыхтоўка да гэтага зьезда заняла вельмі многа часу.

    Зьезд якутаў! Упершыню ў гісторыі гэтага народа іх склікалі на зьезд! Вялікая цяжкасьць была ў тым, што даклад трэба было зрабіць на якуцкай мове. Падняць якуцкія масы — азначала прыцягнуць на бок бальшавікоў самую шматлікую народнасьць вобласьці.

    Бальшавікі разьнявольвалі якуцкую беднату. Яны вырашылі вельмі важнае пытаньне аб ануляваньні запазычанасьці беднякоў. Зьнімаліся з сялян шматгадовыя падатковыя цяжары.

    Аднак практычнае ажыцьцяўленьне гэтага выклікала зацятае супраціўленьне тайонаў і іх абаронцаў — чыноўнікаў, эсэраў і меншавікоў.

    На адным з мітынгаў царскія чыноўнікі пачалі крычаць, што бальшавікі падрываюць асновы дзяржаўнасьці і парадку, устаноўленага богам і царом.

    Сярго сказаў на гэтым мітынгу палкую прамову супроць царскіх чыноўнікаў, эсэраў і меншавікоў. Ён гаварыў, што чыноўнікі верай і праўдай служаць эксплюататарскім клясам і не хочуць служыць народу.

    Ён выкрываў іх тупасьць, самыя бясчэсныя ўчынкі. Хабарніцтва — гэтая характэрная рыса чыноўніцкага царскага апарата — было з боку Сярго ўшчэнт раскрытыкавана.

    З месц пачуліся крыкі:

    — Не давайце яму гаварыць!

    — Далоў!

    — Вон яго!

    Сярго гнеўна крыкнуў:

    — Усе царскія чыноўнікі — хабарнікі!

    Неймаверны шум падняўся ў зале. Чыноўнікі, эсэры і меншавікі палезьлі да трыбуны, яны пачалі патрабаваць ад старшыні пазбавіць Сярго слова. Хтосьці гістэрычна крыкнуў:

    — Ён не ўмее весьці сябе на сходзе!

    Яму ўторыў чыйсьці пісклівы голас:

    — Такім людзям не трэба даваць свабоды!..

    У адказ Сярго крыкнуў:

    — Сярод вас ні аднаго чэснага няма!.. Хто не браў хабару — выходзь сюды! Я сьцьвярджаю, усе вы — хабарнікі.

    Чыноўнікі дэманстратыўна пакінулі залю: яны разумелі, што бальшавіцкі прэзыдыюм не будзе іх падтрымліваць.

    Сярго пісаў мне ў адным з пісьмаў: “Чыноўнікі нарысуюць табе твайго Сярго не ў вельмі то прыемным выглядзе, — я іх на адным сходзе «камітэта грамадзкай бясьпекі» абазваў шпікамі і хабарнікамі. Яны паднялі шум, але нічога не выйшла...”

    Пасьля гэтага мітынгу эсэры запатрабавалі, каб было склікана пасяджэньне асобай прысутнасьці, якае знаходзілася пры камісары Часовага ўрада. На гэтым пасяджэньні яны паставілі пытаньне аб зьмене камісара. Бальшавіцкая арганізацыя пайшла на гэта, таму што цэнтар цяжару ўсёй работы бальшавікі перанесьлі ў савет рабочых, сялянскіх і салдацкіх дэпутатаў.

    Усё, што было лепшага сярод членаў савета, усё найбольш рэвалюцыйнае было аб’яднана вакол бальшавіцкай фракцыі.

    Перад саветам стаяла пытаньне аб устараненьні ад улады губэрнатара, паліцмайстра, спраўніка і іншых чыноўнікаў, якія аставаліся тут і пасьля зьвяржэньня царызму на сваіх месцах. Бальшавікі прапанавалі зьняць губэрнатара і адначасова з гэтым захваціць казармы. Эсэры былі супроць гэтых рэвалюцыйных мер.

    Бальшавікі гаварылі:

    — Рэвалюцыя ёсьць рэвалюцыя!

    Эсэры ў адказ на гэта заяўлялі:

    — А што калі рэвалюцыя не пераможа? Нас тады ўсіх тут пераб’юць, перарэжуць, перавешаюць...

    Бальшавіцкая арганізацыя выпусьціла лістоўкі са зваротам да салдат. Гэтыя лістоўкі былі надрукаваны ў друкарні. Хутка ў казармах бальшавікі аб’явілі аб зьвяржэньні ўлады губэрнатара і абвясьцілі ўладу мясцовага “камітэта грамадзкай бясьпекі”.

    Губэрнатар і паліцмайстар пры падтрыманьні гарадзкога галавы і іншых мясцовых рэакцыянэраў прабавалі зьвязацца па гэтаму пытаньню з Іркуцкам і Часовым урадам, прасілі прыслаць ваенныя падмацаваньні супроць бальшавікоў. Тэлеграмы сталі вядомы бальшавікам, таму што на тэлеграфе працавалі спачуваючыя нам тэлеграфныя служачыя. Тады бальшавікі запрапанавалі губэрнатару скласьці з сябе свае паўнамоцтвы. Не дабіўшыся адказу з Іркуцка, ён згадзіўся перадаць уладу ў рукі “камітэта грамадзкай бясьпекі”.

    У клюбе прыказчыкаў сабраўся велізарны мітынг. Губэрнатар і паліцмайстар зьявіліся сюды ў поўнай форме, у ордэнах і са зброяй, і ўрачыста заявілі, што яны вітаюць рэвалюцыю і зьвяржэньне самадзяржаўя. У адзнаку гэтага “дабравольна” перадаюць уладу і зброю ў рукі “камітэта грамадзкай бясьпекі”.

    Іншага ім нічога не аставалася рабіць. Сярго прыняў ад губэрнатара шпагу, а ад паліцмайстра — шашку. Сход неймаверна апладзіраваў гэтаму раззбраеньню і пад гукі аркестра сьпяваў “Марсэльезу”.

    Пакінуўшы ў Якуцку моцную бальшавіцкую арганізацыю, Сярго 23 мая разам з іншымі былымі ссыльнымі выехаў на параходзе ў Іркуцк.

    Напярэдадні Сярго зрабіў надпіс у альбоме, які называўся: “Памяць аб якуцкай палітычнай ссылцы”:

    “Бывай, краіна выгнаньня, краіна-радзіма. Няхай жыве вялікая расійская рэвалюцыя! Няхай жыве сусьветная рэвалюцыя! Няхай жыве сацыяльная рэвалюцыя!

    Грыгорый Канстанцінавіч Арджанікідзэ (Сярго)”.

                                                                            У ПІЦЕР

    Параход праходзіў праз наша сяло Пакроўскае. Тут быў двухгадзінны прыпынак.

    Сярго разам з Г. І. Пятроўскім, Ем. Яраслаўскім, Агеевым і іншымі таварышамі зайшоў за мной у школу, каб забраць з сабой.

    Маці мая плакала. Яна гаварыла:

    — Дачка ўяжджае — камень у ваду падае...

    Але вось мы на параходзе. Я адразу апынулася ў цеснай сям’і таварышаў Сярго — ссыльных бальшавікоў. Усе яны вельмі клапаціліся аба мне, і я хутка зусім забыла цяжкія мінуты разьвітаньня з роднымі.

    Ехалі мы на параходзе два тыдні. У сталовай, у так званай “рубцы першага кляса”, ішлі бясконцыя спрэчкі аб характары рэвалюцыі, аб адносінах да Ўстаноўчага сходу, аб зьезьдзе саветаў і аб многім іншым. Асабліва востра спрачаліся па пытаньню аб палітыцы Керанскага і дзесяці міністраў-капіталістаў.

    — Расія ўжо свабодная! — крычаў меншавік Ахнянскі. — Трэба не размовы разводзіць, а весьці вайну да пераможнага канца!

    Сярго гнеўна спытаў:

    — Расія свабодная? А памешчыкі? А капіталісты?..

    Ахнянскі ўсьміхнуўся:

    — Ну, гэта не з той опэры...

    — Як так? Я прашу гаварыць больш зразумела, — сказаў Сярго.

    — Больш зразумела? Калі ласка: бальшавікі павінны спыніць свае безадказныя... так, так, безадказныя...

    Сярго прыжмурыўся і перабіў:

    — Аб якой адказнасьці ты гаворыш? Аб буржуазна-парлямэнтарнай? Дык ведай, што мы — бальшавікі, а ты вядзеш сябе як самы ганебны меншавік...

    Рака дзе-нідзе ўжо абмялела, і нашаму параходу прыходзілася рабіць петлі ад аднаго берага да другога. Дзесьці, здаецца, пад Жыгалавым, мы пераселі ў баржу, якую цягнуў маленькі параход.

    Ехала нас на баржы чалавек сто — усе ссыльныя і іх сем’і.

    Малады сьлесар Андрэй Агееў ехаў разам са сваёй жонкай Надзяй. Яна была цяжарная. У часе падарожжа ў яе пачаліся перадродавыя схваткі. Уначы Надзя пачала стагнаць.

    Я разбудзіла Сярго. Ён пачаў будзіць усіх, хто спаў, дастаў нейкую парусіну, мабыць, стары парус, і зрабіў штосьці накшталт шырмы. За гэтай шырмай паклалі Надзю.

    На наша шчасьце на гарызонце паказаўся параход. Калі ён наблізіўся, мы пачалі крычаць, каб ён спыніўся.

    З парахода спыталі, што нам патрэбна. Пачаліся доўгія перагаворы. Нарэшце капітан згадзіўся ўзяць некалькі чалавек да сябе на борт.

    Агееў з жонкай, Сярго і я перайшлі на параход.

    Там Надзі зрабілася значна горш. Відаць, на яе адмоўна ўплывала гайданка.

    Сярго вельмі хваляваўся. Ён штомінутна падбягаў да Надзі, стараўся, чым мог, аблегчыць яе становішча.

    На параходзе Надзя шчасьліва нарадзіла.

    — Хлопчык? — з трывогай спытаў Сярго.

    — Хлопчык, — адказалі яму.

    Ён высока падняў дзіця над галавою і абвясьціў:

    —Уладзімірам назавем! Уладзімірам! У чэсьць Леніна!..

    Параходам мы плылі да станцыі Качуг. Адсюль да Іркуцка наша дарога праходзіла праз стэп. Месцы гэтыя вельмі прыгожыя: дарога ідзе па роўнаму, гладкаму полю, і толькі воддаль відаць суровыя якуцкія скалы.

    Разам з Агеевым Сярго на руках вынес з парахода аслабеўшую Надзю. За імі ішла я з нованароджаным.

    На станцыі Качуг мы прасядзелі тры дні. Не было коней, а да Іркуцка яшчэ трэба было ехаць трыста вёрст.

    Нарэшце коні былі пададзены. Мы сталі садзіцца. Нечакана Агееў сказаў:

    — Я еду з вамі.

    Сярго зазначыў яму.

    — Але ж Надзя слабая, не вытрымае.

    Агееў імкнуўся на радзіму. Ён рваўся да рэвалюцыйнай работы, хацеў зноў сустрэцца са сваімі таварышамі, з якімі яго разлучылі царскія жандары.

    Ён сказаў:

    — Я пакладу Надзю на сена. Усё будзе добра. Бываюць жа выпадкі, калі жанчыны раджаюць на полі.

    Гэтыя словы абурылі Сярго.

    — Едзь, калі ты так сьпяшаесься! — сказаў ён Агееву. — Мы з Зінай астанёмся і будзем даглядаць за тваёй жонкай.

    Агееў зьбянтэжыўся. Ён не стаў больш супярэчыць і астаўся ў Качугу яшчэ на тры дні. Хутка ён дагнаў нас у Іркуцку.

    Да Іркуцка мы ехалі шпарка. Настрой ва ўсіх быў бадзёры, узьняты. Стэп цягнуўся бязьмежна далёка; рознакаляровыя кветкі рабілі яго падобным на цудоўны яркі дыван. Нам сустракаліся цэлыя палі незабудак і іншых веснавых кветак, якія чаргаваліся з невялікімі люстэркава-чыстымі азёркамі. Яны ўтварыліся ў часе таяньня сьнегу. Ехалі мы цэлым поездам — воз за возам; капыты коней падымалі слупы пылу.

    Увесь перагон да Іркуцка прадаўжаўся тры дні. Зрэдку мы спыняліся ў полі, раскладалі кастры і адпачывалі.

    Прыехаўшы ў Іркуцк, мы спыніліся ў памяшканьні былой сэмінарыі.

    Тут нам стала вядома, што Керанскі прадаўжае імпэрыялісцкую вайну. На вакзале мы бачылі даўгія саставы, бітком набітыя салдатамі. Іх адпраўлялі на фронт.

    Бальшавікі разгарнулі ў Іркуцку вялікую партыйную работу. Яны патрабавалі неадкладнага спыненьня вайны, патрабавалі прыцягнуць да адказнасьці непасрэдных віноўнікаў гэтай крывавай бойні. 

    У Іркуцку нас сустрэлі таварышы з мясцовай партыйнай арганізацыі. Яны прасілі Сярго выступіць перад іркуцкім працоўным насельніцтвам. Быў арганізованы велізарнейшы мітынг. У спрэчках выступалі Сярго, Г. І. Пятроўскі, іркуцкія бальшавікі і Ахнянскі. Апошні сказаў вельмі гнусную прамову супроць бальшавікоў. У часе прамовы Ахнянскага Сярго не ўтрымаўся, спыніў меншавіцкага прамоўцу і прымусіў яго замоўкнуць. Ахнянскі прыйшоў у замяшаньне.

    Скарыстаўшы зручную мінуту, Сярго ўзяў слова і, гнеўна гледзячы на Ахнянскага, закрычаў:

    — Ты — нягоднік! Я паціснуў табе руку, лічачы, што маю справу з чэсным чалавекам. Дык ведай, што сёньня я падаў табе руку ў апошні раз.

    Дружныя аплядысмэнты заглушылі прамову Сярго. Ахнянскі быў вымушан з ганьбай пакінуць трыбуну, а Сярго пасылаў яму ўсьлед поўныя пагарды словы:

    — Меншавік! Здраднік! Прадажная душа!

    Пасьля гэтага сходу Сярго часта езьдзіў на мітынгі, якія наладжваліся мясцовымі арганізацыямі ў розных пунктах Іркуцка. Памятаю, як Сярго перасьцерагалі ад выступленьняў супроць вайны:

    — Вас могуць забіць, калі будзеце выступаць на шырокім сходзе. Вас палічаць за шпіёна, за падбухторшчыка супроць Часовага ўрада...

    Сярго, вядома, не зьвярнуў увагі на такія размовы і ў той жа дзень паехаў на мітынг у чыгуначныя майстэрні.

    З Іркуцка мы выехалі трэцім клясам. Упершыню бачыла я поезд, і няма чаго казаць, што ён зрабіў на мяне вельмі моцнае ўражаньне. Ссыльныя бальшавікі па ранейшаму ехалі разам. Нам удалося атрымаць асобны вагон.

    2 чэрвеня мы прыехалі ў Петраград. Толькі пяць месяцаў аддзяляла нас ад Вялікай пралетарскай рэвалюцыі...

                                          ПЯРЭДАДЗЕНЬ ВЯЛІКАЙ РЭВАЛЮЦЫІ

    Мы пасяліліся на кватэры Г. І. Пятроўскага, і Сярго адразу ж з галавой акунуўся ў рэвалюцыйную работу. Ён выходзіў з дому на сьвітаньні і вяртаўся позна ўначы. Прымацованы ён быў да адной з рабочых ускраін горада — да Неўскай заставы.

    Часта разам з Сярго я хадзіла на рабочыя сходы. Памятаю, як аднаго разу Сярго не давалі гаварыць. Нейкі меншавік злосна крычаў яму штосьці ў твар. Але Серго прымусіў меншавіка замаўчаць і пачаў прамову.

    Такія бурныя сходы Сярго праводзіў штодзённа. Бальшавікі ў тыя часы бралі трыбуну з боем.

    Сярго праводзіў сходы і мітынгі на буйных прадпрыемствах і ў казармах. Ён вёў вялікую арганізацыйную работу па падрыхтоўцы сацыялістычнай рэвалюцыі.

    Па прапанове Леніна Сярго быў уведзены у Петраградзкі камітэт бальшавікоў і ў выканаўчы камітэт Петраградзкага савета.

    У гэты пэрыяд, калі ў Расіі панавалі Керанскі і дзесяць-міністраў-капіталістаў, у Піцеры было вельмі туга з прадуктамі. Цэлымі днямі я прастойвала ў чэргах, дастаючы хлеб, масла, яйкі.

    Неяк пад вечар я вярталася дамоў з прадуктамі. Сярго выйшаў мне насустрач.

    — У нас госьці, — сказаў ён.

    — Хто? — запытала я.

    Сярго ўсьміхнуўся і шапнуў мне на вуха:

    — Сталін і Джапарыдзе.

    Я вельмі многа чула ад Сярго аб Сталіне. Сярго гаварыў, што Сталін — лепшы вучань Уладзіміра Ільіча, адзін са стваральнікаў бальшавіцкай партыі.

    Яшчэ ў якуцкай ссылцы Сярго падрабязна расказваў мне, як пад кіраўніцтвам Сталіна рыхтаваў ён у 1912 годзе Праскую канфэрэнцыю, як езьдзіў у Волагду, куды царскія апрычнікі выслалі Сталіна.

    Сярго, усьміхаючыся, правёў мяне ў пакой і прадставіў сваім гасьцям.

    Алёша Джапарыдзе быў відным закаўкаскім бальшавіком. Ён загінуў у 1918 годзе ад рукі згоднікаў і англійскіх інтэрвэнтаў у ліку дваццаці шасьці гераічных бакінскіх камісараў.

    Доўга гутарылі ў той вечар Сталін, Джапарыдзе і Сярго. Гутарка ішла на грузінскай мове, і я нічога не магла зразумець.

