czwartek, 5 września 2019

ЎЎЎ 2. Квінціліньня Аратай. Публіцыста Сяргей Палуян ды Якутыя. Ч. 2. Койданава. "Кальвіна". 2019.



    «…В «Зелёном Штрале», [ресторанчике в Вильно], как всегда было элегантно. Квартет Тхужа исполнял популярную песенку «Mów do mnie jeszcze!» [* «Говори со мной, говори!» (польск.)] Может быть, думал Полуян, Купала так охотно говорит с ним как раз под приглашение этой задушевно-элегической мелодии.
    Только в университет, Сергейка. Только в университет. О, как они [редакторы газеты «Наша Ніва»], всё время рисуются: Дерптский, Петербургский…
    Верхняя палата! Тойаны!
    Как же, верхняя. А мы нижняя. Постой как ты их окрестил?
    Тойаны. Якуты своих богатеев так называют. Я как раз для газеты написал и про якутов, и про чувашей. «Негосударственные народы» Кто сделал нас такими, какие мы есть? Где жизнь? Где красота? Мы только сеятели. Может, и худшая судьба нас ждет, может, все изведется, что мы сеем, да не сеятелям думать об этом...». /Олег Лойко.  Янка Купала. Москва. 1982. С. 90./




    «У “Зялёным Штралі”, як заўсёды, было элегантна, у меру весела, квартэт Тхужа выконваў папулярную песню «Mów do mnie jeszcze!” [* “Пяі ты йшчэ мне!..] Можа, падумаў Палуян, Купала так ахвоча і гаворыць з ім якраз пад запросіны гэтай элегічна-душэўнай песні. Але ўвогуле яны то маўчалі, то гаварылі. Тым не менш такім, як бачыў Палуян у гэты вечар Купалу, ён яго яшчэ ніколі не бачыў. I Купала, можа, першы раз у жыцці, а што ў Вільні, дык сапраўды першы раз, вось так гаварыў, так адкрываўся і ў сваёй гордасці, і ў сваёй зацятасці, і ў сваіх патаемных пачуццях.
    — Толькі ва універсітэт, Сяргейка, толькі ва універсітэт. О, як яны ўвесь час выстаўляюцца: Дэрпцкі, Пецярбургскі...
    — Асла колькі ні вучы, будзе аслом...
    — Не, дарагі. Яны — не аслы. Навошта так?
    — Але ж калі выстаўляюцца?..
    — А ім і ёсць чым выстаўляцца. Ты думаеш, не?
    — Верхняя палата! Тойаны!
    — Верхняя, Сяргейка, верхняя! Ну, як цябе не любіць?! Верхняя і мы — ніжняя. Але каго ты там пасадзіў навярху? Што за шаманскае слова ўжыў?
    — Якуты так сваіх багацеяў называюць. Я пра гэта якраз папісаў для газэты — і пра якутаў і пра чувашоў. “Недзяржаўныя народы”. А хто ж іх зрабіў такімі? Хто зрабіў нас такімі, якімі мы ёсць? Хто зрабіў нам жыццё такім, якім мы яго маем? Я люблю жыццё, свет, красу, але ці на нашу долю ўсё гэта выпала?! Мы — толькі сейбіты. Мо і кепская доля спаткае нас, мо і зніштожыцца тое, што соем, нягодай ды сцюдзёным сіверам, але не сяўцам думаць аб гэтым.
    — Не сяўцам...— пацверджае Купала». /Алег Лойка. Як агонь, як вада... Раман-эсэ пра Янку Купалу. Мінск. 1984. С. 119./
    Так, воспроизвел в художественной форме, не совсем исторически достоверную атмосферу противоречий, царивших в редакции газеты «Наша Ніва» белорусский писатель Олег Лойка.


    Сергей Епифанович Полуян родился 7 (19) октября 1890 года в местечке Брагин Речицкого уезда Минской губернии Российской империи в семье мелкого торговца. Детство провел в д. Кришичы, недалеко от Мозыря. Учился, сначала в Мозырской прогимназии, а затем перевелся в Митавскую гимназию в Курляндской губернии, где работали его родственники.
    Там он познакомился с революционным движением и, чтобы не быть арестованным за участие в нем, недоучившись, уехал к родителям, где стал работать по хозяйству. Но, как пишут биографы, из-за революционных идей произошел конфликт с родителями, и Сергей уезжает к родственнику в Киев, навсегда покидая родной дом. Кстати Эдуард Пекарский, составитель словаря якутского языка, который учился в Мозыре, также обвинял своего деда, жившего в Барбарове, в скупости.
    В Киеве Сергей Полуян жил на мизерные гонорары за свои статьи и рецензии в украинской периодике, не чураясь случайных заработков репетитора, корректора и т. д. Затем он наладил контакты с белорусской газетой «Наша Нiва» и в 1909 году переезжает в Вильно, центр белорусского возрождения. В газете стал вести раздел «З нашаго жыцьця». Однако разлады в редакции привели к тому, что он в начале 1910 г. уезжает в Киев, где в ночь с 7 на 8 марта 1910 года, в «страшной бедности и одиночестве», на 20 году жизни оканчивает ее самоубийством.


    «Полуяна похоронили на Байковом кладбище в Киеве. То, что перед этим состоялось отпевание, и сегодня порождает слухи. На фотографии ясно видно: на лбу мертвеца ритуальная лента с молитвой. А ведь по церковным канонам самоубийц не отпевают и не хоронят в освященной земле. На одном из белорусских сайтов недавно появилось предположение, что самоубийства не было. Подозрение выказывается на „революционных товарищей” — Полуян сотрудничал с нелегалами... Отец, узнав о смерти сына, очень переживал. Ведь ни разу не помог тому в его нищете. Ночью, после похорон, Епифан Иванович вскочил и рвался бежать на кладбище раскапывать могилу сына — ему почудилось, что тот не умер, а спит летаргическим сном. Мать плакала о Сергее до самой своей смерти, а умерла она от чахотки в 1922 году. Из Киева привезла красную косоворотку Сергея и каждую ночь клала под подушку, чтобы приснился. Епифан Иванович поставил на могиле сына гранитный памятник с надписью: „Белорусский беллетрист Сергей Полуян”. Но в недавнем материале украинского журналиста Валерия Дружбинского говорится о том, что на могиле поставлен памятник в виде срубленного дерева и сделана надпись: „7 апреля 1910 года. Здесь покоится прах Сергея Епифановича Полуяна, который жил, писал и погиб в Киеве, но душой своей и сердцем был всегда в родной Беларуси. Аминь”. По сведениям Дружбинского, в начале 1960–х годов памятник исчез, а в 1969 году на его месте сделано новое захоронение». /Людмила Рублевская.  След упавшей звезды. Миф и реальность в судьбе Сергея Полуяна. // СБ. Советская Белоруссия. Минск. 11 ноября 2005./
    В № 43 за 1909 год газеты «Наша Нiва» Сергеем Полуяном была опубликована статья «Якуцкі національны рух» [Якутское национальное движение], которую он подписал псевдонимом – «С. Ясеновіч».


                                                                 Якуцкі національны рух.
    На самай паўночнай часьціне Сыбіры ў Якуцкай Обласьці на трох с палавінай мільёнах квадратных вёрст жыве невялікі народ — якуты. Ня многа іх, — усяго з чацьвёртая частка мільёна; a i на сьнегавых пустынях Сыбіры яны патрапілі вытварыць свае асобнае культурнае національнае жыцьцё.
    Яшчэ за колішніе часы якуты пад націском другіх народоў мусілі выселіцца з ваколіц рэк Сыр-Дарьі i Аму Дарьі i ўсё далей і далей пасовывацца па поўнач. Але жьцьцёвая сіла гэнаго народу так веліка, што яны ня згінулі ў новых варунках, а прыстасаваліся да іх. І ня толькі самі, а прыстасавалі нават і каня і рагатую худобу. Уплыву чужой культуры яны не баяцца, бо ня толькі самі не абрушчаюцца, а нават аб’якучываюць папаўшых у іх край рускіх i другія племёны. Taк сама не баяцца яны і экономічнаго уціску, бо самі выціскаюць чужаземных гандляроў і забіраюць гандэль у свае рукі. Апроч таго якуты народ надта здольны да розных навук. І, праўда, ў 1950 гаду якуты бойка ўзялісь за культурную работу ў сваім краю, але зменіліся часы і прымусілі пакінуць пачатую справу.
    У 1905 гаду якуцкая інтэлігенція — вучыцелі, фэльдчэры, пісары канцэлярскіе — заклалі “Якуцкую Суполку” пад надта галосным лозунгам — Якуцкі край для якутоў”. Разам с тым суполка вымагала: земскаго самоупраўленьня для ix краю, мейсцоваго суда, асобных дэпутатоў у Гас. Думе, земельнай рэформы i інш. Глаўны камітэт “Якуцкай Суполкі” выдаў адозву аб гэтым. Камітэт цяпер закрылі.
    Але гэтая справа не прайшла без сьледу для якутоў. Суд над глаўным камітэтам шмат памог сяўбе новых думак аб народным вызваленьні ў якуцкім народзе.
    Але гэтаго баяліся якуцкіе багатыры — (тойаны). Разам з начальством яны рупілісь аб тым, каб задушыць у самым пачатку пачынаючыйся рух. І яны робяць сваю работу.
    У 1905 гаду ў Якуцке заклалось “Таварыство Распаўсюжэньня граматнасьці”, каторае аткрыло шмат пачатковых школ у якуцкай мове, вырабіло праект якуцкай національнай вучыцельскай сэмінарыі. Але таварыство закрылі і так сама яго школы. З вясны 1907 года якуты клапоцяцца аб аткрыцьці другого прасьветнаго таварыства “Сырдан. У канцы 1906 года — якуты залажылі ў гор. Якуцке свой клюб, у каторым чыталі лекціі ў якуцкай мове, але і клюб быў закрыт.
    Зімою 1906-1907 года ў Якуцке адбылісь тры якуцкіе тэятты; мейсцовые жыцелі i нават населеньне далёкіх якуцкіх вёсак (улусоу) зацікавілісь сваім тэятрам i будынак, гдзе ён адбываўся, ўсе разы быў поўным повен. Толькі і тэятр больш не paзрэшаюць.
    Колькі гадоў якуцкая інтэлігэнтная маладзеж выдавала ў Якуцке рукапісны журнал “Саха кулубун сасана” (па нашэму — „Гутаркі якуцкаго клюба”) Журнал гэты чытаўся надто ахвотне ўсімі якутамі. Тады з вялікай працай сабраўшы грошэй і супрацоўнікоў, с падмогай расейскіх палітычных засланцоў пачалі выдаваць сумейсную часопісь у якуцкай i рускай мовах — “Якутскій Край”. Газэту закрылі. Пачалі выдаваць такую самую “Якутскую Мысль”, але i яна ледзьві дыхае. А якуты працуюць не пакладаючы рук і сьмела з надзеей чэкаюць лепшых часоў. І яны дачэкаюцца іх, бо іх народ ва ўсей сваей грамадзе трымае думку аб національным адрадзэньні.
    С. Ясеновіч.
                                                                               *
                                           ЯКУТСКОЕ НАЦИОНАЛЬНОЕ ДВИЖЕНИЕ
    На самой северной части Сибири в Якутской Области на трех с половиной миллионах квадратных верст живет небольшой народ якуты. Не много их, всего с четвертую часть миллиона; но и на снежных пустынях Сибири они сумели создать свою особую культурную национальную жизнь.
    Еще в прежние времена якуты под напором других народов вынуждены были выселиться из околиц рек Сыр Дарьи и Аму Дарьи и все дальше и дальше продвигаться на север. Но жизненная сила этого народа такая большая, что они не сгинули в новых условиях, а приспособились к ним. И не только сами, а приспособили даже и лошадь, и рогатую скотину. Влияния чужой культуры они не бояться, ведь не только сами не обрусевают, а даже объякучивают попавших в их край русских и другие племена. Так же не бояться они и экономического притеснения, ибо сами вытесняют чужеземных торговцев и забирают торговлю в свои руки. Кроме того, якуты народ очень способный к разным наукам. И, правда, в 1905 году якуты бойко взялись за культурную работу в своем крае, но изменились времена и принудили оставить начатое дело.
    В 1905 году якутская интеллигенция учителя, фельдшера, канцелярские писари - основали «Союз Якутов» под очень громким лозунгом – «Якутский край для якутов». Вместе с тем союз затребовал: земского самоуправления для иx края, местного суда, отдельных депутатов в Гос. Думе, земельной реформы и др. Главный комитет «Союза Якутов», выдал воззвание об этом. Комитет теперь закрыли.
    Но это дело не прошло без следа для якутов. Суд над главным комитетам много помог посеву новых мыслей о народном освобождении в якутском народе.
    Но этого боялись якутские богачи (тойоны). Вместе с начальством они заботились о том, чтобы задушить в самом начале начинающееся движение. И они делают свою работу.
    В 1905 году в Якутске основалось «Общество распространения грамотности», которое открыло много начальных школ на якутском языке, выработало проект якутской национальной учительской семинарии. Но общество закрыли и также его школы. С весны 1907 года якуты хлопочут об открытии другого просветительного товарищества «Сырдан». В конце 1906 года якуты заложили в гор. Якутске свой клуб, в котором читали лекции на якутском языке, но и клуб был закрыт.
    Зимою 1906-1907 года в Якутске состоялись три якутских театра; местные жители и даже население далеких якутских деревень (улусов) заинтересовались своим театром и здание, где он происходил, все разы был полным полон. Только и театр больше не разрешают.
    Несколько лет якутская интеллигентная молодежь издавала в Якутске рукописный журнал «Саха кулуубун саҥата» (по нашему «Гутаркі якуцкаго клюба») Журнал этот читался очень охотно всеми якутами. Тогда с большим трудом собрав денег и сотрудников, с помощью русских политических ссыльных начали издавать совместную газету на якутском и русском языках «Якутскiй Край». Газету закрыли. Начали издавать такую самую «Якутскую Мысль», но и она чуть дышит. А якуты работают, не покладая рук и смело, с надеждой ждут лучших времен. И они дождутся их, ведь их народ во всем своем обществе держит мысль о национальном возрождении.
    С. Ясенович. /Наша Ніва. Першая Беларуская Газэта з Рысункамі. Выходзіць што тыдзень рускімі і польскімі літэрамі. Вільня 22 (4) акцябра 1909 г. № 43. Год ІV. С. 2 (618) – 3 (619)./
    Откуда брал сведения Полуян для этой статьи неизвестно. Польский исследователь Витольд Армон в своей книге «Polscy badacze kultury Jakutów» (Wrocław – Warszawa - Kraków - Gdańsk. 1977. S. 80.) в разделе, посвященном Адаму Шиманскому, который в 1879-1883 годах находился в ссылке в Якутске и интересовался бытом якутов, пишет: „Chronologiczne ostatni ślad materiałów zbieranych przez Szymańskiego jest dobrze dotawany - jest nim mianowicie wycinek artykułu pt. „Jakucki ruch narodowyz gazetyCzasz dnia 19 grudnia 1909 r. {A. Szymański, Ziemia jakucka.., zespół II: „Materiały warsztatowe”, z. nr. 21.}”. - [«Хронологически последний след собранных Шиманским материалов хорошо датирован – об этом свидетельствует вырезка статьи «Якутское народное движение» из газеты «Время» 19 декабря 1909 г.» где сноска [34] показывает источник: «Шиманский А. Якутская земля… Собрание ІІ: Восстанавливаемые материалы. – Т. 1-21.». /Витольд Армон.  Польские исследователи культуры якутов. Пер. с польского К. С. Ефремова Москва. 2001. С. 79.]
    Делаю по межбиблиотечному абонементу из Национальной библиотеки Беларуси запрос в Краков, в Ягеллонскую библиотеку. Вскоре из Ягеллонки пришел ответ, что такой статьи за 19 grudnia 1909 года в газете «Czas» нет.
    Возможно, Витольд Армон ошибся и это вырезка из газеты «Nasza Niwa», которая издавалась параллельно и латинкой («польскімі літэрамі»), шрифтом для белорусов католиков. Но пока это только предположение, так как этой «вырезки» мы не видели. Отметим также, что Витольд Армон ссылается на архивные материалы Адама Шиманского, которые хранятся в собраниях Архива ПАН в Варшаве, обозначенные сигнатурою III-24. /Педос З.  О якутских материалах Адама Шиманского в собраниях Архива ПАН в Варшаве. Койданава-Амма. 1997. С. 1./ А возможно это какое-то Российское издание «Время»?

