ЎЎЎ 2. Іван Ласкоў. Пішчальнікі не пішчаць (стралецкая быліна). Ч. 2. Койданава. "Кальвіна". 2019.

                                                             РАЗЬДЗЕЛ  ДЗЕВЯТЫ

                                                         “ЖАРАБОК”  İ  “КРЫЛЫ”

    Упершыню такое бачыў Андрэй: зірнулі на чалавека, і пайшоў на позірку том, як на павадку.

    Вядзьмарка спыніцца - і ён стаіць. Паскорыць крок - аж падскоквае, як шчаня, не адстае. Паспрабаваў Андрэй за крысо утрымаць - куды там! Сілай наліўся кулут - быццам не хлопец, а бык трацяк. А вочы сумныя-сумныя - адразу відно: не па сваёй волі брыдзе.

   - Браце! Спыніся! Браце! – заенчыў Андрэй. Кулут на гэта - ні слова. Маўчыць, бы язык адцялі. А вядзьмарка праз плячо Андрэю:

    - Ідзі. Ідзі адсюль. Прэч!

    Як жа ён пойдзе ён прэч, калі Брат у бяду трапіў? Можна сказаць, адзіная блізкая душа на ўсім свеце!

    Так і рухаліся: наперадзе бык з гарой здабычы, за ім кудла - тая, за ёй - кулут, а за ўсімі імі - Андрэй. Перайшлі паляну, спусьціліся ў вузкую рэчку, падняліся ў густы лазьняк - увесь гэты час Андрэй з адчаем чакаў, калі ж, нарэшце, кулут абернецца да яго, калі сыдзе з твару Брата гэтая злавесная пакора. А жанчына, нібы і на плячах яе былі вочы, не аглядаючыся, кінула:

    - Прэч, нучча, прэч! Тут не твой род, не твая радня!

    Дрыжыкі прабеглі па целе Андрэя, але ён, і дрыжучы не адставаў. У яго ўзьнікла думка зьбіць Брата з ног і пхнуць тварам у сьнег - можа, тады схамянецца, прачнецца ад жудаснага сну на ходу, з адкрытымі вачыма? Ён пачаў выбіраць момант. “Вунь у той канаве”, - рашыў. Але вядзьмарка быццам думкі падслухвала:

    - Нахо, уперад! За рагатым!

    І кулут паслухмяна абышоў яе, нават узяўся за бычыны хвост, каб не зьбіцца з дарогі. Андрэй са злосьцю плюнуў пад ногі. Цяпер кулута ад яго засланяла сьпіна вядзьмаркі з распушчанымі валасамі..

    Пракрочылі яшчэ адзін рэдкі лазьняк, яшчэ адну паляну. Паказалася ўрага. Бык, забачыўшы яе, прысьпешыў крок. Сьледам хутчэй затрухаў кулут. Жвавей заходзіла плынь валасоў перад вачыма Андрэя. Андрэй і сам наддаў ходы - спатыкнуўся і ўпаў, прабіўшы рукамі сьнег да зямлі. Ускочыў, падняў да вачэй рукі - з костачак пальцаў сачылася кроў.

    Бык страсянуўся, скінуў здабычу да ўваходу і пайшоў сабе далей – на папас. Кулут затаптаўся ў нерашучасьці, не ведаючы, што рабіць.

    - Вазьмі палову птушак і нясі ў жытло.

    Кулут выбраў бярэмя курапатак, адкінуў дзьверцы і ступіў ва ўрагу... І каб на месцы Андрэя быў чалавек болей баязьлівы, калі б не рушыў ён за Братам, то болей ўжо ніколі б яго не ўбачыў.

    - А ты куды? Прэч! Я кажу: прэч! Ты мне не патрэбны!

    - А ён? Ён нашто табе? - задзірліва падняўшы галаву, кінуў Андрэй.

    Мой хвост ⁸⁵ памёр. Мне патрэбны хвост. Шаману нельга без хваста.

    - А двух хвастоў не хочаш?

    - Ты не патрэбны. Ты чужы. Чужой веры. Прэч! - адрэзала шаманка, відаць, прыняўшы словы хлопца за просьбу ўзяць і яго ў “хвасты”.

    - Не бачыць табе таго хваста, як уласных вушэй! - раззлаваўся Андрэй.

    - Што? - прасіпела шаманка, упіўшыся ў яго вогненна-чорнымі зрэнкамі. - Здаецца мне, што ты нічога не чуў пра шаманку Дзелэрыер. Ты, здаецца, не чуў, што яна без нажа і сякеры можа любога чалавека расьпілаваць на тысячу кавалкаў і ні водным не падавіцца? Ты, здаецца, не чуў, што яна без стралы і кап’я можа прабіць любое тлустае сэрца на адлегласьці ў дзьвесьце крокаў?

    - Таго ніхто не ўмее і ты не ўмееш! - крыкнуў Андрэй, хоць сэрца і правальвалася куды ў пяткі.

    - Ха-ха-ха! - загула сьмехам шаманка. - Ну, адыдзіся на дзьвесьце крокаў! Праверым!

    - Я нікуды не пайду, пакуль ты не аддасі Брата!

    - Ха-ха-ха! Чарвяк-чалавек, з каменнымі лыжкамі замест вушэй. Ты ці чуў, няшчасны, колькі адзяраеў ⁸⁶ да шаманкі Дзелэрыер прылятае на баль? Ты ці чуў, што на небе мой муж - Улуу-таён трохценны, дзевяцівогненны ў шэрсьці на сьвет нарадзіўся?

    - І мядзьведжай шэрсьці я не баяўся!

    - Не баяўся? Ну, заходзь, заходзь, - злавесна выскаліўшы зубы, расхінула дзьверы насьцеж шаманка.

    Андрэй замёр у нерашучасьці. Яму адразу прыгадаліся тыя дзьве урагі з мерцьвякамі, у якіх прыйшлося пабыць. Страшна было там, аж валасы ўставалі пад шапкай. У жытле ж шаманкі, як яна хвалілася, прыляталі не нябожчыкі, па сутнасьці бяскрыўдныя, а жывыя д’яблы, што маглі зрабіць з чалавекам чаго хацелі. Андрэю здалося нават, што дымавую адтуліну раптам закрыў цень і ва ўрагу звалілася нешта, лапочучы крыламі.

    - Усё зразумеў, няшчасны? Ідзі, да сваіх ідзі, пакуль цэлы, - і шаманка Дзелэрыер выцягнула руку туды, куды, па яе думку, павінен быў ісьці гэты ўпарты нучча.

    “Трэба ісьці... Трэба бегчы... - ліхаманкава думаў Андрэй, - А то позна будзе. Толькі як жа Брат? Сярод чарцей зусім адзін застанецца!”

    Ён сьціснуў зубы і, ледзь задраўшы зьмярцьвелую нагу, пераступіў высокі парог. Сьледам, штурхануўшы яго ў патыліцу цяжкім дыханьнем, перавалілася гаспадыня. Тут жа, нібы хехекнуўшы, рыпнулі дзьверы, вяртаючыся на месца.

    Такога Андрэй не бачыў яшчэ ні ў аніводным жытле: усе апорныя жэрдкі урагі і папярочныя былі ўвешаныя галовамі зьвяроў. Насупраць уваходу шчэрыў жоўтыя іклы мядзьведзь; побач з ім набычваў рагаты лоб сахаты; з-за слупа выглядаў ліс, а далей і вакол - собалі, расамахі, маленечкі гарнастайчык і шыракагруды ваўчара... І ніводнага добрага, мілага, прыязнага стварэньня: нават заяц, пад якім, скурчыўшыся, сядзеў кулут, і той выглядаў ненажэрным зубатым страшыдлам.

    - То мае сябры магутныя! Мае памочнікі верныя! Разам смажым і жарэм ворагаў нашых! - абвясьціла шаманка, абвёўшы зьвярыныя морды рукой.

    Раптам накінулася на кулута:

    - Нахо, што расьсеўся савою-птушкай, днём засынаеш? Агонь патух, сябры мае памочнікі мерзнуць. Дровы сухія смалістыя на ачаг кладзі!

    Кулут не марудзячы ўстаў і пачаў цягаць з кута на ачаг дровы. Андрэй адразу ўспомніў, як разам з ім ламаў лясіны ва уразе Байдона, як Байдон шпурнуў у Брата батыёй. “І вядзьмарка такая ж. Не хвост патрэбны ёй, а халоп. Захалопіць хоча”, - з нянавісьцю падумаў ён.

    - Дух сьвяшчэннага агню майго Аан-Уххан чырвонабароды, Хатан-Тэмерыя шумнамоўны! - урачыста загаварыла шаманка. - Прачніся-устань, дапамажы майму дыханьню вогненнаму распаліць ачаг, сагрэць урагу тваю!

    Яна дзьмухнула на дровы, што наваліў кулут, і ламачча абвілі шырокія жоўтыя пасмы. Андрэй здрыгануўся і мімаволі закрыў твар локцем.

    - Аан-Уххан рудабароды, Хатан-Тэмерыя шумнамоўны, пачуў ты мяне, дзякую! Прымі душы птушак белых, незапэцканых, чыстадзюбых!

    Яна падняла за ногі курапатку, наблізіла да ачага і дзьмухнула. Пер’е белаю плыньню лінулася ў агонь. Андрэй, не верачы, працёр вочы: шаманка ўздымала ўжо другую курапатку. Запахла паленым пяром. Агонь набраў чырвані і загуў. Чорны слуп дыму хутка пабег уверх.

   - Дзякую-дзякую, Аан-Уххан, шаную, шаную, Хатан-Тэмерыя! Зрабі яшчэ паслугу: не дай, каб сяброўка твая верная, шаманка Дзелэрыер каменнае мерзлае стылае мяса грызла не ваўчынымі сваімі зубамі! Укладзі агонь у вантробы здабычы маёй, якою з табой дзялюся! Прыпячы да сярэдзіны тонкіх касьцей, да мозгу тоўстых касьцей!

    І абшчыпаныя курапаткі, што гірляндай віселі над ачагом, асьвяціліся знутры, нібыта і праўда нехта сунуў ім у жываты па палаючай галавешцы. У Андрэя зьлёгку закруцілася ў галаве. Але шаманка, на шчасьце, хацела есьці і на гэтым перапыніла дождж дзівосаў.

    Чараўніца так хутка зьела першую курапатку, што Андрэю здалося нават: праглынула. Крэкнуў кулут. Гэта быў першы гук, што вырваўся з яго грудзей ад таго моманту, калі пачуў суровыя словы: “Стой. Ідзі сюды. За мной!” Відавочна, так ужо падвяло жывот, што ўлада чар пачала слабець. Шаманка востра зірнула на яго і шпурнула курапатку:

    - Жары!

    Перш чым паказаць смажаніне зубы, кулут працягнуў руку да Андрэя і замычэў. Трэба думаць, ён хацеў сказаць гаспадыні, што Андрэй галодны таксама. І ў здранцьвеньні мазгоў не забыў пра сябра! У Андрэя ад жалю да Брата сьцялася сэрца, і ён цьвёрда рашыў, што адзін далей не пойдзе.

    Тут і яму на калені чмякнулася гарачая дзічына. Як ні кусаўся голад, перш-наперш Андрэй разламаў птушку, каб выкінуць галавешку, бо дабраўшыся да яе, можна было апячыся. Якім жа было яго зьдзіўленьне і нават расчараваньне, калі ўбачыў, што ніякай галавешкі няма, а курапатка ў сярэдзіне сырая! Адначасова Андрэй адчуў і палёгку, бо зразумеў, што чарадзейства вядзьмаркі, відаць, не такое ўжо і ўсемагутнае! Ён павесялеў і ўзяўся за яду.

    Шаманка, мабыць, адразу здагадалася, што настрой у маладога нуччы зьмяніўся.

   - Ну, паеў, набіў бруха, насыціўся на месяц - ідзі, - раздражнёна загадала яна.

    - Без Брата не пайду. Аддай Брата. Ён табе не халоп, - цьвёрда сказаў Андрэй.

    - Сьмешны ты, чарвяк-чалавек! Упарцісься, упіраесься, а карысьці, здабытку? Думаеш, лічыш, пойдзе ён цяпер за табой, адной з шаманкай яды наеўшыся? Ну, спрабуй, старайся, клікай, заві за сабой! Дазваляю! Пойдзе – хай ідзе! Адпушчу!

    - Браце, - дрыжачым голасам паклікаў Андрэй, - хадзем! Яна адпускае! Што ж ты сядзіш? Хадзем!

    Але кулут як нібыта і не чуў. Ён распраўляўся з другой курапаткай.

    - Што маўчыш? Слова скажы!

    - Ён табе скажа зараз, - выскалілася вядзьмарка. - Нахо! Скажы яму: прэч!

    Кулут ускочыў з лавы.

   - Прэч! – прагнявіў ён з набітым ротам і паказаў на дзверы.

    - Ты чужы! - падказвала шаманка.

    - Ты чужы!

    - Ідзі сваёй дарогай, да сваіх!

    - Ідзі сваёй дарогай, да сваіх! - выразна паўтарыў кулут, нарэшце, пракаўтнуўшы кусок.

    - Сам ты ідзі да д’ябла! - не вытрымаў Андрэй і разрумзаўся ад крыўды. Суцяшаць яго ніхто не стаў.

    - Цяпер ты бачыш, нахо, - ледзь не з ласкай прамовіла шаманка, калі хлопец сьціх, - табе тут рабіць няма чаго! Быў табе сябар, а стаў мне хвост. Падрасьце - мужам зраблю. Будзе дажыве, - зарагатала яна. - Быць мужам такой шаноўнай жанчыны, як я - вялікае шчасьце. А з табой бадзяцца - што за радасьць? Ты яму знойдзеш такую выдатную жанчыну, як я? Ідзі, нахо!

    - Не пайду! - адрэзаў Андрэй.- Не пайду адзін!

    - А! - заекатала вядзьмарка. - Ты, аказваецца, яшчэ не бачыў шаманкі Дзелэрыер у яе галоўным абліччы. Ты, аказваецца, яшчэ не чуў яе галоўных апекуноў! Ты, аказваецца, яшчэ не нюхаў зямлі з-пад іх кіпцюроў!

    Яна забегала вакол ачага, потым спынілася з узьнятымі рукамі. Андрэй атарапеў - на шаманцы зьявілася зусім іншае адзеньне, а калі і як гэта адбылося, ён не заўважыў. Усё яно было абвешанае бразготкамі і званкамі; на грудзях зьзяў вялізны медны круг - як сонца, на боку срабрысты - як поўня. Зьлева на грудзях палова меднага чалавека з левай рукой і нагой, справа - палова правая. Ад пояса ўніз скураная кашуля шаманкі пераходзіла ў матузы, такія густыя, што праз іх не было відаць каленяў. У левай руцэ, рассыпаючы звон, круціўся авальны бубен, у правай хадзіў хадуном былаях ⁸⁷ з ваўчынай галавой.

    - Духі ніжняга неба і аблокаў верхніх, - пачала Дзелэрыер, страсянуўшы плячамі і тройчы ўдарыўшы былаяхом у бубен, аж у Андрэя вушы заклала. - Духі мораў шаманскіх, шаманскіх прадоньняў! Ты, шаноўны мой муж Улуу-таён, з зубамі, што вілы! Ты, магутны мой убай Ардзян-Дулай з кіпцюрамі-нажамі! Ты, мая маці Ілбіс-Кыга, багіня вайны, крывавае сэрца! Ты, эджый ⁸⁸ мая Ала-Бурай, што нарадзілася з калодкаю на нагах! Вы, Ёгюр, Албан, Умар-Тангара! Усіх заву, заклінаю! Памажыце чорным блішчастым крылам маім узняцца над зямлёй! Я! Памажыце беламу жарабцу майму над зямлёй праскакаць!

    “Крылы... Дзе крылы? Дзе жарабок?” - мільганула ў галаве Андрэя. Тут, нібыта адказваючы яму, шаманка паклала ля ног бубен з былаяхам, перакінула на грудзі валасы і стала, лашчачы, перабіраць іх:

    - О-о, мае хмарападобныя крылы з жалезнага пер’я! Вас кавалі на дзевяці кавадлах, гартавалі ў дзевяці морах падземныя кавалі: жалезнарукі Кыдай-Бахсы, жалезнавокі Лэкэ-Бырах, жалезнагаловы Цімір-Цёбё. Вас агонь не бярэ і нож не рэжа. Аднаго не хапае вам, каб падымаць ў неба - паветра. Дзядзюхны-цётухны мае, сёстры-браты мае, вы прыйдзіце-прыляціце, дайце крылам маім паветра!

    Потым адкінула валасы назад, узяла бубен:

    - О-о, мой конь, жарабок, мой скакун сямігодак громакапытны! Мне цябе падарыў-паднёс сам конскі бог беламалочны Дзесягей-таён! Мне цябе гадавалі чатыры шчасьлівых сыны, шэсьць удачлівых дачок яго! Ногі твае каменныя, сэрца крывавае, жылы жалезныя! Аднаго не хапае табе: напрамку. Мой убай Дзесягей-таён! Сёстры-браты мае! Вы прыйдзіце-прыляціце, гадаванцу свайму дайце напрамак!

    “Яна называе валасы крыламі, а бубен канём... - зразумеў Андрэй. - Ды чаму?” Усё пачало блытацца ў яго галаве.

    - Ага! Прыйшлі, прыляцелі! - завіскатала шаманка. - Усіх бачу, дзякую ўсім! Зараз я стану зьверам лясным, птушкай паднябеснай, кратом земляным, рыбай з наадваротнай лускай!

    І перад затуманеным зрокам Андрэя пайшло тварыцца ўжо сапраўднае, неверагоднае чарадзейства. Жанчына ператварылася ў лісу, якая тройчы аббегла вакол ачага, па дарозе абнюхаўшы Андрэевы тарбосы, белай савой успырхнула да дымавой адтуліны, чорным кратом укапалася ў гліну падлогі, а вынырнуўшы, паплыла ў паветры зубастай рыбінай з трохканцовай лускай, скіраванай так, што калі б шаманка дазволіла тую рыбіну чысьціць, пачынаць лепш было б не ад хваста, а ад галавы. Потым зноў стала чалавекам, у руках блішчэў даўжэзны нож. Шаманка ўзмахнула ім і ўбіла сабе ў жывот; чвэрць ляза выйшла на сьпіне праз шаманскі каптан. Памарудзіўшы, рэзка вырвала нож - лязо не блішчэла ўжо: яго пакрывала іржа. Андрэй без аглядкі кінуўся з урагі і пляснуўся тварам у сумёт на паўночным яе боку. І такая калаціла яго ліхаманка, што ямку ў сьнезе выбіў носам.

    “Не вярнуся... Не... - сьвідравала думка. - У мяне дарога свая, пайду да сваіх...” Ён устаў, агледзеў навакольле невідушчымі вачыма. І адзінае, што ўбачыў - сонца. чырванашчокае, нетаропкае, яно апускалася за тайгу. Недзе блізка ўжо шастала ноч. Кінуць Брата, пайсьці - гэта значыла і сёньняшнюю, і ўсе астатнія да астрога ночы гараваць ля вогнішча аднаму. А Брат застанецца адзін пасярод незьлічонага мноства чарцей... Андрэй не мог разабрацца нават, каго яму больш шкада: сябе ці Брата. “Гінуць, так разам. А можа, і жывыя застанёмся”, - рашыў ён.

    Шаманка, як убачыла яго зноў, так і села.

    - Ты яшчэ тут? Я думала, уцёк, а ты да ветру? - расчаравана ўсклікнула яна. Была ўжо ў звычайным сваім адзеньні, без бразготак і матузоў.

    Андрэй моўчкі апусьціўся на арон. Ногі яго не трымалі.

    - Праўду кажуць, што нуччу шаман не зьесьць. У мерзлую елку ператвараецеся, зубы не бяруць. Другі раз спрабую - не выходзіць. Ды Пангарада-таён сам вяшчун, муж з дыханнем дымна-вогненным, думкі ўгадвае ён, а ты хто? Чарвяк хоць і двое б сэрцаў меў, усё адно чарвяк. У чым абарона твая?