    Абстаноўка была вельмі трывожная. У ліпеньскія дні контррэвалюцыя паднялася супроць надыходзячай рэвалюцыйнай буры. Быў пушчаны агіднейшы паклёп на Ільіча. Гэта быў подлы манеўр ворагаў, разьлічаны на тое, каб унесьці дэзарганізацыю ў рады бальшавіцкай партыі. Пачаліся масавыя арышты, разгром бальшавіцкіх газэт. Буржуазія патрабавала суда над Леніным.

    Многія здраднікі падтрымалі голас буржуазіі. Троцкі, Каменеў, Рыкаў, напрыклад, выказваліся за неадкладную яўку, Ільіча на суд.

    Сталін цьвёрда ўстаў на абарону інтарэсаў пралетарскай рэвалюцыі. Ён гаварыў:

    — Няма гарантыі, што яго не зьнішчаць.

    Сярго, як і заўсёды, быў разам са Сталіным. Пад яго кіраўніцтвам ён вёў энэргічную барацьбу за ленінскія лёзунгі партыі. Ленін на суд буржуазіі не зьявіўся; ён пайшоў у падпольле і жыў спачатку ва ўсім вядомым шалашы на станцыі Разьліў, а пасьля — у Фінляндыі.

    Перад бальшавіцкай партыяй стаяла пытаньне аб скліканьні шостага партыйнага зьезда. Кіраваў падрыхтоўкай зьезда Сталін. Сярго па даручэньню Сталіна павінен быў паехаць да Уладзіміра Ільіча. Справа была настолькі важная і экстраная, што ён не пасьпеў нават папярэдзіць мяне аб сваёй доўгай адлучцы.

    Раніцой Сярго сказаў:

    — Буду ў пяць. Разам пойдзем абедаць.

    Сярго пайшоў; прабіла пяць гадзін, потым восем, дзесяць. У чарзе я наслухалася жудасных расказаў аб арыштах, аб тым, што Ленін нібы паехаў у плямбіраваным вагоне.

    “Мабыць, арыштавалі”, з сумам думала я. Рашыла паехаць на Неўскую заставу. Пакінуўшы дома запіску, што хутка вярнуся, я накіравалася да трамвайнага прыпынку.

    Да Неўскай заставы было шэсьць вёрст. Я баялася, што раз’едуся з Сярго, і зноў вярнулася дамоў.

    Надыйшла ноч. Так і заснула, не дачакаўшыся Сярго.

    Раніцой яго зноў не было дома. Я баялася выйсьці з кватэры, спадзеючыся, што ён вось-вось можа вярнуцца. Але трэба было ісьці за прадуктамі.

    У чарзе зноў прышлося слухаць бясконцыя размовы аб рэпрэсіях Керанскага. Вярнуўшыся дамоў, я з найвялікшай радасьцю ўбачыла Сярго. Ён сядзеў у паліто каля стала. Касьцюм яго быў памяты, да штаноў прысталі сухія травінкі.

    — Дзе ты быў? — спытала я ў яго. — Я ўжо думала, што ты арыштаваны.

    Сярго спакойна адказаў:

    — Я быў у Леніна.

    Больш ён нічога не стаў мне гаварыць. Значна пазьней, у 1924 годзе, Сярго сам апісаў сваю паездку да Леніна:

    “... Сталін запрапанаваў мне паехаць да Леніна, каб, з аднаго боку, інфармаваць Леніна, а з другога — атрымаць ад яго дырэктывы... Мне быў дадзены адрас аднаго рабочага, які жыў недалёка ад Сестрарэцка (не даяжджаючы адну ці дзьве станцыі), і пароль. З вялікай асьцярожнасьцю я ўзяўся за гэта, баючыся, як бы не падчапіць шпіка і не праваліць месцазнаходжаньня Ўладзіміра Ільіча”. Серго прыбыў на станцыю ўначы. Крыху пахадзіўшы, ён знайшоў дом, у якім жыў памянёны рабочы. Самога рабочага не аказалася дома, і жонка яго паслала свайго дзевяці - дзесяцігадовага сына праводзіць Сярго. Яны пайшлі да возера, селі ў лодку і, пераправіўшыся на другі бераг, пайшлі па хмызьняку. Сярго рашыў, што Ленін жыве на якой-небудзь дачы. Раптам яны спыніліся каля сенакосу, дзе стаяў невялікі стог сена. Хлопчык пазваў па імені кагосьці. Выйшаў нейкі чалавек, які аказаўся бацькам гэтага хлопчыка. Сярго прывітаўся з ім, растлумачыў яму, у чым справа. “Думаю, далей павядзе да Леніна, — успамінае Сярго. — У гэты момант падыходзіць да мяне чалавек, брыты, без барады і вусоў. Падышоў і прывітаўся. Я адказаў проста, суха. Тады ён хлопае мяне па плячы і гаворыць:

    — Што, таварыш Сярго, не пазнаеш?

    Аказалася, што са мной гаворыць таварыш Ленін. Я з захапленьнем паціснуў яму руку. Пайшлі гутаркі. Праз некалькі мінут Ільіч запрапанаваў мне павячэраць з імі. Аказалася, што ў іх саміх нічога няма: кавалачак чорнага хлеба і селядзец. Вось і ўся іх вячэра.

    Пасьля гэтай «вячэры» гутарку перанесьлі ў «апартамэнты» Леніна. Імі зьяўляўся стог сена, у які мы і ўлезьлі. Сьвежае сена пахла вельмі прыемна, было цёпла. Доўга я расказваў, што рабілася ў горадзе ў яго адсутнасьць, які настрой рабочых, салдат, што робіцца ў нашай арганізацыі, у Петраградзкім савеце, у меншавіцкім ЦВК і г. д. Уладзімір Ільіч выслухаў мяне і, задаўшы рад пытаньняў, сказаў:

    — Меншавіцкія саветы дыскрэдытавалі сябе. Тыдні два таму назад яны маглі ўзяць уладу без асаблівых цяжкасьцей.

    Цяпер яны не органы ўлады. Улада ў іх адабрана. Уладу можна ўзяць цяпер шляхам узброенага паўстаньня, яно не прымусіць чакаць сябе доўга. Паўстаньне будзе не пазьней верасьня - кастрычніка.

    Усё гэта я слухаў, з напружанай увагай. Уражаньне было ашаламляючае. Нас толькі што разьбілі, а ён прадказваў праз месяц - два пераможнае паўстаньне!”

    Уладзімір Ільіч падрыхтаваў рад маленькіх артыкулаў, пісьмы да Сталіна і іншых таварышаў. Сярго ўзяў іх, разьвітаўся і пайшоў.

    ... Шосты зьезд бальшавіцкай партыі быў зьездам падрыхтоўкі кастрычніцкага штурму. Палітычны даклад рабіў Сталін. Садакладчыкам па пытаньню яўкі Леніна на суд быў Сярго. Ён гаварыў:

    — Ім важна выхваціць як мага больш правадыроў з радоў рэвалюцыйнай партыі. Мы ні ў якім выпадку не павінны выдаваць таварыша Леніна.

    Зьезд далучыўся да прапановы Сталіна і Сярго. Геніяльная галава пралетарскай рэвалюцыі была захавана.

    Хутка пасьля правядзеньня выбараў у Петраградзкую гарадзкую думу, у пачатку верасьня 1917 года, Сярго быў накіраваны у Тыфліс. Я паехала разам з ім.

    У Грузіі ў тыя дні бальшавікі вялі жорсткую барацьбу з грузінскімі меншавікамі, якія ўзначальвалі контррэвалюцыйны нацыяналістычны блёк. Сярго прыняў у гэтай барацьбе самы жывы ўдзел.

    Разам з Серго мы наведалі яго радзіму — сяло Гарэша. Сярго расказваў мне аб сваім мінулым.

    Сямі год Серго быў адданы ў царкоўнапрыходзкую школу. Пасьля сканчэньня яе ён паступіў у чыгуначнае вучылішча, якое знаходзілася ў Хамуры, але вымушан быў пакінуць яго праз год з прычыны беднага становішча сям’і.

    Цёзка па прозьвішчы — народны настаўнік Сімон Арджанікідзэ — узяў да сябе здольнага хлопчыка, і, такім чынам, Сярго ў 1898 годзе скончыў Харагаульскае двухкляснае вучылішча.

    Увосень 1900 года Сярго разам са сваім дваюрадным братам — Тарасіем — пераехаў у Тыфліс і паступіў вучыцца ў фэльчарскае вучылішча пры гарадзкой Міхайлаўскай бальніцы.

    Скончыўшы фэльчарскую школу ў 1905 годзе, Сярго пераехаў у Заходнюю Грузію, дзе пачалася яго непрымірымая барацьба з меншавікамі. Ён працаваў у якасьці прапагандыста і агітатара, арганізоўваў мітынгі-дыскусіі з меншавікамі.

                                                                                *

    Серго нядоўга прабыў у Гарэша. Партыйная работа патрабавала, каб ён знаходзіўся ў Тыфлісе, і ён хутка накіраваўся туды. Я асталася ў сям’і яго сваякоў. Праз некаторы час Сярго вярнуўся з Тыфліса і аб’явіў, што тэрміновыя справы патрабуюць неадкладнага ад’езду ў Піцер. Я павінна была астацца ў Гарэша.

    З Армавіра я атрымала ад Сярго пісьмо:

    “Едзем, але страшная цесната... Адчуваю сябе не вельмі добра, хоць я зусім здаровы. Як толькі прыеду, зараз жа перавяду грошы, і ты неадкладна выяжджай”.

    За два дні да пачатку Вялікай пралетарскай рэвалюцыі Сярго пісаў мне з Курска:

    “Заўтра раніцою буду ў Маскве, пасьлязаўтра — у Піцеры і прыступлю да справы. Сёньня я ва ўдары: цэлы дзень граміў у вагоне аднаго меншавіка. Адчуваю сябе надзвычай добра. Памыўся ў першы раз пасьля Кутаіса”.

    Восем дзён пасьля гэтага я не мела ад Сярго ніякіх зьвестак. Гэта вельмі хвалявала мяне. З Піцера даходзілі чуткі аб нейкіх падзеях, пагаварвалі, што ўлада перайшла ў рукі бальшавікоў, што на чале паўстаўшых стаяць Ленін і Сталін...

    31 кастрычніка Сярго напісаў мне паштоўку:

    “Мы тут перажываем найвялікшыя дні сусьветнай гісторыі. Барацьба ідзе самая бязьлітасная. На адлегласьці дваццаці вёрст ад Петраграда — сапраўдны ваенны лягер. Уначы войскі Керанскага, разьбітыя ўшчэнт ля Царскага сяла, — уцяклі. У горадзе спакойна. Пазаўчарашняя спроба меншавікоў і эсэраў падняць паўстаньне юнкераў — раздаўленае. Будынак, у якім заселі юнкеры, разбураны гарматамі. За Керанскім ідуць часьці казакаў і юнкераў...”

    Наступленьне казацкага корпуса Краснова на Петраград было адбіта пад Пулкавым.

    Серго разам з Мануільскім прымаў удзел у жорсткіх баях з праціўнікам. Войскі ворага часткова былі абясшкоджаны, часткова перайшлі на бок рэвалюцыйнага народа. Сам генэрал Красноў быў арыштован сваімі ж саўдзельнікамі і прыведзены у штаб. Сярго і Мануільскі адправілі яго пад канвоем у Смольны.

                                                                               *

    Цэнтральны камітэт партыі многа разоў даручаў Сярго арганізоўваць армейскія і франтавыя зьезды, быць старшынёю на пасяджэньнях Петраградзкага камітэта. Сярго заўсёды цьвёрда і ўмела праводзіў у жыцьцё ленінска-сталінскую палітыку.

    Сярго заўсёды меў пры сабе брашуру Сталіна, якая называлася “Коратка аб партыйных рознагалосьсях”. Гэтая брашура была напісана ў пачатку 1905 года.

    Дзевятнаццацігадовым юнаком Серго стаў агульнапрызнаным кіраўніком партыйнай арганізацыі Гудаут. Ён быў у тыя часы членам Сухумскага акруговага камітэта партыі.

    Серго быў нястомным, палкім агітатарам. Ён паяўляўся на ўсіх мітынгах і рабочых сходах, карыстаўся ўсімі магчымасьцямі для рэвалюцыйнай прапаганды.

    Аднойчы ў Гудаутах, пасьля таго як быў атрыманы царскі. маніфэст 17 кастрычніка 1905 года, Сярго арганізаваў лятучы мітынг у цэнтры горада, на рыначнай плошчы. Ён забраўся на арбу і пачаў прамову. Ён гаварыў аб тым, што толькі зьвяржэньне цара і зьніштажэньне самадзяржаўнага ладу могуць даць сапраўдную свабоду.

    Першы арышт Сярго адбыўся ў 1905 годзе, калі недалёка ад Гудаут, у сяле Бомбары, ён выгружаў транспарт зброі. Сярго быў схоплены царскімі жандарамі і пасаджаны у сухумскую турму. У сярэдзіне 1907 года Сярго быў выпушчаны на парукі і прыехаў у Тыфліс. Тут, у рэдакцыі газеты “Дро” (“Уперад”), Сярго ўпершыню сустрэў свайго настаўніка і друга — Сталіна...

                                   СТВАРЭНЬНЕ НАДЗВЫЧАЙНАГА КАМІСАРЫЯТА

    2 студзеня 1918 года рашэньнем Цэнтральнага камітэта і Саўнаркаму Сярго быў назначан часовым надзвычайным камісарам раёна Украіны.

    У гэты пэрыяд усе контррэвалюцыйныя сілы Расіі сьцякаліся на поўдзень.

    Ва Ўкраіну хутка ўварваліся нямецкія акупанты. Трэба было ратаваць ад грабяжу маёмасьць працоўных мас, трэба было ўмацоўваць на поўдні Расіі органы савецкай улады.

    Я прыехала ў Петраград на трэці дзень пасьля ад’езду Сярго ва Украіну. Аб гэтым мне расказаў Грыгорый Іванавіч Пятроўскі, на кватэры ў якога я спынілася:

    — Сярго прасіў перадаць, каб ты неадкладна ехала ў Харкаў да яго. Перад ад’ездам табе трэба пабачыцца са Сталіным.

    На наступны дзень я накіравалася ў Смольны. У прыёмным пакоі сабраўся натоўп матросаў і салдаты з чырвонымі павязкамі на рукавах. Твары ва ўсіх узрушаныя, сур’ёзныя.

    Сталін прыняў мяне ў сваім кабінэце, і разам з ім у аўтамабілі мы паехалі на кватэру Алілуевых. Я ўпершыню ехала ў аўтамабілі. Памятаю, наша машына завязла ў глыбокім сьнезе. Мы вылезьлі з аўтамабіля і пайшлі пехатою.

    Сталін правёў мяне ў невялікі скромны пакой, дзе стаяла канапа, пісьмовы стол і некалькі крэслаў.

    Мы селі за стол піць чай. Сталін расказваў мне аб тым, што Сярго быў выбраны членам Петраградзкага камітэта, вёў вялікую работу па барацьбе з Карнілавым і Керэнскім, а зараз накіраваны ва Ўкраіну наладзіць пераправу ў Расію харчовых запасаў.

    Начавала я ў Пятроўскіх. Раніцою зайшла да Алілуевых і атрымала ад Сталіна пісьмо да Сярго. Пятроўскі, які быў народным камісарам унутраных спраў, даў мне дазвол на праезд.

    Да Харкава я ехала двое ці трое сутак. Поезд прыйшоў у Харкаў у чатыры гадзіны раніцы.

    Міма запацеўшага на марозе акна вагона некалькі разоў прамільгнула чыясьці высокая постаць. Чалавек быў апрануты ў шэрае паліто, на галаве — высокая шэрая баранковая шапка. Угледзеўшыся, я пазнала Сярго. Я пачала стукаць у акно, але ён не пачуў мяне.

    Насільшчык у гэты час зацягваў рамянём маю скрынку і ніяк не мог узваліць яе на сьпіну. Я дапамагла насільшчыку і раптам адчула, як хтосьці дакрануўся да майго пляча. З вялікімі намаганьнямі падняла я вочы і пазнала Сярго. Ён глянуў на мяне і радасная ўсьмешка хутка сышла з яго твару.

    — Што з табою? — жыва спытаў ён.

    — Я вельмі стамілася...

                                                                           *

    У Харкаве мы прабылі да вясны. Сярго кіраваў барацьбой з германа-гайдамакамі, перапраўляў для галадаючых хлеб і іншыя прадукты.

    Становішча ва Ўкраіне было вельмі цяжкае. Украінская цэнтральная рада заняла адкрыта контррэвалюцыйную пазыцыю: яна разганяла саветы, раззбройвала савецкія войскі і не прапускала іх на Дон, дзе генэрал Каледзін душыў працоўнае іншагародняе і казацкае насельніцтва.

    Сярго дапамагаў украінскім працоўным умацоўваць савецкую ўладу. Ён эвакуіраваў углыб Расіі фабрыкі, заводы, ваенны рыштунак і харчовыя запасы.

    Націск германа-гайдамакаў быў вельмі моцны. 1 сакавіка паў Кіеў, 8 красавіка — Харкаў. Прыйшлося адступаць. Раньняй вясной мы выехалі ў Растоў. Прыехалі 7 красавіка 1918 года і прабылі тут каля месяца.

    Ваколіцы Растова кішэлі бандытамі. Дзесьці паблізу былі немцы, якія, парушыўшы ўмовы Брэсцкага дагавора, нагла займалі тэрыторыю РСФСР.

    Савецкая ўлада на Дану існавала яшчэ вельмі нядаўна. Разьбітая ў адкрытым баі, буржуазна-памешчыцкая контррэвалюцыя прытаілася ў казацкіх станіцах.

    11 красавіка 1918 года Саўнарком РСФСР за подпісамі Леніна і Сталіна выдаў дэкрэт аб утварэньні Надзвычайнага камісарыята поўдня Расіі. Кіраваць камісарыятам быў назначан Сярго.