    Про якутское национальное движение в то же время также писал Станислав Трусевич под псевдонимом Казимир Залевский:

    «Первые симптомы «весны», дали толчок развитию движения среди якутов, населяющих в количестве 250.000 Якутскую область и составляющих в ней подавляющее большинство населения. Движение это, отличавшееся сначала чисто стихийным характером, очень скоро становится сознательным национальным движением.
    Это следствие того, что молодая культура якутов, находящаяся еще в зародышевом состоянии, отличается значительной силой. Так, напр., бывавшим в Якутском крае, сразу бросается в глаза факт, что не только русификаторская политика бюрократии не ведет там к желанным для неё результатам, но что, наоборот, и местное русское население и сами представители власти очень быстро подвергаются влиянию якутской культуры. И в якутском движении учителя, наряду с якутским сельскохозяйственным обществом, сыграли немаловажную роль. До 1858 г. в Якутской области существовало местное родовое самоуправление, органами которого были т. н. «степные думы». Руководство общественной жизнью принадлежало богачам — «тойонам». Но вскоре они сделали «думы» орудием эксплуатации трудящейся части своего народа, и поэтому, когда последние были закрыты, массы не проявили особого негодования. Ими не были поддержаны тщетные просьбы «тойонов» в 80 г.г. об открытии дум, просьбы, в ответ на которые правительство отобрало у якутов 500 дес. земли в пользу ссыльных сектантов-скопцов. Вследствие вышеуказанных причин накануне революции среди якутов намечались два течения: 1) во главе одного стояло большинство «тойонов»; 2) во главе другого большею частью народные учителя и вообще представители свободных профессий. Первое было националистическим и стремилось к возвращению родового быта; второе — прогрессивным и стояло за введение самоуправления на основе территориального принципа, связывая дело реформ в Якутском крае и удовлетворения нужд национального развития якутов с делом демократизации государственного строя России.
    В 1904 г., когда донесся слух о манифесте по поводу рождения наследника, якуты стали готовить депутацию в Петербург, намереваясь представить через нее правительству свои нужды и прежде всего просить, чтобы уголовные преступники больше не высылались в Якутскую область, так как их пребывание крайне отрицательно отражается на положении местного населения. Но депутация была запрещена. С момента издания манифеста 18 февраля 1905 г, в г. Якутске и улусах начинается период митингов и собрании с целью выработки петиций по вопросу о нуждах населения вообще и местном самоуправлении в частности. Уже первое собрание выслало телеграмму на имя председателя совета министров с требованием созыва всероссийского учредительного собрания на основе 4-х членной формулы.
    Дальше шло тщательное обсуждение вопроса о типе самоуправления. В результате громадное большинство населения признало желательным самоуправление территориального типа, совместное для русского и якутского населения, организованное на широких демократических началах. В январе 1906 г. в Якутске был созван съезд представителей якутского народа, на который явилось 400 человек. На нем образовался Якутский Союз, выставивший следующие требования: 1) признания всех земель собственностью постоянных жителей края — инородцев; 2) предоставления якутам права иметь собственного представителя в Думе; 3) скорейшего утверждения положения о земском самоуправлении; 4) немедленного уничтожения опеки полиции над инородческими общественными учреждениями и прекращения всякого сношения с ними администрации.
    Так как съезд происходил в момент наивысшего подъема движения в крае, то вышеприведенные требования были ультимативно предъявлены по телеграфу Председателю Совета Министров, причем члены Союза заявили, что: 1) будут прерваны всякие сношения с чинами полиции; 2) будет прекращен взнос податей и отбывание повинностей. И по распоряжению Союза прекратились всякая сношения между Областью и высшей властью в Иркутске и Европейской России. Но вскоре организаторы движения были арестованы и преданы суду, и революционное движение прекратилось.
    За то началась энергичная культурная деятельность. Основывается газета «Якутский Край», издающаяся на русском и якутском языках. Появляются издания на якутском языке. Открывается якутский национальный театр. Появляются произведения из области изящной литературы. Кладется фундамент для развития молодой якутской культуры». /К. Залевскiй.  Національныя движенія. // Общественное движеніе въ Россіи въ началѣ ХХ-го вѣка. Под
ъ редакціей Л. Мартова, П. Маслова и А. Потресова. Книга седьмая. Томъ IV. Часть 2-ая. С.-Петербургъ. 1911. С. 240-241./

    T. В. Кобржицька
                                               З НЕВІДОМОГО ПРО СЕРГІЯ ПОЛУЯНА
                (ДО ІСТОРІÏ УКРАÏНСЬКО-БІЛОРУСЬКОГО ЛІТЕРАТУРНОГО ЄДНАННЯ)
    Ім’я Сергія Полуяна з темних глибин селянського життя Бiлорусії винесла у світ громадянських битв одна з широких хвиль революції 1905 р. У час, коли по школах були засновані білоруські громади, коли почали виходити перші білоруські газети, коли з’явилася в містi й на селі ціла серія політичних брошур білоруською мовою...
    Активний працівник на ниві білоруського національного відродження, С. Полуян був досі відомий переважно своїми публіцистичними виступами на сторінках білоруської газети «Наша ніва». З переписки редакції «Нашай нівы» дізнаємося, що вже перший допис Полуяна був високо оцінений i його «дуже цікаву i добре написану» статтю «Білоруська справа i українське громадянство» збирались видати окремим номером-книжкою. Підтриманий i морально заохочений, молодий письменник починає активно співробітничати в газеті, досилаючи матеріали з Києва...
    Kpiм цього, перу С. Полуяна належать дві розвідки науково-історичного характеру. «Національне відродження чувашів», «Якутський національний рух», а також огляд білоруського красного письменства за 1909 р. [* Див.: «Наша ніва», 1909, № 39, № 43; 1910, № 7.]...
    /Українське літературознавство. Вип. 8. Львів. 1970. С. 136-137./
    Ісідар Бас
                                                      ДРУГ МАЛАДОГА КУПАЛЫ
    Некалькі разоў Палуян прыяжджаў з Кіева ў Вільню. Апошні раз ён выехаў туды восеньню 1909 года і зноў вярнуўся ў Кіеў праз колькі месяцаў. На старонках беларускай газэты друкаваліся ў тыя дні яго артыкулы “Нацыянальнае адраджэньне чувашоў” (“Наша ніва”, № 39) і “Якуцкі нацыянальны рух” (“Наша ніва”, № 43). У іх Палуян выступае як прыхільнік дружбы паміж народамі, што насяляюць Расійскую імпэрыю. Ён варожа ставіцца да нацыянальнай абмежаванасьці, вузкасьці поглядаў, як гэта было ўласьціва некаторым “нашаніўцам”.
    Кожны народ, лічыць Палуян, павінен “знаёміцца з жыцьцём і палажэньнем... справы другіх”. Беларускаму народу “трудна трываць без шчырых, сапраўдных прыхільнікаў другіх народаў. Трэба бліжэй прыглядацца да духоўнага жыцьця кожнай нацыі”.
    Зыходзячы з такіх пазыцый, С. Палуян коратка знаёміць беларускага чытача з грамадзкім і культурным жыцьцём чувашоў і якутаў, аб якіх, дарэчы, у той час мала што ведалі ў Беларусі. Ніякія прасьледаваньні з боку ўлад, гаворыць ён, не змаглі зламаць “жыцьцёвую сілу” якутаў, “народу надта здольнага да розных навук”. З дапамогай перадавых рускіх людзей яны пачалі выдаваць часопіс. А ў Чувашыі “залажылі выдавецтва”, адкрылі тэатар.
    Сяргей Палуян разумеў, якое вялікае значэньне мае авалоданьне рускай мовай, бо яна аб’ядноўвае людзей, дае магчымасьць чалавеку з народу “зрабіцца больш асьвечаным, прыдбаць сабе больш сьвету навукай”, што садзейнічае барацьбе за “лепшую долю для народу”. Пісьменьнік разумее, што інтарэсы тых, хто “жыве бедна”, “гіне ад бруду”, і тых, хто “разам з начальствам”, — не аднолькавыя. Якуцкія багацеі (тойаны), гаворыць Палуян, імкнуцца задушыць барацьбу народу за свае правы, яны на баку ўлад. Ён жадае чувашам і якутам посьпехаў у іх барацьбе за сваё сацыяльнае і нацыянальнае разьняволеньне. Якуты “сьмела, з надзеяй чакаюць лепшых часоў. І яны дачакаюцца іх”. /Полымя. № 1. Мінск. 1976. С. 232./