   - Пангарада? Хто такі Пангарада? - вырвалася ў Андрэя. Не вытрываў: ізноў узьнікла гэтае незразумелае імя.

    - Пангарада-таён - чалавек вялікі, магутны, як лістоўнічнае дрэва ў сто гадоў. Ці табе пра яго пытацца, малакасос? Ён дыханьнем сваім чорна-дымным цябе за тайгу адшыбне, пальцам адным клюбы табе пераламае. З дня на дзень чакаю Пангараду-таёна. Ваду страшную добрую мае, за шкуркі дае. Павесялюся з Пангарадой-таёнам! Убачыш яго, будзе раніцай прыедзе, а як вечарам - ужо не ўбачыш, бо да вечара не дажывеш. Што сёньня было - чвэрць таго, што ўмею, была, заўтра палова будзе, а табе і паловы хопіць. Сьпі, калі засьнеш, бо ноч настала. Нахо! Дроў на ачаг на мой шырокаполымны ўскінь! На запас прынясі!

    Кулут пайшоў з урагі па дровы. Самы раз было выбегчы за ім і разварушыць яго, угаварыць, пакуль аддзелены ён ад шаманкі хаця б бяроставай абаронай. Але ногі наліліся раптам непад’ёмным цяжарам, павекі самі сабой апусьціліся, і галава Андрэя са стукам упала на жэрдкі арона. Цяпер шаманка магла рабіць з ім што хацела, але і сама, відавочна, стамілася да канца. Паволі перастаўляючы ногі, даклыпала да свайго арона, завешанага заечай коўдрай, і звалілася таксама.

    Доўга спаў ці не, і ўвогуле спаў ці страціў прытомнасьць - гэтага потым Андрэй не змог бы сказаць. Ачуўся ён ад рыпеньня і груку дзьвярэй. Разьляпіў непаслухмяныя павекі. Пры няроўным сьвятле ачага - то разьлівалася яно па ўсёй уразе, то нікла - кулут цягаў ламачча. Шаманка сказала яму: “На запас прынясі”, а “хопіць” не сказала, заснула, і ён цягаў іх праз усю ноч. Галіны, жардзіны і цэлыя дрэўцы грувасьціліся капой, займаючы ўжо ледзь не палову урагі. Рукамі, абдзёртымі да крыві, ён час ад часу сьціраў з ілба пот, і твар яго ператварыўся ў барвова-чорную скуру, няўмела, нядбайна зьдзёртую з толькі што забітага зайца.

    - Браце, - паклікаў ціха Андрэй, - што ты робіш? Канчай. Вугольчык у дровы твае трапіць - урага прахам пойдзе!

    Кулут не адгукнуўся, не спыніўся. Быццам і не пачуў. Нахіліўся, рупна паправіў камель, што выпіраў, з кучы.

    - Браце, - галасьней сказаў Андрэй, - пойдзем давай! Яна сьпіць! Яна не дагоніць нас!

    І на гэта кулут не зьвярнуў ніякай ўвагі. Зачараваны, закляты д’ябальскай сілай, ён адрываўся ад дроў адно на такі час, які патрабаваўся на тое, каб выйсьці з урагі. Увесь астатні ён выцягваў з-пад сьнегу, насіў ва урагу і тут складваў і ўмінаў дровы. Тарбасы шорхалі, дзьверы рыпелі і грукалі, трашчала сучча, якое ламалі, і страшны цень кулута, то з жардзінаю на плячы, то з цэлым дрэвам гуляў, выгінаючыся, на круглай сьцяне.

    Болей Андрэй кулута не клікаў, бо ўпэўніўся: бескарысна. Каб вярнуць да жыцьця заклятага, трэба валодаць не меншаю сілай, чым той, хто заклінаў. Быць бы самому шаманам з чорнадымным дыханьнем, як Пангарада!

    Пангарада... Андрэй задумаўся. Што ён за чалавек, гэты шаман з нязвыклым імем? Ён не яколец, нучча - так сказала Дзелэрыер. Кавалі майструюць яму куях, шаманка рыхтуе шкуркі, за якія Пангарада плаціць “страшнай добрай вадой”. Ведама, не шаман, раз зьбірае шкуркі. Хто ж ён: ясатчык, як бацька? Ох, як слаўна было б тады сустрэцца з ім! Ды наўрад. Не чуў Андрэй у астрогу пра ясатчыка Пангараду. Пангарада, відавочна, зьбірае пушніну не для цара – для сябе. Швэндаюцца ж па тайзе такія. У Байдона адзін пабыў – перахапіў ясак ды яшчэ ілжывую граматку даў, быццам забрал не ён, а Андрэеў бацька. Той, відаць, не Пангарада, бо Байдон імя такога не назваў, а якольцы добра ведаюць Пангараду. Шкуркі зьбіраць для сябе - злачынства, караецца сьмерцю. І калі Пангарада сапраўды зьбірае, то яму зусім не ўсё адно, будзе ведаць пра тое хлопчык з астрога ці не. Будзе ведаць - тады гэты самы Пангарада зробіць усе, каб хлапчук не дайшоў да астрога. А як зрабіць гэта прасьцей? Забіць – як жа яшчэ!

    Вецер дунуў з адкрытых дзьвярэй - Андрэй здрыгануўся. Пангарада будзе тут з дня на дзень, можа, нават заўтра раніцой! Трэба, трэба бегчы адгэтуль як мага хутчэй! Але як зьняць закляцьце з Брата?

    Як яго зьнімеш. Быў бы якольцам, хоць штосьці б ведаў. Хаця не. Быў бы якольцам - сам бы ў халопства трапіў. Што не яколец - ратуе, але так не будзе і потым. Можа, кроплі якой не хапіла, каб звар’яцець. А заўтра вядзьмарка ўсё пачне спачатку.

    Дзе яе сіла, слабасьць дзе? Як там у казках: сьмерць Кашчэя на канцу іголкі, іголка ў яйку, яйка ў качцы, качка... Стой! Ёсьць такая голка ў шаманкі. Гэта яе бубен!

    Андрэй задыхнуўся аж ад нечаканага адкрыцьця. Бубен, вядома ж, бубен! Конь яе, жарабок, скакун! Ды яшчэ валасы. “Крылы”. Эх, каб раптам не засталося ў яе ні таго, ні другога!

    Ён устаў, дрыжучы ўсім целам, павярнуўся туды, дзе спала - а можа, і не спала - шаманка. Полаг заечы яе быў закрыты. Бубен... Куды яна яго падзела? Не пад падушку ж? Бубен звычайна вешаюць, гэта ясна. Андрэй падняў галаву і ўбачыў яго - бубен вісеў над ложам шаманкі, вышэй за полаг. З яе ростам павесіць так высока нічога не каштавала. Як жа да яго дацягнуцца, зьняць? А зрэшты, навошта здымаць?

    Ён падышоў да ламачча, што нацягаў кулут, і з-пад яго выцягнуў даўгую тонкую жардзіну. Дастаў з-за халявы нож, падараваны кулутам, з кішэні - раменьчык, падараваны на ўсякі выпадак дзедам Амелькам. Прыкруціў тронкі нажа да жардзіны. Падкраўся на дыбачках да полага і ўзьняў сваю рагаціну да бубна. Прымерыўся і асьцярожна крануў пасярод. Званочкі тонка бразнулі. Тады, каб ужо скончыць усё адным махам, Андрэй тыцкануў нажом - хай грыміць! - як пад сэрца мядзьведзя. Скура з трэскам разышлася, і нож увайшоў у бяросту за бубнам. За сьпінай Андрэя ціха вохнуў кулут, выпусьціў з рук бярэмя - Андрэй зразумеў гэта па трэску сучча. Бубен перадсьмяротна ікнуў усімі бразготкамі і замаўчаў. Андрэй пядзя за пядзяй пайшоў назад, трымаючы бубен на нажы. Ён ішоў назад і ўгаворваў рукі, каб не дрыжалі. Асьцярожна і плаўна апусьціў на дол гэтую нізку звонкага мэталю, вызваліў рагаціну і адвязаў нож. Азірнуўся - кулут стаяў за ачагом, падняўшы да грудзей далоні, і з цікавасьцю сачыў за ім. Чалавечае аджывала ў яго запалых вачах! Андрэй бязгучна адняў полаг. На ароне тварам уверх, скалячы белыя зубы, спала вядзьмарка. З падушкі на зямлю чорнай гнілою рэчкай сьцякалі валасы.

                                                              РАЗЬДЗЕЛ  ДЗЕСЯТЫ

                                                   ЖУК  ВİЛУЙСКİ,  ЛЕНСКİ  ЖУК

    Над Якольскай зямелькай стаяла празрыстая ранішняя цішыня.

    Гэта была не магільная ціша зімовага здранцьвеньня. Гэта была цішыня сонечная, вясновая. цёплая цішыня. Цішыня адпачынку прыроды пасьля цяжкай барацьбы за жыцьцё.

    Птушкі яшчэ не сьпяваюць - не прыляцелі. Дрэвы яшчэ не шумяць - без лісьця, а лістоўніцы без голак. Ручаі не цурчаць - не напоўніліся вадой. Але ўсё гэта не за гарою.

    Што не сьпяваюць птушкі – такой бяды. Галоўнае - што ручаі не цурчаць. Бо гумавых ботаў тады не толькі ў Якуціі - і ва ўсім сьвеце не было.

    Ідуць хлопцы нашы пад вясновым сонейкам па бясконцым беразе Вілюя. З берагу сьнег сышоў ужо, сьцёк на лёд і там зьмёрз. У лесе, балоцінах сьнег ляжыць, растае паціху. Тая вада ў нізінах зьбіраецца. Прыйдзе дзень - ліне ў пратокі, забурліць Вілюй і накрые бераг свой, як кажуць, з галавой. А пакуль - ільсьніцца крыху адпацелая сьпіна Вілюя. Сьнегу на лёдзе ўжо няма: часткай у неба парай пайшоў, часткаю, днём растаючы, начамі лёдам стаў. Адламі ад краю лядзяш, пусьці па Вілюю - будзе зьвінець да таго берага. Жвір абмыты, жоўценькі, як яечня, высах зьверху, шорхае пад нагамі. А паспрабуй, капні, яго мыском тарбоса - капнеш неглыбока, пад сяйвом сухога пяску – пясок заледзянелы, каменны.

    Ідуць хлопцы сабе, ідуць. Зрэдку дарогу ледзяныя языкі прытокаў пераймаюць. Але гэта пакуль што дробязь: разьбяжысься як сьлед, станеш на гэтым беразе на лёд, і вось ён - другі бераг. Толькі потым нейкі час сьляды твае на пяску мокрыя і да тарбосаў пясчынкі ліпнуць.

    Добра так ісьці, ні аб чым асаблівым не думаць. Нават самае страшнае, і тое галовы не клюе: так і здаецца, што ўсё яно - адзаду. Так і хочацца пажартаваць:

    - Ведаеш, Браце, здаецца мне: шкадуеш усё ж, што я цябе ад Дзелэрыер зьвёў. Не быць табе цяпер мужам такой шаноўнай жанчыны!

    - Глядзі, не надта сьмейся! Пачуе - дагоніць!

    - Пакуль кудлы не адгадуе, не страшна! Ды і не столькі сілы ў яе, колькі падману. Праўда, ці што, курапатак з нутры пякла? Сырыя былі. У зямлю кратом хадзіла, а накапанага нічога не было. Марачэньне то!

    Трэба сказаць, што Андрэй, хаця і не мог ведаць слова “гіпноз”, па-свойму вельмі дакладна вызначыў, у чым сіла шаманкі.

    - Глянь-ка: то не яна?

    Кулут показаў пальцам на вялізнага гругана. Той, седзячы на лёдзе, уважліва зазіраў у расколіну, што цягнулася ўздоўж берага. Расколіны гэткія на ўсіх якуцкіх рэках утвараюцца так: на пачатку зімы, калі рака замярзае, воды ў ёй яшчэ дастаткова, а потым, пад лёдам, яна мялее, бо прытокі перамярзаюць і перастаюць, даваць ваду. Сьвежы лёд, яшчэ тонкі, аказваецца вышэй воды, прагінаецца і ўрэшце пад уласным цяжарам падае, ламаючыся па ўсёй даўжыні берага. І атрымліваецца расколіна там, дзе лёд з аднаго боку ляжыць на беразе, а з другога - на вадзе. Пры гэтым на беразе лёд пакаты - як сам бераг. Можаш сесьці пры жаданьні і зьехаць, быццам з горкі!

    Хлопцы так і зрабілі. Груган, што ўжо засоўваў дзюбу ў расколіну, незадаволена зірнуў на іх і адляцеў. Тут і ўбачылі Андрэй і кулут, што ў расколіне нешта чырванее. Гэта быў буйны вадзяны жук. Як і адкуль ён трапіў туды - незразумела, бо воды ў расколіне не было. Можа, з пяску вылез? А можа, проста тут, у расколіне, пад сьнегам і перазімаваў? Цяпер сьнег растаў, у расколіне ад сонца пясок нагрэўся, як у хаце на падваконьні, і жук прачынаўся. Ён паварушыў адной лапкай, другой, потым галавой і рушыў па расколіне - можа, шукаючы вады.

    Поўз ён, вядома, марудна, валочачы брушка, і па пяску за ім зьмяіўся вільготны сьлед. Але хутка вяшчальнік блізкай паводкі акрэп, падняўся на лапках і пайшоў упэўнена: туп-туп-туп! Хлопцы заварожана сунуўся за ім, не заўважаючы, што расколіна настойліва верне ўправа.

    Жук нарэшце дабраўся да месца, дзе ў расколіне сінела вада, і нырнуў пад лёд. Хлопцы выпрасталіся і, вярнуўшыся з лёду на пясок, пашыбавалі далей. Раптам Андрэй спыніўся, недаўменна ссунуў каўпак на патыліцу:

    - Што такое?

    - А што?

    - На паўдзённае сонца ідзем!

    Утаропіліся ў раку. Тут ледзяная паласа рабіла такі круты паварот, што не заўважыць яго было немагчыма. Да таго ж, яна і шырэйшай стала, можа, удвая, а то і ўтрая - сказаць дакладней было немагчыма, бо хлопцы стаялі занадта нізка. Ад беражка адной ледзяной ці вадзяной вярстой могуць здавацца і дзьве, і пяць.

    - Зразумеў! - усклікнуў Андрэй. - Лена-рака! Лена! Мы дайшлі да Лены! Вілуйскі жук прывёў нас у Лену!

    І абодва заскакалі - аж задыміліся твары: апрануты па-зімоваму, а сонца вясновае.

    - Лена! Лена! - паўтараў Андрэй, нібыта ўжо дайшлі да астрога. А да яго ж было яшчэ, дарэчы, тры з паловай сотні вёрст. І гэтыя сотні трэба было бегчы як мага шпарчэй, каб пасьпець да паводкі.

    - А можа, то жук ленскі? - выказаў здагадку кулут, калі адсопся. - Дадому вяртаўся.

    - Жук вілуйскі, ленскі жук! - загарлаў Андрэй нешта накшталт песьні.

    - Ленскі жук, вілуйскі жук! – падтрымаў кулут.

    - Эх, перайсьці б на той бераг на ўсякі выпадак! - махнуў рукой Андрэй туды, дзе ў далёкай далечыні зьзялі сьнежныя вяршыні Верхаянскага хрыбта. - Ды рана. Дзед Амелька казаў - сьпярша раку Алдан мінуйце! Ты, Браце, уважлівей улева глядзі: як б нам Алдан не прапусьціць!

    - Не прапусьцім, - пераканана прамовіў кулут. - Чуў я - рака ого!

    Рушылі па Лене. Дыхалася на поўныя грудзі, торба, якую несьлі па чарзе, біла ў плечы сытымі глушцамі, надоечы здабытымі ў беразьняку.

    Яшчэ раз убачыўшы гругана на расколіне, хлопцы адразу скемілі, што чарнюга зноў высачыў жука. І так шкада стала бяскрыўднага плыўца, што прывёў іх на Лену! А груган дзюбай водзіць, цэліць...

    - Кыш! Кыш, пракляты! - закрычаў Андрэй, кідаючыся да гругана.

    - Прэч! Прэч пайшоў! - крычаў і кулут.

    Адагналі чарнаносага. Над расколінай схіліліся - дзе жук? Эх, хлопцы, хлопцы! Бы і вялікія, а як дзеці. Забыліся, у які час жывуць. Галасу з-за жука нарабілі ды яшчэ па баках не глядзяць...

    Ззаду прычуўся тупат цяжкіх капытоў. Сябры спалохана ўскочылі: перад імі ўзвышаліся два коньнікі.

                                                            ЧАСТКА  ТРЭЦЯЯ

                                                                ЛЕНА - РАКА

                                                             РАЗЬДЗЕЛ  ПЕРШЫ

                                                İНШЫ  РАЗ  ЛЕПШ  НЕ ПАМЫЦЦА

    - Хто такія? - грозна спытаў адзін.

    - Куды ідзяце? - яшчэ грозьней запытаў другі.

    Хлопцы маўчалі. Кулут не разумеў, што трэба незнаёмым, а ў Андрэя адняўся язык.

    - Ну! Адказвайце! Ты! Ты! - першы тыцнуў пугаўём у грудзі спачатку Андрэя, потым кулута.

    - Э-э-э! - пачаў быў кулут, але Андрэй непрыкметна схапіў яго за локаць і сьціснуў: маўляў, маўчы!

    - Ну? Ну? - зацікаўлена выцягнулі шыі незнаёмцы.

    - Ён нямы! - голасна сказаў па-якольску Андрэй, а кулуту шапнуў: - Не кажы ні слова, нямком прытварыся!

    Ці здаралася вам што-небудзь ляпнуць не падумаўшы, а падумаўшы потым, сказаць: добра ляпнуў! Менавіта такое і адбылося з Андрэем. Падумайце самі: напалі на хлопцаў незнаёмыя людзі. Глядзіш, дапытваць будуць, ды ўжо і пачалі дапытваць. Трэба думаць, што адказваць: калі праўду, а калі не. А як збрэшаш, каб паверылі, калі па адным пачнуць дапытваць? Дамовіцца ж, як хлусіць, не пасьпелі. Хай Брат маўчыць, абодвум лепей будзе.

    - Што ён такое бомкнуў? - неўразуменна падняў брыво адзін, з доўгім кручкаватым носам - як у ястраба.

    - Д’яблы яго ведаюць. Па-якольску ж, - адгукнуўся другі, з рубцом наўкос праз лоб і шчаку.

    - Па-якольску? - зьдзівіўся насаты. - То ж маскаль! Ты! - не злазячы з каня, схапіў ён за грудзі Андрэя. - Маскаль? Па-руску мовіш?

    - Я Бадурскага роду! Я таёна Байдона кулут! - зноў па-якольску сказаў Андрэй. Першы раз ён сказаў па-якольску таму, што прывык размаўляць па-якольску з кулутам, а цяпер - зусім сьвядома. Насаты выпусьціў яго і павярнуўся да свайго:

    - Ну, што скажаш?

    - А можа, і не маскаль,- задумліва вымавіў той. - Бачыш, які чорны.

    - Нямыты! Вось памый яго!

    - А хіба ў маскалёў не бывае чорных вачэй? А кашуля, а штаны? Зрэбныя ж, бачыш? Дзе кашулю ўзяў? - зноў схапіў насаты за грудзі Андрэя, аж хлопец зашкадаваў, што ішоў у расшпіленым кажушку.

    - Я таёна Байдона кулут! Што вам ад мяне трэба? - заплакаў ён. Пачаў быў выціраць вочы - што за дзіва? Кулак такі стаў, бы не павек даткнуўся, а галавешкі.

    - Чуеш? Байдона памінае, - сказаў той, што з рубцом. - Па-якольску гергеча. Чорны. Яколец ён!

    - Дабра. Пан разьбярэцца, што за птушкі. Пан адразу ўбачыць, праўда па-якольску мовіць або хітруе. А ну! За мной! - загадаў насаты. - Ты адзаду паедзеш. Глядзі, каб не зьбеглі, - кінуў ён напарніку.