    У гэтым дэкрэце было ўказана:

    “Надзвычайнаму камісару Савета народных камісараў таварышу Арджанікідзе даручаецца арганізаваць пад сваім старшынствам часовы Надзвычайны камісарыят Паўднёвага раёна, які аб’ядноўвае дзейнасьць Крымскай, Данской, Терскай вобласьці, Чарнаморскай губэрні, Чарнаморскага флёту і ўсяго Паўночнага Каўказа за Баку. Мэта камісарыята: няўхільнае правядзеньне дырэктыў цэнтральнай савецкай улады на сушы і на моры, канцэнтраваная барацьба з буржуазнай контррэвалюцыяй, умацаваньне савецкай улады ў раёне сваёй дзейнасьці, падтрымліваньне прамой сувязі абласьцей з Саветам народных камісараў...”

    9 красавіка 1918 года ў Растове на Дану адкрыўся першы зьезд саветаў рабочых, сялянскіх і казацкіх дэпутатаў Данской рэспублікі. Зьезд павінен быў вырашыць пытаньне аб Брэсцкім міры. Левыя эсэры, якія прысутнічалі на гэтым зьезьдзе, абрушыліся на бальшавікоў за іх палітыку Брэсцкага міру. Ім адказваў Сярго:

    — Таварышы! Левыя эсэры сваім заклікам да вайны хочуць нас загубіць. Іх прапанова ёсьць прапанова гінучага чалавека, які ў адчаі хоча з чэсьцю памерці. Прапанова гэтая ёсьць плод адчаю. Мы ж заклікаем вас рыхтавацца да надыходзячых бітваў!

    Сярго запрапанаваў ленінскую рэзалюцыю аб вайне і міры. Вакол яе пачалася жорсткая барацьба. На дапамогу левым эсэрам прыйшлі меншавікі. Адзін з меншавікоў закрычаў:

    — Улада павінна належаць Устаноўчаму сходу!

    Яго сагналі з трыбуны.

    Дэлегаты зьезда ў велізарнай большасьці пайшлі за бальшавікамі. Зьезд выбраў Сярго ў склад Цэнтральнага выканаўчага камітэта Данской рэспублікі.

    У горадзе было вельмі неспакойна. Ускраіны кішэлі бандытамі. Растоў быў абвешчаны на ваенным становішчы. Уначы на вуліцах нікога нельга было сустрэць апрача патрулёў.

    Праз некалькі дзён пасьля нашага прыезду ў Растове забілі камісара па харчовых справах.

    Мы з Сярго жылі ў гасьцініцы “Палас-атэль”. Знаходзілася яна, здаецца, на Садовай. Пакой у нас быў маленькі, але ўтульны. Насупраць знаходзіўся штаб. Амаль штодзённа бывалі баявыя трывогі. Сярго будзілі ў тры - чатыры гадзіны раніцы, не давалі нават паабедаць або памыцца. Часта ён ішоў у штаб абматаны рушніком, з зубной шчоткай у руках.

    Аднойчы ў “Палас-атэль” прыйшла анархічна настроеная група матросаў. Паклаўшы ў вэстыбюлі бомбу, яны паслалі да Сярго свайго прадстаўніка — здаравеннага дзяцюка ў форменцы і бесказырцы. Матрос быў увешаны бомбамі і гранатамі. Крыжуючыся, праз грудзі ішлі кулямётныя стужкі. Мне добра запомніўся яго тупы чырванашчокі твар з маленькімі заплыўшымі вочкамі. Наглым тонам ён запатрабаваў, каб Сярго вызваліў нейкіх арыштаваных матросаў. У адказ Сярго выклікаў двух чырвонаармейцаў і загадаў ім:

    — Раззбройце гэтага малойчыка.

    Чырвонаармейцы запнуліся, Грозны выгляд матросаў наводзіў на іх страх. Бачачы нерашучасьць чырвонаармейцаў, Сярго крыкнуў:

    — Неадкладна раззбройвайся!

    І выхваціў у матроса гранату.

    Са страхам паглядаючы на Сярго, матрос пачаў пакорліва здымаць з сябе зброю.

    Сярго ўпіхнуў яго ў штабны кабінэт, а сам пайшоў уніз па шырокай мармуровай лесьвіцы. Там ён убачыў бомбу, якая ляжала на ступеньках. Паўкругам стаялі п’яныя матросы.

    Да мяне данеслася рэзкая гартанная размова Сярго. Не ведаю, што ён ім гаварыў, але толькі праз некалькі мінут чырвонаармейцы ўнесьлі да мяне ў пакой кучу рознай зброі. Яны сказалі мне, што Сярго асабіста раззброіў матросаў.

    Неяк вечарам мы разам з Сярго ехалі на вакзал. Вуліца. была пустая. Агню не было.

    Раптам чуем якісьці шум у двары бліжэйшага дома.

    Сярго сказаў мне:

    — Пачакай. Я даведаюся, ў чым справа.

    Я ўтрымлівала яго, баючыся, што ў сутычцы з невядомымі ён можа быць забіты. Але Сярго накіраваўся ў двор. Мінут праз дваццаць ён варочаецца назад і расказвае:

    — Разумееш, на мірнае насельніцтва нападаюць!.. Я іх раззброіў.

    Сярго кінуў у пралётку некалькі рэвальвэраў і вінтовак. Мы паехалі далей.

    Да Растова падышлі немцы. Мы павінны былі быць гатовымі да адступленьня. Жылі літаральна на калёсах. Розныя цёмныя элемэнты карысталіся цяжкім становішчам улад; і заняліся грабяжом. Разьбівалі вінныя падвалы, грамілі магазыны.

    29 красавіка Сярго атрымаў тэлеграму ад Леніна і Сталіна.

    Ленін і Сталін прадпісвалі яму спыніць ваенныя дзеяньні на германа-гайдамацкім фронце. Тэлеграма паведамляла аб тым, што для заключэньня перамір’я і вызначэньня дэмаркацыйнай лініі паміж германа-гайдамакамі і расійскай савецкай тэрыторыяй у Курск прыехала мірная савецкая дэлегацыя на чале з таварышам Сталіным і прапанавала тое ж самае зрабіць на іншых франтах.

    Перад адступленьнем Сярго разам з некалькімі таварышамі паехаў у Таганрог весьці перагаворы з немцамі аб спыненьні ваенных дзеяньняў. Дэлегацыя павінна была таксама пратэставаць супроць незаконнага заняцьця Таганрога, які зьяўляецца часткай тэрыторыі РСФСР. Каля станіцы Армянскай Сярго быў арыштован нямецкім патрулём і адпраўлены пад канвоем у Таганрог.

    У Таганрогу Сярго заявіў рэзкі пратэст супроць парушэньня немцамі ўмоў Брэсцкага міру і арышту дэлегацыі. Дэлегатам была вернутая іх зброя і забясьпечаны бесьперашкодны зварот у Растоў.

    Пасьля заняцьця Таганрога немцы пачалі падрыхтоўваць новае наступленьне казацкіх контррэвалюцыйных часьцей. 7 мая аўстра-германскія войскі, гайдамакі і белыя казакі з боем узялі Растоў.

    Мы не пакідалі горада да апошняга дня. У дзень адступленьня Сярго вярнуўся з перадавых пазыцый.

    Ён увесь быў у гразі. Я прасіла яго памыцца, дастала яму чыстую бялізну. У гэты час хтосьці выклікаў Сярго ў штаб, і ён выйшаў з пакою. Серго сказаў мне:

    — Табе трэба зараз жа выяжджаць. Едзь на станцыю, там стаіць наш вагон.

    Пачалі шукаць аўтамабіль. Аказваецца, скарыстаўшы момант агульнай панікі, шофер угнаў яго і прадаў у адной з бліжэйшых казацкіх станіц.

    Я пайшла на вакзал. Мяне суправаджалі казак і калмык-чырвонаармеец. Казак (ён быў казначэем) нёс чамадан з казённымі грашыма.

    Паязды ў дзень адступленьня ішлі без раскладу. Амаль кожныя пяць - дзесяць мінут з вакзала адыходзілі даўгія саставы таварных вагонаў, бітком набітыя чырвонаармейцамі і мірнымі жыхарамі Растова, якія не хацелі аставацца ў горадзе.

    Белыя былі ўжо зусім блізка і абстрэльвалі вакзал. У паветры, нібы чмялі, гудзелі кулі. Адступаючыя лезьлі на вагоны, чапляліся на дахах і на буфэрах.

    Я зьвярнулася да свайго спадарожніка-казака:

    — Дзе ж наш вагон?

    Ён паціснуў плячыма:

    — Мабыць, угналі...

    Мы пайшлі па шпалах. То тут, то там натыкаліся мы на кінутыя вінтоўкі і патранташы.

    Я хацела вярнуцца ў горад да Сярго. Мне здавалася, што адна я ўсёроўна не змагу выехаць з Растова.

    Толькі я падумала аб гэтым, як воддаль бачу Серго. Ён ішоў разам з таварышамі. Твар яго быў вельмі заклапочаны. Я кінулася да яго.

    Сярго падвёў мяне да таварнага поезда, які толькі што крануўся. З расчыненых вагонаў відаць былі шэрыя салдацкія шынялі. Сесьці ў поезд не было ніякай магчымасьці.

    Сярго на хаду падсадзіў мяне на незанятую жалезную лесьвічку, якая вяла на дах вагона. Разам са мною на гэтай лесьвічцы памясьціліся казак і калмык.

    — А як жа ты? — крыкнула я Серго.

    Ён махнуў рукой і адказаў:

    — У Батайску сустрэнемся.

    Сярго астаўся на вакзале кіраваць адступленьнем. Да яго пад’ехаў верхам на кані нейкі матрос з анархісцкага атрада:

    — Гэта ты нас арыштоўваў? Адказвай!

    Ён наставіў на Сярго наган. Сярго не зьбянтэжыўся. Выхваціўшы зброю з рук матроса, ён крыкнуў:

    — Не час рахункі зводзіць: на нас немцы наступаюць!

    У той жа дзень Сярго на паравозе прыехаў у Батайск.

    У Растоў Сярго эвакуіраваў з Харкава цэннасьці з банкаў.

    Разам з цэннасьцямі, якія захоўваліся ў Растове, за некалькі дзён да адступленьня яны былі адпраўлены ў Царыцын. У эшалёне было залатых грошай на паўтара мільёны рублёў. Грошы былі зашыты ў невялікія палатняныя мяшочкі. Прыбыўшы ў Батайск, мы даведаліся, што варта, суправаджаўшая поезд, прысвойвае гэтыя цэннасьці сабе і мае намер перабіць камісараў, якія знаходзіліся ў вагонах. Нам паведаміў аб гэтым адзін служачы, у якога твар быў разьбіты да крыві. Яму ўдалося ўцячы ад грабежнікаў: ён выскачыў з поезда на хаду.

    — Трэба зараз жа дагнаць грабежнікаў, — сказаў Сярго.

    Служачы запярэчыў яму:

    — У іх ёсьць гарматы, кулямёты.

    — Нічога. Мы мацней за іх.

    Наш поезд паімчаўся ўсьлед за грабежнікамі. Хутка мы дагналі іх эшалён. Сярго даў грабежнікам паўгадзіны для таго, каб абдумаць пытаньне аб здачы, а ў адваротным выпадку абяцаў адкрыць па іх стральбу.

    Грабежнікі здаліся. Сярго, я, а таксама камісары і чырвонаармейцы падышлі да поезда. Чырвонаармейцы вывелі з вагона галоўных зачыншчыкаў. Двое з іх кінуліся ў ногі да Сярго:

    — Мы не вінаваты! Даруй, камісар, даруй...

    Упершыню ў жыцьці Сярго аддаў загад аб расстрэле. Грабежнікаў расстралялі тут жа на чыгуначных пуцях. У ботах у іх знайшлі золата.

    Мы пайшлі па вагонах, абшукваючы ўсіх канвойных. Грошы знаходзілі ўсюды — у кішэнях, у шапках, у ботах.

    Я заўважыла, што пад вагонам сядзіць нейкі хлопчык, гадоў трынаццаці. Казак крыкнуў яму:

    — А ну, вылазь!

    Хлопчык нехаця вылез з-пад вагона.

    — У цябе золата ёсьць? — запытала я яго.

    — Ёсьць, — задзёрыста адказаў хлопчык.

    — Многа?

    — Колькі далі. Я не лічыў.

    Казак зьняў з хлопчыка боты. Там аказаліся грошы.

    Адзін з таварных вагонаў быў прыстасованы для перавозу коней. Пры вобыску ў стойлах мы выявілі нямала схаванага золата. Цяжкія палатняныя мяшочкі мы знаходзілі ў ясьлях і ў кучах сена.

    Па загаду Сярго ўвесь канвой быў абяззброены. Удалося знайсьці амаль усё золата, украдзенае грабежнікамі.

    Камісары разам са свамі жонкамі былі замкнёны ў крайнім вагоне. Зьбітыя, у разарванай вопратцы, камісары расказалі нам, што мы літаральна выратавалі іх ад сьмерці. Верхаводы, якія падгаварылі канвойных аграбіць эшалён, рашылі расстраляць іх каля нейкага возера, недалёка ад Царыцына.

    Досьвіткам нашы эшалёны прыбылі ў Царыцын. Толькі пачынала днець. Чуем, паміж двума вакзаламі ідзе перастрэлка. Мы высьветлілі, што на адным з вакзалаў заселі нейкія часьці і вядуць абстрэл чырвоных атрадаў. Не адпачываючы, Сярго сеў у аўтамабіль і паехаў да месца сутычкі. Дні праз два мяцеж у горадзе быў падаўлены.

    Жылі мы ў Царыцыне ў гасьцініцы. Сярго часта езьдзіў на фронт.

    Царыцын, абарона якога ўвайшла ў гісторыю грамадзянскай вайны як адна з найбольш яркіх, гераічных старонак, перажываў вельмі цяжкіяя дні. Горад быў у кальцы контррэвалюцыйных казацкіх паўстаньняў; з Украіны наступалі немцы.

    У штабе Паўночнакаўкаскай ваеннай акругі сядзела некалькі контррэвалюцыянэраў. Яны былі назначаны здраднікам рэвалюцыі Троцкім. Ішла ўзаемная склока і грызьня.

    23 траўня Сярго даў Леніну і Сталіну тэлеграму, у якой пісаў:

    “Становішча тут няважнае. Патрэбны рашучыя меры, а мясцовыя таварышы надта друзлыя. Усякае жаданьне дапамагчы разглядаецца як умяшаньне ў мясцовыя справы. На станцыі стаяць шэсьць маршрутных паяздоў з хлебам у Маскву і не адпраўляюцца... Яшчэ раз паўтараю, што патрэбны самыя рашучыя меры — навокал Царыцына бушуе контррэвалюцыя”.

    Праз некалькі дзён Сярго выступіў на надзвычайным пасяджэньні штаба абароны з плянам арганізацыі барацьбы за Царыцын. Ён запрапанаваў аб’яднаць усе савецкія войскі пад агульным камандаваньнем.

    Хутка ў Царыцын прыехаў Сталін. Па яго даручэньню Сярго прадаўжаў свае паездкі на фронт.

    Аднойчы Серго вярнуўся з фронту, радасны і ўзрушаны. Ён расказаў мне, што яму ўдалося сёньня спыніць адступленьне чырвонаармейцаў. Бой быў вельмі гарачым. Чырвоныя байцы не вытрымалі націску белых і пачалі адступаць.

    Адступленьне было настолькі пасьпешным, што чырвонаармейцы пакідалі гарматы, не зьняўшы з іх нават замкі.

    У гэты час да месца бою пад’ехаў Сярго.

    — Куды. ўцякаеце? — закрычаў ён байцам і прымусіў іх павярнуць назад. Атака белых была адбіта.

    Хутка Сталін даручыў Сярго паехаць на Кубань. У тыя дні на Кубань і Чорнамор’е ішлі нямецкія войскі. Яны хацелі акупіраваць гэтыя хлебныя жытніцы.

                                           ЦЕРСКАЯ НАРОДНАЯ РЭСПУБЛІКА

    Пасьля Кастрычніка буржуазна-памешчыцкая контррэвалюцыя на Дану, Кубані і на Цераку ператварылася ў грозную ваенную сілу. Генэралы Карнілаў, Аляксееў, Дзянікін, Каледзін, Красноў знайшлі сабе падтрыманьне ў асяродзьдзі заможнай казацкай верхавінкі.

    У гэтым жа пісьме Сярго пісаў:

    “... Наш дарагі Ільіч паранены двума кулямі. Яго паранілі, калі ён выходзіў пасьля мітынгу. Параніла жанчына-эсэрка. Пакуль цяжка сказаць, астанецца жывы ці не, — раны вельмі сур’ёзныя. На мяне гэта зрабіла вельмі моцнае ўражаньне, бо без дарагога Ільіча мы будзем сіротамі. Будзем спадзявацца, што на зло розным нягоднікам наш Ільіч астанецца жывы...”

    Адначасова з нападзеньнем на Ўладзікаўказ завязалася ўпорная барацьба ў горадзе Грозным. Горад гэты прадстаўляе сабой напалавіну пралетарскі цэнтар, напалавіну — казацкую станіцу, якая ў старажытныя часы зьявілася пачаткам горада.

    У Грозьненскай станіцы засела контррэвалюцыйнае казацтва, у пралетарскім цэнтры — рабочыя-камуністы.

    Баі ішлі прама на вуліцах. Яны ўвайшлі ў гісторыю грамадзянскай вайны на Паўночным Каўказе як “стодзённыя баі”.

    Вось як апісваў гэтыя падзеі Сярго:

    Адначасова з гэтым іменна тут, на Дану, Кубані і Цераку, вырасьлі сапраўды народныя правадыры сапраўды народнай арміі. Даволі ўказаць на Будзённага, Падцёлкава, Крывашлыкава, Качубея. Яны карысталіся гарачым падтрыманьнем і любоўю працоўнага казацтва і іншагародніх.

    У той час, калі Сталін і Варашылаў кіравалі гераічнай абаронай Царыцына, Сярго ўзначаліў барацьбу рэвалюцыйнага народа на Кубані, Стаўрапалі і ў маладой, яшчэ не ўзмацнеўшай Церскай рэспубліцы.