                                                    СЯВЕЦ У РОДНЫХ СЛОЎ СЯЎБЕ
    Зыходзячы з такіх пазыцый, С. Палуян знаёміць беларускага чытача з грамадзкім і культурным жыцьцём чувашоў і якутаў, пра якіх, дарэчы, у той час мала што ведалі ў Беларусі. Ніякія прасьледаваньні з боку ўлад, гаворыць ён, не змаглі зламаць “жыцьцёвую сілу” якутаў, “народу надта здольнага да розных навук”. З дапамогай перадавых рускіх людзей яны пачалі выдаваць часопіс “у якуцкай і рускай мовах”, а ў час рэвалюцыі 1905-1907 гадоў у Якуціі адкрыліся адразу тры тэатры. І ў Чувашыі народ доўга жыў “без кнігі на сваёй роднай мове”. Нарэшце і там “залажылі выдавецтва”, штогод выходзяць календары, адзін час выходзіла па-чуваску газэта.
    Сяргей Палуян разумеў, якое вялікае значэньне мае авалоданьне рускай мовай, бо яна аб’ядноўвае людзей, дае магчымасьць чалавеку з народу “зрабіцца больш асьвечаным, прыдбаць сабе больш сьвету навукай”, што садзейнічае барацьбе за “лепшую долю для народу”. Аўтар артыкулаў разумее, што інтарэсы тых, хто “жыве бедна”, і тых, хто “разам з начальствам”, не аднолькавыя. “Якуцкія багатыры (тойаны), — піша Палуян, — імкнуцца задушыць барацьбу народа за свае правы, яны на баку ўлад”. Ён жадае чувашам і якутам посьпехаў у іх барацьбе за сваё сацыяльнае і нацыянальнае разьняволеньне. Якуты, піша Палуян, “сьмела, з надзеяй чакаюць лепшых часоў. І яны дачакаюцца іх”. /Ісідар [Ізраіль Самуілавіч] Бас. Літаратуразнаўчыя эцюды. Мінск. 1977. С. 60-61./
    В 1986 г. статья Сергея Полуяна «Якуцкі нацыянальны рух» была воспроизведена в издании: Сяргей Палуян. «Лісты ў будучыню» [«Письма в будущее»], которую подготовили к печати муж и жена Татьяна Кабржицкая и Вячеслав Рагойша.










                                                        ЯКУЦКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ РУХ
    На самай паўночнай часціне Сібіры ў Якуцкай вобласці на 3-х з палавінай мільёнах квадратовых вёрст жыве невялікі народ — якуты. Не многа іх усяго, з чацвёртую частку мільёна; на снегавых пустынях Сібіры яны патрапілі вытварыць сваё асобнае культурнае нацыянальнае жыццё. Яшчэ за колішнія часы якуты пад націскам другіх народаў мусілі выселіцца з ваколіц Сырдар’і і Амудар’і і ўсё далей і далей пасоўвацца на поўнач. Але жыццёвая сіла гэтага народу так вяліка, што яны не згубіліся ў новых варунках, а прыстасаваліся да іх. І не толькі самі, але прыстасавалі нават і каня, і рагатую худобу. Уплыву чужой культуры яны не баяцца, бо не толькі самі не абрушчаюцца, а нават аб’якучваюць папаўшых у іх край рускіх і другія плямёны. Таксама не баяцца яны і эканамічнага ўціску, бо самі выціскаюць чужаземных гандляроў і забіраюць у свае рукі. Апроч таго, якуты — народ надта здольны да розных навук. І праўда, у 1905 г. якуты бойка ўзяліся за культурную работу ў сваім краі, але змагліся, і гэта прымусіла іх пакінуць пачатую справу.
    У 1905 гаду якуцкая інтэлігенцыя — вучыцелі, фельчары, пісары канцылярскія — заклала «Якуцкую суполку» пад надта галосным клічам: «Якуцкі край для якутаў». Разам з тым суполка вымагала земскага самаўпраўлення для іхняга краю, мясцовага суда, асобных дэпутатаў у Гас. Думе, зямельнай рэформы і інш. Глаўны камітэт «Якуцкай суполкі» выдаў адозву аб гэтым. Камітэт цяпер закрылі. Але гэтая справа не прайшла без следу для якутаў. Суд над глаўным камітэтам шмат памог сяўбе новых думак аб народным вызваленні ў якуцкім народзе. Але гэтага баяліся якуцкія багатыры — тафанье. Разам з начальствам яны рупіліся аб тым, каб задушыць у самым пачатку пачынаючыйся рух. І яны робяць сваю работу.
    У 1905 гаду ў Якуцку заклалася «Таварыства шырэння граматнасці», каторае адкрыла шмат пачатковых школ у якуцкай мове, вырабіла праект Якуцкай нацыянальнай вучыцельскай семінарыі. Але закрылі таварыства і таксама яго школы. З вясны 1907 года якуты клапацяцца аб адкрыцці другога прасветнага таварыства «Сырдан». У канцы 1906 года якуты залажылі ў гор. Якуцку свой клуб, у каторым чыталі лекцыі ў якуцкай мове, але і клуб быў закрыты.
    Зімой 1906-1907 года ў Якуцку адбыліся тры якуцкія тэатры; мясцовыя жыцелі і нават насяленне далёкіх якуцкіх вёсак (улусаў) зацікавіліся сваім тэатрам, і будынак, гдзе ён адбываўся, усе разы поўным-повен быў. Толькі і тэатру больш не пазваляюць. Колькі гадоў якуцкая інтэлігентная маладзёж выдавала ў Якуцку рукапісны журнал (тыднёвы часопіс) «Саха кулугун сасана» (па-нашаму «Гутаркі якуцкага клуба»). Часопіс гэты чытаўся надта ахвотна ўсімі якутамі. Тады, з вялікай працай сабраўшы грошы і супрацоўнікаў, з падмогай расейскіх палітычных сасланцоў пачалі выдаваць часопіс у якуцкай і расейскай мовах — «Якуцкі край». Газету закрылі. Пачалі выдаваць такую самую «Якуцкую мысль», але і яна ледзьве дыхае. А якуты працуюць не пакладаючы рук і смела з надзеяй чакаюць лепшых часоў. І яны дачакаюцца іх, бо іхні народ ва ўсёй сваёй грамадзе трымае думку аб нацыянальным адраджэнні.
                                                                        [С. 76-78.]



                                                                          [С. 184.]


    “Саха кулугун сасана”
        (“Гутаркі якуцкага клуба”)                 78
    “Сырдан”                                                  77
    “Таварыства шырэння граматнасці”      77
    “Якуцкая мысль”                                      78
    “Якцкая суполка”                                     77
    “Якуцкі край”                                           78
    Ясяновіч С. (гл. Палуян С.)
 /Сяргей Палуян.  Лісты ў будучыню. Проза. Публіцыстыка. Крытыка. Мінск. 1986. С. 76-78, 184, 211-213./

    Складальнікі кнігі дбайна сабралі, грунтоўна пракамэнціравалі публіцыстыку С. Палуяна - цыклы артыкулаў пра адраджэньне культуры беларусаў, украінцаў, “малых народаў” Расіі (... пра нацыянальна-культурны рух якутаў і чувашаў ...) /Конан У.  Талент светлы і трагічны. С. Палуян. Лісты ў будучыню. Проза. Публіцыстыка. Крытыка. Мінск, “Мастацкая літаратура”, 1986. // Літаратура і Мастацтва. Мінск. 24 кастрычніка 1986. С. 7./
    Правда, при перепечатке текста из газеты «Наша Ніва» были допущены пропуски и искажения слов [к примеру якутское слово “тойон” (тойаны, как, согласно существовавшему в то время белорусскому правописанию, привел его в “Нашай ніве” С. Палуян) в издании: Сергей Палуян. «Лісты ў будучыню: Проза. Публіцыстыка. Крытыка». Мн., 1986., оно превратилось в непонятное «тафанье» — как и много других слов. Кстати, это слово в Палуяновской транскрипции «тойаны» (в современном правописании по-белорусски это слова пишется «таёны»), а не измененное в «тойаны», было перенесено в русскоязычный вариант книги Олега Лойко «Як агонь, як вада…» – «Янка Купала» [Москва. 1982.]. В комментарии к статье было отмечено: «Напечатано в «Нашей ніве», 1909, № 43, под псевдонимом С. Ясяновіч». /Сергей Палуян.  Лісты ў будучыню. Проза. Публіцыстыка. Крытыка. Мінск. 1986. С. 184./. Правда в «Нашай ніве» статья была подписана «С. Ясеновiч». Отметим также существенную ошибку Сергея Полуяна – «вёска (улус)». Улус соответствовал уезду, а наслег селению (волости), ибо в наслеге (селении) усадьба от усадьбы отстояла в несколько километров.