    Андрэй спачатку рабіў выгляд, быццам не разумее, чаго ад іх хочуць. Але мужчыны красамоўнымі жэстамі і кухталямі дамагліся таго, што не маглі растлумачыць словамі: хлопцы пайшлі туды, куды іх прымушалі ісці. Наперадзе ехаў насаты, за ім чапалі хлопцы, а замыкаў шэсьце незнаёмец са рубцом.

    Насаты дарогі не выбіраў. Ручаіна ці лужына, ці густы лазьняк - сам ён сядзеў на кані, яму не карцела, што хлопцы вымушаныя шлёпаць па вадзе або прадзірацца праз гнуткае злое вецьце... Аднаго разу кулут зачапіўся тарбосам за трывалы лазовы карэньчык - шмат іх вілося паўзьверх пяску - і чмякнуўся ў мокры пясок. Пачуўшы шум за сабою, насаты азірнуўся, убачыў - зарагатаў.

    “Нядобрыя людзі... Нядобрыя...” - думаў Андрэй. Такім праўды не трэба казаць нізавошта. Прытварыўся якольцам - і гні сваё да канца.

    Зьбегчы - пра гэты і гаворкі не магло быць. Куды ўцячэш ад конных? Конь любую канаву пераскочыць, а ты?..

    Побач соп кулут, мусіць, не разумеючы, чаму ён павінен строіць з сябе нямка. Крый божа, загаварыць раптам! Асабліва, як дойдуць да нейкага Пана. Лёгка яму маўчаць, калі не разумее, аб чым яго пытаюць! А Пан жа, казаў насаты, ведае па-якольску. Тут, глядзіш, пра сваю немату Брат і забудзе.

    - Маўчы ж, маўчы. Так трэба, - шапнуў Андрэй. - Мыкай і мэкай, не болей.

    - Му-у, - загугнявіў кулут і хітра ўсьміхнуўся. Дарма за яго Андрэй баяўся!

    З-пад капытоў каня насатага сыпаліся пырскі вільготнага пяску. Сыпаліся часам і ў твар, але Андрэй не сьціраў іх: чым брудней будзеш, думаў ён, тым цяжэй Пану будзе зразумець, што Андрэй не яколец. А калі зразумее ўсе ж? Што тады гаварыць?

    Пан... Пан... Хто ён такі? Па-якольску гаворыць... Можа, яколец? Тады Андрэй прапаў. Якольцу не зманіш, адразу пачуе, што Андрэй не так ужо і чыста па-якольску чэша. Прапаў, прапаў! Чакай, дзе гэта ён чуў побач гэтыя два гэтыя словы – “пан” і “прапаў”? “Або пан, або прапаў”, - так казаў іншым разам бацька. Успомніў! Паны - так у Літве завуцца баяры розныя, шляхта!

    Хай не зьдзіўляе вас, што Андрэй так доўга не мог пазнаць такога простага слова. Па Сыбіры ж ім не карысталіся. Добра яшчэ, што ўспомніў звычайную прымаўку бацькі. Уздыхнуў з палёгкай: пан - не яколец! Ды тут жа падумаў: а ці лепш тое?..

    Пан - не імя, не прозьвішча. Пан можа мець любое імя. Напрыклад, Гарада. То што ж: Пангарада - пан Гарада? Андрэй аж прыпыніўся на момант ад такога адкрыцьця і тут жа адчуў патыліцай гарачы подых каня.

    - Тупай, тупай! - данёсься голас каравульшчыка з рубцом.

    Як жа трымаць сябе перад гэтым таямнічым Пангарадой, калі гэта ён? Адно ясна: дрэнна будзе, калі Пангарада здагадаецца, што хлопцы ідуць у астрог. Гэта Андрэй яшчэ ў шаманкі сьцяміў.

    А куды ж яны з Братам тады ідуць? “Хто такія? Куды ідзяце?” - вось што спыталі ў першую чаргу гэтыя двое, што іх гоняць. Тое ж самае ў першую чаргу спытае і Пангарада.

    Нічога, зусім нічога не прыходзіла ў галаву! Трэба ж так брахаць, каб самому не заблытацца. Пангарада, калі гэта ён, жартаваць не стане. Чыкне ножыкам - і ніхто яго не спытае, навошта ён тое зрабіў.

    Не пасьпеў, не пасьпеў прыдумаць! Насаты крута павярнуў каня, папер праз зарасьці. І вось - высокая сухая выспа пасярод белакорага лазьняку. У цэнтры выспы стаялі дзьве палаткі са зьвярыных шкур: адна - з воўчых, другая - з лісіных. Непадалёк тлела вогнішча з вялікім медным катлом над ім. Нейкі дзіўны быў гэты кацёл: з доўгім носам і покрыўкай. Гэта быў звычайны чайнік, але Андрэй чайнікаў яшчэ не бачыў.

    Пачуўшы стук капытоў і пырханьне коней, з ваўчынай палаткі выскачылі два малайцы ў расхрыстаным адзеньні, з шаблямі ў руках, але, пазнаўшы сваіх, тут жа супакоіліся.

    - Каго злавілі? - спытаў адзін.

    - Птушак зайчыкаў, - відаць, пажартаваў насаты, бо сам жа і зарагатаў. - Пан спачывае?

    - Не той пан, што болей за хлопа сьпіць, - пачуў за плячыма Андрэй. Азірнуўся - з кустоўя выходзіў магутны шыракаплечы мужчына. Грудзі яго зіхацелі на сонцы. Гэта быў куях! “Ці не той, што сьляпая майстравала?” - адразу падумалася Андрэю.

    - Ну? Каго здабылі? Навошта сюды прыцягнулі? Альбо не ведама вам, што чужых да нас вадзіць не варта? - крыху насьмешліва і ў той жа час раздражнёна прамовіў мужчына ў куяху, скідаючы з пляча казулю.

    Дазволь сказаць, яснавяльможны пане! - аж падняўся на дыбачкі насустрач яму насаты. Як толькі ўбачылі пана, і ён, і яго напарнік пасьпешліва саскочылі з коней.

    - Дазваляю.

    - Дзіўных нейкіх зьвяркоў каля Лены засьпелі! Адзін яколец, а другі - вось...

    І насаты паказаў рукой на Андрэя.

    - Што другі? - пан кінуў на Андрэя раўнадушны позірк.

    - Маскаль! - не зусім упэўнена скончыў насаты.

    - А я кажу - не маскаль, - улез ягоны напарнік. - Чорны і па-якольску баіць. А па-маскальску ні слова.

    Пан уважлівей зірнуў на Андрэя. Канцы яго віслых вусоў узьняліся. Андрэя як варам апякло.

    - Ні слова? - грозна спытаў пан. - А яколец? На якой мове баіць? Калі маскаль па-якольску, то, можа, яколец па-маскальску?

    - А яколец увогуле нямко нібыта. Мыкае!

    - Т-так. У такой справе стоячы не разьбярэсься. Прынясіце што-небудзь сесьці. Хаця... Не што-небудзь. Жоўтую пасьцяліце.

    Тыя двое, што выскачылі насустрач хлопцам і іх каравульшчыкам з шаблямі ў руках, далі нырца у лісіную палатку і выцяглі з яе велізарную сонечную, з чорнымі палосамі шкуру. Кулут ўнепрыкметку штурхнуў Андрэя локцем, ды Андрэй і сам прыгадаў ужо скачок страшыдла і стрэл дзеда Амелькі. Тыгра! Няўжо іх тут бадзяецца цэлая зграя? А дзед казаў - то зьвер амурскі, рэдкі, нечуваны!

    - Ну і поўсьць! - пахваліў адзін з тых, што выцяглі шкуру. - Кожны раз, як дакрануся, сэрца млее! Нездарма не хацеў аддаваць стары псюк!

    - Знайшоўся князь: на такім футры качацца! - зарагатаў другі. - Будзе цяпер на тым сьвеце ўспамінаць, як мы яго частавалі!

    - А сабаліныя шкуркі прыхаваў. Як успомню, што так і не ўдалося знайсьці... Вось гад!

    У Андрэя перахапіла горла. Значыць, тая самая шкура, што здабыў дзед Амелька, ратуючы іх з Братам! І гэтыя мярзотнікі забілі дзеда за тое, што не схацеў яе аддаваць! Выспа з палаткамі, лазьняк вакол паплылі кудысьці, зьніклі з вачэй, і замест іх Андрэй убачыў маленечкае зімоўе і старога паляўнічага на парозе, ляжачага, з напалову адсечанай галавой. Як ён баяўся, што памрэ, і ніхто не пахавае! Так і выйшла. Не стануць жа хаваць тыя, хто забіў...

    Не, не прыйдзе дзед Амелька ў астрог увосень плаціць дзесяціну. Ніколі яго не ўбачаць больш хлопцы, якім ён зрабіў столькі дабра. Жорсткія людзі, страшнейшыя за тыграў, забілі яго з-за зьвярынай шкуры.

    У Андрэя ад гора, ад гневу скрывіўся твар. Пан для сябе растлумачыў гэта па-свойму.

    - Я зразумеў, чаму яколец стаў нямым, а маскаль гаворыць па-якольску, - сказаў ён, апускаючыся на шкуру. Паслугачы лісьліва выцягнулі шыі. Але пан не сьпяшаўся абвяшчаць, што менавіта зразумеў. Пераводзячы позірк з Андрэя на кулута, з кулута зноў на Андрэя, ён дастаў з кішэні незнаёмую рэч: невялікую драўляную чарку з доўгім адросткам. Гэтую чарку ён напхаў нейкім зеленаватым лісьцем. Насаты, пачціва схіліўшыся, падаў дубец з агеньчыкам на канцы, які выхапіў з вогнішча. Пан паднёс агеньчык да чаркі, узяў адростак у зубы і праз імгненьне выпусьціў праз рот і ноздры воблака дыму.

    “Чалавек з чорнадымным дыханьнем! - з жахам падумаў Андрэй. - Пангарада! Шаман Пангарада! Ён умее чытаць думкі - для таго і дыхае дымам!”

    - Я зразумеў, - паўтарыў Пангарада. - Вы напалі на іх, хлопцы і спужаліся. Чалавек чалавеку ў тайзе дапамагаць павінен, а вы што нарабілі? Пагналі бедакоў па вадзе, па карэньні. А каб падышлі, як належыць, з ласкай, то і вам адказалі б ласкава. Ці ж не праўда, хлопчык?

    Гэта было сказана так прачула, што Андрэй, забыўшыся, ледзь не ляпнуў: “Праўда!” Зрабі ён гэта - і нашу быліну, відавочна, прыйшлося б канчаць з-за заўчаснай сьмерці галоўнага героя. На шчасьце, хлопец схамянуўся і нават не кіўнуў галавой. “А што карысьці прытварацца, - мільганула здрадніцкая думка, - калі ён усё ў тваёй галаве чытае? Дым з ноздраў так і валіць!”

    Вас, напэўна, зьдзіўляе, што такі вялікі хлопец надае магічную сілу звычайнаму тытунёваму дыму. Справа ў тым, што ў тыя часы курэньне Якуціі яшчэ не дасягнула і ўвогуле было забаронена ў Маскоўскай дзяржаве. Так што Андрэй ніколі ніводнага курца не бачыў і не ведаў, што такое тытунь. Затое казкі пра Зьмеяў, што вывяргаюць з ноздраў агонь і дым, чуў не раз. Вось і здаўся яму Пангарада такім Гарынычам.

    - Напалохалі, лайдакі! - гнеўна раўнуў Пангарада на насатага і яго напарніка. - У аднаго язык адняўся, другі родную мову забыў! Не бойся, хлопчык, - масьленым голасам зьвярнуўся ён зноў да Андрэя. - Я зусім не такі, як яны! Як цябе завуць?

    І зноў у хлопца ледзь не вырвалася: “Андрэй!” І зноў страшэнным намаганьнем ён прымусіў рот не адкрывацца.

    - Усё ясна. Хлопцы хочуць есьці. Яшчэ не сьнедалі, відаць. Дайце яды!

    І перад Пангарадой тут жа апынулася шырокая срэбраная міса з наваленай на яе дзічынай. Над абсмажанымі тушкамі рабкоў ці курапатак курэла пара. Смачны пах імгненна даляцеў да насоў Андрэя і кулута. Кулут аблізнуўся аж. Андрэй сьцяў зубы, каб меней зьбіралася ў роце сьліны.

    А Пангарада не спяшаўся. Ён спачатку рашыў пасьнедаць сам, відавочна, каб больш раздражніць палоньнікаў. Запрашальна махнуў рукой, і непадалёк ад яго з кавалкамі дзічыны пасела яго сьвіта. Пангарада таксама ўзяў з місы птушку, пакруціў яе перад носам, панюхаў, прымерыўся і нарэшце пачаў есьці. Гэта быў знак, каб елі і чаляднікі. Зацмокалі губы, захрабусьцелі косьці на зубах... І сам не заўважыў Андрэй, як праглынуў паветра.

    Пангарада, што пільна сачыў за ім, вырашыў: час настаў.

    - Хочацца есьці, праўда? Дык падыдзі і вазьмі, - не павышаючы галасу, сказаў ён. - Не бойся! Я не такі пан, як іншыя. Мае людзі ядуць разам са мной. Бачыш - бяром з аднае місы? І ты бяры!

    Але тут падступны пан пралічыўся. Хоць і хацелася Андрэю есьці да таго, што хлопец быў гатовы забыць, на якой мове зьвяртаецца да яго ласкавы Пангарада, ды міса з дзічынай стаяла на жоўтай памятнай шкуры, і гледзячы на яе, Андрэй бачыў дзеда Амельку, якога “дабрадзей” Пангарада забіў, магчыма, уласным рукою.

    - Баісься падысьці. Баісься, - гаротна паківаў Пангарада. - Нават дзеці ў тайзе дзічэюць! На тое, відаць, і тайга. Ну што ж! Прыйдзецца табе кінуць. Прабач, калі ўпадзе не каля ног тваіх: руцэ баліць - з мядзьведзем парукаўся.

    І Пангарада, зморшчыўшыся, нібыта і праўда яму нешта балела, шпурнуў палову зайца. Зіхатнуў ад рэзкага руху на сонцы куях - аж Андрэй міргнуў. Так няўдала пан шпурнуў, што калі б Андрэй не чуў ягоных слоў, то падумаў бы, што кінуў не яму, а насатаму. У гэтым і заключалася задума зламыснага Пангарады: кінецца хлопец па мяса - значыць, разумее, пра што гаворыць пан па-руску. Трэба сказаць, што наш галодны герой быў на валасок ад гібелі. Але Андрэя выратаваў кулут. Ён, вядома, не разумеў ні слова з таго, што так ласкава баяў блішчасты нучча-шаман, але не мог абыякава глядзець на мяса, калі здараўся выпадак ім пажывіцца. Коршакам наляцеў ён на кавалак, разарваў напалам і, вярнуўшыся да Андрэя, працягнуў доўгую заечую нагу:

    - М-му! М-му!

    “Малайчына Брат! Не забывае, што нямко!” - мільганула думка ў Андрэя. Абодва ліхаманкава пачалі зьнішчыць здабытае. Пангарада з прыкрасьцю перасмыкнуў вуснамі - нават нага тарганулася ў яго, нібы ў паветры тупнуў. Ясная справа, спрыт кулута сапсаваў яму ўсю гульню. Не мог ж тады разумны чалавек западозрыць якуцкага хлопчыка, што той разумее рускую мову! Выходзіць, калі б і хлапчук, падобны на “маскаля”, схапіў мяса, то гэта ні аб чым б не гаварыла? Але ў чалавека, сілу якога прызнавала нават шаманка Дзелэрыер, аказаўся ў запасе яшчэ адзін ход:

    - А-я-яй! - быццам бы з гранічнай трывогай прамовіў ён, паказваючы на хлопцаў пальцам. - Глядзіце - умінаюць! А гэта ж той самы заяц.

    Андрэй стаў жаваць цішэй.

    - Які, яснавяльможны пане? - зьдзівіўся адзін з тых, што каравулілі палаткі.

    - Ну як ж! Той, якога ўлетку злавілі і да зімы паганкамі кармілі. Я ж гадаваў яго для свайго ворага, самага лютага. А вы сасмажылі! Атруціць мяне захацелі, га? Ах, бессаромныя! Хлопчыкі, кіньце мерцьвячыну гэту! Паўміраеце зараз!

    У Андрэя на лбу высыпаў халодны пот. Сапраўды, зайчаціна здалася горкай! Што рабіць? Зьесьці - памерці, а кінуць есьці - таксама памерці; бо ці ж пашкадуе Пангарада хлопца з астрога? Але чым вінаваты Брат? Ён жа не разумее, пра што гаворыць Пангарада, і есьць! А яго навошта пану забіваць? Трэба сказаць, сказаць Брату, каб не еў - хай хоць ён жывы застанецца! Андрэй глянуў на кулута - той ужо праглынуў сваю долю і, задаволена ўсьміхаючыся, аблізваў пальцы. Эх, бедалага! Позна! Ну што ж, паміраць, дык адною сьмерцю! Ды і, шчыра кажучы, лепш паміраць сытым! Андрэй абсмактаў костку, кінуў яе праз плячо і стаў чакаць сьмерці.

    - Не, сябры лайдакі мае, - расчаравана сказаў Пангарада, - дарма вы зьвяркоў лавілі. Не разумее гэты па-руску, а яколец увогуле нямко.

    - Але ж маскаль! - загарачыўся насаты.

    - Чорны ён! - за сваё ўзяўся яго напарнік.

    - Мурзаты!

    - А я кажу - чорны! Тыдзень мый яго - які ёсьць, такі і будзе!

    - Ціха-ціха! - спыніў спрэчку пан. - То праўда: - ён чорны. Каб маскаль такім стаў, ён павінен год не мыцца. А ў чалавека хрышчонага першая рэч раніцай - памыцца. Дарэчы, хрысьціўся хоць раз гэты хлопец? Хто скажа?

    Насаты з напарнікам задумаліся.

    - Не хрысьціўся. Не бачыў, - нарэшце сказалі той і другі.

    - Вось так, - быццам скончыў гаворку Пангарада.

    “А татка колькі сварыўся, што хрысьціцца забываю... Казаў, бог пакарае. А вось не пакараў жа. Наадварот - дабра, што забываю”, - зьдзівіўся Андрэй.

    - Але ж, пане! На нос яго паглядзі, на шчокі! Які з яго яколец! - не сунімаўся насаты.

    - Што з таго! Мо, прыжаніўся да бабы якольскай лавец маскаль. Накшталт праклятага Амелькі. Яны даўно тут шасталі, яшчэ да казакоў.

    Эх, як хораша пачало складацца жыцьцё! Усё перацярпеў, перамог Андрэй, і вось цяпер, як узнагарода - ужо і пан паверыў, што ён не з астрога... Вось толькі атрутны заяц! Праўда, пакуль што Андрэй аніякага болю нідзе не адчуваў, але ж тое не за гарою. Шкада, шкада жыцьця маладога! А можа, ёсьць яшчэ ратунак? Каб адпусьцілі хутчэй, дык можна было і вылузаць неяк. І вось, як чароўная песьня, прагучалі словы Пангарады:

    - Ну іх да д’яблаў. Не кожнага ж сустрэчнага забіваць. Пад зад каленам - і коцяцца хай.

    І тут як шабляй узмахнуў над галовамі хлопцаў напарнік насатага. А Андрэй думаў яшчэ, што гэты пахмурны чалавек са скалечаным тварам спачувае ім!

    - Па-мойму, яснавяльможны пане, - задуменна прамовіў ён, - калі мы яшчэ не бачылі іх, крычалі на два галасы. Ніводзін не мыкаў.

    - Менавіта так! - усклікнуў радасна насаты. - Крычалі! Як тое вылецела ў мяне з галавы?!

    Пангарада пасуравеў. Сьціснуў губы, выцягнуў уперад. Віслыя вусы ўзьняліся, як вілы. Лоб прарэзала зморшчына. Бязьлітасныя жоўтыя вочы ўпіліся ў кулута.

    - З якой нагоды мыкаеш? - на ломанай якольскай мове спытаў ён. – Нямы ці прытвараесься?

    - Му! - адгукнуўся кулут, лагодна гледзячы на пана.

    - Му? - насьмешліва кінуў Пангарада.

    - Му! - стаяў на сваім кулут.