    Церская рэспубліка адыгрывала вялікую ролю ў справе ўмацаваньня савецкай ўлады на поўдні Расіі. Яна была арганізавана Сяргеем Міронавічам Кіравым.

    Але Церская рэспубліка была яшчэ вельмі слабая. Кіраў атрымаў адказьнейшае заданьне — прабрацца ў Маскву і арганізаваць вялікую экспэдыцыю ў дапамогу Паўночнаму Каўказу. Аднак Кіраў, які вёз транспарт зброі, не змог прабіцца ва Ўладзікаўказ праз кальцо белых і вымушан быў павярнуць на Астрахань.

    Наш поезд прарваўся праз фронт ля станіцы Прахалоднай. Там заселі контррэвалюцыйныя атрады “казацка-сялянскага” ўрада Бічэрахова. Прыбыўшы ва Ўладзікаўказ, мы цэлых чатыры месяцы былі адрэзаны ад Кубанскай, часткі Церскай вобласьці і ад галоўных сіл 11-й арміі.

    У ліпені 1918 года я выехала ў Тыфліс.

    Сярго астаўся ва Ўладзікаўказе. Ён дэтальна азнаёміўся са становішчам Церскай рэспублікі і запатрабаваў рашуча зьмяніць тактыку блёка з палавінчатымі прыяцелямі — левымі эсэрамі і меншавікамі-інтэрнацыяналістамі. Сярго патрабаваў арганізацыі такой улады, якая цалкам знаходзілася б пад кіраўніцтвам партыі бальшавікоў.

    З першага ж дня Сярго заняўся аб’яднаньнем партыйных. сіл. На станцыі Георгіеўск ён праводзіць партыйную нараду, дзе рэзка ставіць пытаньне аб неабходнасьці неадкладнай арганізацыі работы сярод працоўнага казацтва і горцаў. Ва Ўладзікаўказе ён удзельнічае ў зьездах народаў Церака, дзе таксама няўхільна праводзіць у жыцьцё ленінска-сталінскую нацыянальную палітыку. Ён езьдзіць у паселішчы, у аулы, у казацкія станіцы і арганізоўвае шматтысячныя мітынгі, дабіваючыся аддзяленьня працоўнай часткі народа ад кулацтва і афіцэрства. Ён нястомна растлумачвае клясавую сутнасьць разгортваючыхся баёў.

    У ноч з 5 на 6 жніўня 1918 года белаказацкія атрады ўварваліся ва Ўладзікаўказ. Імі камандавалі дзянікінскія палкоўнікі Белікаў і Сокалаў.

    Вось як апісваў Сярго ў пісьме да мяне гэтую падзею:

    “... Становішча наша адразу стала даволі няважнае. Па-першае, нападзеньне ўсё-такі аказалася нечаканым, і таму яны адразу апынуліся ў цэнтры горада; па-другое, уся афіцэрская сволач — у цэнтры і на Асэцінскай слабодцы. З вокнаў дамоў пачалі страляць па нас. Чатыры дні мы аставаліся ў горадзе. Уначы на чацьвёртыя суткі справа стала надзвычай крытычная — нас выбілі з горада, у нашых руках астаўся толькі вакзал. Пасьля некаторых хістаньняў мы прымушаны былі ужыць “варварскі” сродак — абстраляць цэнтар горада з гармат, што і было выканана Аўтаномавым. Было пушчана за ноч 120 снарадаў. На другі дзень (пятыя суткі) не стала вады, і нам прышлося адыйсьці. Горад амаль цалкам астаўся ў руках казакаў, яны занялі вакзал.

    Абараняліся толькі дзьве слабодкі — Курская і Малаканская.

    На шостыя суткі да нас падышло падмацаваньне, і зноў пачалі наступаць. Інгушы ўвесь час дапамагалі нам. Адбілі ў казакаў браніраваны аўтамабіль з двума кулямётамі і пачалі іх лупіць іх жа кулямётамі.

    Барацьба пачала набываць жорсткі характар. Не спыняліся перад узрывам тых дамоў, з якіх стралялі. Так прадаўжалася адзінаццаць дзён, пасьля чаго казакі і асэціны прымушаны былі ўцякаць. Грабяжы ў горадзе былі вельмі частыя — грабілі асэціны, грабілі ўсе тыя, хто проста хацеў нагрэць рукі.

    Пасьля гэтага пры дапамозе інгушаў мы аблажылі чатыры станіцы і абяззброілі іх, адабраўшы чатыры гарматы, некалькі кулямётаў, бамбамётаў і каля чатырох тысяч вінтовак.

    Упорная барацьба прадаўжаецца. Заўтра раніцою еду ў Кабарду на зьезд (3/Х). Там таксама прыйдзецца разграміць некалькі казацкіх станіц. Гэтымі днямі там у станіцы Зьмейскай расстралялі Пашкоўскага, яго жонку і некалькі таварышаў. Кабардзінцы абураны гэтым учынкам казакаў і рыхтуюцца напасьці на іх. На Кубані справы значна палепшыліся. Аляксееўскія банды разьбіты (к ганьбе грузінскага ўрада яны знайшлі прытулак у іх у Сухуме).

    Вельмі спадзяюся, што ў бліжэйшы час удасца пакончыць тут.

    Надзвычай дрэнна дзейнічае на мяне тое, што ў гэтай барацьбе з казацкай контррэвалюцыяй церпяць даволі моцна і ні ў чым нявінныя людзі”.

    “Адначасова з нападзеньнем на горад Уладзікаўказ завязалася барацьба паміж станіцай Грозьненскай і нашымі таварышамі з Грознага. Станіца ад горада, аддзяляецца проста вуліцай.... Не гледзячы на ўпэўненасьць нашых таварышаў, што станіца будзе ўзятая, станіца не толькі не была ўзятая, а, наадварот, казакі сканцэнтравалі свае сілы навокал горада Грознага і рашылі ўзяць горад. Грозны адрэзаны ад Уладзікаўказа. Уладзікаўказ адрэзаны ад Расіі. Уладзікаўказ адрэзаны ад 11-й арміі. Грозны абкружаны з трох бакоў і толькі з чацьвёртага боку мае выхад у Чачню. Чачэнцы бліжэйшых аулаў настроены былі контррэвалюцыйна. Гэта тыя аулы, заправілы якіх маюць нафтавыя промыслы. Асада Грознага прадаўжалася тры месяцы. Усе гэтыя тры месяцы грозьненскім таварышам прыходзілася абараняцца патронамі і снарадамі, якія купляліся ў спэкулянтаў па пяці рублёў патрон і па некалькі дзесяткаў рублёў снарад... Я павінен сказаць, што за час грамадзянскай вайны ў Церскай вобласьці нашым таварышам прыходзілася ваяваць, такім чынам, не атрымліваючы ні аднаго патрона, ні аднаго снарада, ні адной капейкі з цэнтра, купляючы патроны па пяці рублёў за штуку. У канцы трэцяга месяца асады Грознага сіла і цярпеньне нашых таварышаў вычарпаліся, тым больш што ім прыходзілася на працягу трох месяцаў ваяваць з пераважаючымі сіламі праціўніка. Без усякага перавелічэньня ўказваю, што часам казакі сканцэнтроўвалі да дванаццаці - трынаццаці тысяч чалавек. Але асаджаны астравок трымаўся з неймавернай упартасьцю. Шляху адступленьня ад горада не было. Рабочыя і сяляне рашылі або памерці або перамагчы. І вось у канцы трэцяга месяца асады мы з таварышам Левандоўскім — ваенкамам вобласьці — праз горы прабраліся ў Грозны... Таварыш Левандоўскі адразу ўсяліў дух перамогі ў таварышаў і выпрацаваў плян наступленьня на станіцу. Досьвіткам па дадзенаму сыгналу чырвоныя байцы атакавалі станіцу. Да паўдня абазначыўся адыход казакаў. Увечары паўторныя атакі прарвалі казацкі фронт, і станіца перайшла ў нашы рукі. У той жа час Сунжэнская лінія, населеная казакамі па лініі чыгункі Ўладзікаўказ - Грозны, раскалолася на дзьве часткі. Станіцы Кара-Булак, Траецкая, Міхайлаўская, Несьцераўская, Асінаўская, якія ўвесь час былі з намі і біліся з суседнімі станіцамі, таксама атрымалі вялікую перамогу па лініі. Адначасова з узяцьцем Грозьненскай станіцы былі ўзяты станіцы Самашкінская, Ярмолаўская і Раманаўская. Досьвіткам прыбыў у Грозны першы бранірованы поезд з Уладзікаўказа. Радасьць таварышаў была бязьмежнай. Закінутыя на. працягу трох месяцаў, страціўшыя надзею сустрэцца адзін з адным, нашы таварышы зноў сустрэліся пераможцамі.

    Адначасова з гэтым часьцям 11-й арміі ўдалося захапіць прахаладненскія пазыцыі праціўніка, злучыцца з намі і хуткім рухам уперад аўладаць Маздокам, дзе засеў казацкі ўрад. Велізарныя трафэі, аб якіх паведамлялася ў свой час у друку, дасталіся нам”.

    Унутраная контррэвалюцыя на Цераку была ліквідавана. Церская рэспубліка пачала ўмацоўваць савецкую ўладу.

    Першым мерапрыемствам Сярго быў зварот горцам іх родных зямель, якія былі адабраны царскім урадам і заселены казакамі. Гэтым Сярго канчаткова прыцягнуў на бок савецкай улады найбольш прыгнечаны пры царызьме народ — інгушоў і чачэнцаў.

    Сярго нястомна працаваў сярод асэцін, казакаў, інгушаў. Ён выступаў з палкімі прамовамі на чацьвёртай і пятай сэсіях Церскага народнага савета; ён выступаў супроць інгускага палка былой “дзікай дывізіі”, справакаванага афіцэрствам.

    Увосень я вярнулася з Тыфліса ва Ўладзікаўказ. У гэты пэрыяд дзянікінскія войскі ўсё бліжэй падыходзілі да Цераку. Ва Ўладзікаўказе быў створаны Савет абароны Паўночнага Каўказа.

    Сярго ўзяўся за арганізацыю абароны горада. Былі створаны атрады з рабочых, інгушаў, асэцін-керменістаў і чырвоных курсантаў. Сярго выпрацаваў плян аб’яднаных дзеяньняў супроць дзянікінцаў.

    У студзені белымі быў заняты Пяцігорск. Ушчыльную да Ўладзікаўказу падступілі дзянікінскія банды Шкуро, Пакроўскага.

    Пачаліся вялікія баі. Сярго выехаў у Інгушэцію, арганізаваў там інгускія партызанскія атрады і паслаў іх на дапамогу Ўладзікаўказу. Штаб быў перанесены у інгускае паселішча Базоркіна, на адлегласьці дванаццаці вёрст ад горада, таму што лінія фронту працягнулася ад Уладзікаўказа да станцыі Беслан. Баі адбываліся і пад інгускімі паселішчамі Далакова і Кантышава. Сярго сам удзельнічаў у баях. Даставаў патроны і зброю, натхняў байцоў. Аднойчы ён спыніў пачаўшаеся было адступленьне. Паведамляючы Леніну аб цяжкім становішчы, аб адсутнасьці патронаў, ён разам з тым выражаў цьвёрдую ўпэўненасьць у канчатковай перамозе.

    Сілы былі няроўныя, У ваенных адносінах храбрыя горцы і маладыя курсанты аказаліся значна слабей дзянікінскіх полчышчаў. Церак быў адрэзаны ад савецкай Расіі, і Масква не магла паслаць сюды дапамогі.

    У паселішчы Назрань, пад векавымі ліпамі, Сярго адкрыў зьезд узброенага інгускага народа. На зьезьдзе прысутнічала не менш двух тысяч узброеных коньнікаў. Сярго гаварыў аб кабале, якую нясуць белагвардзейцы горскім народам. Прамова яго была перакладзена на інгускую мову.

    Сярго, зьвяртаючыся да дэлегатаў, сказаў:

    — Горскія контррэвалюцыянэры, у прыватнасьці інгускія, сьпяваюць добра. Яны ўсяляк стараюцца ўвесьці вас ў зман дзеля сваіх уласных эксплюататарскіх інтарэсаў. Я не сумняваюся, што калі не ўсе, то добрая палавіна з вас ведае, чаго дабіваюцца контррэвалюцыйныя вярхі. На вашым няшчасьці яны хочуць пабудаваць сваё шчасьце. Калі контррэвалюцыі ўдасца тут захваціць уладу, то гэта будзе толькі часовым паражэньнем рэвалюцыі. Ім не прыйдзецца доўга існаваць. Мы зноў сустрэнемся тут з вамі і будзеі сумесна лячыць тыя раны, якія наносіць зараз вам контррэвалюцыя.

    Сярго абвясьціў на зьезьдзе незалежную Горскую савецкую рэспубліку. Гэта было сустрэтая грамавым “ура”. У адказ на прамову Сярго з гарачай удзячнасьцю ад імя інгускага працоўнага народа выступіў пачэсны старык Саід (забіты у 1919 годзе белымі ў часе ўзброенага паўстаньня ў паселішчах Экажэва і Сурхохі). Зьвяртаючыся да Сярго, ён сказаў:

    — Ты — ясны сокал. Для тваіх крылаў гэтай зямлі мала. Калі контррэвалюцыя будзе падаўлена, тады разгорнуцца шырока твае сакаліныя крыльлі.

    Сярго запрапанаваў галоўнакамандуючаму Інгушэціі накіраваць прысутных тут узброеных коньнікаў на далакоўскі, уладзікаўкаскі і пліеўскі франты супроць банд генэрала Шкуро і Геймана. Гэтае распараджэньне Сярго было выканана. Сам Сярго увесь час праводзіў на франтах — на псехадзкім, далакоўскім, у нямецкай калёніі, пад Уладзікаўказам — і асабіста кіраваў баямі.

    Аднак націск белых банд аказаўся надта зацятым. Уладзікаўказ і інгускія паселішчы Далакова, Кантышава і Базоркіна былі заняты ворагам. Частка чырвоных войск адступіла па Ваенна-Грузінскай дарозе на Тыфліс, частка чырвонаармейцаў і інгускія атрады на чале з Сярго і Церскім саўнаркамам — у горы Інгушэціі.

    За некалькі дзён да адступленьня я разам: з Арусяк (сястра вядомага бальшавіка Камо) выехала ў паселішча Барсукі, дзе жыла ў інгуша Зязікава. У Арусяк было трохмесячнае дзіцё.

                                                            У ГАРАХ ІНГУШЭЦІІ

    У дзень адступленьня Сярго ў аўтамабілі паехаў па замёрзлай дарозе ў бок паселішча Базоркіна. Ён хацеў праверыць работу штаба. Прыехаўшы ў Базоркіна, Сярго нікога не сустрэў апрача глухога старога-вартаўніка, які паведаміў, што ўсе штабныя эвакуіраваліся ў Назрань.

    Сярго паехаў назад. Па дарозе ён быў абстраляны белагвардзейскім разьездам, які ўжо ўварваўся ў паселішча.

    Уначы Сярго разам з групай таварышаў прыбыў у аул Барсукі, дзе жылі Арусяк і я. Сярго расказаў, што Чырвоная армія часова адходзіць у горы, але яна зьбярэ новыя сілы і зноў абрушыцца на Дзянікіна.

    Уначы на двух аўтамабілях мы рушылі ў горы.

    У нас былі з сабою грошы Церскага саўнаркаму. Мы іх склалі ў мяшок. Гэтыя грошы Сярго трымаў для куплі патронаў. Ён запрапанаваў частку грошай раскласьці па кішэнях. Наш праваднік Зязікаў, які гэта бачыў, сказаў, што ніхто нас не закране. У інгушаў звычай — не чапаць тых, хто едзе з інгушам.

    Сярго, Арусяк і я ехалі на першай машыне. Сьледам за намі ішоў другі аўтамабіль, у якім знаходзіліся іншыя таварышы, а таксама Зязікаў са сваімі двума жонкамі (у той час у Інгушэціі існавала яшчэ многажонства). Ехалі мы лесам. Дарога зьбягала з узгорку на ўзгорак. Была цёмная ноч На ваколіцы буйнага паселішча (мабыць, Экажэва) з лесу выскачыў атрад узброеных коньнікаў і паімчаўся насустрач нам.

    Коньнікі аказаліся інгушамі. Яны абкружылі нашы машыны. Зязікаў пачаў з імі гаварыць па-інгуску. Ніхто з нас не ведаў гэтай мовы, і таму наш праваднік мог гаварыць свабодна. Коньнікі забралі з нашай машыны мяшок з грашыма, які ляжаў пад пярэднім сядзеньнем. Калі яны скрыліся, старык Зязікаў, разводзячы рукамі, заклапочана сказаў, што гэта небывалы выпадак. Але мы зразумелі, што аграбленьне адбылося не без яго ўдзелу.

    Ужо ў першыя дні пасьля адступленьня з Ўладзікаўказа Сярго пачаў наладжваць сувязь праз інгушаў-камуністаў са старымі, якіх вельмі паважаюць у Інгушэціі. З імі ён вёў доўгія гутаркі аб рэвалюцыі, аб неабходнасьці. неадкладна пачаць партызанскую барацьбу з белымі.

    На другі дзень мы дабраліся да аула Мужычы — адсюль пачынаецца горная частка Інгушэціі.

    Уначы ў Мужычым паднялася трывога: чакалі дзянікінцаў. Была мяцеліца, вецер сьляпіў сьнегам вочы. Мы пры агні факелаў верхам прабіраліся вузкімі сьцежкамі ўглыб гор.

    Дзіцё Арусяк трымалі пазьменна Сярго і Бетал Калмыкаў. Бетал у гэтую ноч ледзь не загінуў: яго конь пасьлізнуўся і пачаў спаўзаць ўніз па абледзянеламу абрыву. Сярго быстра саскочыў з каня і паспеў схапіць каня Калмыкава за повад. Бетал быў выратаваны.

    Начавалі на хутары Ершы, адкуль накіраваліся ў аул Гулі. Гэта пагранічнае з Чачнёй паселішча.