    В № 1 за 1989 г. журнала «Хотугу Сулус» [«Полярная звезда»] статья С. Полуяна «Якутское национальное движение» вышла в переводе Ивана Федосеева на якутский язык «Сахалар национальнай хамсааhыннара».
                                                        БЕЛОРУСТУУ ТЫЛЫНАН
    1986 сыллаахха Белоруссияҕа, Минскэй куоракка “Мастацкая литература” издательство Сергей Полуян “Кэлэр кэскилгэ суруктар” (“Письма в будущее”) диэн кинигэтин бэчээттээн таһаарбыт. Ол кинигэ автора сүүрбэ сааһыгар өлбүт ураты дьоҕурдаах критик, прозаик эбит. Сергей Полуян 1890 сыллаахха алтынньы 19 күнүгэр сэниэ бааһынай кэргэнигэр төрөөбүтэ. Гимназияҕа үөрэммитэ. Кини тиийиммэт-түгэммэт олохтон санаата муунтуйан, 1910 с. муус устар 8 күнүгэр Киев куоракка бэйэтигэр тиийинэн өлбүтэ. Кини Белоруссия народнай поэта Янка Купаланы кытары доҕордо-һоро. Ол туһунан Олег Лойко «Уһулуччулаах дьоннор олохторо» диэн серияҕа Москваҕа, “Молодая гвардия” издательствоҕа 1982 с. тахсыбыт “Янка Купала” диэн кинигэтигэр маннык суруйар:
    “Купала Сергей Полуяны кытары 1909 сыллаахха атырдьах ыйыгар билсибитэ. Кини ити эдэр уолу сөбүлээбитэ, ону ааһан поэт бу уолтан кэнэҕэс Белинскэй тахсыа диэн эрэнэн, кинини судургутук таптаабыта. Хайдахтаах тылый-өһүй, темпераменый, хайдахтаах олоҕу таптааһыный!.. Купала хайдах таптыа суохтаах этэй, ити ыраас дууһалаах Сергей Полуяны, кинини 19 саастаах эрээри туох баарын барытын кинилэр иккиэн олохторун бүтүннүүтүн анаабыт сибэтиэй дьыалаларыгар, кинилэри иккиэннэрин бу күн сиригэр биир сорукка — Белоруссияны, кини норуотун өрө көтөҕүү соругар биэрбит эдэр уолу”.
    “Кэлэр кэскилгэ суруктар” диэн кинигэҕэ Сергей Епифанович, Полуян айымньылара, публицистиката, критическэй ыстатыйалара; кини өлбүт күннэригэр суруллубут искрологтар, анабыл хоһооннор, ахтыылар бэчээттэммиттэр. Ити эдэр уол ыраах Белоруссияҕа олорон, Саха сирин, сахалары интэриэһиргээбит, ол курдук 1909 сыллаахха “Наша нива” сурунаал 43-с нүөмэригэр С. Ясанович диэн псевдонимынан “Сахалар национальнай хамсааһыннара” диэн ыстатыйаны бэчээттэппит эбит, ол бу кинигэтигэр киирбит. Мантан аллара ол ыстатыйаны сахалыы тылбаастаан таһаарабыт.
                                    САХАЛАР  НАЦИОНАЛЬНАЙ ХАМСААҺЫННАРА.
    Сибирь саамай хоту өттүгэр, Саха уобалаһыгар, үс аҥар мөлүйүөн квадратнай биэрэстэ иэннээх сиргэ саха диэн кыракый норуот олорор. Кинилэр аҕыйахтар, сыччах мөлүйүөн чиэппэрин саҕалар. Кинилэр Сибирь хаар-муус куйаарыгар тус бэйэлэрэ бас билэр культурнай национальнай олохторун үөскэтэри ситиспиттэрэ. Өссө быданнааҕы кэмнэргэ сахалар атын норуоттар үтүргэннэриттэн Сыр-дарья уонна Аму-дарья биэрэктэриттэн көһөргө күһэллибиттэрэ уонна хоту диэки бардар-бараи испиттэрэ. Ол эрээри бу норуот олоххо тардыстар күүһэ улахана бэрт буолан, кинилэр саҥа усулуобуйаҕа сүтэн-симэлийэн хаалбакка, онно сөп түбэһэр гына дьаһаммыттар. Ол кэннэ бэйэлэрэ эрэ буолбакка, оннооҕор онно сылгыны ынах сүөһүнү үөскэппиттэр, тэниппиттэр. Кинилэр атын культура сабыдыалыттан куттамматтар, ол курдук бэйэлэрэ нууччатыйбаттарын ааһан, хата, ол оннугар кинилэр кыраайдарыгар тиийэн. түгэнэн хаалбыт нууччалары, атын да биис уустарын сахатыталлар. Ону тэҥэ кинилэр экономическай соҥнооһуннартан чаҕыйбаттар, ол курдук бэйэлэрэ атын дойдулар эргиэмсиктэрин үтэйэллэр уонна эргиэни бэйэлэрин илиилэригэр ылаллар. Итини таһынан саха — араас наукаларга олус дьоҕурдаах норуот. Ол кэннэ, кырдьыгы эттэххэ, сахалар 1905 сылга бэйэлэрин дойдуларыгар культурнай үлэҕэ күүскэ туруммуттара, олэрээри мөлтөөн-ахсаан биэрбиттэрэ, ол түмүгэр кинилэр саҕалаабыт дьыалаларын тохтоторго күһэллибиттэрэ.
    1905 сыллаахха саха интеллигенцията — учууталлар, фельдшердэр, канцелярскай суруксуттар — “Саха кыраайын — сахаларга” диэн дорҕоонноох лозуннаах “Саха союһун” тэрийбитэ. Итини сэргэ общество бэйэтин кыраайыгар Земскэй самоуправлениены, олохтоох сууту олохтооһуну, Государственнай думаҕа бэйэлэрин депутаттарын талыыны, сир реформатын ыытыыны онтон да атыттары модьуйбута. “Саха союһун” киин комитета ити туһунан листовкалары таһаарбыта. Комитеты сабан кэбиспиттэрэ. Ол эрээри ити дьыала сахаларга суола-ииһэ суох таах хаалбатаҕа. Киин Комитеты сууттааһын саха норуотугар норуоту босхолооһун туһунан саҥа өй-санаа сиэмэтин тарҕа-тарга улаханнык көмөлөспүтэ. Ол эрээри итинтэн саха баайдара куттаммыттара. Кинилэр начальствоны кытары бииргэ саҥа үөскээн эрэр хамсааһыны тэниппэккэ, муомахтаан, хам баттыырга кыһаммыттара. Ол курдук үлэлээбитинэн барбыттара.
    1905 сыллаахха Якутскайга “Үөрэҕи тарҕатыы табаарыстыбата” тэриллибитэ ол табаарыстыба сахалыы тылынан үөрэтэр үгүс начальнай оскуолалары аспыта, саха национальнай учительскай семинариятын аһыы бырайыагын оҥорбута. Ол эрээри табаарыстыбаны, ону тэҥэ кини оскуолаларын сабан кэбиспиттэрэ. 1907 сыл сааһыттан ыла сахалар “Сырдык” диэн иккис сырдатар табаарыстыбаны аһар туһунан туруорсан барбыттара. 1906 сыл бүтүүтүгэр сахалар Якутскай куоракка бэйэлэрин кулууптарын аспыттара, онно сахалыы тылынан лекциялары ааҕаллара, ол эрээри кулуубу эмиэ саппыттара.
    1906-1907 с.с. кыһын Якутскайга үс сахалыы пьесаны туруорбуттара. Олохтоохтор, ону ааһан оннооҕор ыраах саха улуустарын нэһилиэнньэтэ бэйэлэрин театрдарын сэҥээрбиттэрэ уонна пьесалары көрдөрөр дьиэлэрэ хас сырыы ахсын дьонунан ыыбыччары, толору буолара. Спекталлары туруорууну ити кэннэ көҥүллээбэттэр. Саха интеллигентнэй ыччата хас да сыл устата Якутскайга нэдиэлэ ахсын тахсар “Саха кулуубун сэһэнэ” диэн илиинэн суруллар сурунааллана сылдьыбыта. Ити сурунаалы сахалар бары олус баҕатыйан туран ааҕаллара, аахтаран истэллэрэ. Ол кэмҥэ нуучча политическай сыылынайдарын көмөтүнэн бэрт эрэйинэн үп-харчы уонна үлэһиттэри булан “Якутский край” диэн сахалыы уонна нууччалыы тылларынан хаһыаты таһааран барбыттара. Хаһыаты сабан кэбиспиттэрэ. “Якутская мысль” диэн үүт-үкчү оннук хаһыаты таһаарыыны саҕалаатылар, ол эрээри хаһыат бэрт эрэйинэн күн сирин көрөр. Ол гынан баран сахалар илиилэрин араарбакка үлэлииллэр уонна эрдээхтик үтүө күннэр үүнэллэрин бигэ эрэлинэн күүтэллэр. Ол кэннэ кинилэр оннук кэмҥэ тиийиэхтэрэ, ол курдук норуот бүттүүнэ, туох баар түмсүүтүнэн национальнай өрө көтөҕүллүү туһунан өйүсанааны тутуһар.
    (Сергей Полуян. «Кэлэр кэскилгэ суруктар» (“Письма в будущее”). Минскэй. 1988 с. “Мастацкая литература” издательство. 76-78 с. с. Белорустуу тылынан).
    /Хотугу Сулус. № 1. Якутскай. 1989. С. 108-109./



                                                                         ИСТОРИЯ
    7422. Ясанович С. (Полуян С.) Сахалар национальнай хамсааhыннара: [“Кэлэр кэскилгэ суруктар” (“Письма в будущее». Минск, 1909 г.) кинигэттэн быһа тардыы] // Хотугу сулус. - 1989. – N 1. – С. 109.

    Ясанович С. (Полуян С.) 7422.
    /Чолбон (Хотугу сулус) 1926-1992. Дьокуускай. 1994. С. 300, 338./
     Откликнулся рецензией на издание книги «Лісты ў будычыню» также журналист жлобинской (Гомельская область БССР) газеты «Камуніст» Николай Шуканов.

                                                           ШЛЯХАМ БЯЛІНСКАГА
    ...Доўгія дзесяцігоддзі творчая спадчына выдатнага беларускага рэвалюцыянера-публіцыста, крытыка, паэта заставалася невядомай шырокаму колу грамадства. І вось, дзякуючы намаганьням беларускіх даследчыкаў літаратуры Вячаслава Рагойшы і Таццяны Кабржыцкай, былі знойдзены невядомыя сучаснаму чытачу творы, і як рэквіем пісьменніку выйшла ў свет ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” кніга “Лісты ў будучыню”, дзе сабрана ўся сёння вядомая нам творчая спадчына Сяргея Палуяна, а таксама ўспаміны аб ім. У кнігу ўвайшлі насмяротна надрукаваныя ў “Нашай ніве” апавяданні “Вёска” і верш у прозе “Хрыстос уваскрэс!”, публіцыстыка (на жаль, з некаторымі скарачэннямі) — цыклы артыкулаў пра адраджэнне культуры беларусаў, украінцаў, чувашоў. якутаў. Аўтар выступаў як паслядоўны рэвалюцыянер-інтэрнацыяналіст. Разам з патрабаваннем аб неабходнасці беларускай нацыянальнай школы, пашырэннем літаратурна-грамадскага статуса роднай мовы ён выступаў як абаронца нацыянальных інтарэсаў іншых народаў. Гэты факт заслугоўвае асаблівай павагі. Сабраны ў кнізе таксама некралогі, прысвячэнні Палуяну, ёсць унікальныя фотаздымкі...
    М. Шуканаў,
    студэнт 4-га курса гісторыка-філалагічнага факультэта.
    /Гомельская праўда. Гомель. 15 красавіка 1987. С. 4./



    Н. В. Шуканов
                                                       СЛОВО О ДАЛЕКОЙ ЯКУТИИ
    В России после разгрома первой русской революции 1905-1907 гг. царил жесточайший террор. Гонениям подвергалось малейшее проявление свободомыслия. Особенно злобствовала реакция, когда дело касалось национальных проблем. Царизм ни при каких условиях не хотел признавать за национальными меньшинствами право равенства, а тем более право свободного национального самоопределения. В этом отношении белорусский и якутский пароды находились в одинаковом положении. Якуты считались людьми второсортными, дикими и отсталыми. Не признавался самодержавием и белорусский народ как нация со своим языком, историей и культурой, своими национальными традициями. Но процесс национального возрождения народов России, начавшийся непосредственно под влиянием 1905 года, уже никакие репрессии остановить не могли.
    Шел 1909 год. В Вильно (Вильнюс) уже третий год продолжает выходить одна из первых легальных белорусских газет «Наша ніва», вокруг которой объединяются представители белорусской прогрессивной национальной интеллигенции. Среди них Янка Купала, Якуб Колас, Максим Богданович и многие другие. Активно сотрудничает в газете и писатель Сергей Полуян. Несмотря на молодость (родился в 1890 г.), он быстро становился одним из самых авторитетных критиков и публицистов. Публикации С. Полуяна снискали ему славу прогрессивного литератора, наследника революционно-демократических традиций Н. Г. Чернышевского и Т. Г. Шевченко. Белорусский писатель никогда не замыкался в узко национальных рамках, на что в то время легко можно было попасться. Наоборот, С. Полуян приходит к мысли, что помощь братских народов, прежде всего русского и украинского, станет необходимым фактором в деле национального возрождения белорусского народа. С. Полуян считал полезным поучиться и у малых народов. Так; в 1909 году в одном из номеров газеты «Наша ніва» появляется его публицистическая статья «Якутское национальное движение» («Якуцкі нацыянальны рух»). С. Полуян начинает ее небольшим экскурсом в историю якутского народа: «Еще в давние времена якуты под натиском других народов вынуждены была выселиться из окрестностей Сырдарьи и Амударьи и все дальше и дальше передвигаться на север». Далее автор дает общую характеристику тех черт, которые были присущи якутскому народу в переломные, критические моменты его исторического развития. «Но жизненная сила этого народа так велика, — пишет С. Полуян, — что они не растерялись в новых условиях, а приспособились к ним. И не только сами, но приспособили даже и коня, и рогатый скот. Влияния чужой культуры они не боятся, так как не только сами не поддаются обрусению, а даже объякучивают попавших в их края русских и другие племена. Также не боятся они и экономического притеснения, так как сами выживают чужеземных торговцев и забирают в свои руки». Белорусский публицист искренне верил в большие возможности якутского народа, в представителей якутской национальной интеллигенции. Он видел, что освободительные идеи 1905 года докатились и до далекой Якутии. «И правда, — читаем дальше, — в 1905 г. якуты бойко взялись за культурную работу в своем крае... Якутская интеллигенция — учителя, фельдшеры, писари канцелярские — основала «Якутскую общину» с очень громким (тут автор справедливо критикует якутов.— Н. Ш.) девизом: «Якутский край — для якутов». С. Полуян обращает внимание и на проблему развития национальной школы, где преподавание должно вестись на родном языке. «В 1905 году в Якутске возникло «Товарищество распространения грамотности», —доводит до сведения белорусских читателей автор, — которое открыло много начальных школ на якутском языке, выработало проект якутской национальной учительской семинарии». С. Полуян также пишет, что «в конце 1906 года якуты заложили в гор. Якутске свой клуб, где читали лекции на якутском языке».
    В своей статье автор уделяет внимание и якутскому национальному театру. В частности, отмечает: «Местные жители и даже население далеких якутских деревень (улусов) заинтересовались твоим театром, и здание... все время было полным-полно».
    К сожалению, С. Полуян должен был свидетельствовать и о том факте, что после подавления первой русской революции многие прогрессивные национальные преобразования, начатые якутской интеллигенцией, были властями приостановлены, так как роста национального самосознания народа боялись не только русские шовинисты, но и «этого боялись якутские богачи — тофанье. Вместе с начальством они старались задушить в самом начале начинающееся движение».
    Несмотря ни на что, С. Полуян заканчивает статью на оптимистической ноте: «Якуты трудятся не покладая рук и смело с надеждой ждут лучших времен. О, они дождутся их, так как народ во всей своей массе держит мысль о национальном возрождении». История доказала справедливость слов белорусского писателя. Судьба самого же С. Полуяна сложилась трагически. Буквально через год (в 1910) он покончил жизнь самоубийством.
    С. Полуян в Якутии не был, жизнь якутов не изучал и при написании статьи пользовался чужими источниками. Поэтому современный якутский читатель легко заметит в ней какие-то неточности. Но интересен уже тот факт, что молодой белорусский писатель, живший, кстати, в Киеве, обратил внимание на национальное движение у якутов, которых в 1909 г. за пределами Сибири мало кто знал. Именно такие люди, как С. Полуян, стояли у истоков дружбы народов нашей страны. /Полярная звезда. № 2. Якутск. 1989. С. 107-108./
    Затем этот отклик Н. Шуканова Ф. Ефимовым был переведен на якутский язык.