    - А ну, сябры, здыміце з яго штаны ды пачастуйце лазою. Тым болей, што за ёю і хадзіць не трэба. Надакучыла казань казаць. Ну!

    І двое паслугачоў кінуліся да хлопца. Міг быў сур’ёзны - гэта Андрэй зразумеў адразу. Паспрабуйце самі пад дубцамі адно мыкаць! Хто “мама” ці іншае што не закрычыць? Асабліва, калі, можна сказаць, б'юць ні завошта. Не заплачаш - так д’ябла памянеш! А Пангарадзе толькі таго і трэба. Толькі таго і чакае! Што ж рабіць? Што?

    - Стойце! - закрычаў раптам Андрэй. Па-якольску, зразумела. - Яго нельга кранацца!

    - Стойце! - паўтарыў па-свойму Пангарада. Паслугачы замёрлі, гатовыя ў любое імгненьне наваліцца на кулута, ад якога былі ўжо крокі за два.

    - Чаму нельга!

    - Хворы! Хворы ён!

    - На што хворы?

    - Чорная немач! Пракажоны ён! Ад таго язык адняўся!

    - Ах ты, гадасьць! Праказа! Назад! Назад! - загарлаў Пангарада на сваіх. Тыя, як уджаленыя, адскочылі ледзь не за плечы пана. - Стаяць на месцы! Стаяць! Ні кроку да мяне! Адзін крок - куля ў лоб! - гэта сказана было па-якольску і зьвернутае да хлопцаў. У руцэ Пангарады бліснуў пісталет.

    Шчыра кажучы, не чакаў Андрэй такога выніку ад нечаканых для самога слоў. Чацьвёра здаравенных мужчынаў, бязладна гамонячы забегалі па высьпе, нібы на ёй не было ніводнага бясьпечнага кутка. Пангарада падскокваў на шкуры.

    - До мітусіцца! - нарэшце сказаў ён. - Усё роўна двойчы не паміраць. Ды і байка тое, што праказу вецер разносіць. Не падыходзьце да іх, і жывыя будзем, А я думаў усё: дзе нямога гэтага бачыў?

    - То ж той самы, якога род пакінуў ды адкачаваў! - усклікнуў насаты. - Сын таёна Сакуны! А я меркаваў, што ён даўно спрах!

    - Спрах... Бадзяецца вось па сьвеце, заразу цягае! - злосна сказаў нехта.

    - Куды ідзяце? Сам хто такі? Яго род аднаго кінуў, я ведаю! - крыкнуў Пангарада Андрэю. Па-руску крыкнуў. Андрэй раскрыў быў рот, але своечасова спахапіўся, прамаўчаў і такім чынам прымусіў хітругу Пангараду паўтарыць пытаньне па-якольску.

    - Я таёна Байдона кулут, - прыпісаў сабе Андрэй гісторыю Брата. - На паляваньні заблудзіўся. Хадзіў па тайзе, хадзіў - ва ўрагу трапіў. Пустая была. Заначаваў, а назаўтра - ён з паляваньня, - паказаў на кулута. - Аказваецца, яго урага. Ну...

    - Ну? Ну? - падагнаў Пангарада.

    - Нельга было дадому вяртацца, ва уразе пракажонага заначаваўшы. Такі звычай! Можа ўвесь род загніць.

    - Ну! - крыкнуў Пангарада.

    - Пайшлі лекара шукаць. Чуў я, ёсьць лекары такія, немач чорную праганяюць. Нам сказалі - Пангарада-таён вялікі лекар... Яго шукаем.

    І Андрэй замоўк, спадылба пазіраючы на пана.

     - Ад каго ты глупства такое чуў? Хто вас да Пангарады паслаў? - ускінуўся пан.

    - Шаманка Дзелэрыер!

    - Дзелка? Так вы ў Дзелки былі? Дзелка вас паслала? Ах жа д’яблава дзеўка! Пракажоных прымае, а потым іх да Пангарады? Віна сюды!

    Паслугач тхарком сьлізгануў за панскую палатку, вярнуўся з сімірам, падаў пану. І тут хлопцы убачылі незвычайнае. Паважны і грозны пан раптам замітусіўся, сарваў куях, кашулю, штаны, наліў у жменю з сіміра гарэлкі і пачаў шараваць сябе, як драчкай, вялізнымі валасатымі рукамі. Пад канец падняў сімір і проста з яго сербануў некалькі глыткоў:

    - Ах ты, зараза!

    Усьлед за тым штаны і кашуля паляцелі у агонь. Той жа лёс напаткаў бы і куях, але адзін з чаляднікаў крыкнуў:

    - Яснавяльможны пане! Не палі куях! Да жалеза, казалі, праказа не прыстае!

    - Ты так лічыш? - задумаўся пан. - Ну, добра. Але трэба ўсё ж пагрэць яго над вогнішчам.

    Куях паднялі на даўгіх жардзінах і ўваткнулі іх так, каб гарачы дым ішоў якраз на яго. Падкінулі дроў. Блішчастыя пласьцінкі дасьпеху пачалі чарнець ад сажы.

    - Добра, што я без вас заходзіў да Дзелкі! - ляскаў, зубамі пан, не трапляючы нагамі ў новыя штаны. - А то б і вашае адзеньне прыйшлося спаліць. Ах жа д’ябалава дзеўка! Яшчэ нюхацца ⁸⁹ лезе! Дзе пушніна, што ў яе уразе ўзялі?

    - Ва ўюках, яснавяльможны пане!

    - У агонь!

    - А можа, не варта? - пачасаўшы кончык носа, сказаў насаты. - Не абавязкова ж сабе пакідаць! На кірмашы ўсе купяць!

    - Разьбярэсься потым у тысячах шкурак, дзе яны чыстыя, дзе з праказай!

    І ў вогнішча паляцела зьвязка сабаліных і лісіных шкурак. Запахла паленай поўсьцю.

    - А яшчэ вы дзе былі? - павярнуў крыху супакоены твар да Андрэя пан.

    - У прамыслоўца, дзеда Амелькі. Ён, - паказаўшы на кулута, помсьліва сказаў Андрэй, - на той шкуры спаў, на якой, таёне, ты цяпер сядзіш.

    - А! - падскочыў цяжкі пан, быццам яму з-пад зямлі сунулі шылам якраз у тое месца, якім сядзеў. - У агонь!

    Шырачэзная апранаха нечуванага зьвера накрыла вогнішча, і тое - згасла. Чаляднікі замітусіліся. Хто скручваў шкуру, хто раздзьмухваў вугольле, хто ламаў і кідаў на яго сухія галінкі. І вось, нарэшце, агністы ўбор цара азіяцкіх зьвяроў заняўся густа-чырвоным агнём. І зноў горла Андрэю здушылі сьлёзы: “Забілі дзеда Амельку, дык хоць дабром яго не пакарыстаецеся”, - з нянавісьцю думаў ён.

    Тут на палаючую тыгравую шкуру ўпала яшчэ штосьці. Андрэй зірнуў - гэта былі новыя штаны пана! “Баязьлівец, - пагардліва падумаў Андрэй. - На міг які сеў на гэтую шкуру, і ўжо баіцца сваіх жа штаноў!”

    - Порткаў з-за вас не набярэсься! - сварліва забубніў пан, скачучы па пяску на адной назе - надзяваў трэція штаны. - Ты свае палатняныя адкуль узяў?

    Не, нельга разьвешваць вушы з панам!

    - Таён Байдон даў.

    - А ён дзе ўзяў?

    - Не ведаю. Дрэнь штаны. Ірвуцца.

    - Дзе яшчэ былі, у якіх людзей? Кажы адразу, душу не выварочвай!

    - Нідзе болей.

    - Так, - пан завязаў штаны пасам, сеў на голы пясок, адсопся. Відавочна, ён не мог гаварыць з людзьмі стоячы. - Дык вось чаму не мыесься! Сьвярбіць, га?

    - Сьвярбіць.

    - Спачатку сьвярбіць, потым гніць пачне... У нямога твайго, здаецца, ужо пераносьсе гніе... Не зайздрошчу вам, гіцлі! То вы абразалі кудлы шаманцы Дзелцы?

    - Мы.

    - Малайцы! Добрая баба стала, без вядзьмарства... Ах, каб не зараза праказа! Ах ты, д’яблы! Куды ідзяце? Гнілі б сабе на месцы!

    - Знойдзем таёна Пангараду...

    - Цябе падманулі, хлопча. Пангарада - то я. А ў мяне адзін лек: гэты! - Пангарада патрос пісталетам. - Ведаеш, што такое?

    - Н-не.

    - Глядзі!

    Пангарада скіраваў пісталет на лазовае дрэўца, што стаяла крокаў за дзесяць. Шчоўкнуў курок, грымнуў стрэл. Дрэўца, як падсечанае, легла на пясок, трапечучы гольлем. Кулут, што не чакаў нічога падобнага, аж падскочыў. Андрэй жа і не ўздрыгнуў - ці мала побач з ім стралялі? Да шчасьце, Пангарада гэтага не заўважыў. Задаволены трапным стрэлам, зарагатаў:

    - Мой лек ад усіх хвароб! Хто яго спажыве, у таму нішто ўжо не баліць!

    - Яснавяльможны пане! - улез насаты. - Дык можа, “вылечыш” іх панскім лекам? Усё адно згніюць. А колькі людзей на той сьвет зьвядуць, па гэтаму блукаючы!

    Пангарада ссунуў бровы, задумаўся. Павагаў у руцэ разраджаны пісталет, скіраваў яго спачатку на Андрэя, потым на кулута. Цэлячы, вока прыжмурыў. Жорсткая ўсьмешка рассунула вусы.

    - А што нам да тых людзей? - спытаў ён. - Хай гніюць сабе, ды паболей!

    Падняў да губ пісталет, дзьмухнуў у ствол. Сунуў за пас.

    - Вось што, нахо, - сказаў па-якольску, - лекары ў астрогу рускім! Туды свайго нямка вядзі. Толькі нікому, апроч лекараў, не гавары, што ў вас праказа! Крый божа! Лячыць не будуць - на агні спаляць, як я паласатую шкуру. Не ўсе дабрадзеі такія, як Пангарада!

                                                                 РАЗЬДЗЕЛ  ДРУГİ

                                                                              КОЧ

    Вось не думаў Андрэй, што ўрэшце рэшт злавесны Пангарада накіруе іх не ў рай, а ў астрог, ды яшчэ пакажа дарогу, праводзіць, дасьць каня! Як сказаў ён “ідзіце ў астрог”, Андрэй ледзь ад радасьці не заскакаў. Але хапіла розуму не толькі не заскакаць, а яшчэ і схітраваць:

    - Як ж мы знойдзем яго? Дарогі ж не ведаем!

    - Дарога прамая! Ідзіце па гэтым беразе Лены - туды, на поўдзень! Ідзіце і ідзіце! - сказаў на гэта Пангарада.

    А калі Андрэй схапіў кулута за рукаў, каб разам даць нырца ў кусты, Пангарада раптам раўнуў:

    - Стойце! Пойдзеце з намі. Нам па дарозе. Праводзім!

    Праз некаторы час рушыліся на поўдзень.

    Людзей у Пангарады аказалася болей, чым лічыў Андрэй: да тых, якіх ён ужо бачыў, далучыліся яшчэ трое - за кустамі недзе пасьвілі коней. Тых жа было ўдвая больш, чым людзей. Вольныя ад коньнікаў коні везьлі ўюкі.

    Пангарада разважыў так, што частка яго атрада павінна ехаць наперадзе хлопцаў, паказваючы, куды ісьці, а рэштка - ззаду, сочачы, каб яны не зьбеглі. Пры гэтым і пярэднія, і заднія трымаліся на пачцівай адлегласьці ад “пракажоных”.

    Хутка выявілася, што хлопцы затрымліваюць увесь караван. Конныя вымушаны былі рухацца з той ж хуткасьцю, а лепш сказаць, маруднасьцю, што і пешыя падлеткі. Пангарада спрабаваў пакрыкваць на іх, ды борзда зразумеў, што гэта бескарысна. Тады ён вылаяўся і загадаў перакласьці ўюкі з аднаго каня. Потым турнуў яго да хлопцаў:

    - Сядайце!

    І вось цяпер, падскокваючы на цьвёрдым хрыбце жывёліны за плячамі кулута, Андрэй ніяк не мог дапяць: чаму гэта люты Пангарада, здольны забіць чалавека за шкуру, стаў такі ласкавы? Каня, лічы, аддаў зусім, бо не стане ж браць назад у пракажоных, калі спаліў уласныя штаны толькі таму, што хвілінку пасядзеў на шкуры, на якой спаў кулут!

    Конь быў аб’езджаны, вёз дваіх без выбрыкаў - не тое, што дзікая белая кабыла. І хоць не дужа вялікая прыемнасьць трэсьціся на кані без сядла, так надакучыла ўжо сваімі дваімі, што Андрэй адчуваў бы сябе на сёмым небе, калі б не бліскучыя плечы Пангарады наперадзе.

    Караваі рухаўся вузкімі зацененымі пратокамі, у якіх і сонечным поўднем стаяла прахалода. Падкаваныя капыты звонка цокалі па лёдзе, высякаючы вясёлыя асколкі. Час ад часу даводзіла пераходзіць з пратокі ў пратоку; тады коні адразу сьцішвалі крок - капыты грузьлі ў вільготным пяску. У густых лазовых зарасьцях, пад кустамі, у ямінах чэзнуў сьнег.

    Ехалі доўга. На абед не спыніліся - гэта, мабыць, азначала, што да вечара Пангарада думаў дабрацца туды, адкуль раніцой ужо не паедзе - іначай не стаў бы пазбаўляць перадыху коней. Сьпяшаўся дадому? Але дзе можна было збудаваць дом пасярод праток і нізкіх астравоў? Гэта ж пойма Лены, тут пасьля крыгаходу вада падымаецца, самае малое, на некалькі сажняў.

    Раптам, коні наперадзе захраплі - там пачаўся даволі круты пад’ём. Той, што вёз Андрэя і кулута, прамаўчаў - не да таго было, усё ж такі вёз дваіх. Кулут абхапіў шыю каня, каб не зваліцца назад, Андрэй мацней сьціснуў у абдымках кулута. Праз хвіліну конь пайшоў ужо ўніз. Прыйшлося адкінуцца назад. За ўсім гэтым Андрэй не зразумеў, якую перашкоду адолелі. А калі праз некаторы час азірнуўся назад, са зьдзіўленьнем убачыў, што заднія коньнікі зьніклі.

    Праехалі яшчэ вярсты са дзьве. Цяпер спыніліся пярэднія.

    - Стойце на месцы! - данёсься зычны голас Пангарады.

    Кулут, пацягнуўшы за вушы – аброці ж ім не далі - спыніў каня. Пангарада і яго людзі павярнулі ўправа і, зрабіўшы па кустах шырокі круг, апынуліся ззаду хлопцаў.

    - Бывайце здаровы! - крыкнуў Пангарада, насьмешліва націснуўшы на другое слова. - Не забудзьце: ісьці прама і прама! Там вас чакае цёплая сустрэча!

    Тут нехта сьвіснуў, гікнуў, і над абшарам разьлёгся шалёны тупат капытоў. Відавочна, коней не шкадавалі, каб найхутчэй аддаліцца ад “разносчыкаў” заразы.

    Андрэй з палёгкай уздыхнуў. Але нешта гаварыла яму, што радавацца рана. Ён моўчкі штурхнуў кулута, той стукнуў нагамі каня. Ды доўга ехаць не прыйшлося. Ізноў пачуўся ззаду тупат капытоў. Андрэй азірнуўся – крокаў за дваццаць на запененым жарабку гарцаваў Пангарада.

    - З каня! - загадаў ён.

    “Успомніў!” - здагадаўся Андрэй. Шкада, што ўспомніў. Забірае! І праказы не баіцца. А так далёка яшчэ ісьці.

    - Адыдзіцеся ўбок. Ну! Каму кажу! - прамовіў Пангарада, дастаючы пісталет.

    “Усё... Забівае нас, - мільганула думку ў Андрэя. - Усё ж забівае! Ды нашто? Чым я выдаў сябе? Ці тых людзей пашкадаваў, што “можам” мы заразіць?”

    - Убок... Убок? - зьнецярплівіўся Пангарада, паказваючы руляй, куды менавіта павінны яны адысьці. Андрэй не крануўся з месцы. Якая розьніца, дзе паміраць. Пішчальнікі не пішчаць! Ён без боязі зірнуў на Пангараду і ўбачыў, што той цэліцца не ў іх, а ў іх каня. Стомлены конь, апусьціўшы галаву, паціху выпростваў хрыбет. Вядома, яму дасталася болей, чым тым, што везьлі аднаго, хай сабе і дарослага чалавека. Андрэй схапіў за руку кулута і адскочыў. Бахнуў стрэл. Конь дзіка заіржаў і грымнуўся бокам. Ногі яго загіналіся і разгіналіся, ён круціўся, качаўся і біўся на зямлі, аж да таго моманту, калі пакаціўся па схіле ў пратоку і там яшчэ грымнуўся аб лёд.

    - Га-га-га! - зарагатаў, як гусак, Пангарада. - А вы думалі ў Пангарады разжыцца? Не на таго натрапілі, панове! Дойдзеце і пешкі! Памятайце толькі: прама і прама!

    Ён хвастануў жарабка бізуном і зьнік - цяпер ужо, відаць, зусім. Хлопцы зірнулі адзін на аднаго і ў зьнямозе селі. Не было ні сілы, ні жаданьня паварушыць хаця б пальцам. У пратоцы, яшчэ ігагокаючы жаласна, біўся аб лёд конь.

    - Нічога, - разьняў губы кулут. - Заціхне - прырэжам. Возьмем мяса ў дарогу.

    Гэта былі яго першыя словы з таго моманту, як раніцой іх засьпелі людзі Пангарады.

    - Добра. Дабі і выраж мяса без костак. Нашто іх несьці? Ды мяне пачакай.

    - А ты куды?

    - Я... - Андрэй прыпыніўся, набіраючы ў грудзі паветра. - Я схаджу назад.

    - Нашто?

   - Разумееш, нешта хавае Пангарада ад нас. Логава сваё, відаць. Для таго адных не пусьціў нас, аж да месца гэтага вёў. Мы ж бы пешкі па сьлядах яго ішлі і ўбачылі тое, што паказваць не хоча.

    - Хай не паказвае! Што нам за радасьць ведаць?

    - То страшны чалавек, Браце. Дзеда Амельку забіў. Самі мы не адпомсьцім, сілы мала. Ваявода толькі адпомсьціць, калі захоча. Трэба ведаць, дзе логава Пангарады.

    - Пападзесься!

    - Пападуся - крыкну. Пачуеш, тады ўцякай. У астрог бяжы, да ваяводы. Пра ўсе раскажаш. Вазьмі!

    Ён аддаў кулуту свой лук і стрэлы, потым, павагаўшыся, і крэсіва. Хоць Брату застанецца, калі яго зловяць. Андрэй добра разумеў, што другі раз Пангарада не адпусціць.

    - І чаго яны пра мяне гаварылі, што чорны? - раптам успомніў ён.

    - То я вугалем уночы замурзаў цябе, - задаволена прамовіў кулут.

    - Вугалем?

    Андрэй схапіўся за шчокі, за лоб... Пальцы адразу сталі чорныя, быццам ў прысаку капаўся.

    - Значыць, я раніцай не мыўся? – разгублена сказаў ён. - А яны... Ха-ха-ха! - зайшоўся Андрэй сьмехам.

    - Чаго сьмяесься? - не зразумеў кулут. Спрэчкі вакол зьнешнасьці Андрэя вяліся не па-якольску, і ён нават не здагадваўся аб іх.

    - Ды яны... Адзін кажа: чорны! Другі: нямыты! А Пангарада: трэба месяц не мыцца, каб такім чорным стаць... І рашылі, што я яколец! Ха-ха-ха! – аж да цеплыні ў жываце сьмяяўся Андрэй.

    - Гі-гі-гі! - завіскатаў і кулут.

    Недзе паблізу хрумснула галіна. Хлопцы адразу ж змоўклі. Прыслухаліся. Болей гукаў падазроных чуваць не было. Нават конь у пратоцы ўжо заціх. Тым не меней Андрэй прыклаў палец да вуснаў.