    Сярго марыў як мага хутчэй прабрацца ў Тыфліс. Толькі адтуль можна было папасьці ў Маскву, а іменна туды да Леніна і Сталіна — ён і імкнуўся.

    Нарэшце прыбылі ў чачэнскі аул Кій. Адсюль можна было праз Хеўсурэцію прабраіцца ў цэнтральную Грузію, Наш атрад станавіўся ўсё меншым і меншым. Людзі захворвалі, аставаліся ў паселішчах. Захварэў на тыф Бутырын, ваенны камісар . Терскай. рэспублікі. Яго прышлося адправіць назад у Гулі.

    Праз Хеўсурскі перавал пайшлі Сярго, я, Арусяк з дзіцем і рад партыйных церскіх работнікаў.

    Пад’ём быў вельмі цяжкі. Так-сяк дабраліся да першай саклі на перавале. Гэта была каменная вежа — адзінае жыльлё. Тут пераначавалі. Досьвіткам пайшлі далей.

    Увесь дзень мы паднімаліся ўсё вышэй і вышэй.

    Нечакана са скал раздаліся выстралы. Гэта інгушы ўбачылі доўгую стужку коньнікаў і, не ведаючы, хто ідзе, адкрылі страляніну. Сярго быў наперадзе і ў адказ на выстралы папрасіў перакладчыка крыкнуць горцам, каб яны спынілі свае забавы: калі прыедзем у аул, тады і пабачым, хто больш метка страляе.

    Сьцежка была пакрытая тоўстым слоем ільду. Я баялася глядзець назад: у мяне пачыналася галавакружэньне. У адным месцы Сярго выпусьціў вінтоўку, мой конь ледзь было не сарваўся ў бяздоньне. Нарэшце падняліся на першы перавал. Тут знаходзіцца хеўсурскае паселішча Шатыль.

    Мы заначавалі ў саклі рослага хеўсура. Яго звалі Габіз.

    Сярго хацеў як мага хутчэй адправіць мяне і Арусяк у Тыфліс: трэба было ўстанавіць сувязь з падпольным камітэтам бальшавікоў. Але пад’ёмы і спускі былі такімі цяжкімі, што мы не маглі ісьці далей. Таму Сярго рашыў часова пакінуць нас і з групай таварышаў пайшоў у наступнае паселішча.

    Хеўсуры прынялі гасьцей радасна. Сярго на грузінскай мове расказаў ім аб прычынах прыходу і падзеях, якія разыграліся на поўначы. Каб паслухаць Сярго, зьбіраліся хеўсуры з суседніх аулаў. Яны гатовы былі ўсяляк дапамагчы гасьцям. Але калі атрад Сярго сабраўся ў далейшы шлях, прыйшло паведамленьне, што жыхары хеўсурскага паселішча Гудані пасварыліся з праяжджаўшай наперадзе групай бальшавікоў, напалі на яе і перабілі. Людзі, якія прышлі з гэтымі паведамленьнямі, запэўнялі гасьцей, што хеўсуры з паселішча Гудані пакляліся нікога не прапускаць праз свае землі.

    У хеўсураў існаваў звычай кроўнай помсты. Калі хеўсуры хацелі каму-небудзь помсьціць, яны кідалі на магілу сваіх ворагаў здохлую кошку.

    — На магіле забітых, — расказвалі прышоўшыя, — ляжала здохлая кошка.

    У што б то ні стала трэба было зьвязацца з Тыфлісам і паведаміць пра сваё становішча. Выканаць гэтую задачу ўзяліся некалькі таварышаў. Сярго наняў для іх трох праваднікоў і досьвіткам праводзіў іх:

    — Ідзіце, дарагія, будучае за намі. Будзеце ў Тыфлісе, выконвайце заданьні, працуйце.

    Але гэтым траім сьмельчакам не ўдалося прабрацца праз Хеўсурэцію. Усьлед за ўсёй групай яны вярнуліся ў Інгушэцію.

    Сярго адправіў усіх таварышаў у раён інгускага аула Пуй. Там жа знаходзіліся я і Арусяк.

    У Гулі ляжаў хворы на тыф ваенны камісар Церскай рэспублікі Бутырын. Серго астаўся разам з ім, і яму прыйшлося ўспомніць прафэсію фэльчара.

    24 лютага 1919 года Бутырын памёр. Пасьля яго сьмерці Сярго пераехаў у аул Пуй. Тут ён узяўся за арганізацыю партызанскіх атрадаў, Яго плян быў просты: па меры магчымасьці аддаліць Дзянікіна ад Масквы і тым самым аслабіць яго ўдар па цэнтру рэвалюцыі.

    Вялікія перашкоды сустрэліся з-за няхваткі снарадаў, бо без грошай нельга было дастаць патронаў.

    Серго рашыў адправіць у Тыфліс Арусяк з дзіцем і мяне.

    Мы ехалі верхам. У мэтах кансьпірацыі я ехала ў якасьці нянькі дзіцяці Арусяк. Не гледзячы на забарону Сярго, я ўзяла з сабою грашовыя дакумэнты, рэвальвэр з патронамі і фатаграфію Сярго з таварышамі. У Доўгай даліне мы спыніліся ў сваякоў нашых праваднікоў.

    Досьвіткам мы вышлі з Доўгай даліны. Нас усадзілі ў арбу. Мужчыны ішлі пехатою і па чарзе несьлі дзіця. Рэвальвэр я трымала пад шкуркай баранка, у якую было ўхутанае дзіцё, а фатаграфіі і дакумэнты абвязала наўкола у сябе.

    У адным з аулаў мы пакінулі арбу, бо далей можна было ісьці толькі пехатою. Вышлі на сьвітаньні. Быў туман. Сьнег падтаяў, і ногі коўзаліся. Час ад часу чуваць была далёкая страляніна. Сьцежка ішла то на гару, то спускалася ўніз. Ішлі мы паралельна Ваенна-Грузінскай дарозе.

    Адзін раз я павалілася, зьнясілеўшы, але пачула выстралы. Гэта надало мне сілы, і я паднялася і пайшла далей.

    У тым месцы, дзе трэба было перайсьці праз Церак на Ваенна-Грузінскую дарогу, мы схаваліся ў пячоры. На тым баку за паваротам стаяла меншавіцкая варта. Арусяк карміла дзіцё, я пісала пісьмо Сярго.

    Увесь час па Ваенна-грузінскай дарозе праяжджалі машыны, у якіх сядзелі афіцэры і жанчыны, скакалі коньнікі.

    У нас не было чаго есьці. Кавалак чорнага хлеба, які быў у нас, мы аддалі Арусяк, бо яна карміла дзіцё.

    Па Ваенна-Грузінскай дарозе праяжджала арба з дровамі, у якой сядзеў стары-асэцін з васемнаццацігадовым сынам.

    Мы папрасілі асэціна нас перавезьці. Ён спыніўся, распрог каня і паслаў да нас свайго сына.

    Юнак перавёз спачатку дзіцё, потым Арусяк. Я разьвіталася з праваднікамі і аддала ім пісьмо для Сярго.

    Ад Казбэку, мы паехалі на машыне, але паколькі была гразь, прышлося зноў перасесьці ў арбу. Затым ехалі на санках.

    У Тыфліс дабраліся ўначы. Мы былі вельмі стомлены, але адпачыць, аднак, не прышлося: раніцою ў нашай кватэры меншавікі зрабілі вобыск. Яны даведаліся, што з гор Інгушэціі прыехалі жонкі камісараў.

    Сярго аставаўся ў гарах. Аул Пуй зрабіўся яго галоўным месцазнаходжаньнем. Сюды зьбіраліся атрады хворых і параненых чырвонаармейцаў, якія біліся ў чэчэнскіх, керменіцкіх і інгускіх партызанскіх атрадах. Сярго забясьпечваў іх прадуктамі і грашыма і перапраўляў у Тыфліс.

    Сярго прабыў у Інгушэціі да сярэдзіны красавіка. Ён пастаянна аб’язджаў аулы. Некаторы час скрываўся ад карнага атрада ў пячоры пад аулам Датых. Атрымаўшы з Тыфліса зброю і сродкі, ён з новай энэргіяй узяўся за арганізацыю партызанскіх атрадаў.

    У канцы красавіка 1919 года Сярго пакінуў аул Пуй і праз Хеўсурэцію (аул Амгі) нелегальна прабраўся у Тыфліс.

                                                                ЗВАРОТ У МАСКВУ

    Аднойчы вечарам, калі я зьбіралася класьціся спаць, да мяне прыйшоў Камо і паведаміў, што яго сястра Арусяк цяжка захварэла.

    — Трэба ісьці, — гаварыў ён.

    Я запытала яго, спускаючыся па лесьвіцы:

    — Можа быць, Сярго прыехаў?

    Камо нічога не адказаў.

    На дварэ мяне чакаў Сярго. Ён быў у чорным паліто, з бародкай, непазнавальны. Разам з ім мы накіраваліся на кватэру Камо. Па дарозе Сярго расказаў, як ён праходзіў праз Хеўсурэцію ў Тыфліс.

    Калі Сярго і яго спадарожнікі падняліся на перавал Хеўсурэціі, пачалася вялікая мяцеліца. Праваднік сказаў, што ісьці далей нельга. Парашылі варочацца назад. У Сярго было цяжкае становішча. З імі быў хворы ваенны работнік. Аўтаномаў. Яго захуталі ў бурку і на вяроўках спускалі ўніз. Аўтаномаў памёр. Тры дні яны прабылі ў ауле, пахавалі Аўтаномава і рушылі далей.

    На граніцы з Хеўсурэціяй заўсёды стаяў хеўсур са зброяй. Калі падышоў Сярго са сваімі спадарожнікамі, іх арыштавалі і правялі да сьвяшчэньніка. Поп груба спытаў яго:

    — Ты бальшавік?

    Сярго адказаў:

    — Так, я бальшавік, прадстаўнік савецкай улады, і таму вы павінны са мной інакш размаўляць.

    Сьвяшчэньнік адказаў грубасьцю. Сярго гнеўна сказаў яму:

    — Вы — сьвяшчэннаслужыцель. Якое вы маеце права з намі так размаўляць? Калі вы нас арыштавалі, дык перадайце нас як арыштаваных грузінскаму ўраду.

    Сярго быў тады ў чэркесцы, са зброі ён узяў з сабой толькі маленькі браўнінг. Апрача таго ў Сярго быў складаны ножык. Усё гэта ў яго адабралі і пасадзілі ў хлеў. Незадоўга да гэтага тут былі забіты пятнаццаць адступаючых чырвонаармейцаў.

    Раніцою сьвяшчэньнік нечакана пачаў запрашаць Сярго да сябе абедаць.

    Сярго адмовіўся. Відавочна, праваднік Сярго даў сьвяшчэньніку ўзятку, і сьвяшчэньнік іх адпусьціў.

    У Тыфлісе быў намечаны далейшы шлях барацьбы супроць контррэвалюцыйнага меншавіцкага ўрада. Прыехаўшы ў Баку да Мікаяна, Серго правёў шырокую нараду закаўкаскіх камуністычных арганізацый.

    У Баку мы былі ўсяго некалькі дзён і выехалі ў лодцы па Касьпійскаму мору на Астрахань. У армянскіх крамах загадзя былі нарыхтаваныя для нас прадукты. Аднак у адной з іх быў вобыск, таму мы асталіся з вельмі нязначнай колькасьцю сухароў, рысу і хлеба. Камо дастаў крыху чорнай ікры, якую потым выдаваў нам малюсенькімі порцыямі як прысмакі.

    У сонечны ясны дзень мы з адным таварышам, апранутым па-летняму, падышлі да лодкі і пачалі ўпрошваць маракоў пракаціць нас.

    Сярго ўжо быў у лодцы.

    Мы селі і выехалі ў мора, нібыта на прагулку. Лодка была старая, парусная. З намі ехалі пяць маракоў, з якіх двое былі камуністамі.

    Хутка падняўся шторм, і нам прышлося стаць на якар. Наша пяцісажнёвая лодка з трумам вельмі качалася. Усіх апанавала марская хвароба.

    Два разы мы перасякалі Касьпійскае мора, каб не сустрэцца з белагвардзейскімі параходамі. Лодка аказалася ненадзейнай, мачта трашчала, скрыпела. У адным месцы мы трапілі ў мёртвую зыб, але маракі хутка выратавалі лодку.

    Першыя два дні амаль нічога не елі. Я і Камо рыхтавалі абед: варылі рыс на вадзе. Прэсную ваду везьлі ў бочцы. Калі паблізу не было параходаў, мы выходзілі наверх і сьпявалі песьні.

    Мабыць, каля Форт-Аляксандраўска нас прыбіла да берага. Мы ўбачылі рыбакоў. На маленькай шлюпцы, якая была ў нас, нашы маракі пад’ехалі да рыбакоў, купілі ў іх рыбу і банку ікры.

    Выехалі мы 13 чэрвеня, было ўсяго нас трынаццаць чалавек, і на трынаццаты дзень мы дабраліся да Астрахані.

    Пад Астраханьню мы ўбачылі параход і вельмі ўстрывожыліся, але хтосьці заўважыў на параходзе чырвоны фляг. Нас прынялі на параход, але везьлі як арыштаваных. Толькі калі хтосьці пазнаў Сярго, нас накіравалі ў гасьцініцу.

    Тут Сярго, упершыню сустрэўшыся з Сяргеем Міронавічам Кіравым, расказаў яму аб становішчы на Паўночным Каўказе і аб закаўкаскіх справах.

    Праз два дні мы ў цяплушцы выехалі ў Маскву. Маракі асталіся ў Астрахані для сувязі з Баку. Пазьней яны вазілі літаратуру і выконвалі паасобныя даручэньні. Малады штурман хутка пасьля гэтага быў павешаны белымі.

    Па дарозе Сярго адстаў ад нас. Ён адразу ж паехаў на фронт.

    Па прыезьдзе ў Маскву я зайшла да Сталіна. Якраз у гэты час пачуўся званок па тэлефону. Гаварылі з кватэры Леніна. Да апарата падышла Надзея Сяргееўна Алілуева. У яе запыталі:

    — Дзе Сярго?

    Я адказала праз Надзею Сяргееўну, што Сярго астаўся на фронце.

                                                        НА ЗАХОДНІМ ФРОНЦЕ

    У пачатку ліпеня 1919 года Сярго прыехаў у Маскву. У ліпені ён рабіў Саўнаркому даклад аб становішчы на Паўночным Каўказе. У гэтым дакладзе Сярго падрабязна спыніўся на дзейнасьці бальшавікоў на Дану, Кубані, Стаўрапалі і Цераку. Ён расказаў аб гераічным паходзе таманцаў, аб барацьбе і пагібелі 11-й арміі і прывёў словы Дзянікіна, сказаныя ім на Церскім казацкім кругу, што лепшыя яго афіцэрскія палкі былі зьнішчаны Паўночна-каўкаскай чырвонай арміяй.

    Сталін у гэты час знаходзіўся ў Беларусі. Ён быў членам Рэўваенсавета заходняга фронту і арганізоўваў барацьбу супроць палякаў.

    У сярэдзіне ліпеня Сярго быў назначан членам Рэўваенсавета 16-й арміі заходняга фронту. Ён выехаў у Смаленск, а я часова асталася ў Маскве,

    23 ліпеня я атрымала ад Сярго пісьмо. Ён пісаў:

    “Тэлеграмы не даходзяць, пісьмы таксама. Апрача таго да апошняга часу я быў у разьезьдзе. Цяпер атабарыўся ў Магілёве, вярней, размясьцілі тут. Я член Рэўсавету 16-й арміі”.

    Сярго настойваў, каб я зараз жа выехала да яго пасьля атрыманьня яго пісьма. Зборы былі нядоўгія, і хутка я была ўжо ў Магілёве. Праз некалькі тыдняў мы пераехалі ў Смаленск. Тут Сярго неаднаразова сустракаўся са Сталіным.

    Вялікую работу праводзіў Сярго ў Беларусі: ён умацоўвае палітыка-маральнае становішча часьцей, арганізоўвае новыя часьці, асабіста бывае на ўсіх небясьпечных участках фронту.

    Белапалякі наступалі на сталіцу Беларусі — Менск. Сіл у нас было яўна недастаткова, бо галоўныя войскі былі сканцэнтраваны супроць Дзянікіна. Пад націскам палякаў Чырвоная армія адступала з упорнымі баямі. Белапалякі ўзялі Менск, за ім Барысаў. Палявы штаб 16-й арміі, у якім працаваў Сярго, знаходзіўся на адлегласьці дваццаці вёрст ад Барысава — на станцыі Прыяміна. Серго рашыў што б там ні стала вярнуць Барысаў, вырваць яго з лап ворагаў — польскіх паноў.

    Зьвесткі аб разьмяшчэньні белапалякаў паступалі вельмі скупа, былі блытаныя і супярэчлівыя. І вось у цёмную ноч Серго разам з членамі Барысаўскага. рэўкаму і некалькімі чырвонаармейцамі накіраваўся ў пешую разьведку. З вінтоўкай у руках ён ішоў у тыл белапалякам.

    Няма чаго гаварыць, наколькі небясьпечны быў шлях разьведчыкаў. Яны глыбока праніклі ў тыл ворага, дайшоўшы да прадмесьцяў Барысава і зрабіўшы, такім чынам, каля дваццаці вёрст.

    Разьведчыкам удалося ўстанавіць колькаснасьць сіл белапалякаў, іх разьмяшчэньне. Праз два дні Сярго павёў часьці Чырвонай арміі на праціўніка і з боем ўзяў Барысаў.

    Гэта затрымала далейшае наступленьне белапалякаў і замацавала фронт уздоўж Бярэзіны.