                                             ЫРААХ  САХА  СИРИН  ТУҺУНАН  ТЫЛ
    1905-1907 сс. нуучча бастакы революциятын үнтүрүтүү кэнниттээн Россияҕа суостаах террор буолбута. Көҥүлү таптыыр санаалар бэрт кыратык да билиннэх-тэринэ эккирэтэллэрэ. Национальнай проблемалар тустарынап дьыалаҕа реакция ордук өһүөннүүрэ. Ыраахтааҕы былааһа кыра нациялар тэҥ бырааптаналларын, буолаары буолан нациялар бэйэлэрин бэйэлэрэ көҥүллүк быһаарынар бырааптаналларын ханнык да усулуобуйаҕа билиниэн баҕарбатаҕа. Ити өртүнэн Белоруссия, уонна саха норуоттара тэҥ балаһыанньалаах этилэр; Сахалар иккис суортаах, дьиикэй уонна хаалбыт дьоннорунан ааҕыллаллара. Белоруссия норуотун да бэйэтэ тыллаах, историялаах уонна культуралаах, национальнай үгэстээх нация быһыытынан ыраахтааҕы былааһа билиммэтэҕэ. Ол гыман баран Россия норуоттарын, быһаччы 1905 сыл сабыдыалынан саҕаламмыт, национальнай өртүнэн чөллөрүгэр түһүүлэрин процеһын хайыы үйэ ханнык да репрессия тохтотор кыаҕа суоҕа.
    1909 сыл буолбута. Вильноҕа (Вильнюска) көҥүллээх белорусскай хаһыаттартан биирдэстэрэ “Наша ніва” хайыы үйэ үһүс сылып тахса турара, ол хаһыаты тула Белоруссия прогрессивнай национальнай интеллигенциятын представителлэрэ түмсүбүттэрэ. Олор ортолоругар Янка Купала, Якуб Колас, Максим Богданович уонна да атын элбэх дьон бааллара. Хаһыакка суруйааччы Сергей Полуян да активнайдык үлэлэспитэ. Төһө да эдэрин иһин (1890 с. төрөөбүтэ), кини бэрт түргэнник саамай авторитеттаах критиктэртэн уонна публицистэртэн биирдэстэрэ буолбута. С. Полуян бэчээккэ таһаарыылара прогрессивнай литератор, Н. Г. Чернышевскай уонна Т. Г. Шевченко революционнай-демократическай үгэстэрин салҕааччы албан аатын ситиспиттэрэ. Белоруссия суруйааччыта кыараҕас национальнай араамкаҕа, ол иһин ол бириэмэҕэ чэпчэкитик түбэһиэххэ сөп этэ, хаһан да хааттарап хаалбатаҕа. Төттөрүтүн, С. Полуян бырааттыы норуоттар, туох-ханнык иннинэ нууччалар уонна украинецтар, көмөлөрө Белоруссия норуотун национальнай өртүнэн чөлгө түһүүлэрин дьыалатыгар улахан наадалаах фактор буолуо диэн санааҕа кэлбитэ. С. Полуян кыра норуоттартан да үөрэнэр туһалаах диэн ааҕара. Ол курдук 1909 сыллаахха “Наша ніва” хаһыат биир нүөмэригэр кини “Якутское национальное  движениень диэн публистическай ыстатыйата бэчээттэммитэ. С. Полуян ону саха норуотун историятыгар кыратык киириинэн саҕалыыр: “Еще в давние времена якуты под натиском других народов вынуждены были выселиться из окрестностей Сырдарьи и Амурдарьи и все дальше передвигаться на север”. Итинтэн салгыы автор саха норуотун историческай сайдыытын тосту уларыйыылаах, критическэй түгэннэригэр баар буола сылдьыбыт кини бэлиэ өрүттэрин характеристикатын биэрэр.
    “Но жизненная сила этого народа так велика, — суруйар С. Полуян, — что они не растерялись в новых условиях, а приспособились к ним. И не только сами, но приспособили даже и коня, и рогатый скот. Влияния чужой культуры они не боятся, так как не только сами не поддаются обрусению, а даже объякучивают попавших в их края русских и другие племена. Такжс не боятся они и экономического притеснения, так как сами выживают чужеземных торговцев и забирают в свои руки”.
    Белоруссия публициһа саха норуотун улахан кыаҕын, саха национальнай интеллигенциятын представителлэрин истиҥник итэҕэйэрэ. 1905 сыллаах босхолуур идея ыраах Саха сиригэр да тиийбитин көрбүтэ.
    “И правда, — салгыы ааҕабыт, — в 1905 г. якуты бойко взялись за культурную работу в своем крае... Якутская ннтеллигенция — учителя, фельдшеры, писари канцелярские — основала “Якутскую общину” с очень громким (манна автор сахалары сөпкө критикалыыр — Н. Ш.) девизом: «Якутский край — для якутов»”.
    С. Полуян национальнай оскуола сайдыытын проблематыгар да, онно үөрэтии бэйэ төрөөбүт тылынан барыахтааҕар да болҕомтотун уурар.
    “В 1905 году в Якутске возникло «Товарищество распространения грамотности», — автор белорусскай ааҕааччылар истиилэригэр тиэрдэр, — которое открыло много начальных школ на якутском языке, выработала проект якутской национальной учительской семинарии”.
    Ону тэҥэ С. Полуян суруйар: “в конце 1906 года якуты заложили в гор. Якутске свой клуб, где читали лекции на якутском языке”.
    Бэйэтин ыстатыйатыгар автор саха национальнай театрыгар да болҕомтотун уурар. Быстахтык ыллахха кини бэлиэтиир: “Местные жители и даже население далеких якутских деревень (улусов) заинтересовались своим театром, и здание... все время было полным полно”.
    Хомойуох иһин, С. Полуян нуучча бастакы революциятын хам баттааһын кэнниттэн, саха интеллигенцията саҕалаабыт, элбэх прогрессивнай национальнай уларыта тутууларын былаастар тохтоппуттарын, ол эбэтэр норуоттар национальность быһыытынан бэйэни өйдөеһүннэрэ үүнүүтүн нуучча шовинистара эрэ буолбакка, ону кытта “онтон саха баайдара — тойотторо да куттаналлара. Начальствоны кытта бииргэ холбоһон кинилэр саҕаланан эрэр хамсааһыны саамай саҕаланыытыгар саба баттыырга кыһаналларын” туһунан чахчыны да кэрэһэлиэх тустааҕа.
    Туох да буолтун иһин, С. Полуян ыстатыйатын үчүгэйгэ эрэмньилээхтик түмүктүүр: “Якуты трудятся не покллдая рук и смело с надеждой ждут лучших времен. О, они дождутся их, так как народ во всей своей массе мечтаем о национальном возрождении”. Белоруссия суруйааччыта этэр тылын история дакаастаата. С. Полуян дьылҕата иэдээннээх буолбута. Биир сыл буолаат (1910 сыллаахха) кини бэйэтигэр тиинэн өлбүтэ.
    С. Полуян Саха сиригэр сылдьыбатаҕа, сахалар олохторун үөрэппэтэҕэ уонна ыстатыйаны суруйарыгар атын үлэлэри туһаммыта. Онон билиҥҥй саха ааҕааччылара бу ыстатыйаҕа туох эмэ сыыһа баарын чэпчэкитик бэлиэтин көрүөхтэрин сөп. Ол гынап баран Белоруссия!, Киевкэ олорор, эдэр суруйааччыта сахалар национальнай хамсааһыннарыгар, олору 1909 сыллаахха Сибиир тас өртүгэр соччо-бачча билбэттэрэ, болҕомтотун уурбута интэриэһинэй. Чуолаан С. Полуян курдук дьоннор биһиги дойдубут норуоттарын доҕордоһууларын саҕаланыытыгар бааллара.
    Н. В. Шуканов.
   /Саха Сирэ, сахалар таабырыннах уонна кэрэхсэбиллэх былыргылара. Дьокуускай. 1994. С. 303-306./

                                                        НАДРУКАВАНА Ў ЯКУЦКУ
    Напрыканцы 1994 г. у Якуцку пабачыў сьвет зборнік “Загадкавае і надзвычайнае мінулае Якуціі ды якутаў” на якуцкай мове. Выпусьціла яго якуцкае таварыства “Кніга”, а склаў яе ды пераклаў артыкулы Фёдар Пятровіч Яфімаў. Разам з іншымі размаітымі матэрыяламі туды ўвайшлі: артыкул супрацоўніка Жлобінскай раённай газэты Міколы Шуканава “Слова аб далёкай Якуціі”, пра творчасьць Сяргея Палуяна (раней гэты артыкул друкаваўся ў часопісе “Полярная звезда” , N 2 за 1982 г.)...
    Алесь Баркоўскі
    /Літаратура і Мастацтва. Мінск. 12 студзеня 1996. С. 12./






    “Сацыяльнаму і нацыянальнаму разьняволеньню народа ён служыў, як мог. Аднак С. Палуян ніколі не замыкаўся ў нацыянальных межах, ніколі не праяўляў нацыяналістычнай абмежаванасьці і высакамер’я. Наадварот, ён, больш за ўсё любячы родны край і народ, нястомна заклікаў вучыцца ў іншых народаў. Раскатурхваючы нацыю ад летаргічнага духоўнага сну, нязьменна зьвяртаўся да вопыту суседзяў — рускіх і ўкраінцаў, палякаў і літоўцаў. С. Палуян першы ў беларускім дарэвалюцыйным друку напісаў пра чувашоў («Нацыянальнае адраджэнне чувашоў») і якутаў (“Якуцкі нацыянальны рух”), пра якіх увогуле мала хто ведаў у тагачаснай Беларусі.
    Ён расказаў сваім суайчыньнікам пра нацыянальнае адраджэньне гэтых народаў, якое зьвязваў з рухам нізоў, працоўных. Так, гаворачы пра якуцкі нацыянальны рух, С. Палуян указваў, што “гэтага баяліся якуцкія багатыры — тафанье. Разам з начальствам яны рупіліся аб тым, каб задушыць у самым пачатку пачынаючыйся рух”. Беларускі публіцыст верыў у сьветлае будучае малых народаў Расійскай дзяржавы. Якуты, пісаў, у прыватнасьці, С. Палуян, «працуюць не пакладаючы рук і сьмела з надзеяй чакаюць лепшых часоў. І яны дачакаюцца іх”. /Таццяна Кабржыцкая, Вячаслаў Рагойша.  Слядамі знічкі. Пра Сяргея Палуяна. Бібліятэка часопіса “Маладосць”. № 11. Мінск. 1990. С. 58.
    Откликнулся рецензией на книгу «Лісты ў будычыню» и журналист газеты военных Беларуси «Во славу Родине» Алесь Карлюкевич.


                                                           ЖИВАЯ СВЯЗЬ ВРЕМЕН
    История каждой национальной литературы знает яркое начало. И особенность ее, как правило, в том, что находился смелый человек, озаривший сам свой путь и путь своего народа неравнодушием. Белорусская литературная критика, публицистика тоже имеют свою звезду — Сергее Полуяна, столетие со дня рождения которого пришлось на 1990 год.
    Родился Сергей Полуян в белорусской глубинке — на Гомельщине. Многими жизненными перипетиями было омрачено детство литератора. Хотя, впрочем, как делить года, как вести им счет в отношении Сергея Полуяна? Ушел он из жизни девятнадцати с половиной лет...
    Впервые творческое наследие человека, числившего себя социал-демократом, пришло отдельной книгой к читателю в 1986 году. Во вступлении к сборнику известный писатель Иван Шемякин писал: «Бедность, голод, итог — болезнь. И давление моральное, давление царской центры, полное отсутствие возможности сказать открыто свое слово об угнетенном народе, в его судьбе и его борьбе. Изредка удается опубликовать статью о возрождении национального самосознания белорусов, украинцев, чувашей, якутов. Вот куда устремлялась мысль борца! Как широко охватывал он свет!».
    Буквально недавно (к несчастью, мизерным тиражом — 2628 экземпляров; на всю-то Беларусь!) увидела свет книга Татьяны  Кабржицкой и Вячеслава Рагойши «По следам падающей звезды». Известные в республике литературоведы открывают читателю собранные ими материалы о жизни и творчестве С. Полуяна. Вспоминают исследователи и статью его — «Якуцкое национальное движение».
    Она была опубликована в газете «Наша нива» — в № 43 за 1909 год. Псевдоним Сергея Полуяна — С. Ясанович. Авторы книги подчеркивают: «С. Полуян первый в белорусской дореволюционной печати написал о... якутах («Якутское национальное движение»), о которых вообще мало кто знал в Белоруссии того времени... Он рассказал соотечественникам о национальном возрождении, которое связывал с движением трудящихся, низов... Белорусский публицист верил в светлое будущее малых народов Российской державы. Якуты, писал, в частности, С. Полуян, «работают не покладая рук и смело с надеждой ожидают лучших времен. И они дождутся их».
    В своей статье Сергей Полуян дает информацию о культурной жизни в Якутии, о том, что свидетельствует о возрождении национальных начал. Пишет о зарождении «Общества расширения грамотности», о том, что в 1906-1907 годах в Якутске был национальный театр. Рассказывает белорусскому читателю об издании газет «Якутский край» и «Якутская мысль».
    Сергей Полуян статьей, посвященной якутскому национальному движению, утверждал мысль, что каждый народ имеет право на самоопределение.
    Думается, что родоначальника в становлении первых связей Белоруссии и Якутии — Сергея Полуяна, как и другого нашего земляка — Эдуарда Пекарского, якутский народ будет помнить. А лучшая память — это животворные, неисчезающие, деятельные узы братской дружбы наших народов.
    А. Карлюкевич,
    журналист.
    г. Минск.
    /Социалистическая Якутия. Якутск. 20 декабря 1990. С. 3./
    Также в газете «Кыым» [«Искра»] за 19 января [тохсунньу 19 к.] 1991 года в переводе Изабеллы Николаевой, которая также ездила с докладом о Сергее Полуяне на 1-й международный конгресс белорусистов, который проходил в Минске 25-27 мая 1991 года, вышла статья С. Полуяна «Якутское национальное движение» на якутском языке.