    - І пасьмяяцца нельга, - прабуркатаў кулут. Вочы яго блішчэлі, аднак.

    І Андрэй у сьмяшлівым настроі выправіўся ў сваю небясьпечную вылазку. Ідзе-ідзе, са страхам вачмі па баках лыпае, ды прыгадае раптам - і далоньню рот, каб нават кусты не пачулі сьмеху. Са сьледу конскага сышоў на ўсякі выпадак, узяў лявей, вышэй, дзе зямля ўжо падсохла. Зірк - дрэвы! Не якія там вербалозіны, а самыя сапраўдныя хвоі з жоўта-зялёным гольлем закалыхаліся над ім.

    Наперадзе ў сасоньніку жаўцела пяском і апалай ігліцай крутая, даўгая-даўгая гара. Яна паката зьніжалася зьлева направа, да Лены. Гэта яе, відавочна, пераадолелі недзе ніжэй нядаўна на конях. Вузкі мыс, у які яна пераходзіла, губляўся ў звычайным лазьняку. Наверх жа па схіле ўпарта крочылі хвоі. Ім там не дужа добра жылося, мабыць, на ўсіх вятрах: і росту невялікага, і танклявыя, а шмат якія і закручаныя марозам вакол сябе. Андрэй затаптаўся ў нерашучасьці: ясна было, што калі ў мясьцінах гэтых недзе і ёсьць чалавечае жытло, дык толькі на горы, якую не залівае і самая высокая паводка. Але як падкрасьціся да таго жытла па сасновым рэдкалесьсі, што прастрэльвалася позіркам наскрозь? Можа, пачакаць ночы? Тым болей, што да яе недалёка...

    Зьнізу, са боку ракі, данесьліся няясныя гукі. Гэта мог быць стук сякеры, а магло і нешта іншае. “Схаджу туды”, - вырашыў Андрэй. Спачатку ён трухаў пад мысам, а потым яму прыйшло да галавы, што калі з гары ходзяць на пратокі, то менавіта тут, бо лепшай дарогі не знайсьці. Ён рэзка кінуўся ў бок і далей ішоў азіраючыся, хаваючыся ў кустах. Перш чым перабегчы адкрытае месца, насьцярожана ўслухоўваўся ў вечар. Стук сякеры набліжаўся - цяпер ужо можна цьвёрда сказаць, што гэта сякера, і нават не адна. Пакрысе сталі чутны і мужчынскія грубыя галасы. “Што яны могуць тут секчы? - не мог зразумець Андрэй. Дрэў жа вакол няма, адно кустоўе”. Нечакана стук сякер і галасы пацішэлі, быццам схаваліся за штосьці. Андрэй зірнуў уперад - там была пратока. На тым беразе яе і пад берагам нікога відаць не было, значыць, секлі пад гэтым, а суцішаў гукі бераг, відавочна, высокі. Андрэй лёг і папоўз па сьцюдзёнай зямлі з лапікамі сьнегу.

    Набліжацца ўпрытык да людзей Пангарады, вядома, было небясьпечна. Таму Андрэй, падпоўзшы да абрыву, не стаў рухацца далей і асьцярожна высунуў з-за куста галаву. Зрэшты і так ён аказаўся, бадай што, занадта блізка. Адна надзея была: тым, хто сячэ, не прыйдзе думка, што за імі можа нехта сачыць. Ды сонца дапамагала: яно для гэтых людзей заходзіла за Андрэем, і глядзець у яго бок азначала б сьляпіць вочы.

    Крокаў за дваццаць ад яго, пасярод пратокі, але бліжэй да таго берага, стаяла судна з высокім носам і кармой. Даўжынёй яно было локцяў шэсьцьдзесят. Бліжэй да носа і кармы тырчалі дзьве мачты. Усё яно было на першы погляд гатова, але на палубе ўсё ж завіхаліся двое мужчын. Сякерамі яны габлявалі і падганялі плахі.

    Судна было вялікае, вельмі вялікае па тым часах. На такіх мараходы не толькі аралі сыбірскія рэкі, але і выходзілі ў мора Сьцюдзёнае - Паўночны Ледавіты акіян.

    - Коч! - пашаптаў хлопец.

    І тут зьлева пачуўся тупат капытоў. Андрэй зірнуў туды - па сасновым мысе спускаўся маленькі казачны коньнік, чырвоны ад сонца. Хутка, аднак, ён пачарнеў і зьнік у кустах.

    “Сюды”, - здагадаўся Андрэй. Угнуў голаў. Верхавы выскачыў на пратоку, без пасьпеху рушыў па сьлізкім лёдзе. Ён праехаў так блізка, што Андрэй мог бы плюнуць яму за каўнер. Мужыкі на палубе коча перасталі цюкаць сякерамі.

    - Здаровыя былі, масьцеравыя! - крыкнуў верхавы, падабраўшыся да борта праз раскіданыя па лёдзе бярвеньні і плахі.

    - Здароў, калі не жартуеш, - адказаў зьверху адзін.

    - Вярнуліся, значыць? - спытаў другі. - Усе?

    - Усе. Вось, прымайце!

    Коньнік падняў з сядла мех, выцягнуў рукі з ім як мага вышэй. Адзін з майстроў зьвесіўся з борта, схапіў мех за гарлавіцу і, крактануўшы, закінуў на палубу. Мех зазьвінеў. Другі майстра запусьціў у яго руку і выцяг вялікі карабельны цьвік:

    - Ого! Добра. Жалеза як жалеза. Мінулым разам дрэнь было.

    - Любы жалезны цьвік лепей драўлянага! - аспрэчыў верхавы.

    - Не скажы. Драўляны цьвік у вадзе разбухне і яшчэ лепш трымае. А жалеза нядобрае ў вадзе трухлее. Коч аб бераг стукнецца і рассыплецца з-за такіх цьвікоў, а ты думаць будзеш – з-за ветру.

    - А рухлядзі мяккай сабралі яшчэ? - спытаў іншы масьцеравы.

    - Сабралі! Ведае Пангарада-таён, як да якольцаў падкаціцца. Хоць да шаманкі-каваля, хоць да паляўнічага.

    Той майстра, што распавядаў наконт цьвікоў, абтрос штаны ад габлюшак, выпрастаўся. Відавочна, яму хацелася пагаварыць:

    - Ты скажы, міл-чалавеча, хто такі Пангарада ваш?

    Андрэй наставіў вушы. Гэта было той самае пытаньне, на якое і самаму хацелася мець адказ. Але верхавы не сьпяшаўся задаволіць цікаўнасьць майстры:

    - Многа ведаць будзеш, хутка састарэеш.

    - Ды я і так ужо не юнак! - не сунімаўся майстра. - Ну што ж. Не хочаш - не кажы. А усё-такі крыўдна. Год цэлы стараемся, а для каго - не ведаем. Вунь якую пасудзіну зьбілі! Нашто такая вялікая?

    - Маёмасьці багата. Не з пустымі ж рукамі на востраў Агліцкі плыць.

    “Дзе ён, востраў Агліцкі?” - наморшчыў Андрэй лоб.

    - А дзе ён, востраў той? - пасьля маўчаньня спытаў майстра. Мусіць, і ён упершыню чуў гэтую назву.

    - Далёка, далёка.

    - У моры Сьцюдзёным?

    - Далей!

    - Людзі там ёсьць хаця?

    - Поўна! Не засумуеш!

    - А нас куды? Як закончым? - спытаў другі, маўклівы цясьляр.

    - Ваша воля, пан сказаў! Можаце ў Ленскі астрог вяртацца, калі ахвота. Шкуры, што пан за судна дасьць, гасьцям прадасьцё...

    - Чаго захацеў! - працягнуў гаворкі. - Нам - у астрог? Каб ваявода на вежы павесіў?

    - А не, дык з намі. На востраў Агліцкі. Самі коч будавалі, самі і правіць яго будзеце. Нам патрэбны людзі. Коч вялікі, а нас мала.

    - Вось бы здорава!

    - Пан сказаў, прысьпешваць трэба будоўлю. За крыгаходам пойдзем усьлед, затрымлівацца няможна. Мора Сьцюдзёнае чакаць не будзе, пакуль перабрыдзём. Замерзьне - тут кочу нашаму, глядзіш, і капцы.

    - Ад цямна да цямна сякерамі махаем!

    - Заўтра, пан сказаў, усе сюды прыйдзем - дапамагаць. Ну, бывайце! - лагодна скончыў верхавы і тузануў каня. - А наконт пана... Толькі не прабалбачыцеся, што ведама вам! Пангарадой яго якольцы празвалі - прозьвішча ў яго доўгае, вымавіць не маглі. Потым і сам сябе так называць стаў. А якое прозьвішча на самой справе - таго ведаць вам не трэба. Ведайце толькі, што пан наш - князь. Таму і гаворым яму - яснавяльможны пане... Ну, з богам! - і чаляднік Пангарады асьцярожна пагнаў каня па сьлізкай пратоцы.

    На кочы зноў загрукалі сякеры.

                                                             РАЗЬДЗЕЛ  ТРЭЦİ

                                                           ПА  ЛЁДЗЕ  İ  ВАДЗЕ

    З кожным днём сонца ўставала ўсё раней і раней і днём узьнімалася ўсё вышэй. У зімовым адзеньні стала горача ісьці, а кінуць яго таксама не выпадала, бо трэба было чымсьці накрывацца пасьля заходу сонца. А ночы, хаця і пачалі шарэць — недзе блізка былі ўжо і белыя ночы, калі сонца на поўначы толькі робіць выгляд, што заходзіць, - прыносілі нежартоўны холад. Ды і не дзіва: вакол і на самой Лене, і на яе шматлікіх пратоках яшчэ грувасьціўся лёд. Час ад часу з поўначы налятаў сьвяжак; ён пасьвістваў, як у трубе, у рэчышчы Лены, набіраючы ад лёду вільготнай сьцюжы. Сонца зьзяла цяпер ужо не заўсёды; раз-пораз яго засланялі густыя бухматыя хмары, і тады паўночны вецер, віскатнуўшы ад задавальненьня, паскараў лёт. Неяк пад вечар з такой хмары паваліў раскошны - бліскучы, да агіды шчодры сьнег. Колькі доўгіх тыдняў ішлі Андрэй з кулутам - з зімы ў вясну і праз вясну. І не ўпала з неба на іх ніводнай сьняжынкі, а цяпер, на парозе лета, пачаставала пані сьцюжа сваім адзіным прысмакам. Так частавала, што лазьнякі, на якіх ужо зажаўцелі коцікі, ператварыла ў сумёты. Аж замучыліся, разводзячы вогнішча, - так цяжка было знайсьці пад сьнегам дроў, так не даваліся яны, вільготныя ад сьнегу, агню. Прыйшлося скрэбці нажом, здымаючы вільгаць, кожны пруток, што ішоў на распал. Наступным днём сьнег растаў. А ноччу ўдарыў мароз, ды такі, што сьляды не адбіваліся на пяску.

    На ўсё гэта хлопцы зважалі мала. За плячмі ў іх было куды болей складанага і нядобрага. Ну, ці мог напалохаць майскі сьнег тых, хто спаў на сьнезе ў сакавіку? Яны ішлі і ішлі. Сэнс іхняга жыцьця, здавалася ім, быў у тым, каб ісьці і ісьці.

    Перайшлі па лёдзе некалькі шырокіх прытокаў, потым яны перасталі трапляцца. Затое пратокі, каб не даваць кругаля, пераходзіць даводзілася даволі часта. У большасьці іх між берагамі і лёдам паявіліся палосы талай вады. Каб не мачыць ног, хлопцы выразалі з вербалозу даўгія гнуткія жардзіны і, карыстаючыся імі, як сёньняшнія скакуны з шастом, плюхаліся на лёд ці з лёду. Выпрабаваўшы сваё вынаходніцтва адзін раз, яны ўжо не расставаліся з “шастамі”. Хоць цягнуць іх на плячы і надакучала, затое не трэба было выразаць іх кожны раз перад чарговай пратокай.

    А лазьняк вакол пачаў зелянець. Наўсьцяж запахла першай лістотай. На каранях кустоў яшчэ курэў пад сонцам сьнег, а на галінках з трэскам лопаліся пупышкі. Коцікі сасьпелі і рассыпаліся жоўтым пылам на леташнім прэлым лісьце, на лёдзе праток, на вадзе лужын.

    Адзін раз хлопцы ўбачылі птушку. Яна паволі, няўклюдна ступала па пяску, пакідаючы на ім перапончатыя сьляды. Птушка была шэрая, з дзюбай-шылам. Такіх Андрэй быццам не сустракаў. Але вось яна ўзмахнула крыламі, адкрыўшы белы іх спод, і Андрэй зьдзіўлена ахнуў: гэта была чайка! Як жа стамілася яна на даўгім шляху з поўдня! А адкрытай вады было яшчэ так мала... І прыйшлося чайцы сесьці на пясок.

    А назаўтра над Ленай пацягнуліся чароды качак, гусей, журавоў. Ім усім рака паказвала шлях туды, дзе яны вывеліся самі і павінны вывесці сваіх дзяцей. Там і тут яны шумна падалі ў азярыны: адны - каб адпачыць, іншыя - каб застацца. Гэта былі самыя сытныя дні ў вандроўцы нашых хлопцаў: цяжка было прамахнуцца з дзесяці-пятнаццаці крокаў па такіх буйных птушках.

    Тым не меней у сэрцы Андрэя сьпела трывога. Набліжаліся крыгаход, паводка - заставацца ў пойме было небясьпечна. Час быў, мабыць, выходзіць на гарысты карэнны бераг, што сінеў за многа вёрст ад галоўнага рэчышча, ісьці па ім. Але як потым перабрацца на той бераг, да астрога? Лепш было б перабегчы Лену цяпер, але як быць з ракой Алданам? Калі не ўдасца Алдан перасекчы па лёдзе, тады яны з кулутам апынуцца куды далей ад астрога, чым не пераходзячы Лену. Насупроць астрога, хай на другім беразе, усё ж магчыма сустрэць служылых людзей, што ідуць з-за ракі ў астрог ці, наадварот, з астрога. Апынуўшыся ж за Алданам, вёрст за сто пяцьдзесят ад астрога, на стрэчу са служылымі спадзявацца цяжка. Дзе ж ён, Алдан? Чаму яго няма?

    Усё болей і болей сінела вакол вады. Уночы яна ўжо не замярзала. Тарбосы вечна былі мокрыя, іх не ўдавалася высушыць і ля вогнішча - не будзеш жа ўсю ноч сядзець босы, і ў абодвух яны пачалі распаўзацца. З горкай ухмылкай глядзеў кулут на свой вялікі палец, якім круціў у разяўленай пашчы тарбоса. Падшываць не было чым. Адзінае, што маглі зрабіць хлопцы для сваіх “ботаў-скараходаў”, - абвязаць мысы гнуткім лазовым вецьцем.

    Даводзілася і брысьці па ручаях, і нечакана правальвацца на лёдзе. Зрэшты, сьцюдзёная вада не трымалася ў тарбосах, яна свабодна вылівалася праз дзюркі. Вецер дзьмуў і дзьмуў у плечы; па-разбойніцку налятаў дождж. Але ўсё тое было дробязьзю ў параўнаньні з галоўнай пакутай: калі ж Алдан?

    Не было Алдана. Марудна, выходзіць, ішлі. Затрымліваліся раз за разам – то па сваёй волі, то па чужой. Рана клаліся спаць, позна ўставалі. Дурэлі па дарозе. Вось і спазьніліся.

    І Андрэй рашыў: усё. Хутка, глядзіш, і з поймы не выберысься. Значыць, трэба выбірацца зараз. І толькі ён гэта падумаў, як кулут сказаў:

    - На тым беразе - што за дзіўная ўрага?

    Андрэй зірнуў, і сэрца яго затахкала. Гэта была не ўрага. За бясконцай зеленьню голага лёду ледзь шарэла вежа са сьпічастым дахам. Вохлупень ⁸⁹ яе адсюль здаваўся лазовым хлудком.

    Працёр вочы, - можа, блюзьніцца? Не. Вежа не зьнікла, толькі абрысы яе ад доўгага прыгляданьня сталі расплывацца.

    - То астрог, Браце. Астрог! Мы прыйшлі, - крыкнуў Андрэй, аж голас сарваўся, і заскакаў на месцы ў падраных тарбосах. Падэшвы пляскалі аб пясок.

    - Прыйшлі! - завіскатаў кулут і таксама пусьціўся ў дзікунскія скокі.

    - Ала-ла-ла! - крычаў Андрэй, узьлятаючы ўсё вышэй.

    - Ілі-лі-лі! - не адставаў кулут.

    Скончылася гэта тым, што ў кулута зусім адарвалася падэшва. І адляцела крокаў на пяць. Стукнуўшы босай пяткай аб лёд, хлопец сеў і з дапамогай нажа стаў “падшываць” лазьнікамі тарбос.

    - Не гаруй! - сказаў Андрэй. - Дайшлі! У астрогу ўсё ёсьць! Будуць і тарбосы.

    - Ты мяркуеш, дадуць? – з надзеяй узьняў галаву кулут.

    - Не дадуць задарма - заробім. Рукі ж маем? Маем! А для чаго яны, як не для работы?

    Кулут засьмяяўся згодна, хаця і не ўсё зразумеў як сьлед. Яму за працу ніколі нічым не плацілі - проста патрабавалі яе, і ўсё. Давалі ж яму толькі тое, без чаго ён памёр бы ад голаду ці апруцянеў на марозе. Таму і цяжка было дапяць, як гэта дзякуючы рукам будзеш мець усё. Ды яму было і не да такіх адцягненых думак: тарбос - вось што захапіла цалкам яго ўвагу. Але вось “халодны шавец” скончыў справу.

    - Ну, пайшлі, - дзелавіта ўстаў ён. - Надакучыла ў драных тарбосах.

    І яны пайшлі.

    Першая прыгода падсьцерагла іх на самым пачатку. Пасьпяшаўшыся пераступіць забераг - паласу вады, што аддзяляла сушу ад лёду, кулут праваліўся і, замахаўшы рукамі, упаў. Месца было мелкае - можна было б з таго пасьмяяцца, але раптам кулут, спрабуючы ўстаць, паехаў, паехаў уніз, і вада яго накрыла з галавой. Добра, што ён не выпусьціў з рукі жардзіны: тая стала ўпоперак заберага і не дала хлопцу зьнікнуць зусім. Андрэй схапіў за гэтую руку, пацягнуў рэзка - кулут з плюскатам вынырнуў і сяк-так выбраўся назад, туды, адкуль зрабіў свой рызыкоўны крок. Андрэй тыцнуў сваёй жардзінай у дно - жардзіна паехала, як кулут: там быў пакаты лёд! Гэта быў той самы лёд, што позьняй восеньню намярзае на берагі, калі вада сыходзіць; узімку разам з тым, што ляжыць на вадзе, ён утварае нешта накшталт карыта, што пакрывае рэчышча. Цяпер ён апынуўся пад вадой, і гэта азначала, што вада прыкметна паднялася.

    У кулута не трапляў зуб на зуб, але распальваць вогнішча і сушыцца не выпадала: на гэта пайшло б занадта шмат часу, а сонца ўжо прыкметна павярнула з поўдня. Кулут распрануўся дагала, паказаўшы сонцу сьляды тыгрыных кіпцюроў, выціснуў і вытрас адзень не, як мог; апрануўся зноў - пайшлі. Кожны сьціскаў у руках сваю палачку-ратавалачку - жардзіну.

    На лёд перабраліся цяпер з усёй магчымай асьцярогай. Рушылі на вежу, што з лёду, зьнізу, бачылася ледзь. Лёд зьмяніўся трэшчынамі, з якіх сачылася вада. Паўсюль вогненна зіхацелі лужынкі.