                   РЭАЛІЗАЦЫЯ СТАЛІНСКАГА ПЛЯНА ПА РАЗГРОМУ ДЗЯНІКІНА

    У кастрычніку 1919 года Ленін і Сталін накіравалі Сярго на чале латыскай дывізіі на новы, адказны ўчастак барацьбы — на паўднёвы фронт. Лепшыя афіцэрскія дывізіі Дзянікіна — аляксееўская, драздоўская, карнілаўская, маркаўская — ішлі на Маскву. Яшчэ 30 чэрвеня белыя занялі Царыцын і замацавалі сваё панаваньне на ўсёй тэрыторыі Данской вобласьці. Да гэтага ж часу Дзянікін захваціў левабярэжную Украіну, уключаючы Харкаў і Крым. Гэта быў другі паход Антанты супроць савецкай Расіі — паход 14 дзяржаў.

    Сталін пісаў:

    “Паход гэты быў таксама камбінаваны, бо ён меў на ўвазе сумеснае нападзеньне Дзянікіна, Польшчы і Юдзеніча (Калчак быў скінуты з рахунку). Цэнтар цяжару паходу ляжыць на гэты раз на поўдні, у раёне Дзянікіна”.

    У кастрычніку белыя занялі Варонеж, Арол. Перадавыя часьці дзянікінскай арміі падыходзілі да Тулы, пагражаючы сэрцу рэспублікі — Маскве.

    У момант сьмяротнай небясьпекі для рэвалюцыі Ленін і Цэнтральны камітэт РКП(б) пасылаюць Сталіна кіраваць разгромам белых армій на галоўным, паўднёвым, фронце.

    Аб гэтым пэрыядзе К. Е. Варашылаў пісаў:

    “Трэба ратаваць становішча. І на паўднёвы фронт ЦК пасылае ў якасьці члена РВС таварыша Сталіна. Цяпер ужо няма патрэбы скрываць, што перад сваім назначэньнем таварыш Сталін паставіў перад ЦК тры галоўныя ўмовы:

    1) Троцкі не павінен умешвацца ў справы паўднёвага фронту і не павінен пераходзіць за яго разьмежавальныя лініі, 2) з паўднёвага фронту павінен быць неадкладна адкліканы цэлы рад работнікаў, якіх таварыш Сталін лічыў непрыгоднымі аднавіць становішча ў войсках, і 3) на паўднёвы фронт павінны быць неадкладна камандзіраваны новыя работнікі па выбару таварыша Сталіна, якія гэтую задачу маглі выканаць. Гэтыя ўмовы былі прыняты поўнасьцю”.

    Сталін адправіўся на паўднёвы фронт. Ён катэгарычна адхіліў стары плян разгрому Дзянікіна, выпрацаваны галоўным камандаваньнем на чале з Троцкім. Плян гэты прадугледжваў наступленьне левым флянгам з Царыцына на Новарасійск праз данскія стэпы і казацкія станіцы.

    “Гэты бязглузды (мяркуемы) паход у варожым асяродзьдзі, ва ўмовах абсалютнага бездарожжа, пагражае нам поўным крахам”, напісаў Сталін у запісцы Леніну.

    Узамен пляна, ужо адмененага жыцьцём, Сталін выпрацаваў плян наступленьня чырвоных праз пралетарскі Харкаў - Данецкі басэйн на Растоў.

    Стратэгічны плян вялікага Сталіна забясьпечыў перамогу рэвалюцыі.

    Рэўваенсавет 14-й арміі ўвесь час трымаў сувязь са штабам паўднёвага фромта. Сярго асабіста зьвязаўся са Сталіным і непасрэдна з Масквой, з Леніным. Ленін напружана сачыў за падрыхтоўкай да наступленьня. 15 кастрычніка Сярго з сяла Сяргееўскага ў чарговым пісьме пісаў Леніну:

    “Дарагі Ўладзімір Ільіч! Сёньня я думаў заехаць у Маскву на некалькі гадзін, але рашыў, што лепш хутчэй у армію. Я цяпер назначан у Рэўваенсавет 14-й арміі. Тым не менш рашыў падзяліцца з вамі тымі ў вышэйшай ступені найважнымі ўражаньнямі, якія я вынес з назіраньняў за гэтыя два дні ў штабах тутэйшых армій. Штосьці неймавернае, штосьці мяжуючае са здрадніцтвам. Нейкія лёгкадумныя адносіны да справы, абсалютнае неразуменьне сур’ёзнасці моманту. У штабах ніякага намёку на парадак, штаб фронту — гэта балаган. Сталін толькі прыступае да навядзеньня парадку. Сярод часьцей стварылі настрой, што справа савецкай улады прайграная, усёроўна нічога не зробіш. У 14-й арміі які-небудзь прахвост Шуба, які называе сябе анархістам, нападае на нашы штабы, арыштоўвае іх, забірае абозы, а камбрыга пасылае на фронт пад сваім наглядам для аднаўленьня становішча. У 13-й арміі справы не лепшыя. Наогул тое, што тут чуеш і бачыш, — штосьці анэкдатычнае. Дзе ж гэтыя парадкі, дысцыпліна і рэгулярная армія Троцкага?! Як жа ён дапусьціў справу да такога развалу? Гэта прама неймаверна. І, нарэшце, Уладзімір Ільіч, адкуль гэта ўзялі, што Сакольнікаў годны у камандармы? Няўжо да чаго-небудзь больш разумнага нашы ваенныя кіраўнікі не могуць дадумацца? Крыўдна і за армію і за краіну. Няўжо, каб не пакрыўдзіць самалюбства Сакольнікава, яму трэба даць пацешыцца з цэлай арміяй. Але даволі, не буду далей турбаваць вас. Можа быць, і гэтага не трэба было, але не магу прымусіць сябе маўчаць. Момант у вышэйшай ступені адказны і грозны. Канчаю, дарагі Ўладзімір Ільіч.

    Моцна, моцна паціскаю вашы рукі.

    Ваш Сярго”.

    Штаб 14-й арміі знаходзіўся ў Бранску. Сюды прыехаў Сталін. Ён прымаў удзел у распрацоўцы пляна баявых апэрацый.

    У ноч з 24 на 25 кастрычніка Сталін па прамому дроту даў Сярго наступныя дырэктывы:

    “Абстаноўка апошнія дні склалася на фронце так, што праціўніку ўдалося лоўкім манэўрам расштурхаць ударную групу ў асобныя палкі і біць іх па адзіночцы. Сэнс нашай апошняй дырэктывы ў тым, каб даць вам магчымасьць зноў сабраць гэтыя палкі ў адну групу і зьнішчыць лепшыя палкі Дзянікіна. Паўтараю, зьнішчыць, бо гутарка ідзе аб зьнішчэньні. Узяцьце Кром праціўнікам — эпізод, які заўсёды можна выправіць. Асноўная ж задача — не пускаць палкоў ударнай групы па адзіночцы, а біць праціўніка адзінай і масіўнай групай у адным напрамку; астатнія часьці, якія ідуць; з поўдня, акажуць вам пасільную дапамогу”.

    Дырэктыва Сталіна была выканана ўдарнай групай. Лепшы 1-ы армейскі корпус Добраахвотніцкай арміі быў разьбіты.

    Белыя пачалі адступаць.

    У пагоню ім рынулася гераічная Першая конная армія, якая ўзначальвалася К. Е. Варашылавым і С. М. Будзённым. Першая конная разьбіла белых пад Варонежам, а 15 лістапада нанесла ім скрышальны ўдар у выдатным баі пад Касторнай.

    Хутка чырвоныя часьці паўднёвага фронту занялі Курск. Сярго праехаў на падводзе пяцьсот вёрст па фронту, па раёнах, адваяваных у белых. Ён знаёміўся са становішчам і настроем сялянства, дзяліўся сваімі назіраньнямі з Леніным і Сталіным.

    У гэты час я знаходзілася ў Бранску. Сярго прасіў мяне астацца тут з хворым начальнікам ваенных зносін Котавым.

    У Котава быў тыф. Памятаю, прыехаў ён да нас ужо хворым і спыніўся ў пакоі аднаго з камісараў, які выехаў па справах службы ў Маскву. Хутка Котава паклалі ў больніцу. Я па некалькі разоў у дзень хадзіла яго наведваць і насіла перадачы.

    Калі Котаў паправіўся, я разам з ім і мэдыцынскай сястрой выехала ў Харкаў. Дарога была вельмі цяжкай, транспарт працаваў з вялікімі перабоямі. Да гэтага часу Харкаў ужо быў у руках чырвоных.

    Узяцьце Харкава было рашаючай падзеяй для вызваленьня Украіны ад белых полчышчаў, бо Харкаў — вароты ў Данбас. Дзянікін добра разумеў, што, калі Чырвоная армія возьме Харкаў і ўступіць у Данбас, страта Украіны для яго немінуча. Вось чаму дзянікінцы так зацята прабавалі спыніць наступленьне Чырвонай арміі ў Харкаўскім раёне, на подступах да Данецкага басэйна.

    Сапраўды, пасьля ўзяцьця Харкава поўдзень хутка вызваляўся ад белагвардзейскіх армій. Ужо 8 студзеня 1920 года Першая конная армія заняла Растоў на Дану — гняздо паўднёвай контррэвалюцыі. Сталінскі плян быў рэалізаваны. Буржуазна-памешчыцкая контррэволюцыя была разгромлена на галоўным, рашаючым фронце.

    На чарзе былі баі з рэшткамі белых армій, уцякаючых да Новарасійска, і ліквідацыя белых на Паўночным Каўказе.

    З гэтай мэтай ствараецца новы фронт — каўказкі. 23 студзеня 1920 года Сярго назначаецца членам Рэўваенсавета каўкаскага фронту.

    У пачатку лютага па пастанове Цэнтральнага камітэта РКП(б) ствараецца партыйнае бюро па аднаўленьню савецкай улады на Паўночным Каўказе. Старшынёй гэтага бюро назначаецца Сярго.

                                                        ВЫЗВАЛЕНЬНЕ КАЎКАЗА

    У сакавіку 1920 года войскі Дзянікіна на Кубані былі канчаткова разгромлены. Непераможныя палкі Чырвонай арміі гналі белых ад Кубані да мора, а ад Цераку — да граніц Грузіі.

    17 сакавіка Чырвоная армія заняла Екацярынадар і Пяцігорск. Тут зноў Сярго сустрэўся са сваім лепшым другам — Сяргеем Міронавічам Кіравым. Сярго, Кіраў і Будзённы сядзелі ў вагоне Рэўваенсавета паўночнакаўкаскага фронту. Яны абмяркоўвалі пытаньне аб канчатковай ліквідацыі белых. Разам з Кіравым Сярго разграміў рэшткі белых армій Дзянікіна на Паўночным Каўказе.

    Сярго тэлеграфаваў Леніну:

    “Вызваленьне ад белых усяго Паўночнага Каўказа, Кубані, Стаўрапольля і Чорнамор’я, Церскай, Дагестанскай абласьцей стала адбыўшымся фактам. Асэціны, інгушы, кабардзінцы, дагестанцы, балкарцы прасякнуты поўным усьведамленьнем магутнасьці савецкай ўлады і бязьмежным давер’ем да яе. Рэвалюцыйны настрой мас у многіх месцах дасягае такога напружаньня, што яшчэ задоўга да прыходу да іх Чырвонай арміі насельніцтва па ўласнай ініцыятыве скідвае ўладу белых, выбірае рэўкамы, у якія заўсёды ўваходзяць выключна адны камуністы. Уладзікаўказ, Грозны, Дэрбент выгналі белагвардзейцаў, стварыўшы паўстанцкія рэўкамы раней прыходу Чырвонай арміі. Старыя работнікі выходзяць з падпольля і кіруюць паўстанцкім рухам. Насельніцтва прагне прыбыцьця цэнтральнай савецкай улады, патрабуючы распараджэньняў і інструкцый ад цэнтра і толькі цэнтра. Паўстанцкі атрад — дасканала дысцыплінаваная вайсковая часьць — уліўся ў рэгулярную армію, прадстаўлены к чырвонаму сьцягу. У Чорнамор’і ўвесь час дзейнічаў арганізаваны паўстанцкі атрад на чале з Рэўсаветам са старых нашых партыйных таварышаў. З атрадам зьдзейсьнілі на агульных падставах”.

    2 красавіка 1920 года ў Грозным быў скліканы зьезд чачэнцаў. Людзі сабраліся ў горад з самых аддаленых аулаў.

    На зьезьдзе выступалі Кіраў і Сярго. Кіраў зрабіў паведамленьне аб бягучым моманце, Сярго гаварыў аб задачах органаў савецкай улады на Паўночным Каўказе.

    Зьезд аднагалосна выказаўся за аднаўленьне ў Чачні саветаў і прасіў паскорыць вырашэньне самага складанага пытаньня Церскай рэспублікі — аграрнага. Падрыхтоўка гэтага пытаньня была ўскладзена на Чачэнскі рэўкам; які быў тут жа назначан. У склад рэўкаму ўваходзілі пяць чалавек, усе без выключэньня — чачэнцы.

    Праз некалькі дзён наш поезд быў ужо на інгускай станцыі Назрань. Год таму назад адсюль пачалося поўнае гора і нястач наша адступленьне ў Тыфліс праз панурыя горы Інгушэціі.

    Інгускі народ сустрэў прадстаўнікоў улады шчырым рэвалюцыйным уздымам. На пэроне выстраіліся сівабародыя пачэсныя старыя. Усе яны былі камандзірамі партызанскіх сотняў, якія ў гарах ствараў Сярго. Партызанскія атрады адыгралі значную ролю ў барацьбе за вызваленьне Паўночнага Каўказа ад белагвардзейшчыны. Яшчэ ў чэрвені 1919 года горскія народы — асэціны, дагестанцы, чачэнцы і інгушы — паўсталі супроць Дзянікіна. Яны адмовіліся плаціць кантрыбуцыю і даць папаўненьне ў белагвардзейскую армію. Дзянікін тады люта расправіўся з паўстаўшымі. Крывавая вакханалія чынілася ў Дыгорыі, квітнеючыя інгускія паселішчы — Экажэва і Сурхохі — былі зьмецены ўшчэнт.

    “Горцы, — пісаў Кіраў у верасеньскім нумары “Правды” за 1919 год, — глыбока затаілі свой гнеў супроць сваіх крыўдзіцнляў, і першыя ж гукі маршу Чырвонай арміі, якія пачуюць горцы, што пахаваліся ў цясьнінах, разбудзяць іх гнеў...”

    Словы гэтыя знайшлі сваё бліскучае пацьверджаньне. Горцы захвацілі Ўладзікаўказ яшчэ да прыходу туды часьцей Чырвонай арміі і ўзяліся за зьнішчэньне белагвардзейцаў, якія ў паніцы адступалі па Ваенна-Грузінскай дарозе.

    У Назрані інгушы папрасілі Сярго і Кірава паехаць у спаленыя белагвардзейцамі аулы.

    — Народ хоча вас бачыць, — гаварылі старыя. — Народ хоча ведаць, што вы зноў з намі...

    У аулах Сурхохі і Экажэва Сярго адкрыў мітынг. Ён гаварыў аб заслугах рэвалюцыйных горцаў і абяцаў дапамагчы інгушам пабудаваць новыя паселішчы. У той жа вечар Сярго тэлеграфаваў Уладзіміру Ільічу:

    “... Мы аб’ехалі зруйнаваныя казакамі буйныя аулы Сурхохі і Экажэва. Настойліва неабходна аказаць ім дапамогу як фінансамі, так і будаўнічымі матэрыяламі для аднаўленьня гэтых аулаў. Пасланыя ў маё распараджэньне два мільёны аршын мануфактуры думаю разьмеркаваць паміж дзецьмі горцаў, якія ходзяць літаральна ў лахманах”.

    Хутка ад Леніна прыйшоў адказ. Уладзімір Ільіч паведамляў, што ў бліжэйшыя дні Саўнаркам вынясе рашэньне аб водпуску сродкаў пацярпеўшым горцам, а пакуль дазволена за кошт будучых асыгновак выдаць дзесяць мільёнаў рублёў.

    У красавіку 1920 года пад кіраўніцтвам бальшавікоў бакінскі пралетарыят падняў паўстаньне супроць улады мусаватыстаў і англа-францускіх інтэрвэнтаў.

    Па прамому ўказаньню Леніна і Сталіна на дапамогу рабочым і сялянам Азэрбайджана прышла гераічная 11-я Чырвоная армія на чале з Серго, С. М. Кіравым і А. Мікаянам. У Азэрбайджане была ўстаноўлена савецкая ўлада.

    Пасьля перамогі савецкай улады ў Азэрбайджане, Сярго, які знаходзіўся ў Баку, прадаўжаў кіраваць разгромам рэштак белагвардзейшчыны на Паўночным Каўказе.

    Ад Леніна ён атрымаў новае заданьне.

    Яму было запрапанавана тэрмінова выехаць у Растоў для бліжэйшага ўдзелу ў ліквідацыі ўрангелеўскага дэсанта генэрала Улагая на Кубані і Чорнамор’і. Белыя зноў прабавалі захваціць Кубань, каб скарыстаць яе для новага наступленьня супроць Савецкай рэспублікі.

    Сярго пачаў рыхтавацца да ліквідацыі дэсанта генэрала Ўлагая.

    У верасьні 1920 года Сярго тэлеграфаваў Леніну:

    Ваша даручэньне праверана і выканана. Дэсант у раёне Ахтыркі Чорнаморскай і галоўныя сілы разьбіты і загнаны ў балота і сітнякі на беразе мора, дзе ў сучасны момант робіць пагрузку на судны. Дэсант на Таманскім паўвостраве зьнішчаны, і паўвостраў зусім ачышчаны. Банды генэрала Хвосьцікава ў раёне Армавіра сур’ёзнай сілы не прадстаўляюць, і, спадзяюся, ліквідуем у бліжэйшыя тры-чатыры дні. Казацтва, адчуўшы нашу сілу, вядзе сябе даволі прыстойна. Надзеі Ўрангеля не апраўдаліся. Ссыпка хлеба ідзе нядрэнна — выканана 40-50 працэнтаў. Увогуле адчуваем сябе моцна, куды мацней, чым да дэсанта”.

    Увосень на Каўказ прыехаў Сталін.

    На зьезьдзе народаў Дагестана 13 лістапада 1920 года Сталін абвясьціў аўтаномію Дагестана.