    Бүгүн бу таһаарар матырыйаалбыт 1909 сыллаахха “Наша нива” диэн Вильнюска бэчээттэнэр хаһыакка белорус тылынан тахсыбыта. Онтон иккистээн 77 сыл кэнниттэн 1986 сыллаахха. “Лісты у будучыню” (“Письма в будущее”) диэн Минскэйгэ бэчээттэммит кинигэҕэ эмиэ белорус тылынан таҕыста. Сахалыы да, нууччалыы да тылынан, мин билэрбинэн, бэчээттэнэ илик. Онон үгүс ааҕааччы билсэ клик ыстатыйата буолар.
    Бу ыстатыйа автора кимий. туох айыылаах-харалаах киһи буолан кини аата ахтыллыбат буолла, үлэлэрэ умнууга бардылар?
    Сергей Епифанович Полуян... Белорусс норуотун биир чулуу уола. Публицист, суруйааччы, критик, журналист... Кини баһаам элбэх айымньылары, учебниктары, научнай-популярнай улэлэри, кэпсээннэри, хоһооннору, пьесалары, этнографическай, географическай ыстатыйалары суруйбута.
    Политическай көрүүлэринэн Сергей Епифанович социал-демократ этэ, социалистическай идея, революционнай хамсааһын кыттыылааҕа. Ол гынан баран, кини баҕарар социализма ордук гуманнай уонна демократичнай этэ. Ону таһынан, Полуян этэринэн, социализм национальнай хабааннаах буолуохтаах, араас омугу, кинилэр национальнай уратыларын, национальнай билиниилэрин сайыннарыахтаах этэ. Маркс: “Пролетариат төрөөбүт дойдута суох” диэн биллэр цитататын утаран, националист аатыран, өр кэмҥэ умнууга утаарыллан, аата да ааттаммат буола сылдьан баран, дьэ билигин, төрүөҕүттэн 100 сыла туолбутун эрэ кэннэ (1890 сыллаах төрүөх) кэмниэ-кэнэҕэс история дириҥ уорҕатыттан көстөн-биллэн эрэр.
    Бу 20 сааһын да сиппэккэ сылдьан 1910 сыллаахха олохтон баҕа өртүнэн аккаастаммыт эдэр киһи айар үлэтэ биһигини — саҥа үйэ дьоннорун тугунан умсугутарый?
    Белорус норуота, кини культурата, тыла, бэйэтин билиниитэ сайдарын иһин кылгас үйэтин тухары дьаныардаахтык охсуспутун таһынан, С. Полуян куруутун атын омуктары кытта доҕор-доһорго, культураларын убаастыырга, кинилэртэн үөрэҥэргэ ыҥырар этэ.
    Революция иннинээҕи Белоруссияҕа аан бастакынан сахалар тустарынан суруйбут, маннык омук баарын билиһиннэрбит, сахалар оччотооҕу национальнай хамсааыннарын сыаналаабыт, убаастаабыт киһи кини.
    Бу ыстатыйаны ааҕаргытыгар суруллубут сылын умнумаҥ — 1909 сыл. Спецналистар көрөллөрүгэр, баҕар, алҕастар, туочунайа суох көрдөрүүлэр баар буолуохтарын сэп. Мин санаабар, Сергей Епифанович Полуян ыстатыйатын сүрүн суолтата атыҥҥа — кини сахалар 20-с үйэ бастакы сылларынааҕы балаһыанньаларын, политическай, культурнай олохторун атын омук киһитин хараҕыан сыаналааһына, сахалар тустарынан белорус ааҕааччыларыгар бэйэтэ төһө өйдүүрүнэн кэпсээһинэ буояар.
    И. Николаева.
                                                                                *
    Сергей Полуян
                                            САХАЛАР  НАЦИОНАЛЬНАЙ  САЙДЫЫЛАРА
    Сибиир уһук хоту өртүгэр үс аҥар мөлүйүөн квадратнай биэрэстэ иэннээх сиргэ аҕыйах ахсаанаах «саха» диэн ааттаах омук олорор. Кинилэр баара-суоҕа мөлүйүөнү түөрт гыммыт бииригэр эрэ тэҥнэһэллэр эрээри, хаар куйаар ортотугар бэйэтэ туспа, сайдыылаах кулътурнай олоҕу сатаан тэриммиттэр.
    Олох былыр сахалары Сырдарья уонна Амударья өрүстэр биэрэктэриттэн атын омуктар үүрэн таһаарбыт-тарыгар бу ыраах хоту сиргэ тиийэн кэлбиттэр эбит. Олоххо баҕаларынан, санаалара күүһүнэн сахалар саҥа сиргэ кэлэн, атын омуктары кытта силбэһэн, сүтэн-симэлийэн хаалбакка, туох баар сылгылыын-сүөһүлүүн тымныыга үорэнэн, саҥа сири сөбүлээн, дойду оҥостон олахсуйбуттар омук быһыытынан бэйэлэрин ааттатар дьон буолбуттар.
    Атын культура баһыйарыттан куттаныахтааҕар, бу дойдуга кэлэр нууччалары уонна атын омуктары сахатытар кыахтаах, күүстээх санаалаах омуктар.
    Экономическай кимэн киириигэ эмиэ кыһаллыбаттар, Кэлин атыыһыттары, эргиэмсиктэри тарбахтарын үрдүгэр эргитэн, сатаан саба баттыыллар.
    Сахалар араас наукаларга барытыгар наһаа сыһыаннаах дьон.
    1905 сыллаахха саха интеллигенцията — учууталлар, биэлсэрдэр, суруксуттар — “Саха сирин — сахаларга!” диэн лозуннаах саха холбоһугун тэриммиттэрэ. Кинилэр туруорсалларынан, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ бас билиниэхтээх, сир сокуона хаттаан көрүллүөхтээх, Государственнай Думаҕа холбоһуктан депутаттар талыллыахтаахтар, сахалары саха суута быһаарыахтаах эҥин диэн этэ.
    Бу холбоһугу өр үлэлэппэтэхтэрэ ол эрээри кини үлэтэ, ирдэбиллэрэ сахаларга саҥа санааны үөскэппиттэрэ.
    Онтон саха тойотторо улаханнык куттаммыттара, салайааччылары кытта күүстэрин холбоон саҥа уһуктан эрэр сахалар национальнай билиниилэрин хам баттыырга туох баар күүстэрин уурбуттара.
    1905-сыллаахха Якутскайга үөрэхтээһини сайыннарыы бөлөҕө тэриллибитэ. Ол бөлөх кыттыылаахтара араас элбэх сахалыы оскуолалары аспыттара, саха национальнай учууталларын семинариятын бырайыагын оҥорон таһаарбыттара. Бөлөх уонна кини сырдык ыралара уһун үйэлэммэтэхтэрэ, сотору буолаат сабыллыбыттара.
    1907 сыл саас саха ыччатын бастыҥ этэрээтэ өссө төгүл төхтүрүйэн сырдатар үлэни күүскэ саҕалаабыта.
    1906 сыл бүтэһигин диэки Якутскайга саха кулууба аһыллыбыта, онно сахалыы тылынан, араас темаҕа лекциялары ааҕан, дьону улаханнык сырдатар этилэр. Кулууп сотору буолаат сабыллыбыта.
    1906-1907 сыллар кыһыннарыгар Якутскайга 3 театральнай спекгакллар буолбуттара. Олору куорат эрэ олохтоохторо буолбакка, ыраах улуустан кытта дьон кэлэн сэргээн көрөрө. Спектаклларга дьон мэлдьи толору буолара. Ол эрээри театры эмиэ саппыттара.
    Хас да сыл устата саха ыччата Якутскайга илнинэн суруллар “Саха кулутун сасата” (“Саха кулуубун саҥата” — И. Н.) диэн ааттаах, нэдиэлэ аайы тахсар сурунаалы таһаарбыта. Ити сурунаалы сахалыы саҥалаах барыта бэркэ дуоһуйан ааҕар этэ.
    Бэрт эрэйинэн харчы хомуйан, көмөлөһөөччүлэри булан саха интеллигенцията сахалыы, нууччалыы тылынан тахсар «Саха кыраайа» диэн ааттаах сурунаалы таһаарбыта. Ону боппуттарын кэннэ, син биир кини курдук хабааннаах “Саха санаата” диэн хаһыаты таһаарар буоллулар. Ол хаһыат даҕаны уһун үйэлэниэ суох курдук.
    Төһө да ыраас санаалара, киэҥ ыралара самнары баттаннар, сахалар санааларын түһэрбэккэ, сылайары билбэккэ сайдар туһугар салгыы үлэлииллэр уонна эрэллээхтик ордук олоҕу күүтэллэр. Ити курдук кытаанах санаалаах, омук быһыытынан бээлэрин убаастанар, бары күргүөмүнэн биир сыаллаах-соруктаах сахалар баҕарар баҕаларын ситиэхтэрэ, сырдык ыраас олоҕу тутуохтара.
    Белорус тылыттан Алесь Барковскай тылбаастаата.
    /Кыым. Якутскай. Тохсунньу 19 к. 1991 с./




                                         Гэтае факсымільнае выданьне было перададзенае
                                    ў Нацыянальную бібліятэку Рэспублікі Саха (Якутыя)
                                                 з  прыватнага збору А. Баркоўскага.