    Адна лужына наперадзе здалася надта ўжо даўгою. Дабраліся - разводзьдзе! Лёд разышоўся, да таго краю было не меней за два крокі. Андрэй рашыў пераскочыць, як раней, адпіхнуўшыся жардзінай. Каб гэта ўлетку, без вопраткі, то тут і не было б чаго пераскокваць, а так - жардзіна не затрымалася на лёдзе, скачок не выйшаў, і гэтым разам ужо Андрэй апынуўся ў вадзе. Плынь адразу пацягнула пад лёд. На шчасце, жардзіна, што падвяла, сама ж і ўратавала. Кулут схапіўся за яе канец і вывалак сябра. Без тарбосаў - крыху велікаватыя былі яны для Андрэя і выправіліся цяпер у самастойнае плаваньне. Добра яшчэ, што на нагах засталіся накручаныя як сьлед анучы.

    Прыйшлося і Андрэю распранацца. Пакуль, як мог, выганяў ваду са свайго кажушка, выкручваў штаны і кашулю, кулут трывожна ўзіраўся туды, куды ім належала ісьці. Потым глуха сказаў:

    - Мы не пяройдзем. Глядзі!

    Андрэй нацягнуў вільготную вопратку, ускочыў - праўда: не перайсьці! Лёд наперадзе ламаўся. Усё болей рабілася разводзьдзяў: якія бліжэй - сініх, далей - чорных. Лёд ламаўся з задаволеным крактаньнем, вуркатаньнем. Таросы перакульваліся ў разводзьдзі з шыпеньнем.

    - Трэба ісьці назад! Бегчы! - крыкнуў Андрэй, хоць і ведаў, што бегчы якраз не варта. Калі бяжыш, мала бачыш вакол. А на вясновым лёдзе неабходна быць пільным. На шчасьце - калі гэта можна назваць шчасьцем - доўга бегчы не прыйшлося. Пратрубіўшы сажняў сто, хлопцы ўбачылі, што цяпер і з гэтага боку ламаецца лёд.

    - Позна! - вырвалася ў Андрэя.

    Кулут не абазваўся ніводным словам. Ён застыў з жардзінай на плячы і глядзеў у каламутную ваду, што спрасоньня булькатала між крыгамі. Вусны яго варушыліся ўсё ж, нібыта нейкае слова прасілася з грудзей, але слову таму не хапала сілы, каб выйсьці на волю.

    Так крыўдна было гінуць каля самага астрога! А яшчэ крыўднейшае было тое, што іх і не бачаць адтуль. І ніхто ніколі не будзе ведаць, дзе іх напаткала сьмерць. Быць і ім непахаванымі, як дзеду Амельку.

    Андрэй агледзеўся вакол. Яму падалося, што там, куды цячэ рака, разводзьдзяў і трэшчын меней, а ўдалечыні, вярсты за дзьве, лёд яшчэ суцэльны.

    - Туды! - крыкнуў ён, паказваючы жардзінай. Кулут пакорна рушыў за ім. А Андрэй разрываўся ад жаданьня прыпусьціць як мага хутчэй і ўсьведамленьня таго, што ісьці трэба як мага марудней, абмацваючы жардзінай дарогу.

    Поле ільду, па якім у адчаі то беглі, то сунуліся хлопцы, не шырэла. Зьлева і справа ад яго выгіналіся разводзьдзі, белаватыя ад бітага лёду, што плыў па іх. Андрэй азірнуўся - за сьпінай сінела ўжо амаль уся шыр Лены, а вежы астрожнай зусім не было відаць. Выходзіць, іх нясе на гэтай агромністай крызе! А ці доўга будзе яна агромністай? Быццам адказваючы на гэтае трывожнае пытаньне, крыга грымнула і раскалолася напалам.

    “Так вось будзе ламацца і ламацца, пакуль нас не перастане трымаць, - падумаў Андрэй. – А можа, пасьпее да гэтага даткнуцца дзе-небудзь зямлі?”

    Ён паспрабаваў зразумець, у якім кірунку нясе крыгу. Наперадзе апавіты, бы зялёным туманом, маладым лазовым лісьцем чарнеў высокі востраў. Ад яго рака рабіла круты паварот улева. Дык, можа, стрыжань тут б’е ў востраў і крыга правым бокам сваім кране яго?

    Андрэй стукнуў па плячы кулута, што стаяў, гледзячы сабе пад ногі:

    - Пайшлі!

    - Куды? У ваду? - з горкай усьмешкай разьляпіў губы кулут.

    На край! Яна зараз падыдзе да вострава!

    У вачах кулута запалілася слабая надзея. Адарваў адну нагу, другую... Падэшвы засталіся на лёдзе - прыстылі. Хлопец плюнуў і, зьняўшы тарбосы, шпурнуў іх у разводзьдзе:

    - Плывіце без мяне!

    І абодва, як ні дзіўна, зарагаталі.

    Ногі, вядома, мерзьлі, затое без тарбосаў бегчы было куды вальней. Хутка хлопцы былі ўжо на самым краі крыгі, што паволі рухалася ўніз па цячэньні. Разагнацца ёй не даваў лёд, што плыў наперадзе. За плячмі пачуўся страшэнны грукат - гэта зусім блізка ад хлопцаў па крызе іх прайшла трэшчына. Відавочна, крыга ўдарылася аб мель. На хвіліну спынілася, потым яе разьвярнула з натугай на месцы і панесла далей.

    Адусюль ляцеў несьціханы гром і плюскат вады - гэта ламаліся, развальваліся крыгі. Блізка-блізка прайшоў тарос двух ці трохсажнёвай вышыні і раптам, зачапіўшыся за дно, плюхнуўся побач. Хлопцаў да грудзей абліло вадой. У твар сыпанулі пырскі вады напалам з нажавымі асколкамі лёду.

    Усьлед за гэтым тарос урэзаўся ў крыгу, і тая разышлася проста пад нагамі Андрэя. Андрэй пераскочыў да кулута. Цяпер яны плылі на абломку, які ледзь вытрымліваў іх вагу. ён гайдаўся пад нагамі і ад кожнага руху ішоў пад ваду.

    А востраў быў так блізка! Ужо навіслае вецьце пранеслася над галовамі. Ну! Куды ж ты, наш “карабель”? Да зямлі ці наадварот? У востраў біла чорная, каламутная, пенная плынь. Адбіваючыся ад абрыву, яна шалёна круціла на месцы раструшчаны лёд. Крыга з хлопцамі прайшла міма страшнага віру. Але тут да яе злева падкраўся даўгі і востры ледзяны клін. Наддаў - і раптам апора пайшла з-пад ног у хлопцаў. Крыга стала старчма, і абодва паехалі ў ваду. Затрымацца на мокрым лёдзе было немагчыма.

    Скурчанага Андрэя вада накрыла з галавой, але ён з радасьцю адчуў нагамі дно. Выпрастаўся - вада даходзіла да шыі. Побач з шумам падскокваў кулут – яму крыху не хапала росту, каб дыхаць. Андрэй абхапіў яго адной рукой, прыўзьняў, кінуўся да вострава. Праз некалькі дробных крокаў дно рэзка пайшло ўгору. Яшчэ намаганьне - і хлопцы стаялі на касе, якою ва ўхвосьці канчаўся востраў. З абодвух лілася вада.

    - Н-наверх! - ледзь выціснуў Андрэй, ляскаючы зубамі.

    - А н-нашыя жардзіны? – спытаў кулут. Тыя былі ўжо далёка.

    - Н-новыя выражам, - падштурхнуў Андрэй Брата.

    - Ш-шкада! Яны ж нам тануць не давалі! – уздыхнуў той.

    Ногі не гнуліся ў каленях. Сяк-так ускараскаліся на абрыў, да лазьняку. І тут - пашанцавала: проста пад ногі трапіла кучка сухой травы. Мабыць, гэта была купіна, прынесеная летась паводкай, бо на востраве трава не расла - вакол між кустоўя бялеў голы пясок. Андрэй дастаў са зьліплай кішэні крэсіва, стукнуў два-тры разы дрыжачай рукой - і ад першай жа іскры камяк задыміўся, успыхнуў. Падкладваючы танюсенькія галінкі, хлопцы кармілі агонь, як дзіця, і неўзабаве ён вырас, акрэп. Тады ў вогнішча паляцела сухое, як порах, ламачча.

    - Д-давай тут заначуем. На востраве, - папрасіў кулут, горнучыся бліжэй да агню.

    - Што ты! Тут заставацца нельга.

    - Ч-чаму?

    - Вада ж падымаецца! Тут усе астравы залівае. Я ведаю! Летась бачыў.

    - Да заўтра не пазалівае.

    - Нельга спыняцца нам! Болей стане вады - будзем даўжэй праз ваду ісьці. Берагі ж таксама залівае, пратокі! Сёньня ёсьць яшчэ сухія, заўтра не будзе!

    - Тады адзін ідзі. Я не магу.

    - Чаму?

    - Вады баюся. Не магу...

    - Няўжо па вадзе ты не плыў ніколі? Колькі разоў Байдонаў род з берага на бераг пераходзіў? Га?

    - Толькі зімою. Зімой...

    - Ну і што ты будзеш тут рабіць? Зімы чакаць?

    Кулут падняў сумныя вочы:

    - Ыгы.

    - А я кажу табе, не ўседзіш! Заліе!

    - Чаму заліе? - не паверыў кулут. - Такі высокі востраў! Глядзі, як да вады далёка!

    - Пазалівае, пазалівае. І кустоў не пакіне. Бачыш - на востраве гэтым трава не расьце? Змывае яе. Зірні - ужо вада вышай стала. Дзе каса, на якую выкінула нас?

    Кулут устаў, прыгледзеўся. Праз тое месца, на якое паказваў Андрэй, перакочвалася хваля. Зьвінеў ператрушчаны лёд.

    - Пайшлі паглядзім хаця, што за пратока там, за востравам. Хадзем! - Андрэй з сілай тузануў кулута за рукаў.

    Пратока за востравам аказалася шырокай, яшчэ неглыбокай і ўжо чыстай. Відавочна, лёд з яе вынесла, а ў яе з галоўнага рэчышча не пускала штосьці: можа, мель, можа, залом. Толькі ля вострава гойдалася некалькі крыг. Андрэй прыгледзеўся да адной і радасна ўскрыкнуў:

    - Глядзі - плыт!

    - Плыт? - не зразумеў кулут.

    Род, у якім ён вырас, не карыстаўся плытамі. Ды і Андрэй, не ведаючы, як па-якольску плыт, сказаў гэтае слова па-руску.

    - Бачыш —зьвязаныя бярвеньні? Мы на іх паплывём, як у лодцы!

    - А вёслы?

    - Зробім шасты і будзем піхацца.

    Кулут заўхмыляўся:

    - Ну, калі так, я згодны! Абы не на крызе!

    Андрэй свой нож страціў разам з тарбосам, насіў яго за халявай. Кулут жа нож насіў на пасе і таму зьбярог. Але адзін нож – не два. Пакуль зрэзалі пад корань два дрэўцы, абцерабілі збольшага сукі, вада яшчэ прыбыла. Плыт падымаўся разам з ёю і пагражаў адысьці ад вострава. Абапіраючыся на свае сукаватыя вырабы, скочылі з абрыву. Перайшлі на плыт, што адным рогам датыкаўся зямлі. Упёрся Андрэй у востраў жардзінай што было сілы. Плыт – ні з месца.

                                                          РАЗЬДЗЕЛ  ЧАЦЬВЁРТЫ

                                             “ТЕМЪ  КАЗАКОМЪ,  КОИ  ПРИДУТЪ...”

    Доўга можна было б апавядаць пра той дзень і ноч, што прыйшла на зямлю пасьля таго дня. Ды ўсяго не апішаш. Таму раскажам крыху пра плот, а астатняе накідаем пункцірам на палатно, і хай чытач дапісвае карціну сам.

    Хто зьвязаў той плыт - ніхто не скажа. Можа, яго спусьцілі на ваду ў астрогу, а можа, і недзе ў вярхоўях Лены. Занесла ж яго, відавочна, у тую пратоку вялікай вадой папярэднім летам. Усю зіму на яго знізу намярзаў лёд. Гэта быў фактычна не плыт, а крыга з плытом наверсе. Важыў ён дужа многа, а бліжэйшым канцом ляжаў на дне. Ну і папацелі ж хлопцы, пакуль саштурхнулі яго!

    Не думайце, аднак, што пасьля гэтага можна было ўжо адпачываць, паплёўваючы ў ваду з плыўсродку. На ціхай вадзе “плыт” амаль не рухаўся, нягледзячы на ўсе стараньні “плытагонаў”. Затое, калі яго падхапіла плынь, мяняць кірунак “шастамі” аказалася проста немагчымым. На шчасьце, па прыхамаці ракі, крыгу не пагнала ў асноўнае рэчышча, дзе гуў крыгаход, а павалакло з пратокі ў пратоку, ломячы кусты. Нарэшце яна ўперлася ў сухі грэбень, пагайдалася, успаўзаючы на яго, і рэзка ўпала назад - на гэтым яе рух часова перапыніўся. Часова - таму, што вада прыбывала і прыбывала. Накрые грэбень - і рушыць далей ледзяная глыба з плытом на сьпіне, аж покуль не затаўхае яе ў такія кусты, якія не здолее падмяць. Хлопцы таго, зразумела, чакаць не сталі. З грэбня на грэбень, праз не запоўненыя яшчэ напалову пратокі (улетку вады ў такіх зусім не бывае), правальваючыся ў ямы, абдзіраючы твар і рукі аб кустоўе, ранячы босыя заледзянелыя ногі, кінуліся яны туды, куды паказвалі даўгія вячэрнія цені. Ідучы ад заходнага сонца, рана ці позна, але павінны былі яны апынуцца ў бясьпечным месцы – так лічыў Андрэй.

    І праўда, пакрысе сталі трапляцца беластволыя бярозкі, чорны альхоўнік, на якім дзе-нідзе не абтрэслася яшчэ леташняе лісьце, хаця ўжо распускаліся пупышкі. Вада пад нагамі ўжо не выпярэджвала іх, а бегла насустрач - гэта шырока зьліваліся ў Лену рэшткі сьнегу, што хаваліся наверсе ў гушчарах. Мелкія часовыя ручайкі мудрагеліста віліся па пяску, несучы хваёвую і лістоўнічную ігліцу. Пераскокваючы адзін такі ручай, Андрэй наступіў на маладзенькую хвойку і ўскрыкнуў ад болю – заскабіў пятку. Сеў, выцягнуў іголку, падняў галаву - вакол на схіле паціху хісталі вершалінамі векавыя каржакаватыя сосны. У Андрэя заблішчэлі вочы.

    - Мы ўцяклі ад паводкі, Браце! - звонка прамовіў ён. - Тут яе не бывае! Хвоі вады не церпяць!

    Кулут нічога не сказаў. Ён усьміхнуўся і лёг на сьпіну, падклаўшы кулак пад галаву. Андрэй знайшоў сушэйшае месца і лёг таксама. Угары бязгучна сюды-туды хадзілі галіны з рэдкай ігліцай, натапыранай на ўсе бакі.

    - А думаў ты, што мы не выберамся? - спытаў Андрэй.

    - Не. Я ні пра што не думаў.

    - I правільна рабіў. А я думаў. Ведаеш, пра што?

    - Пра што?

    - Чаму Алдана не ўгледзелі мы? Каб угледзелі, адразу б Лену-раку перайшлі і нічога б такога не было, чаго нацярпеліся. Ішлі б сабе ляском, ляском...

    А чаго нам Пангарада-таён крычаў: прама ідзіце, прама? – успомніў кулут. – Пераходзіць не сказаў!

    - Дрэнь чалавек, таго і не сказаў. Не хацеў, каб мы ў астрог трапілі, толькі ён з рухлядзьдзю мяккай не ўцячэ. А мы трапілі! Цяпер ужо трапім! Яшчэ і сонца не ўзыдзе!

    І яны бадзёра пабеглі па лесе, нібыта не хвілінку паляжалі, а выспаліся як мае быць. Хоць ужо даўно і стаяла ноч, заблудзіць было немагчыма: справа нястомна гуў крыгаход. Ноч была белай – гэта была першая белая ноч, калі сэрца і рада, што дзень такі вялікі, і непакоіцца, чаму ж не прыходзіць ноч. Падымаючыся на ўзгоркі, хлопцы бачылі, як насустрач ім, цьмяна пабліскваючы, рухалася белая, нібы малочная, рака.

    Хутка пад ногі паслалася сьцежка. Потым яна, як ручай, упала ў шырэйшую, другую, тая – у зусім утаптаную, трэцюю... Сталі трапляцца пні ад сьпілаваных дрэў. Вельмі ўразілі яны кулута – пілы за жыцьцё сваё ён не бачыў і не разумеў, як гэта батыёй можна так роўна зьнесьці дрэва. А яшчэ болей зьдзівіўся ён, калі ўбачыў кінутае ля сьцежкі звычайнае кола. Нават падняў і панёс, гледзячы ўперад праз адтуліну для восі. Усё гаварыла за тое, што астрог блізка, а яны ішлі, ішлі, і яго ўсё не было.

    Вецер, лічы, не дзьмуў, але ад ракі патыхала холадам, і хлопцы, нягледзячы на хуткую хаду, у мокрай вопратцы сваёй зусім залубянелі. Да таго ж з вопраткі той засталіся штаны ды кашулі: пудовыя ад вады кажушкі кінулі ў пратоках. Як бы цяпер прыдаліся яны, хоць і ладна драныя!

    Распалілі вогнішча, абсушыліся збольшага, абагрэліся – і далей. Устала сонца. Ад ручаін снегавой вады струменілася пара. Ціўкалі сініцы, закувала ўдалечыні зязюля. Замалаціў на хвоі дзяцел. Не разьмерана і аднатонна, як звычайна, а з перапынкамі. Сыпане жменю частых удараў і заціхне, бы разважае, біць яшчэ ці не варта. Падышлі хлопцы бліжэй. Дзяцел быў чорны, з чырвоным цемем.

    То ж жаўна! – усклікнуў Андрэй. Старая знаёмая!

    - Двойчы схлусіла. Што цяпер прадрачэ? – дадаў кулут.

    Але даўно, відаць, было не да хлопцаў. Яна ўважліва то адным, то другім вокам узіралася ў дупло, якое выдзяўбла.

    - Ат, любавацца ёю, махнуў Андрэй. – Хадзем.

    - Хлусіха! – з пагардай кінуў на развітанне птушцы кулут. – Каб у цябе дзюба зламалася!

    І зноў паплыла сцежка пад ногі, а тыя спатыкаліся на каранях ад стомы. Зьліпаліся вочы. Не бадзёрыў і холад зямлі, што цалаваў голыя падэшвы. Як жа далёка іх звалакла ад астрога ў сваім бязьлітасным руху рака!

    Дзень быў недзе ўжо пасярод між усходам сонца і поўднем, калі хлопцы праз негустыя дрэвы ўбачылі нарэшце астрог.

    Ён стаяў на высокім паўвостраве, зьвернутым супроць цячэньня. Гэты паўвостраў быў бы востравам, каб не шырокі перашыек, што злучаў яго з сасновым берагам. Зрэшты, і перашыек у паводку залівала - на ім нічога не расло. З боку лесу астрог быў агароджаны тынам з расчыненымі варотамі, а з іншых трох бакоў яго аберагала Лена. За тынам стаяла з дзесятак вялікіх дамоў, адзін з крыжам - царква. На самым мысе высілася рубленая ў лапу вежа - тая самая, на якую беглі хлопцы па лёдзе.

    Сьцежка скончылася, і Андрэй недаўменна спыніўся - далей аж да варот праз перашыек не было ніводнага сьледу: ні чалавечага, ні конскага, ні калёснага. А ён жа памятаў, што ўзімку тут была добра ўбітая - не сьцежка, а, можна сказаць, дарога! Куды ж яна падзелася? Растала? Але няўжо, як сьнег сышоў, тут перасталі хадзіць і езьдзіць? Дзе тады новы ўезд у астрог?

    І чаму за тынам не відно ніводнага чалавека? З якога часу ў астрогу сталі так позна ўставаць? Ваяводы Пятра Пятровіча не баяцца? І вароты вісяць на адной завесе...