    17 лістапада таго ж года на зьезьдзе народаў Церскай вобласьці ва Ўладзікаўказе Сталін выступіў з дакладам аб утварэньні аўтаномнай Горскай савецкай рэспублікі. На гэтым жа зьезьдзе Сярго гаварыў:

    “З першых жа дзён існаваньня савецкай улады наша камуністычная партыя ставіла сваёй задачай разьняволеньне прыгнечаных народаў усяго сьвету. Савецкая ўлада ведала, што наша партыя не выканае сваёй місіі, калі яна не дасьць горцам самакіраваньня і не верне ім іх зямлі...

    Чырвоная Расія не прыпадносіць вам, таварышы, падарунак. Яна лічыць гэты акт толькі справядлівасьцю. Цэнтар лічыць, што чырвоны сьцяг, уручаны асэцінам, чачэнцам, кабардынцам і т. д. рукамі любімага камісара таварыша Сталіна, будзе ўзначальваць вашу рэспубліку навекі і вы ўтрымаеце гэты сьцяг такім жа незаплямленым, якім ён перадаецца вам”.

    20 лістапада 1920 года ўстанавілася савецкая ўлада ў Армэніі.

    Працоўныя Грузіі паднялі паўстаньне і пры дапамозе Чырвонай арміі 25 лютага 1921 года ўстанавілі савецкую ўладу.

    У дзень пятнаццацігодзьдзя саветызацыі Грузіі грузінскі народ пісаў у сваім пісьме вялікаму Сталіну:

            И народ не вынес муку, униженье и позор,

            И, восставши, он на север обратил надежды взор.

            Красной армии отряды на подмогу шли к друзьям,

            И Серго Орджоникидзе возглавлял отряды сам.

            С ним и незабвенный Киров вел к нам доблестную рать

            Ленин, Сталин их послали нам в победе помогать.

            Пробил час, и в двадцать первом в долгожданном феврале

            Взвился красный флаг советов на родимой нам земле.

                                             Г. К. АРДЖАНІКІДЗЭ НА БЕЛАРУСІ

    У 1920 годзе партыя і ўрад прызначылі Сярго Арджанікідзэ членам Рэвалюцыйнага Ваеннага Савета 19 арміі, якая была разьмешчана на Беларусі. Штаб 19 арміі знаходзіўся ў Магілёве, але Сярго Арджанікідзэ рэдка бываў на адным месцы. Большую частку часу ён праводзіў у часьцях, сярод чырвонаармейцаў, на фабрыках і заводах, сярод сялян-беднякоў, мабілізуючы ўсе сілы на абарону маладой савецкай дзяржавы. Мы маем цэлы рад запісаў таварышаў, якія сустракаліся ў тыя гады з Сярго на Беларусі. Усе яны сьведчаць аб тым, з якой пашанай і гарачай любоўю адносілася працоўнае насельніцтва Беларусі да Сярго Арджанікідзэ — пасланца Леніна і Сталіна. Сярго Арджанікідзэ прымаў непасрэдны ўдзел у баявых апэрацыях супроць белапалякаў. Пад Барысавам, недалёка ад станцыі Прыяміна ён, перад тым, як аддаць загад нашым войскам аб наступе, асабіста хадзіў у баявую разьведку, каб высьветліць месцазнаходжаньне белапалякаў. Разьведка дала магчымасьць трапна нацэліць удары нашых войск па галоўных сілах праціўніка. Маршрут гэтай гераічнай разьведкі атрымаў падрабязнае апісаньне.

    Беларускія камсамольцы часта наладжвалі ваенна-тактычныя паходы па тых месцах, дзе праходзіў Арджанікідзэ.

    Да Айчыннай вайны ў горадзе Магілёве, недалёка ад Першамайскай вуліцы, на верхнім паверсе вялікага каменнага дома, быў адчынены музэй Грыгорыя Канстанцінавіча (Сярго) Арджанікідзэ, вернага і бясстрашнага саратніка нашага вялікага правадыра Іосіфа Вісарыёнавіча Сталіна.

    У Магілёўскім музэі былі сабраны шматлікія вельмі цікавыя экспанаты, зьвязаныя з прабываньнем Сярго на Беларусі. Гэта — карціны беларускіх мастакоў, штабныя данясеньні, лістоўкі і газэты, якія выдаваліся 19 арміяй. Вельмі каштоўную дапамогу ў справе арганізацыі музэя аказала жонка Сярго, Зінаіда Арджанікідзэ, якая разам з ім была ў 1920 г. на Беларусі і жыла ў той час у Магілёве. Яе ўспаміны дапамаглі намаляваць карціну прабываньня Сярго Арджанікідзэ на Беларусі.

    Е. Садоўскі

    /Беларусь. Штомесячны грамадска-палітычны і літаратурна-мастацкі часопіс. № 1. Мінск. 1947. С. 61./

                                                                             СМЕРТЬ

    Умер 18 февраля 1937 года, за пять дней до февральско-мартовского Пленума ЦК 1937 года. Официально объявленная причина смерти — инфаркт.

   В передаче Ольги Шатуновской со слов супруги Орджоникидзе Зинаиды Гавриловны [44][45]:

    «Как-то он с утра не встал. Зинаида Гавриловна видела, что иногда он поднимался, в нижнем белье, в кальсонах подходил к столу, что-то писал и опять ложился. Она просила его встать поесть, но он не вставал». Вечером приехал его племянник Гвахария, начальник макеевской стройки, он предложил супруге Орджоникидзе накрывать стол и, сделав это, сказать Серго об его приходе, убеждая её, что согласно грузинским обычаям приёма гостей он обязательно к нему выйдет. «Зинаида Гавриловна так и сделала; накрыли стол, она пошла звать его. А чтобы пройти в спальню, надо пройти прежде гостиную, и она подошла к выключателю зажечь свет, она зажгла и не успела сделать пару шагов, как раздался выстрел. Видимо, он увидел сквозь щель в двери, что зажёгся свет, понял, что сейчас будут звать… Он выстрелил себе в сердце. Она вбежала, и в эту минуту, говорит, его рука с револьвером опустилась на пол». Шатуновская добавляет: «На комоде лежало его письмо, он написал всё, что он думал, что он не может больше жить, не знает, что делать — это можно только думать, потому что никто этого письма не видел».

    Шатуновская также упоминала, что супруга Орджоникидзе, рассказывавшая ей о смерти своего супруга как о самоубийстве, некоторым другим людям рассказывала об этом как об убийстве [46], к этому имеется также свидетельство Леонида И. Вернского, также слышавшего от неё обе версии [47].

    Серго Микоян, сын Анастаса Микояна, вспоминал, что после смерти Сталина в их семье обсуждалась «версия об убийстве Серго прямо в его квартире», однако Анастас Микоян отверг её, он склонялся к версии о самоубийстве: «Серго мне несколько раз говорил о своём намерении уйти из жизни, потому что не мог больше терпеть. Я его отговаривал. Но последний раз он говорил об этом незадолго до своей кончины» [48].

    Историк Олег Хлевнюк также склоняется к версии о самоубийстве [38].

    Управляющий делами Совета Министров СССР Михаил Смиртюков считал, что Орджоникидзе застрелился [49].

    Урна с прахом Орджоникидзе похоронена 21 февраля у Кремлёвской стены на Красной площади Москвы.

    В воспоминаниях жены Николая Бухарина описывается эпизод, когда Бухарин в день «самоубийства» встретил случайно на площади в Кремле Серго Орджоникидзе, направлявшегося к Сталину для беседы. По словам Бухарина, сказанным позже жене, Орджоникидзе был в момент этой встречи с ним в приподнятом расположении духа и настроен решительно. Версии, что Орджоникидзе был застрелен во время этой беседы в кабинете у Сталина начальником его личной охраны, беспочвенны [50].

    На февральско-мартовском Пленуме ЦК 1937 г. Сталин подверг уже покойного Орджоникидзе резкой критике за примиренчество и либерализм; указал, что Орджоникидзе прекрасно знал об «антипартийных настроениях» Ломинадзе, однако скрыл их от ЦК (что, якобы, не помешало потом Орджоникидзе требовать расстрела «обманувшего его доверие» Ломинадзе). Историк Олег Хлевнюк считает, что последнее утверждение было, скорее всего, ложью, указывая на отсутствие документальных подтверждений этого требования. Кроме того, исследователь обращает внимание на то, что Орджоникидзе всегда оказывал поддержку Ломинадзе, а после его самоубийства добился того, что вдове Ломинадзе была назначена пенсия, а его сын (названный Серго, в честь Орджоникидзе) также получал солидное пособие [51].

    В 1936 году был арестован и в 1937 расстрелян старший брат Орджоникидзе — Папулия, давший рекомендацию Серго в партию. В 1938 году жену Орджоникидзе — Зинаиду Гавриловну Павлуцкую — приговорили к десяти годам заключения [52]. Также, в 1938 году были осуждены другой брат Орджоникидзе — Иван и его жена (Зина Орджоникидзе). В 1941 году был арестован третий брат — Константин. Был репрессирован также племянник Орджоникидзе Георгий Гвахария, директор Макеевского металлургического завода [53].

    [52]. Вопреки распространённому мнению, З. Г. Павлуцкая не была расстреляна по решению «тройки» — вернувшись из заключения, она жила в Тбилиси (?) до своей смерти в 1960 году. См., в частности: Марк Перельман (Иерусалим) Лаврентий Берия — Путь наверх (по воспоминаниям моей тётушки) // Журнал «Вестник». — № 8 (319). — 16 апреля 2003 г.

    Марк Перельман

        (Иерусалим)

                                                ЛАВРЕНТИЙ БЕРИЯ — ПУТЬ НАВЕРХ

                                                       (По воспоминаниям моей тетушки)

    В последние годы всё более усиливается интерес к истории и личности Лаврентия Берия, одной из самых загадочных фигур сталинского руководства. Вышло несколько книг, посвященных ему, не иссякает и поток статей — в России и за ее пределами, в Верховном суде России рассматривался даже иск о его реабилитации: иск этот отклонен без рассмотрения.

    Кровавый палач (удельный вес жертв 1937 года в Грузии был наибольшим в СССР) или проницательный политик, чуть ли не предшественник Горбачева, убежденный коммунист или циничный интриган, сластолюбец, авантюрист, верный сталинист или человек, подозреваемый в убийстве тирана… Кем же он был на самом деле?

    Думаю, что и тем, и другим, и третьим.

    Вспоминается такой эпизод. В начале 30-х годов издательство «Время» выпустило собрание сочинений С. Цвейга в 12 маленьких томиках, один из которых составил «Жозеф Фуше», психологически тонко проанализированная биография гениального сподвижника и соперника Наполеона, подавившего партизанское движение в Вандее и т.д. Моя тетушка прочла ее и тотчас дала Берия: «Лаврентий, — сказала она, — ну это все как будто с тебя списано! Смотри, как бы [и у тебя] так не кончилось».

    Л. П. книгу прочел, не вернул, конечно, и … этот том Цвейга был запрещен и изъят из библиотек.

    Факт, по-моему, весьма красноречивый.

    Я не берусь выносить окончательный вердикт или злоупотреблять эпитетами, ограничиваюсь фактами, мне известными, которые, быть может, как-то охарактеризуют и эту личность и время, в которое он жил.

    Но надо все же начинать с начала, объяснить, почему я взялся за эти записки (часть их была напечатана в приложении «3 Ѕ» к израильским «Вестям» 19 февраля 1998 г.)

    Моя тетушка, сестра матери, Розалия Матвеевна Векслер (так после революции она переписала свое имя Рохл-Лея Мордуховна, попала в 19 лет в Тифлис из Одессы вместе со всей семьей, бежавшей в 1918 г. от войны и погромов, и сразу очутилась в кружке большевиков-подпольщиков, куда ее завербовал один из ухажеров. С видом примерной буржуазной барышни она таскала под юбкой прокламации и, случалось, гранаты, писала протоколы собраний и шифровала их, даже выступала перед солдатами оккупационных немецких войск (на смеси немецкого и идиш).

    После почти бескровной советизации Грузии 25 февраля 1921 г. тетка стала ответственным секретарем наркомата продовольствия и в таком качестве руководила, в частности, экспроприацией имущества своей семьи: заводиков с вывезенным еще из Одессы оборудованием, они предназначались трем братьям, и домов, приданого двух дочерей (дед, к счастью, умер раньше и не увидел разбазаривания своего имущества). Тут она вышла замуж за идейного сотоварища, Иосифа Фомича Станского (Парухова), члена партии-подпольщика с дореволюционных времен, юриста, кончавшего Петербургский университет и некогда стажировавшегося у самого О. Грузенберга, известного адвоката, защитника Бейлиса и публициста. Человеком Станский был серьезным и еще при Временном Правительстве занимал пост председателя Военного трибунала Закавказского фронта.

    Воспитанная в совершенно иной среде тетка недолго оставалась на идейной пролетарской почве. Первым сигналом к изменению взглядов послужили такие события. Большевики в начале своего правления решили осуществлять полную коммунаризацию жизни, поэтому три семьи, С. М. Кирова, тогда представителя Центра, Г. К. (Серго) Орджоникидзе, секретаря Закавказского крайкома, и тетя с дядей, наркомом юстиции, поселились в большой, конфискованной со всем имуществом квартире, чтобы вести общее хозяйство. Киров, по словам тети, был очень любознателен, каждый ужин превращался в лекцию дяди, чуть ли не заранее оговоренную, по истории, литературе и т.п., но не это оказалось главным.

    Уже через два или три дня тетя начала заменять жестяные армейские кружки для чая на тонкие стаканы, постепенно универсальные солдатские миски сменились хорошим фарфором, затем последовала замена похлебок на французские супы, цветы на столе, введение десерта и т.п. Тетку перестали дразнить «буржуйкой», а вскоре стали выражать недовольство, если постельное белье менялось реже, чем через день.

    Тетя поняла, что коммунизм никогда построен не будет…

    В 1922 г. тетю и дядю с первой, кажется, оппозицией исключили из партии. Они поехали в Сухум, прожили там какое-то время вместе с Л. Д. Троцким, который тетушке активно не нравился, в частности из-за насмешек над ее «слишком еврейскими», как он выражался, привычками.

    Серго Орджоникидзе долго уговаривал их покаяться, дядя так и сделал и вернулся «в ряды», а тетка отказалась, больше никакой официальной деятельностью не занималась, но сохранила дружеские отношения со многими бывшими соратниками (думаю, что ее поведение вызывало их большее уважение). Дяде, впрочем, временное отступничество никогда не забывали, как и ссору в 1920 г., когда он, нарком юстиции Терской республики, объединявшей большую часть Северного Кавказа, отказался выполнить какой-то устный приказ наркомнаца Сталина. Поэтому дядя, намечавшийся наркомом юстиции СССР, послом во Францию и т.п., друживший с большинством первых лиц государства, так и не пошел выше первого заместителя наркома внутренних дел Закавказской федерации, хоть и члена ЦИКа и т.д...

    Где-то к середине 20-х годов дядю перевели на работу в органы внутренних дел и он столкнулся с Л. П. Берия. Это, по словам тети, был обаятельный и очень приятный молодой человек. Они быстро сдружились с его женой, Ниной Теймуразовной Гегечкори, поселились в одном правительственном доме: супруги Берия — на последнем, четвертом этаже, наши — ровно под ними.

    Рассказывали, что именно Нина была первопричиной быстрого взлета Л. П. Дело в том, что она была племянницей (злые языки утверждали, что дочерью) известного и очень влиятельного большевика Саши Гегечкори, некогда возглавившего крестьянское восстание против меньшевиков, формальный предлог для советизации Грузии. Л. П. ее попросту украл из дома в 1921 году, остриг и держал у себя, пока она не согласилась выйти замуж. Делать было нечего и тестю пришлось взять на себя заботы о продвижении зятя.

    Полюбить его он, правда, не смог и впоследствии стал явно мешать дальнейшему восхождению Л. П. Так что тестя надо было как-то утихомирить и Л. П. задачу эту решил, если можно так выразиться, достаточно изящно. Славившийся своей порядочностью тесть обладал простительной слабостью — галантностью, особенно по отношению к красивым женщинам и, конечно, — к традиционному застолью. В 1928 г. Тбилиси посетил проездом персидский шах, на торжественном обеде основательно выпивший Саша преподнёс гостю традиционную саблю, взятую из музея, а, произнося какой-то тост, не удержался и поцеловал ручку прелестной шахине.

    Едва он вернулся домой, как к нему вошла группа товарищей во главе с Л. П. Они сообщили, что только что состоялось экстренное заседание крайкома, где постановили, что т. Гегечкори нарушил требования коммунистической этики. Но так как исключение из партии и т.п. нанесет урон Советской власти, ему предлагается другой выход. На стол был положен заряженный пистолет. Выстрел прозвучал еще до того, как гости спустились по лестнице. (Все это рассказывала в моём присутствии вдова А.Гегечкори.)

    Явно мешал Л. П. и его непосредственный начальник старый чекист Г. А. Атарбеков. Он был устранен более сложным образом. В Тбилиси должны были проводиться показательные полеты пассажирского самолета, в одном из первых полетов пассажирами стали Атарбеков, Я. Ф. Фабрициус, герой Гражданской войны, и Могилевский, сотрудник ОГПУ. Самолет потерпел аварию, все погибли. Дядя рассказал жене, что в руках у Атарбекова был пистолет, которым он застрелил пилота, пытавшегося выпрыгнуть из самолета с парашютом.

    Однако следующим начальником ГПУ стал присланный из Москвы Реденс, бывший латышский стрелок, свояк Сталина (оба были женаты на сестрах Аллилуевых). Реденс приехал в Тбилиси один, его жена Нюра задержалась в Москве. Во время её отсутствия Л.П. проявил заботу о Реденсе, причём весьма специфическим образом. После обеда с обязательными возлияниями они отправились на балет. Скучавшему Реденсу очень понравилась одна из балерин. Адъютант шепнул, что она будет предупреждена о «выпавшем счастье» и что надо будет несколько позже подойти, в одиночку, конечно, к ее дому и постучаться.