 





    Алесь Баркоўскі (Якуцк, Расійская Фэдэрацыя)
                                                         ЯНКА КУПАЛА I ЯКУЦІЯ
                                   ДА 120-ГОДДЗЯ З ДНЯ НАРАДЖЭНЬНЯ ПЕСЬНЯРА
    Беларускі пісьменьнік Алег Лойка ў рамане-эсэ пра яго “Як агонь, як вада...” так узнавіў адзін з вечароў далёкага 1909 г. у Вільні (тэкст падацца з купюрамі):
    “З Сяргеем Палуянам Купала пазнаёміўся асабіста ў жніўні 1909 г. Гэты юнак яму спадабаўся, — больш таго, улюбёнымі вачыма глядзеў на яго паэт, бачачы ў ім будучага беларускага Бялінскага, проста цешачыся яго тэмпэрамэнтам, жыцьцялюбствам, высокай паставай, гаварлівасьцю [...]
    ... Яны сядзелі ў “Зялёным Штралі” — за асобным столікам [...]
    - А ты пра каго думаеш?
    - Думаю пра сьвятога Ўладзімера, — усьміхнуўся Палуян.
    - У манахі сабраўся, — падтрымаў жарт Купала.
    - О то ж — ва унівэрсытэт сьвятога Уладзімера, — разьвёў рукамі Сяргей [...]
    - Толькі ва унівэрсытэт, Сяргейка, толькі ва ўнівэрсытэт. О, як яны ўвесь час выстаўляюцца: Дэрпцкі, Пецярбурскі2 [...]
    - Асла колькі не вучы, будзе аслом...
    - Не, дарагі. Яны — не аслы. Навошта так?
    - Але ж калі выстаўляюцца?
    - А ім і ёсьць чым выстаўляцца. Ты думаеш, не?
    - Верхняя палата! Тойаны!3
    - Верхняя, Сяргейка, верхняя! Ну, як цябе не любіць?! Верхняя і мы — ніжняя. Але каго ты там пасадзіў навярху? Што за шаманскае слова ўжыў?
    - Якуты так сваіх багацеяў называюць. Я пра гэта якраз напісаў для газэты — і пра якутаў, і пра чувашоў. “Недзяржаўныя народы”. А хто ж іх зрабіў такімі? Хто зрабіў нас такімі, якімі мы ёсьць?”4
    ...У 1988 г. пры перадачы мной кніжных навінак з Беларусі, зьвязаных з Якуціяй, у бібліятэцы імя А. С. Пушкіна (цяпер Нацыянальная) у Якуцку прысутнічаў I. Федасееў. У выніку гэтага ў часопісе “Хотугу Сулус” зьявіўся грунтоўны агляд “Саҥа кинигэлэр” (“Новыя кнігі”)6. Тады ж быў цалкам перакладзены нарыс С. Палуяна «Якуцкі нацыянальны рух», а таксама ўрывак з кнігі А. Лойкі “Янка Купала” (М., 1982), дзе пераказана размова ў “Зялёным Штралі” Я. Купалы і Палуяна аб якутах.
*********************
    2 Маюцца на ўвазе браты І. і А. Луцкевічы і В. Ластоўскі.
    3 Якуцкае слова “тойон” (тойан, як ужыў яго ў “Нашай ніве” С. Палуян) - гэта “1) господин; 2) глава семьи, хозяин; 3) начальник» (Якутско-русский словарь. М. , 1972. С. 387). У выданьні Палуян С. Лісты ў будучыню: Проза. Публіцыстыка. Крытыка. Мн., 1986 яно ператварылася ў незразумелае тафанье — як і шмат іншых слоў.
    4 Лойка А. Як агонь, як вада... Мн., 1984. С. 115, 116. 118-119.
    5 Хотугу Сулус. 1989. № 1. С. 108-109.
    /Кантакты і дыялогі. № 5-6. Мінск. 2002. С. 6-7,11-12./


    Алена Воінава, Алена Палуян
    Гомельскі дзяржаўны унівэрсытэт імя Ф. Скарыны
    (Гомель, Беларусь)
                                  ПРАБЛЕМА  НАЦЫЯНАЛЬНАГА  АДРАДЖЭНЬНЯ 
                                       Ў  ПУБЛІЦЫСТЫЦЫ  СЯРГЕЯ  ПАЛУЯНА
    Сэнс свайго жыцьця Сяргей Епіфанавіч Палуян бачыў у духоўным адраджэньні роднага краю. Аднак ён ніколі не замыкаўся ў нацыянальных межах, не праяўляў нацыяналістычнай абмежаванасьці, а, наадварот, нястомна заклікаў вучыцца ў іншых народаў, зьвяртаўся да вопыту суседзяў - рускіх, украінцаў, палякаў, пісаў пра нацыянальны рух якутаў і чувашоў...
    У артыкуле Сяргея Палуяна “Якуцкі нацыянальны рух” (“Наша ніва”. 1909. № 43. падпісаны псэўданімам С. Ясяновіч) раскрываецца праблема духоўнага адраджэньня яшчэ аднаго колькасна невялікага народа (усяго чацьвёртая частка мільёна) - якутаў, якія “на сьнегавых пустынях Сібіры... патрапілі вытварыць свае асобнае культурнае нацыянальнае жыцьцё” [1, с. 76], не баяцца ўплыву чужой культуры. “бо не толькі самі не абрушчаюцца, а нават аб’якучваюць папаўшых у іх край рускіх і іншыя плямёны” [1, с. 76-77]. С. Палуян быў захоплены размахам культурнай і асьветніцкай дзейнасьці якуцкай інтэлігенцыі, якая заклала “Якуцкую суполку”, патрабавала земскага самаўпраўленьня для свайго краю. зямельнай рэформы, мясцовага суда і асобных дэпутатаў у Дзяржаўнай думе, а заснаванае ў 1905 годзе якуцкае “Таварыства шырэньня граматнасьці” адкрыла шмат пачатковых школ, дзе навучаньне вялося на якуцкай мове. падрыхтавала праект нацыянальнай настаўніцкай сэмінарыі. З 1906 года, як піша С. Палуян, якуты маюць клюб, у якім чытаюцца лекцыі на якуцкай мове, а таксама тэатар, пастаноўкі якога зьбіралі шмат гледачоў, як мясцовых жыхароў, так і насельніцтва далёкіх якуцкіх улусаў А якуцкая моладзь выдае рукапісны штотыднёвы часопіс “Саха кулугун сасана” (“Гутаркі якуцкага клюба”). На жаль, усе гэтыя пачынаньні душаць царскія ўлады, а дапамагаюць ім якуцкія тафанье. Але С. Палуян з аптымізмам глядзіць у будучае якутаў, якія “працуюць не пакладаючы рук і сьмела з надзеяй чакаюць лепшых часоў. І яны дачакаюцца іх, бо іхні народ ва ўсёй сваёй грамадзе трымае думку аб нацыянальным адраджэньні” [1, с. 78]
                                                                   Літаратура
    1. Палуян, С. Лісты ў будучыню [Тэкст] : Проза. Публіцыстыка. Крытыка. / С. Палуян - Мінск : Маст. літ-ра, 1985. - 215 с.
    /Рэгіянальнае, нацыянальнае і агульначалавечае ў літаратуры. Міжнародныя навуковыя чытанні, прысвечаныя памяці Івана Навуменкі (2-3 кастрычніка 2008 г.). Зборнік навуковых артыкулаў. Гомель. 2009. С. 138-140./ Мельчает уже на первом прыжке будущий научный потенциал Беларуси...



    ...За свою недолгую творческую жизнь Полуян смог каким-то чутьем угадать и проанализировать на будущее основные проблемы белорусов. Критическая статья «Беларуская літаратура у 1909 гаду» стаза образцом последующей белорусской критики. По сегодняшний день актуальны статьи о национальной школе и театре. Кстати, национальное возрождение Полуян рассматривает как глобальное явление — на примере не только белорусов, но и украинцев, чувашей, якутов. «Трэба зраўнацца з людзьмі працаваць так, каб усё у нас было»...
    /СБ. Беларусь сегодня. [Советская Белоруссия]. Минск. 11 ноября 2005. С. 18; Людмила Рублевская.  Рифма ценою в жизнь. Эссе по истории белорусской литературы. Минск. 2013. С. 135-136./

    /Краязнаўчая газета. Мінск. № 43. Лістапад. 2014. С. 7./




    Материалами якутской периодической печати о Сергее Полуяне пользовался и Яков Григорьевич Анапреенко: “Выкарыстаныя матэрыялы. 14. Карлюкевич А. Живая связь времен. / Социалистическая Якутия, №292 (21024), 20. 12. 1990; 38. Шуканов Н. В. Слово о далекой Якутии. / Полярная звезда № 2 март-апрель 1989, Якутск, с. 107-108. /Анапрэенка Я. Р. Здаецца мне... Эсэ пра Палуяна. Мінск.. 2015. С. 32-33./, за которыми из Брагина он приезжал аж в Дзержинск Минской области. На вопрос, чаму ён “белорусский писатель» размаўляе са мною на расійскай мове Анапрэенка философски ответил: «но я же пишу по-белорусски».
                                                                                      *
                                                                             Вікіпедія
    Анапрэенка Якаў Рыгоравіч
    Літаратура пра аўтара:
    2014. Баркоўскі Алесь. Сергей Полуян. Якутское национальное движение. Койданава. "Кальвіна"; Навінкі кнігавыдання. Беларуская літаратура. / Літаратура і мастацтва № 10 7 сакавіка 2014. /be.wikipedia.orgЯкаў Рыгоравіч Анапрэенка/
                                                                                      *
    Анапреенко, Яков Григорьевич
    Педагог, философ, психолог, этнолог, ведущий научный сотрудник, писатель. Энциклопедическая значимость не показана и сомнительна. Самопиар. Джекалоп (обс.) 17:50, 12 февраля 2017 (UTC)
    Википедия: К удалению:12 февраля 2017. /wikivisually.comlang-ru/wiki/Википедия:К_…/
 
 





    Тацьцяна Кабржыцкая, Вячаслаў Рагойша
                                                                 НЭАФІТ АДРАДЖЭНЬНЯ
    ...Шырыня дыяпазону падзьвіжніцкай працы Сяргея Палуяна...
    С. Палуян першы ў беларускім дарэвалюцыйным друку напісаў пра чувашаў (“Нацыянальнае адраджэньне чувашаў”) і якутаў (“Якуцкі нацыянальны рух”), пра якіх увогуле мала хто ведаў у тагачаснай Беларусі. Тым самым яшчэ на зары XX ст. быў пакладзены пачатак беларуска-чуваскім і беларуска-якуцкім культурным сувязям. С. Палуян расказаў сваім суайчыньнікам пра нацыянальнае адраджэньне гэтых народаў, якое зьвязваў з рухам нізоў, працоўных. Так, гаворачы пра якуцкі нацыянальны рух, ён указваў, што “гэтага баяліся якуцкія багатыры — таёны. Разам з начальствам яны рупіліся аб тым, каб задушыць у самым пачатку пачынаючыйся рух”. Якуты, пісаў С. Палуян, “працуюць не пакладаючы рук і сьмела з надзеяй чакаюць лепшых часоў. І яны дачакаюцца іх”. Беларускі публіцыст верыў у сьветлае будучае малых народаў Расійскай дзяржавы...
                                                                         [С. 25-26.]