    Трывога апанавала хлопца. Можа, астрог, ды не той? Не. Усё знаёмае: і дамы, і вежа, і тын, і сасоньнік, з якога выйшлі... ён пабег да варот, за ім кулут. Першы ж дом сустрэў іх забітымі накрыж дзьвярыма. Кінуліся да другога, трэцяга - тое ж самае. Выскачылі на плошчу. Пасярод яе да тоўстага слупа была прымацавана доўгая дошка, а на дошцы гарачым жалезам было выпалена:

    ТЕМЪ КАЗАКОМЪ КОИ ПРІИДУТЪ А ВЪ ОСТРОГЕ НИКОГО НЕ СЫЩУТЪ ДА ИЩУТЪ НОВЫЙ НА ТОМЪ БРЕГЕ ВЪ ДВУХЪ ДНИЩАХЪ ВВЕРХЪ ⁹¹

    Тры разы ашаломлены Андрэй чытаў гэты наказ зьлева направа і справа налева, зьверху ўніз і зьнізу ўгору і не хацеў даць веры сваім вачам. Не хацеў згаджацца, што ўсе іх учорашнія і сёньняшнія пакуты - дарма, што трэба было не пераходзіць Лену, а спакойна ісьці па тым беразе далей, і праз два дні яны былі б там, куды перанёс астрог уладарны ваявода.

    Пра новы астрог ў старым гаварылі ўжо гады са два. Яшчэ ў 7148 году, едучы на ваяводзтва, недзе вышэй па Лене Галавін упадабаў на левым беразе шырокую даліну. Месца ж, дзе стаяў астрог, пабудаваны да яго, Пятру Пятровічу не спадабалася. Хаця на выпадак нападу астрог быў забясьпечаны нядрэнна, затое не было дзе ставіць горад, аб чым марыў учорашні царскі стольнік. Да таго ж, астрожак штогод залівала. І вось ваявода пачаў у ўпадабанай даліне новае будаўніцтва. Справа ішло марудна, бо нехапала людзей. А тут яшчэ год назад з-за перапісу сямей і быдла, што паспрабаваў учыніць Галавін, сярод якольцаў успыхнула паўстаньне, якое душыць прыйшлося аж да восені. Пакрысе аб новым астрогу сталі гаварыць як аб пустой задумцы ваяводы, якая наўрад ці спраўдзіцца. Нават знаходзіліся жартаўнікі, якія на пытаньне: “Калі аддасі доўг?” адказвалі: “У новым астрогу”.

    Андрэй, вядома, размовы такія чуў, пра ваяводзкую задуму ведаў, але калі яго з дзесяцкім бацькі пасылалі “на Байдонку”, не было і шоламу, што астрог пяройдзе на новае месца да крыгаходу. Па вадзе ж куды прасьцей перавезьці шмат якія цяжкія рэчы, чым па лёдзе. Але ваявода разважаў іначай.

    Андрэй каўтануў калючы камяк гора:

    - Перанесьлі, Браце, астрог. На той бераг. Так напісана тут.

    Выгляд у кулута стаў адразу кіслы. Але раптам ён ажывіўся:

    - Значыць, нікога няма?

    - Ніводнага чалавека!

    - Давай залезем туды! - паказаў на вежу кулут. - Ніхто ж не турне, га?

    - Давай, - з палёгкай уздыхнуў Андрэй. Добры хлопец Брат! Ні папроку, ні крыўды на Андрэя, што дарма цягнуў праз сьмерць.

    Дзьвярэй у вежы не мелася - толькі праём, які таксама быў закалочаны крыжам з дошак. Хударлявыя хлопцы на карачках прапаўзьлі пад ім. Па негабляваных прыступках (што яны негабляваныя, босыя ногі вельмі добра адчувалі) падняліся на першую пляцоўку. Ва ўсіх чатырох сьценах тут сьвяціліся байніцы. Былі яны невялічкія, і глядзець праз іх не хацелася. Рушылі вышэй.

    Другая пляцоўка, адкрытая - хоць і з дахам сама, разьмяшчалася над дахам вежы. Глянуў кулут уніз, і ў яго зайшлося дыханьне ад вышыні. Ды і ў Андрэя, хоць забіраўся на вежу ці раз, закруцілася ў галаве. Проста пад ногі, здавалася, плыве белая лявіна крыгаходу. Яна прыкоўвала зрок, немагчыма было адарваць вочы ад гэтай злавеснай, усемагутнай белі. Ледзяныя палі і таросы ішлі пад вежавы дах, над якім стаялі хлопцы, білі аб бераг - гэтага не было відно, гэта можна было толькі адчуць па тым, як буйна ўздрыгвала вежа.

    Кулут схапіўся раптам за жывот і ўпаў грудзьмі на брус, што акаляў пляцоўку. Андрэй непаслухмянай рукой злавіў яго за сон і праз сілу адвалок на сярэдзіну пляцоўкі:

    - Не глядзі ўніз. Глядзі туды! Бачыш бераг той? Недзе там астрог цяпер!

    Але кулут абмяк і лёг на дошкі. Андрэй зазірнуў яму ў твар - Брат спаў. І ў Андрэя ногі падкасіліся, ён прыпаў шчакой да шурпатай плахі і надоўга заплюшчыў вочы.

    - Абудзіліся абодва ад нейкага страшэннага трэску. Разадралі павекі. Селі.

    - Што такое? - спалохана ікнуў кулут.

    - Не ведаю!

    Андрэй кінуў позірк за абводны брус. Яму адразу падалося, што ледзяное месіва стала куды бліжэй. Па пляцоўцы штосьці затарахцела. Андрэй працягнуў руку і злавіў каменьчык, што каціўся па плахах з кута.

    - Памост нахіліўся... Бачыш? - прашаптаў ён.

    - Бачу, - адказаў шэптам кулут.

    Ізноў пад імі з натугай крактанула. Ад нечаканасьці Андрэй упусьціў каменьчык - той прыскокнуў некалькі разоў і зваліўся з пляцоўкі. Нахіл павялічыў - гэта было несумнеўна.

    - Вежа падае! Браце, вон адсюль! - страшным голасам крыкнуў Андрэй. Вокамгненна скаціліся на ніжнюю пляцоўку, потым да выйсьця з вежы. Тут атрымалася замінка - ад хваляваньня ніяк не маглі пераадолець пракляты крыж, што закрываў праём. Выпаўзьлі, ўрэшце, адскочылі на дзесятак крокаў - і ў гэты момант мо сямі-, мо дзесяцісажнёвая вежа з трэскам, грукатам, плюскатам звалілася ў Лену разам з зямлёй, на якой стаяла. Міг - і правал запоўніўся чорнай вадой напалам з бярвеньнямі. Падмінаючы іх пад сябе, на бераг папаўзьлі зубатыя крыгі. Хлопцы з жахам глядзелі на іх.

    За плячмі таксама пачуўся нейкі шум; азірнуліся - вада, як даганяючы, імкліва лілася ў тую шырокую нізіну, што ляжала паміж астрогам і лесам. Кінуліся да яе праз вароты, пайшлі ўброд - і праз некалькі пасьпешлівых крокаў праваліліся ў яму. Маленькага кулута накрыла з галавой. Выбраліся назад, да тыну. Ачмурэла закруціліся на месцы, не ведаючы, што рабіць. Рашэньне прыйшло раптоўна. Ухапіўся Андрэй за вароты, што рыпелі на адной завесе, ірвануў - упалі. Удваіх сяк-так перакулілі тры разы, і вароты апынуліся ў вадзе. Схапілі жардзіны, што валяліся пад тынам, і ўскочылі на “плыт”.

                                                             РАЗЬДЗЕЛ  ПЯТЫ

                                                                    КАСТРУК

    Што за адлегласьць - два днішчы? Калі зыходзіць з самога слова, дык гэта тая, якую можна адолець за два дні.

    У дакумэнце. XVII стагодзьдзя захаваўся радок аб тым, што новы Ленскі астрог быў закладзены “въ двухъ днищахъ” ад старога ўверх па Лене-рацэ.

    За трыста сорак год, што прайшло ад той падзеі, не зьбераглося не толькі старога астрога, але і месца, на якім ён стаяў. Шмат разоў мяняла Лена з тых часоў сваё галоўнае рэчышча, кожны раз пракладаючы яго правей. Хто ведае: можа, кропку тую, якой варта было б адзначыць на сёньняшняй карце месцазнаходжаньне старога астрога, трэба ставіць і не на правам, а на левым беразе Лены.

    Так ці іначай, гісторыкі лічаць: новы Ленскі астрог, што з цягам часу разросься ў горад, названы Якуцкам, збудаваў Галавін-ваявода прыкладна за семдзесят кілямэтраў ад старога. Такія былі тыя два днішчы.

    Вядома, у кочу ці ў лодцы ўніз па цячэньні семдзесят кілямэтраў можна праплысьці за два дні. Зусім іншая справа, калі ісьці на вёслах у зваротным кірунку. На кані па лёдзе таксама за два дні дабярэсься. А калі ідзеш пехатой, басанож па дрымучай тайзе, перасякаючы ручаі і рэчкі, то спускаючыся ў яры з яшчэ не расталым лёдам, то падымаючыся на ўзгоркі?

    Чатыры дні шлі хлопцы нашы... Час ад часу пад ногі трапляліся конскія і каровіны сьляды. Самога быдла не было відаць - мабыць, яго на час паводкі адагналі ад Лены. Зрэдку ў тайзе мільгалі людзі. У такіх выпадках Андрэй і кулут, памятаючы раду дзеда Амелькі, хаваліся за першымі дрэвамі, якія трапіліся. Неяк пад вечар натыркнуліся на паляну з жардзяною урагой. Уласна, гэта была ўжо не урага, а хутчэй нізенькая хатка, толькі не з бярвеньня, а з жэрдак, пастаўленых ушчыльную адна да другой. Паляну гэтую абыходзілі з вялікай асьцярогай.

    Чатыры дні валакліся бедалагі, перш чым убачылі - не, не сам астрог, а дымы над ім. На такой адлегласьці, ды яшчэ за зелянінай астравоў угледзець прысадзістыя драўляныя пабудовы было немагчыма, а вежы падняты яшчэ не былі. Дым жа, як вядома, расьце да неба. Тое, што белых яго слупоў уздымалася ўвысь каля дзесятка, ясна гаварыла, што гэта не адзінокая якольская ўрага.

    - Як ж нам туды дабрацца? - разгублена прамовіў Андрэй.

    Ледзь не ад ног хлопцаў, што стаялі на высокім карэнным беразе (менавіта па ім і прабіраліся яны ўсе чатыры дні) распасьціралася сіняя гладзь з нерухомымі палосамі зялёнага - астравоў і цякучымі белага - крыг, што цяпер ужо па адной плылі на поўнач.

    - Плыт рабіць будзем, - падумаўшы, сказаў Андрэй. - Толькі не тут. Трэба шукаць такое месца, дзе стрыжань да берага падыходзіць. Звалім плыт на стрыжань, Лена і панясе. А тут - пратокі, грэбні, астравы. Зьвяжам, а вывесьці на чыстую ваду не здолеем.

    Кулут згодна кіўнуў. І згодна пашыбавалі далей, час ад часу аглядваючыся на астрожныя дымы. Тыя танчэлі і танчэлі, і ўрэшце расталі ў далёкім небе, а прыдатнага кутка для плытбішча ⁹² не было.

    - Нічога,- суцяшаў сам сябе і Брата Андрэй. - Што з таго, што ад астрога ідзем? Па тым беразе вернемся. Нам галоўнае - праз Лену-раку перабрацца!

    Толькі пад вечар, калі над галовамі завялі сваю надакучлівую песьню камары, знайшлі тое, чаго шукалі. На пакаты бераг набягала хваля, выкідваючы кару, трэскі, леташнюю траву. Побач у Лену ўлівалася рэчка, зарослая альхоўнікам і парэчкай.

    - Пасьпім спачатку ці адразу возьмемся? - спытаў кулут.

    - Адразу! - рашуча адрэзаў Андрэй. - Вада вясновая - часовая. Сыйдзе - далей прыйдзецца лес цягаць.

    Хлопцы павячэралі качкай і ўзяліся за справа. Кіраваў плытбой, вядома, Андрэй, хоць і надта ж даўно бачыў, як вяжуць плыты. Зрэшты, асаблівага майстэрства для гэтага не трэба, галоўнае сіла і час. Часу ў хлопцаў было дастаткова, а сілы яўна не хапала. Ды яшчэ не было ні пілы, ні сякеры, нож  - і той адзін. Нажом у бліжнім лазьняку нарэзалі вецьця на віткі. Там жа знайшлі два вялікія бёрны, прынесеныя паводкай. Паспрабавалі вывалакчы іх, ды не ўдалося: бярвеньні напалову замыла пяском, ды і былі яны такімі грувасткія, тоўстыя, што іх можна было толькі каціць, а каціць не давалі кустоўе. Абшнырылі бераг справа і зьлева - нічога падобнага болей не агледзілі, і прыйшлося па лес ісьці ў лес - гэта значыць, падымацца наверх, у сасоньнік.

    Там, зразумела, “бярвеньняў” было багата, толькі з карэньнем і суччам. Паваленыя дрэвы і сухастоіны, якія можна было зваліць адной рукой, трапляліся на кожным кроку. Дрэнна толькі, што нечым было абцерабіць лішкі. Каб галіны не чапляліся за дрэвы па дарозе, прыйшлося іх ламаць рукамі і нагамі. Напачатку гэтая работа ішла борзда, бо сасна дрэва даволі крохкае, але па хуткім часе далоні ў хлопцаў пакрыліся крывавымі мазалямі. Абцярэбленыя, а потым і разам з вецьцем, ствалы скідвалі з абрыву. Андрэй разумеў, што такіх тонкіх дрэўцаў, якія яны з Братам у сіле давалакчы да вады, трэба шмат, вельмі шмат, іначай плыт іх не падыме. Пот заліваў вочы, камары абляплялі твары і рукі, занятыя стваламі - несучы, немагчыма было адмахнуцца ад іх, сагнаць, прыпляснуць. Белая ноч, крыху пацямнеўшы апоўначы, зноў пачала чэзнуць. Набліжалася раньне. А хлопцы, сапучы, спатыкаючыся, падаючы каленямі на таежнае сьмецьце, цягалі і цягалі. У абодвух ад камарыных джалаў апухлі твары, заплямленыя ўласнай крывёй; на іх не было жывога месца. “Пішчальнікі не пішчаць. Пішчальнікі не пішчаць”, - паўтараў у думках Андрэй.

    - Эх, не паслухаліся Пангараду, - уздыхнуў кулут. - Даўно б у астрогу былі! І камары б не кусалі.

    - І калі ён пасьпеў пранюхаць, што астрог перанесьлі? - выказаў неўразуменьне Андрэй.

    Узяліся вязаць плыт. Тут таксама ўзьнікла пытаньне: плаціць яго на беразе ці ў вадзе? На беразе, вядома, прасьцей і надзейней, затое як яго потым сьпіхнуць на ваду?

    Вырашылі - у вадзе. Ды толькі сунуліся ў яе - выскачылі: халадзеча!

    - Будзем днём плыціць, - абвясьціў Андрэй. – А зараз лес складзем, каб зручней упраўляцца з ім потым.

    Дбайна склалі камель да камля, вяршаліну да вершаліны. Распалілі паблізу вогнішча, каб адагнаць камароў, і паснулі.

    Прачнуўся Андрэй пасярод дня - як ні дзіўна, ад холаду. Дзьмуў вецер, нясучы аднекуль з лугоў дурманны водар кветак. Кулута побач не было. Андрэй разварушыў вогнішча, падкінуў сухіх галін, абламаўшы іх з нарыхтаваных ствалоў. Сагрэў рукі і грудзі. Памыўся бруднаватай паводкавай вадой, высушыў твар ля агню, а Брат усё не вяртаўся. Андрэй пачаў непакоіцца. У альхоўніку раптам зашамацела, і адтуль вываліўся кулут. Вочы яго ўстрывожана бегалі - мабыць, шукаючы Андрэя. Убачыў нарэшце - выдыхнуў:

    - Там! - паказваючы ў альхоўнік.

    - Што там? - замёр Андрэй.

    - Не ведаю... Штосьці ёсьць! У вадзе! Па-мойму, абагы!

    - У вадзе?

    - У рэчцы! Я напіцца сагнуўся, а ён...

    - Што ён?

    - Мне вадой у вочы - р-раз! Ды як зарагоча! На ўвесь сьвет!

    - Нешта я рогату не чуў, - з сумненьнем прамовіў Андрэй.

    - Як не чуў?! У мяне аж у вушах зазьвінела!

    - А які ён?

    - Ну... Вялікі, тоўсты... Хвост, як у рыбы, а рыла, як у птушкі...

    - Пакажы, - Андрэя, нягледзячы на страх, разабрала цікаўнасьць.

    - Што ты! Тут увогуле трэба драла даваць, а ты – “пакажы”!

    - Нічога. Пасьпеў адзін раз уцячы, пасьпеем і другі... Пайшлі! Калі д’ябал вадзяны, на сушы ён нічога не зробіць. Галоўнае - у ваду не лезьці!

    І Андрэй пацягнуў кулута за сабой, у альхоўнік. Рэчка глыбока, ледзь не да ўзроўню Лены, прарэзала карэнны бераг і ў гэтым месцы цякла ў высокіх гліністых берагах. Поўная вясновай вады, яна булькатала і білася плыньню ў свае, яшчэ не адталыя берагі.

    Бліжэй да вусьця рэчка расьцякалася па пяску, на якім Андрэй адразу ўбачыў сьляды босых ног кулута. Па іх і пайшоў. Кулут моўчкі тузаў рукой, спрабуючы вырвацца.

    - Ну, дзе ён? - шэптам спытаў Андрэй.

    Кулут тыцнуў пальцам вольнай рукі ў болей цёмнае - болей глыбокае месца. Андрэй на дыбачках падкраўся да яміны і зазірнуў. На самым дне паволі варушылася нешта доўгае і чорнае, з пучком вусоў на пысе. Прыгледзеўся.

    - Рыба то! - паведаміў кулуту.

    - Рыба? - супакоіўся кулут. - Ніколі не бачыў. Няўжо такая рыба бывае?

    - Прывык ты да карасёў. То каструк ⁹³ - начальнік рыбін у Лене!

    - А мой род - цьфу, Байдонаў род - у Лене не ловіць.

    Нібы пачуўшы гэтую, амаль бязгучны размову, каструк падняў галаву і павёў ёю.

    - Ну што, бяром?

    - Ён жа ростам за нас большы!

    - Затое мы людзі!

    З ямы глыбокае выйсьце было толькі ў бок Лены - адтуль і забрыў каструк. Уверх рэчка рэзка мялела. Там такая вялікая рыбіна не пройдзе, падумаў Андрэй. Значыць, трэба загарадзіць каструку дарогу назад.

    - Калі баісься, стой у вадзе тут, - паказаў ён кулуту. - А я лавіць буду!

    Кулут без пярэчаньняў ступіў у рэчку. Воды яму аказалася вышэй калена, а здавалася, рэчка мялейшая - надта ўжо была яна празрыстая. Увайшоў у ваду і Андрэй і пасунуўся да рыбіны. Пачуўшы пляск, каструк сагнуўся ў кола, разьвярнуўся на месцы і хутка пайшоў да хлопцаў.

    - Тупай нагамі! Тупай! - крыкнуў Андрэй і затупаў сам, напружана сочачы, што будзе рабіць каструк. Той ізноў разьвярнуўся і сьлізгануў на ранейшае месца.

    - Ага! Баісься нас! – пераможна крыкнуў Андрэй і рынуўся на каструка. Той узьвіўся са дна, сагнуўся, разагнуўся, махнуў над паверхняй хвастом - аглушальны ўдар страсянуў паветра. Пырскі залевай абрынуліся на хлопцаў. Але Андрэй пасьпеў схапіць каструка за хвост - даўгі і тонкі, бы і прызначаны для таго, каб за яго хапалі, і павалок на бераг. Хвост каструка быў абсаджаны увесь вострымі шыпамі - яны адразу ўпіліся ў далонь. Каструк выгінаўся ў вадзе, разявіўшы велізарную круглую пашчу, але вырвацца не мог. Андрэй успомніў раптам павучаньне бацькі: “Асятра бяры за хвост. За галаву возьмеш – заб’е хвастом”. Схапіў за хвост выпадкова, а атрымалася, як і трэба.