    Допив вместе с гостеприимными хозяевами оставшееся, Реденс отправился на свидание. На стук в указанную дверь никто не ответил. Реденс, считая себя обиженным, стучал все громче. Появилась милиция и уволокла его в отделение: документов у хулигана не оказалось, а над требованиями звонить и будить самого Л. П. милиционеры смеялись и грозились отделать пьяного самозванца.

    Утром о хулиганстве доложили Л. П.: вся милиция получила строжайшие нагоняи, крик стоял страшный, но оказалось, что еще раньше, по линии ГПУ, был послан в Москву срочный рапорт о самозванце-дебошире, подрывающем уважение к Советской власти во всем городе. Карьера Реденса была закончена.

    Еще один начальник Закавказского ГПУ, Цинцадзе, женатый на сестре знаменитого революционера и грабителя Камо, утонул, купаясь в тихую погоду в Гаграх. Пловец он, правда, был превосходный, участвовал когда-то в соревнованиях, но с кем не бывает! (Сам Камо, некогда друг Сталина еще по г. Гори, организатор, в частности, неудачной попытки советизации Иранского Азербайджана, попал, во время поездки на велосипеде, под единственный, кажется, тогда грузовик в Тбилиси, еще одна его сестра, Джаваира Хутулашвили, с 1937 по 1953 г. лежала в постели, симулировала — по примеру брата — сумасшествие и так избежала ареста.)

    Устранялись, конечно, и другие конкуренты, о них я слышал из рассказов тети и многих жен бывших ответработников, вернувшихся из лагерей и приходивших к нам после 56 года.

    Однако для дальнейшего восхождения Берия нужна была непосредственная, внеслужебная связь со Сталиным. В этом, насколько я знаю, основную роль довелось сыграть моим тете и дяди. В 1928 или 29 году они были в Москве одновременно с Л. П. и Ниной. (У дяди был, как тогда полагалось, свой вагон-салон со штатом обслуги, и поэтому ездили они, как бездетная пара, зачастую вместе или со мною, единственным племянником). По приезде, как всегда, позвонили Зинаиде Гавриловне Орджоникидзе и отправились к ним в Кремль, а Берия с женой упросили взять их с собой.

    Зина тихо попеняла тете за привод непрошеных гостей, но она, хоть и была сибирячкой по происхождению, достаточно пожила на Кавказе и выставить их не решилась. Тут вдруг появился Серго вместе со Сталиным — к обеду, на знаменитые сибирские пельмени. Сталин слегка нахмурился при виде дяди (Серго не раз пытался их примирить, чтобы перевести дядю к себе в Москву) и стал демонстративно разговаривать с новым для себя гостем. Л. П. сумел как-то незаметно перевести разговор на фактически родной для всех мужчин за столом грузинский — более интимный и доверительный для них язык. Сталин раздобрился и разрешил Л. П. личные доклады — о чем тот и мечтал. (В 50-60 годах Зинаида Гавриловна, приезжая в Тбилиси и приходя к нам, всегда напоминала смущающейся тете о том вечере).

    Далее Л.П. действовал уже самостоятельно: в 1930-м он, в возрасте 31 года, стал Первым секретарем ЦК КП Грузии. Теперь задача состояла в снижении статуса ЗСФСР, Закавказской Федерации, т.е. в прямом выходе на Москву, и он этого скоро добился...

    На услугу, вольно или невольно оказанную дядей, Л. П. ответил своеобразно: в конце 1936 г. (после самоубийства Серго Орджоникидзе, конечно) дядя, безо всякого ордера на арест, был посажен в психиатрическую больницу, где через год с небольшим скончался и был похоронен, без посторонних, на обычном кладбище. Дважды на свидания с ним тетя приводила и меня: помню его в пижаме в садике с двумя сопровождающими слухачами. Реабилитировали его в 1956 г. и даже поместили в какой-то книге краткую биографию и портрет, в форме, с четырьмя ромбами, что соответствует, по-видимому, званию генерал-полковника...

    В отношении тети Л.П. проявил свойственный ему мрачный юмор: ее не арестовали, было даже письмо в наркомат здравоохранения с предписанием ее трудоустройства. Два брата моей матери, никогда политикой не занимавшиеся, были расстреляны (получили «10 лет без права переписки». Третий, наиболее предусмотрительный, ушел с престижной работы, оставил квартиру и… потерялся для НКВД: в 1956 г. его посмертно реабилитировали вместе с братьями, хотя он никогда и не был арестован...

    Приписываемые Л. П. бесчисленные связи с женщинами — явное преувеличение. Возможно, какие-то романы у него и были, но большинство женщин, попадавших в его кабинет, интересовали его как агенты, вхожие в самые разные сферы. Он, несомненно, очень любил свою жену, красавицу и умницу Нину Теймуразовну, и единственного сына, Серго, названного так в честь Орджоникидзе...

                                                                  О. В. Шатуновская

                                                               ОБ УШЕДШЕМ ВЕКЕ

                                                               Смерть Орджоникидзе

    Зинаида Гавриловна рассказывала. Жили они в Кремле. Дочь Этери и зять были агентами Берия. Всегда все перерыто, все бумаги пересмотрены. Им нашли квартиру в Москве, но пришел Берия и сказал: - Ты что же это дочь из дому гонишь? Ты не гони...

    Этери была приемной дочерью, она была подброшена и найдена на ступенях дома, но стала рассказывать, что она дочь Серго от другой женщины, а Зинаида Гавриловна так говорит только из ревности.

    Серго был наркомтяжпрома. В самый короткий срок он создал для СССР тяжелую и оборонную промышленность. На его заводах нашли вредителей. Он послал туда свою комиссию из бывших чекистов, и они привели заключение, что никакого вредительства нет. Потом все равно и тех, кто подозревался во вредительстве, и комиссию арестовали. Шалико Огуджава, отец Булата Окуджавы, тоже был начальником одной из строек. Серго предложили выступить с докладом о вредительстве на февральско-мартовском пленуме. Он не хотел. Киров был уже убит. Он, Серго, видел, что делается что-то страшное, но не понимал до конца что.

    Как-то - в день накануне пленума - он с утра не встал. Зинаида Гавриловна видела, что иногда он поднимался, в нижнем белье, в кальсонах подходил к столу, что-то писал и опять ложился. Она просила его встать поесть, но он не вставал. Вечером приехал его друг Гвахария, начальник макеевской стройки - детей у Орджоникидзе не было, он любил его как родного сына.

    Гвахария говорит Зинаиде Гавриловне: - Накрывайте стол, ставьте самое лучшее - ведь я же гость (по грузинским понятиям!), скажите, что я приехал, меня надо принять, он встанет.

    Зинаида Гавриловна так и сделала; накрыли стол, она пошла звать его. А чтобы пройти в спальню, надо пройти прежде гостиную, и она подошла к выключателю зажечь свет, она зажгла и не успела сделать пару шагов, как раздался выстрел. Видимо, он увидел сквозь щель в двери, что зажегся свет, понял, что сейчас будут звать... Он выстрелил себе в сердце.

    Она вбежала, и в эту минуту, говорит, его рука с револьвером опустилась на пол.

    А на комоде лежало его письмо, он написал все, что он думал, что он не может больше жить, не знает, что делать - это можно только думать, потому что никто этого письма не видел.

    Зинаида Гавриловна бросилась к телефону и позвонила своей сестре Вере Гавриловне и Сталину.

    Я с Верой Гавриловной тоже разговаривала. Она говорит, я вбежала в спальню, увидела мертвого Серго и бросила взгляд на открытое бюро. Там лежала пачка листков, я схватила их.

    Пришел Сталин со свитой. Там же все близко в Кремле, он собрал всех членов Политбюро и пришел вслед за Верой Гавриловной. Сразу спросил, он оставил что-нибудь? Вот, письмо. И все! больше письма никто не видел. Выхватил у Веры Гавриловны из рук эту пачку листков, она не успела их спрятать к себе в сумочку. И сколько мы их ни искали, это посмертное завещание Серго, мы их не нашли. В архиве Сталина их нет и нигде нет.

    Дальше Зинаида Гавриловна мне говорит. Они подошли во главе со Сталиным к кровати мертвого Серго, и она в это время сказала: «Вот, не уберегли вы Серго ни для меня, ни для партии». И он над неостывшим трупом Серго сказал ей: «Замолчи, дура». Вот все то, что она мне рассказала. Она открыла одеяло на его кровати, когда я была у нее, и показала мне окровавленное белье, это происходило в пятьдесят шестом году, застрелился он, как вы знаете, в тридцать седьмом. И вот она двадцать лет спала рядом с кроватью, на которой он покончил с собой, и под покрывалом - его окровавленное белье.

    Серго хоронили. Сталин нес его гроб, а газеты сообщали, что он скончался от сердечного приступа. В понедельник - на другой день, открылся пленум, и на нем выступали Молотов и Сталин. Сталин - о мерах ликвидации троцкистских и других двурушников. Молотов сделал доклад о всеобщем вредительстве - все или почти все парторганизации заражены. Агенты иностранных государств, троцкисты проникли на ответственные посты. А некоторые руководящие товарищи, как в центре, так и на местах, настолько благодушны и наивны, что способствуют этому...

    [161-163]

                                                                       Тайные смерти

    Когда после войны и после установления советской власти в Восточной Европе Димитрова сделали генеральным секретарем болгарской компартии, он почувствовал, что Сталин возьмет их под сапог. Он создал проект Балканской федерации, чтобы объединиться и сопротивляться. Туда должны были войти Югославия, Албания, Болгария. Когда Сталин об этом узнал, он его вызвал якобы посовещаться и устроил страшный разнос. Какая еще Балканская федерация? Хотите противопоставить себя нам? Мы этого никогда не допустим!

    После этого Димитров оказался в больнице и умер. Работники НКВД, которые мне помогали, когда я работала над процессами, говорили, что он был отравлен. Но документов об этом я не видала. Однако болгары это знают, мне это говорил один наш товарищ, который в свое время работал в Болгарии, в подполье от Коминтерна.

    Тодор Живков приехал сюда на совещание и объявил своей делегации во время завтрака, что Димитров был убит за балканскую федерацию. Этот товарищ не разрешил мне назвать его, но он сейчас еще жив. Он был на этом завтраке и слышал то, что говорил Тодор Живков. Живкову, вероятно, это стало известно тоже по линии НКВД.

    Дело в том, что когда они проводят такие операции, у них все это зашифровано. Мне приносили материал, как отравили маршала Чойбалсана. Он был во главе Монголии и во главе войск. Сталин настаивал, чтобы ввести войска советские в Монголию. Под видом защищаться от Китая, якобы Китай агрессию хочет на Монголию. А Чойбалсан сказал: «Нет. Нам не надо. Мы не пустим».

    Он сказал, что если Китай пойдет на нас, мы сами защитимся. Никаких советских войск нам для этого не надо. И вот тогда его отравили. Это я видела своими глазами - операция номер такая-то, буква такая-то. В НКВД на все такие операции составляются бумаги. Они тоже боятся - убьют, а потом будут их провокационно обвинять, что они это сделали сами.

    Или, например, я поинтересовалась Радеком и Сокольниковым. Их ведь осудили на десять лет по процессу Казакова. Куда они делись? Так мне принесли документы. Сталин дал указание их убить в тюрьме.

    Оказывается, когда десять лет кончились, один из них сидел в Тобольской тюрьме, а другой в Верхне-Уральской. И когда они отсидели этот срок, то к ним подсадили НКВДшников, которые совершили уголовные дела и были осуждены. И этим НКВДшникам пообещали, что их освободят, и поручили им в камерах их убить. И они их убили.

    Этот отчет мне принесли. Как убивали, все подробно описано. Сокольникова убили с первого захода, а Радек был еще крепкий, сильный. Схватил крышку от параши и этой крышкой отбивался от этого НКВДшника. Его изувечили, но не убили с первого захода. Со второго захода его уже убили. Это товарищ Сталин распорядился.

    Душили. Они сидели в одиночках. Это уже было после войны. Процесс был в 1936-ом году, а это 1946-ой год. Я хочу сказать, что они все точно записывают. Они себя тоже оберегают. Допустим, Сталин поручил эту операцию им провести. Они записывают, потом вдруг их привлекут?

    Так что все эти дела у них фиксируются. Все их деяния записаны.

    Дзержинского? Думаю, что нет. Дзержинский был на заседании Политбюро, там спорили. Он вышел с заседания в приемную. Вместо того, чтобы его положить и вызвать врачей, его взяли под руки и повели в больницу. А он по дороге умер. Его нельзя было вести пешком, надо было уложить и вызывать врачей к нему, тут же в приемной, а этого не сделали.

    Про обстоятельства смерти Крупской и Марии Ильиничны я не могу ничего сказать, я в это время сидела. А расследовать мне не пришлось этого дела. Так же, как обстоятельства гибели Фрунзе. Я не знаю. Никто не расследовал.

    Многие документы исчезали. На процессах велась съемка, но кадров с обвиняемыми нет. Да мало ли что исчезало. Я когда работала над всеми этими процессами, ко мне приходили сотрудники архива Революции и говорили, что за эти десятилетия из архива Революции агентами Сталина были изъяты тысячи документов, касавшихся революционной деятельности всех тех, кого он уничтожал. Особенно, конечно, лидеров, близких к Ленину людей. Тысячи, они мне говорили, документов Сталин уничтожил. Понятно, что они все фабриковали, и уничтожали, и искажали.

    Я вот сейчас не знаю, например, существует ли моя записка об убийстве Кирова. И та рукопись Сталина. Я не знаю. До сих пор в печати ничего не появляется.

    Ульянова Мария - тоже есть разные подозрения, как она умерла, потому что она на заседании Московского комитета почувствовала себя плохо, как пишут в биографии, и ей понадобилось уехать. А потом она оказалась в своем кабинете в редакции «Правды», и там у нее инсульт был. Но на этом заседании Московского комитета обсуждался вопрос об аресте и о предании суду с расстрелом группы Тухачевского. Это было седьмого июня тридцать седьмого года.

    И еще Куйбышев тоже, он ведь умер через полтора месяца после убийства Кирова. В прошлом году по рукам ходило письмо Дзержинского Куйбышеву, где он обсуждал с ним доверительно тенденцию партии. А в январе тридцать пятого года процесс над Зиновьевым и Каменевым был по поводу убийства Кирова. Тут тоже ведь привязка по времени есть.

    Крупская это восемнадцатый съезд, Мария Ульянова это Тухачевский и его группа, а Куйбышев это суд над Зиновьевым и Каменевым. Может быть, это и не случайные совпадения.

    Или вот новая версия смерти Серго. Вот якобы в присутствии какого-то члена Политбюро, пришел к Сталину объясняться, что всю его семью арестовали в Тбилиси. И схватил его за грудки и бросил. И ему Сталин сказал, что ты не проживешь и часа после этого, что ты сделал. И его уже часа в три-четыре, его уже убили. Тот, кто рассказывал, тот фамилию этого члена Политбюро не назвал, дескать, я тебе не назову, это тайна. Тот боится. Сейчас все боятся.

    Будто он лежал после обеда на диване в гостиной. Выход из этой гостиной - в подъезд, и подъезд открыт был в этот день, хотя всегда он был заперт. Нет, дверь не была заставлена. Вот так вдоль стены стояли шкафы.

    Вот как у меня прихожая, там этот подъезд, и в подъезде стояли шкафы, не было заставлено. И из гостиной туда на площадку дверь была открыта всегда, потому что там библиотека, а внизу подъезд всегда был заперт. Хода не было. Я сама ходила мимо подъезда через черный ход - на площадке кухня, и выходили из столовой.

    Жена, Зинаида Гавриловна, рассказывала об этом. Но мне она это все описывала, как самоубийство. С нее вероятно взяли подписку. А вот о том, что он был убит, она сказала жене и дочери Серебровского, заместителя Серго. Им она поведала, что Серго Орджоникидзе не покончил с собой, а был убит по заданию Сталина.

    «Мы пообедали. Он вышел в гостиную и прилег на диван. Лежал он лицом к стене, к спинке дивана. А мы еще с Верой оставались - это ее сестра - в столовой. Вдруг слышим выстрел. Вбежали и видим, какой-то человек бежит от него к подъезду. Вера побежала за этим человеком, но он успел скрыться. А я подбежала к Серго. Он был убит под левую лопатку». Она от меня это скрыла, она мне говорила, что я позвонила Сталину, пришел Сталин со всем составом Политбюро. А Ирина, дочь Серебровского, теперь говорит, что мы дали клятву никому не говорить. Жены Серебровского в живых нет, жива только дочь.

    [313-316]

/О. Г. Шатуновская  Об ушедшем веке. Рассказывает Ольга Шатуновская. Сост.: Д. Кутьина, А. Бройдо, А. Кутьин. – La Jolla (Calif.) : DAA Books, 2001. – 470 с. : портр., ил./

                                      Участок 1

                                         Ряд 43

    23. Павлуцкая Агапия Константиновна (1865-1944).

             Мать И. Г. и В. Г. Павлуцких и З. Г. Орджоникидзе.

          Павлуцкий Иннокентий Гаврилович (1883-1959).

             Служащий.

          Павлуцкая Тамара Иннокентьевна (1912-1962).

             Химик, канд. хим. наук.

          Павлуцкая Варвара Иннокентьевна (1916-1969).

             Служащая.

          Павлуцкая Екатерина Георгиевна (1885-1979).

             Жена И. Павлуцкого.

          Павлуцкая Вера Гавриловна (1901-1983).

             Служащая.

          Таранов Владимир Николаевич (1951-1983).

             Племянник З. Г. Орджоникидзе.

    24. Орджоникидзе Зинаида Гавриловна, урожд. Павлуцкая (1894-1960).

          Жена парт. и гос. деят. Г. К. Орджоникидзе (Серго Орджоникидзе).

    /С. Е. Кипнис. Новодевичий мемориал. Некрополь Новодевичьего кладбища. Москва. 1995. С. 40./ 

    Разам з Зінаідай Гаўрылаўнай пахаваная яе прыёмная дачка Этэры Рыгораўна Арджанікідзэ (1923-2010).

    Адася Кацавейка,

    Койданава