                                                                 ПУБЛІЦЫСТЫКА
                                                                                *
                                                  ЯКУЦКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ РУХ
    На самай паўночнай часціне Сібіры ў Якуцкай вобласці на трох з палавінай мільёнах квадратовых вёрст жыве невялікі народ — якуты. Не многа іх — усяго чацвёртая частка мільёна; а на снегавых пустынях Сібіры яны патрапілі вытварыць сваё асобнае культурнае нацыянальнае жыццё. Яшчэ за колішнія часы якуты пад націскам другіх народаў мусілі выселіцца з ваколіц рэк Сырдар’і і Амудар’і і ўсё далей і далей пасоўвацца на поўнач. Але жыццёвая сіла гэнага народу так вяліка, што яны не згінулі ў новых варунках, а прыстасаваліся да іх. I не толькі самі, а прыстасавалі нават і каня, і рагатую худобу. Уплыву чужой культуры яны не баяцца, бо не толькі самі не абрушчаюцца, а нават аб’якучываюць папаўшых у іх край рускіх і другія плямёны. Таксама не баяцца яны і эканамічнага ўціску, бо самі выціскаюць чужаземных гандляроў і забіраюць гандаль у свае рукі. Апроч таго, якуты — народ надта здольны да розных навук. I праўда, у 1905 гаду якуты бойка ўзяліся за культурную работу ў сваім краі, але змяніліся часы і прымусілі пакінуць пачатую справу.
    У 1905 гаду якуцкая інтэлігенцыя — вучыцелі, фельчары, пісары канцылярскія — заклала «Якуцкую Суполку» пад надта галосным лозунгам: “Якуцкі край для якутаў”. Разам з тым суполка вымагала земскага самаўпраўлення для іх краю, мясцовага суда, асобных дэпутатаў у Гас. Думе, зямельнай рэформы і інш. Глаўны камітэт «Якуцкай Суполкі» выдаў адозву аб гэтым. Камітэт цяпер закрылі.
    Але гэтая справа не прайшла без следу для якутаў. Суд над глаўным камітэтам шмат памог сяўбе новых думак аб народным вызваленні ў якуцкім народзе.
    Але гэтага баяліся якуцкія багатыры — таёны2. Разам з начальствам яны рупіліся аб тым, каб задушыць у самым пачатку пачынаючыйся рух. I яны робяць сваю работу.
    У 1905 гаду ў Якуцку заклалася «Таварыства Распаўсюджання граматнасці», каторае адкрыла шмат пачатковых школ у якуцкай мове, вырабіла праект якуцкай нацыянальнай вучыцельскай семінарыі. Але таварыства закрылі, і таксама яго школы. З вясны 1907 года якуты клапоцяцца аб адкрыцці другога прасветнага таварыства “Сырдан”. У канцы 1906 года якуты залажылі ў гор. Якуцку свой клуб, у каторым чыталі лекцыі ў якуцкай мове, але і клуб быў закрыт.
    Зімой 1906-1907 года ў Якуцку адбыліся тры якуцкія тэатры; мясцовыя жыцелі і нават насяленне далёкіх якуцкіх вёсак (улусаў) зацікавіліся сваім тэатрам, і будынак, гдзе ён адбываўся, усе разы быў поўным-повен. Толькі і тэатр больш не разрашаюць.
    Колькі гадоў якуцкая інтэлігентная маладзёж выдавала ў Якуцку рукапісны журнал “Саха кулугун сасана” (па-нашаму — «Гутаркі якуцкага клуба»). Журнал гэты чытаўся надта ахвотна ўсімі якутамі. Тады, з вялікай працай сабраўшы грошы і супрацоўнікаў, з падмогай расейскіх палітычных сасланцоў пачалі выдаваць сумесны часопіс у якуцкай і расейскай мовах — «Якутскій Край». Газету закрылі. Пачалі выдаваць такую самую «Якутскую Мысль», але і яна ледзьве дыхае. А якуты працуюць не пакладаючы рук і смела з надзеяй чакаюць лепшых часоў. I яны дачакаюцца іх, бо іхні народ ва ўсёй сваёй грамадзе трымае думку аб нацыянальным адраджэнні.
                                                                          [С. 61-62.]
                                                                        КАМЕНТАР
                                                       Якуцкі нацыянальны рух (с. 61)
    Надрукавана ў “Нашай Ніве”, 1909, № 43, 22 кастрычніка / 4 лістапада, пад псеўданімам С. Ясеновіч. Гэты артыкул С. Палуяна атрымаў у Якуціі шырокі розгалас: пра яго неаднойчы пісалі, яго цытавалі, перакладалі на якуцкую мову (гл.: Барковский Алесь. Сергей Полуян. Якутское национальное движение. Койданово: Кольвіна [Б. г.].
    1 У публікацыі «Нашай Нівы” надрукавана памылкова: 1950 год.
    2 У арыгінале недакладна: тойаны. Трэба — таёны.
                                              Аб беларускім нацыянальным адраджэнні (с. 62)
    Надрукавана ў “Нашай Ніве”, 1909, № 46, 12/25 лістапада. Пытанні духоўнага адраджэння г. зв. малых нацый асабліва хвалявалі С. Палуяна, яны знайшлі ўвасабленне ў яго артыкулах “Нацыянальнае адраджэнне чувашоў”, “Якуцкі нацыянальны рух” і інш.
                                                                          [С. 6284-285.]
    Тацьцяна Кабржыцкая, Вячаслаў Рагойша
                            ПРА ТОЕ, ШТО НЕ ЗЬМЯСЬЦІЛІ “ЛІСТЫ Ў БУДУЧЫНЮ”
    ...А найперш выхад у сьвет кнігі “Лісты ў будучыню”, надзвычай пашырылі ў грамадзтве знаёмства з Сяргеем Палуянам, веды пра яго творчасьць і драматычны лёс. Зьявілася ў друку нямала публікацый пра пісьменьніка — журналісцкія допісы, літаратурна-крытычныя артыкулы, навуковыя дасьледаваньні, даклады, прачытаныя на навуковых канфэрэнцыях (бібліяграфічнае апісаньне асноўных з іх — у канцы гэтага эсэ). I не толькі ў Беларусі або суседняй Украіне. Пра С. Палуяна з павагай загаварылі ў Чувашыі і нават у далёкай Якуціі. Краязнаўцы з “малой радзімы” пісьменьніка ўзьнялі пытаньне аб наданьні адной з вуліц Брагіна імя Сяргея Палуяна. Гэтаму пасадзейнічала і грунтоўнае дасьледаваньне Якава Анапрэенкі пра “Палуянаў род”, якое засьведчыла магутныя карані радаслоўнага палуянаўскага дрэва, што глыбока праніклі ў брагінскую і калінкавіцкую зямлю.
                                                                          [С. 6284-285.]
                                                                       Кніжныя выданьні
    3. Барковский Алесь. Сергей Полуян. Якутское национальное движение. Койданово: Кальвина [Б. г.]
                                             Публікацыі ў пэрыёдыцы і асобных выданьнях
    21. Шуканов Н. Слово о далекой Якутии // Полярная звезда. 1989. № 2.
    25. Карлюкевич А. Живая связь времён. // Социалистическая Якутия. 1990. 20 дек.
                                                                          [С. 6284-285.]






 

    Людміла Рублеўская

                             СВЕТАЧУ ЧАЛАВЕЦТВА АД СЯБРОЎ-ПАДСВЕЧНІКАЎ...

                                                        Сустрэчы Вячаслава Рагойшы

    Слыннаму беларускаму літаратуразнаўцу, пісьменніку, перакладчыку, прафесару БДУ Вячаславу Рагойшу 5 чэрвеня споўнілася 80 гадоў.

    Ён сябраваў з Уладзімірам Караткевічам, першым абараніў дысертацыю па верлібрах Максіма Танка, пераадольваючы супраціў кансерватараў, стварыў у родным Ракаве краязнаўчы музей і арганізаваў Ракаўскія чытанні, склаў легендарны «Паэтычны слоўнік», дзякуючы якому беларускія паэты засвойвалі новыя, экзатычныя формы вершаў, а чытачы з прыкладаў даведваліся пра багацце беларускай літаратуры... Ен выгадаваў не адно пакаленне беларускіх філолагаў... I нават даў прыклад шчаслівай творчай сям’і — іх лучнасць з Таццянай Кабржыцкай, дачкой вядомага ўкраінскага опернага спевака, таксама слынным філолагам, дацэнтам БДУ, можа быць узорам сямейнага адзінадумства...

    Адно з вашых сумесных даследаванняў з Таццянай Вячаславаўнай прысвечана Сяргею Палуяну... Ён пражыў зусім мала, стварыў лічаныя мастацкія творы, трохі больш крытыкі... Чым яго постаць вас прывабіла?

    — На гэтае пытанне адказ даўно ёсць, і адказаў на яго Бялінскі. Ён пісаў, што да пісьменнікаў, якія знаходзяцца на пачатку літаратурнага працэсу, трэба ставіцца па-асабліваму, таму што, вялікія альбо малыя, яны ў абодвух выпадках асобы гістарычныя. Канешне, як вы сказалі, напісаў Палуян “жменьку”... Але ў гэтай жменьцы не пясок, а крупінкі золата. Ён прыйшоў у літаратуру, калі толькі што скончылася рэвалюцыя 1905 года, толькі што дазволілі беларускі друк, пачала выдавацца “Наша Ніва”, ва Украіне былі падобныя працэсы. Сяргей быў юнак высокаталенавіты. Не скончыўшы, па сутнасці, ні ўніверсітэтаў, ні гімназій, самаадукацыяй набыў глыбокія веды, а крытычнае мысленне ў яго, відаць, было ад нараджэння.

    Ваша першая кніга пра Сяргея Палуяна “Слядамі знічкі”, напісаная сумесна з Таццянай Кабржыцкай, выйшла 30 гадоў таму, была шмат у чым адкрыццём. Нядаўна з’явілася новая кніга — “След, вечна жывы”. Чым яна адрозніваецца?

    — Дапоўнена новымі матэрыяламі, напрыклад, пра адносіны Сяргея Палуяна з нашаніўцамі, у прыватнасці, з Вацлавам Ластоўскім, бо калі пісалася першая кніга, нельга было Ластоўскага ды іншых нават згадваць. У цытатах самога Палуяна прозвішчы замянялі шматкроп’ем. А ўспаміны самога Ластоўскага нельга было і блізка надрукаваць. Тое самае датычылася і іншых дзеячаў, і беларусаў, і ўкраінцаў. Скажам, ёсць рэцэнзія Палуяна на “Трэцюю кнігу апавяданняў” выдатнага ўкраінскага пісьменніка Уладзіміра Віннічэнкі... А Віннічэнка ў савецкі час быў забаронены. Праўда, некаторыя імёны, якія нельга было згадваць ва Украіне, можна — у Беларусі, і наадварот — цэнзура не ўсё, відаць, ведала. I мы з Таццянай Вячаславаўнай гэтым карысталіся. Калі публікавалі артыкулы пра Палуяна ва Украіне, маглі туды ўключыць прозвішча і Ластоўскага, і іншых. А ў публікацыях у Беларусі маглі ўставіць прозвішча Віннічэнкі. Але ў кнігу мы не маглі змясціць рэцэнзію Палуяна на Віннічэнку.

    Ваша даследаванне пра Палуяна — сапраўдны дэтэктыў... Вы шмат ездзілі, сустракаліся з сябрамі і сваякамі вашага героя. Гэта былі нейкія камандзіроўкі ў межах навуковай працы?

    — Не, якія камандзіроўкі! Толькі наша жаданне. Таццяна Вячаславаўна дысертацыю пісала па беларуска-ўкраінскіх літаратурных сувязях пачатку XX стагоддзя і прозвішча Палуяна сустракала часта. Але ж невядома было, дзе і калі ён нарадзіўся, дзе вучыўся. Была толькі згадка Ластоўскага, што яго “выдала зямля Пінская”. А цяпер мы бачым, што месца нараджэння Палуяна бліжэйшае да Мазыра, чым да Пінска. Ездзілі мы паўсюль за свой кошт, на электрычках, цягніках. Цяжкасцей было шмат. Выданні, у якіх друкаваўся Сяргей Палуян, — беларуская “Наша Ніва”, украінскія “Рада, “Украінська хата”, — былі ўнесены ў спіс “буржуазна-нацыяналістычных”, варожых выданняў, трапілі ў спецсховішчы. І ўсё роўна ніводная бібліятэка, нават у закрытых фондах, не мела поўных камплектаў. У Беларусі камплекты “Нашай Нівы” адсутнічалі навылёт! Дадам, што ўсё знойдзенае мы перапісвалі ад рукі. Першая “нітачка” пра Палуяна вяла ажно ў Ленінабад, дзе жыў стрыечны брат Сяргея, якому той завяшчаў свае рэчы. Пасля знайшлі ў Кіеве дачку таго брата... У яе ў гасцях і пабачылі першы раз, як выглядаў Сяргей Палуян. У сямейным фотаальбоме былі здымкі, на якіх ён ляжаў у труне. Потым знайшлі сястру Сяргея Людмілу, таксама ў Кіеве, потым — другую сястру, Зінаіду, што жыла ў Ленінградзе, ад той здабылі адрас трэцяй сястры Ангеліны, да якой давялося ехаць у Рыгу... Запомнілася, што ў Ленінградзе гасцінныя гаспадары нас пакінулі начаваць і далі карыстацца Сяргеевай падушкай (Зінаіда Епіфанаўна калісьці ўзяла яе на памяць аб браце). Сяргей на той падушцы спаў у Кіеве і бачыў сны пра Беларусь.

    Між тым Палуяна ўяўляюць нейкім варыянтам Сяргея Ясеніна: малады таленавіты буяш...

    — Мы катэгарычна супраць такой інтэрпрэтацыі вобраза Сяргея Палуяна ў літаратуры і ў кіно. Палуян не быў п’яніцам! Колькі ён напісаў за свой апошні год, ды яшчэ на такім узроўні! Увогуле, не ведаю, як ён, бедны, паспяваў... Канешне, была прычына таго, што Сяргей раптам засіліўся. Ёсць звесткі, што ён са сваім сябрам, украінскім паэтам Грыцьком Чупрынкам, дамовіліся сысці з жыцця разам, Сяргей развітаўся з жыццём, а Чупрынка — не. Прычыны застаюцца неспазнанымі. Аднак успомнім перадсмяротны твор Сяргея Палуяна, які ён спецыяльна напісаў да свята Вялікадня: “Хрыстос уваскрос, уваскрэснеш і ты, Беларусь, да новага жыцця”. Ён жыў з такімі ўзнёслымі думкамі. I гэта галоўнае для нас, сённяшціх!

    Але ёсць версія, што Палуян не сам сябе забіў. Нібыта быў звязаны з небяспечнымі таемнымі арганізацыямі...

    — А вы дзе-небудзь бачылі хоць адзін дакумент, які пацвярджае гэты домысел? Нічога падобнага няма! Мы ж усё прагледзелі: і ў архівах, і ў друку. Гэта суцэльная выдумка. Гэтак жа, як чутка, што магіла Сяргея і помнік на ёй існавалі яшчэ пасля вайны, і тады ўжо іх зруйнавалі... Сяргей Палуян сказаў Цішку Гартнаму, што ён звязаны з кіеўскімі сацыял-дэмакратамі. Вось і ўсё. Так, ён сапраўды мог быць звязаны (прыгадаем асобу Віннічэнкі), а мог проста падтрымаць Гартнага, бо ж сацыял-дэмакратычныя погляды ў Палуяна былі! Канкрэтных доказаў, што палітыка справакавала скон Палуянаі не існуе. Прычыны крыюцца ў глыбока асабістым. Час пакажа, наколькі ўдасца спазнаць гэтую таямніцу...

    [С. 118, 123-125.]

 







Brak komentarzy:

Prześlij komentarz