    На беразе каструк адразу пацяжэў, стукнуўся галавой аб пясок, крутануўся хвастом - Андрэй, ускрыкнуўшы, разьняў акрываўленыя пальцы. Але тут падасьпеў кулут, упаў на рыбіну, падчапіў пад белае бруха аберуч, перакаціў па пяску разы са два. Тут каструк устаў на хвасьце, варочаючы масіўнай галавой, узьляцеў у паветра, але на яго шляху да вады стаў Андрэй. Ад страшнага ўдару ў грудзі пацямнела ўваччу і падкасіліся ногі, і Андрэй разам з пачварай упаў у рэчку. Ускочыў - а каструка за хвост трымае ўжо кулут. Кінуўся на дапамогу. Удваіх адцягнулі рыбіну крокаў на дзесяць ад беражка і пачалі лупцаваць дубцамі па галаве. І памалу каструк заціх.

    - Сапраўдны д’ябал! - задаволена сказаў Андрэй, мераючы чвэрцямі каструка. Абдрапаная рука яго падскоквала. Чвэрцяў набралася восем.

    - Як мы яго? Не разумею, - сказаў кулут, баязьліва дакранаючыся да гойстрых шыпоў на хрыбце каструка.

    - Павалаклі да вогнішча. Смажаны ён, ведаеш, які смачны! - прыгадаў Андрэй.

    - Павалаклі! - ажывіўся кулут. Хлопцы не елі з вячэры, а ўночы ж цягалі бярвеньні.

    Пабрылі праз кустоўе да вогнішча, падхапіўшы рыбіну з абодвух бакоў за шчэлепы. Хвост валачыўся, пакідаючы на пяску шырокі сьлед. Раптам Андрэю падумалася, што вогнішча нешта занадта трашчыць. Над кустамі ўзьвілося полымя. Хлопцы паддалі хады, як маглі, выскачылі да ракі - палала не вогнішча, раскладзенае імі, а нарыхтаваны для плыта лес. Відавочна, вецер сыпануў іскраў, і ствалы з галінамі, з сухой ігліцай заняліся ад іх, як порах. У хлопцаў абвялі рукі - рыбіна чмякнулася на пясок. Прапала мазольная праца іх бяссоннай ночы.

    Раскідаць, уратаваць хоць частку - пра гэта няварта было і думаць. Да агню немагчыма было падступіцца. Ён паглынаў нязьдзейсьнены плыт з гарлавым ненажэрным вуркатаньнем. Полымя жоўтае, як сонца, засланяла неба.

    - Не хачу! Не буду болей дровы цягаць! - крыкнуў кулут. - Лепш да зімы чакаць, па лёдзе перайсьці!

    Андрэй нічога не сказаў. Адваліўшыся ад агню, ён падышоў да вады і пахмурна зірнуў на бясконцы яе, неадольны блакіт.

    Раптам з-за мыса выйшла судна - ці невялікі коч, ці струг. Яно паволі плыло па цячэньні - тыя, хто быў у ім, ветразя не паднялі і не веславалі. Да яго было крокаў дзьвесьце.

    - Эге-ге-гей! - размахваючы рукамі, загарлаў Андрэй, не задумаўшыся ні на хвілінку, чый гэта струг. - Эге-ге-гей!

    - Эге-ге-гей! - закрычаў і кулут у яго за плячмі.

    Іх учулі адразу. Відавочна, дапамагло іх ненаўмыснае вогнішча, якое нельга было не заўважыць. На ваду леглі дзьве пары даўгіх вёслаў, і струг павярнуў да хлопцаў. Скараціўшы адлегласьць напалову, стаў носам супраць цячэньня. Узмахі вёслаў замарудзіліся - імі разьмерана працавалі толькі для таго, каб не зносіла струг.

    - Чаго вам? - данёсься са струга разьлеглы бас.

    - Дзядзечкі! - закрычаў Андрэй з усёй моцы. - Вазьміце нас у астрог! Хрыста дзеля!

    - А нагамі чо ж? - насьмешліва спыталі са струга.

    - Дзядзечкі, не сьмейцеся. Вада ж не пускае! .

    - Э-э, якая там вада! Староньніх рэк, лічы, да астрогу няма!

    - Дзядзечка, астрог ж на тым беразе! На тым!

    Нейкі час са струга даносілася гаворка. Была яна даволі гучнай, але слоў хлопцы не разьбіралі. Потым вёслы ўдарылі аб ваду, і неўзабаве высокі нос струга узьехаў на пясок. З судна саскочыла некалькі мужчын, апранутых яшчэ па-зімоваму - у кажухі. Узялі вялікі камень, абвязаны вяроўкай, што ўжываўся замест якара, і кінулі ў куст.

    - Дык што ты казаў пра астрог? – спытаў рудабароды волат з зялёнымі, як лазовае вецьце, вясёлымі вачмі.

    - Перанесьлі яго! Перад паводкай. Там цяпер! - паказаў Андрэй рукой.

    - Значыць, дамогся свайго ваявода? – зьдзівіўся рудабароды. - Добра, паклікалі вы. А то б, глядзіш, прабеглі міма астрога мы і не ведалі. А вы - хто такія? Як апынуліся тут?

    - Мы, дзядзечка, у стары астрог прыйшлі. А ён пусты... Вадзішча яго змывае, - ўпомніў Андрэй. Твар перасмыкнуўся.

    - Адкуль прыйшлі?

    - З Вілуя-ракі. Там, дзядзечка, нашых стральцоў якольцы пабілі. Дзесятак пабілі! Бацьку майго таксама. Бяжым ваяводзе данесьці.

    Волат прысьвіснуў.

    - А бацька хто твой? Па імені ды празваньні?

    - Ліцьвін Барыс!

    - З шахаўскіх, значыць? Страчаліся не страчаліся, а імя знаёмае. А мы будуем сабе зімоўе Верхаленскае, нічога не чуем. Ну, прыйдзецца ўзяць вас. А плаціць будзеце, чым?

    Андрэй разгубіў:

    - Плаціць? Няма чым... Ніводнай палушкі... Вось каструка здабылі... Дзядзечка! Вазьміце! Вазьміце! Глядзіце, які тлусты!

    Волат узяў асятра за жабры, падняў, як пушынку, дзьмухнуў рыбіне ў ноздры:

    - Нічога сабе парася! Ну, возьмем хлопцы? – падміргнуў ён сваім.

    - Не-е, - сказаў адзін. - Глянь, якія пузатыя! Струг перакуляць.

    - Ды і ўвогуле, - падаў голас другі, - з такімі вуха востра трымай! Адным шчаўчком лоб разаб’юць. Ух ты рыбішчу ўпалявалі!

    - Дзядзечкі! - узмаліўся Андрэй. - Ды якія мы пузатыя? Адкуль сіла? З вечара нічога не елі!

    Казакі зарагаталі. Толькі тут да Андрэя дайшло - жартуюць.

    - А навошта нам, казакі, у новы астрог сьпяшацца? Чым ён за ранейшы лепшы? - сказаў рудабароды. - Па Пятру па Пятровічу засумавалі? Можа, мала ласкі бачылі ад яго? Ногі разамнём, асятрынкі пакаштуем, раз хлопцы частуюць. Вогнішча гатовае – разводзіць  не трэба... Га? Галодныя яны, - дадаў ён цішэй.

    - Сапраўды, Ермалаевіч! - загулі казакі.

                                                         РАЗЬДЗЕЛ  ШОСТЫ

                                                           ЛОБНАЕ  МЕСЦА

    Асятра нарэзалі буйнымі кавалкамі, накалолі на лазовыя дубцы і паставілі ля агню. Хутка з кавалкаў у прысак закапаў залаты тлушч. Паўпудовую галаву казакі кінулі на дно струга – “юшку зварым пасьля”, - сказаў адзін. Смажаніны хапіла ўсім, хаця казакі і былі мужчыны здаровыя. А Андрэю здавалася, што нічога смачней не еў. Першым за ўсё - асятрыну елі з хлебам, якога Андрэй не бачыў з таго часу, як апошні раз сьнедаў з бацькам. Занудзіўся хлопец і па солі. Яе, праўда, даў на дарогу дзед Амелька, ды дужа мала, і яна даўно скончылася. А тут хлеб - казацкімі скібкамі і соль - хоць жменяй бяры. А яшчэ дадавала смаку радасьць ад таго, што даўгая дарога, лічы, закончаная, і болей нічога не трэба баяцца.

    - Як жа цябе завуць, стралец? - спытаў Ермалаевіч, несумнеўна, башлык у гэтым дзесятку.

    - Андрэем, - ахвотна адгукнуўся хлопец, абсмоктваючы салёныя пальцы.

    - Ты што, з баярскіх сыноў? - усьміхнуўся башлык.

    - З баярскіх? Не. Мой бацька дзесяцкі. А быў друкаром калісьці.

    - А чаму ж ты Андрэй, а не Андрушка? Як баярын. Вось я – старэйшы за цябе, а папытай, як мяне завуць. Ведаеш, што адкажу?

    - Што?

    - Не, ты спытай спачатку, - пасьмейваўся рудабароды.

    - Як... як цябе завуць, дзядзечка? - паслухаўся Андрэй.

   - Імя маё Васька, а бацькава імя - Ермалайка. І адсюль я Васька Ермалаеў сын... А яшчэ празваньне маю - Бугор. Ясна?

    - Васька Бугор! - з захапленьнем усклікнуў хлопец, утаропіўшыся ў казака.

    - Чуў, аднак?

    - Чуў. І ад бацькі, і ад іншых...

    - Вось і добра. Дык чаму ж ты Андрэй, а не Андрушка?

    - Бацька так заўсёды клікаў, - сумеўся Андрэй.

    - А халопа твайго як велічаць? - кіўнуў Бугор на кулута.

    - Ён не халоп. Ён таварыш мне. Разам ад сьмерці уцякалі, - спахмурнеў Андрэй. Яму і да галавы не прыходзіла, што кулута можна палічыць за яго халопа. - А імя яму Брат.

    - Слаўнае імя, яколец, а быццам рускае. Ведаеш, племя такое ёсьць - брàты? ⁹⁴ Далёка адсюль, ля мора Далая ⁹⁵. Там астрог паставілі землякі мае, казакі енісейскія. Брацкі астрог ⁹⁶ завецца, па брàтах, значыць. І я там некалі блізка хадзіў, а з брàтамі не біўся. Вось цяпер па загаду Петра Пятровіча ў Брацкай зямлі зімоўе мы залажылі. На Лене-рацэ, Далая вобак... Едзем чалом ваяводзе біць - можа, узнагародзіць.

    У апошніх словах волата прагучала сумненьне. Ён устаў, абтрос са штаноў пясок.

    - Адчальваем, казакі. Вечарэе!

    Ускочылі ў струг, адвалілі ад берага. Плынь адразу падхапіла лёгкае судзёнца і панесла тым шляхам, якім Андрэй зьбіраўся накіраваць свой плыт. Вада зашумела, загаварыла. Блізка, як блізка пранасіліся грабенчыкі хваль! Кулут на імгненьне зірнуў за борт і тут жа лёг на дно струга. Як ні торгаў яго за сон Андрэй, як ні сьмяяліся казакі, - быццам прыліп да мокрага насьцілу. Казакі не веславалі, адно на стырне мяняліся, ды Бугор, седзячы на носе, час ад часу пазіраў наперад, аддаючы загады стырніку. Іншыя спалі, палёгшы на дно, як кулут. Ноч была бясхмарная і зусім белая, затое сьвежая. Андрэй перацепнуў плячмі. Бугор заўважыў і кінуў хлопцу кажух:

    - Накрыйся!

    Андрэй удзячна глянуў на яго і сунуў рукі ў рукавы. І адразу ноч пацяплела, лагодней зацурчэла вада, нібы калыханку засьпявала. То набліжаліся зьлева і справа чорныя астравы, то на абодва бакі распасьціралася шэрая роўнядзь з бледнымі кроплямі адлюстраваных зор. Нейкая рыба выставіла з вады цмяначырвонае рыла і тут жа зьнікла, пакінуўшы за сабой вірок. Загундосіў камар - Андрэй адмахнуўся, але ў таго, відаць, не было сілы ляцець назад, да зямлі: сеў на борт непадалёк ад твару Андрэя, стаіўся. Мільганула за бортам цэлае дрэва з галінамі, каранямі; спачатку плыла побач, потым адстала - цікава, чаму? І стругу ж не дапамагаюць вёслы, плыве з вадой... Павекі ў Андрэя самі сабой заплюшчыліся, і ён паплыў, як струг, па хвалях сну.

    - Сьпіш, малец? - данёсься голас дзесяцкага.

    Андрэй страсянуў галавой:

    - Не.

    - Знач, забілі бацьку твайго? І маткі няма?

    - Няма.

    - Куды ж ты пойдзеш?

    - Да ваяводы.

    - А ваявода, думаеш, прылашчыць? Не ведаеш Пятра Пятровіча нашага. То ж не чалавек, а зьвер іклаты! Леташнім летам, як якольскі бунт задушылі, ведаеш, што вытвараў? Бізуном у тры каты месяц да сьмерці катаваў і мёртвых вешаў. Ды і жывых чалавек дваццаць на шыбеніцу паслаў. Ды і да бунту яшчэ аманатаў якольскіх, князцоў і голадам марыў, і марозам марозіў... Ды і ці ж якольцаў толькі? Ваяводу Мацьвея Багданавіча Глебава, таварыша свайго, гасударам пасланага разам з ім, у турме гноіць. Абы ўладу ні з кім не дзяліць!.. А ужо як ад чалавека дазнацца захоча чаго, тут яго ў Пыташную ізбу ⁹⁷ і давай нявечыць: і ваду з ільдом на галаву ліе, і пуп і жылы абцугамі цягне, і галаву круціць клячам, і сьвечкамі сьпіну паліць, і на гарачае жалеза ставіць... Ды ці ўсё пералічыш?

    - Я то, дзядзечка, бачыў сам, - вырвалася ў Андрэя, - ды куды ж падзецца мне?

    Бугор запусьціў рукі ў свае вогненныя кудлы і паківаў галавой:

    - І на што мы вас, дзяцей нашых, на пакуту раджаем? Ёсьць і ў мяне сынчышка, Пятрухай зваць. Дзесяць гадоў яму, тры разу за тыя гады бацькі бачыў. І цяпер ў астрогу ў Енісейскім... Вось памру дзе-небудзь на стругу ці ў зімоўі, можа, ліхія заб’юць, ці якольцы тыя ж ні за што, і таксама сірацінаю астанецца... А якое дабро па мне атрымае? Якое ў Ваські Бугра дабро? Год пятнаццаць на Ленскай зямельцы бядую, першы дзесятак на Лену-раку прывёў, з сотнікам Бекетавым Ленскі астрог закладаў... Не той, што цяпер пакінулі - быў яшчэ адзін Ленскі астрог, вёрст на сем ніжэй, той мы з Бекетавым будавалі. Ваяводаў тады і не сьнілася тут, Пётр Пятровіч пра Лену-раку тады і не марыў!.. А заявіўся сюды, пачаў прыціскаць людзей заслужаных: ні табе хлебнага жалаваньня, ні салянога, ні грашовага, ні віннага... Хлеб у гасьцей дарагой цаною купляем... Два гады назад сказаў пра тое я Галавіну ж... “Як ты сьмееш, мужык, ваяводу хаяць!” Ды на лобнае месца мяне, бізуном вучыць. Мяне - бізуном!

    Слёзы пырснулі з вачэй асілка. Дзіўна слухаць было тое Андрэю: такі здаравенны “дзядзечка”, а голас - пакрыўджаны, як у дзіцяці. Ды ён жа змог бы ваяводзе рукі вузлом за сьпінай завязаць!

    Быццам угадаўшы Андрэевы думкі, Бугор выпрастаўся:

    - Нічога! Мужык да пары церпіць. Адальюцца і Пятру Пятровічу сьлёзы нашы! Гаршчок жа повен.

    - Які гаршчок? - не зразумеў Андрэй.

    - Што сьлязьмі поўняць. А ваявода пра тое не думае. Вось астрожак новы робіць. Думаеш, з хат для служылых людзей пачынае? Трасцы! І не бачыў яшчэ, а скажу праўду: турмы ставіць Пётр Пятровіч. Штук дванаццаць. Не верыш? Ён пра турмы тыя яшчэ пазалетась казаў. Каб з камлёў векавечных паставілі іх і частаколам трохзубым абгарадзілі. Тыя турмы і падымае цяпер. А лобнае месца гатова ўжо. Не сумнявайся! Ну пасьпі, малец! Ды памятай: горка стане - Ваську Бугра шукай. Сына шахаўскага стральца ніколі не кіну!

    Андрэй прываліўся плячмі да борта, але заснуць не мог. Пакуль уцякалі ад сьмерці, выкручваліся з драпежных лап і рук, выныралі там, дзе немінуча павінны былі патануць, у галаве была толькі адна думка - дайсьці да астрога. Цяпер, калі з гэтым усё было ясна, набеглі новыя: што з ім будзе далей? Куды прыхіліць галаву? Адно надзея - на добрых людзей. На такіх, як дзед Амелька, як Васька Бугор... Пра Бугра сярод служылых людзей хадзілі легенды. Ён то паяўляўся ў астрогу, то, пасланы кудысьці, зноў надоўга зьнікаў. Пазалетась, чуў Андрэй, ваявода выгнаў яго зусім з уезда Ленскага ⁹⁸ ў Енисейск, а прыйшлося ўсё-ткі ўзяць назад! А які чалавек свойскі, просты. Такі сірату не пакрыўдзіць... Андрэй не ведаў, што пройдзе чатыры гады, і Васіль Ермалаеў сын Бугор стане на чале першага ў Ленскім краі бядняцкага выступленьня супроць несправядлівых ваявод. Пяцьдзесят служылых людзей разам з ім кінуць службу ў Ленскім астрозе і паплывуць уніз па Лене, на “новыя землі”, да якіх яшчэ не дацягнулася царскае рука. Новыя ваяводы за імі наўздагон пашлюць атрад, ды той не схоча біцца з паўстанцамі, і дойдзе ўрэшце Васька Бугор аж да Анадыра, дзе са славутым Сямейкам Дзяжнёвым будзе здабываць зьвера марскога і “рыбін зуб”...

    Усё гэта было наперадзе, а пакуль што зялёнавокі асілак плыў да Галавіна, чакаючы ўзнагароды за споўненую чарговую службу. Ён супакоіўся і ўважліва глядзеў у рачны прастор.

    Па вадзе пабеглі касыя промні - за карэнным берагам падымалася сонца. Яно ласкава кранула пальцамі Андрэевы павекі і апусьціла іх.

    - Пад’ём, казакі! Астрог блізка! – грымнуў моцны голас Бугра. У стругу заварушыліся, загрукалі вёслы - іх устаўлялі ў уключыны. “А Ермалаевіч, відаць, так і не спаў”, - падумаў Андрэй.

    Уставай! - тузануў ён жартам за валасы кулута. - Астрог прасьпіш!

    Кулут устаў на калені, баязьліва падняў нос над бортам. Ён баяўся воды, - пра тое Андрэй ужо ведаў і не стаў прыставаць да яго болей. Струг ішоў цяпер не па асноўнай Лене, а па даволі шырокай пратоцы. На левым беразе яе кусты былі сьсечаны і звалены ў лаўжы. У прагаліне жаўцеў сьвежым паўтарасажнёвым частаколам новы астрог. Мала што ўзвышалася за гэтым тынам: астрог яшчэ не быў гатовы.

    Ля берага боўталася на хвалі некалькі дробных суднаў і адно вялікае, з рубленымі надбудовамі на палубе. Сярэдняя была даўжынёй сажні са два, кармавая і насавая - па сажню. Вокнаў у іх не прарэзалі. Відавочна, судна было важнае, бо па палубе паходжвалі стражнікі з бердышамі ў руках і недамеркамі-пішчалями за плячмі. Бугор падміргнуў сваім, весьляры дружней наляглі на вёслы, а стырнік так накіраваў струг, - можна было падумаць, што струг зьбіраецца прыстаць да судна з аховай.

    - Гэй! Куды прэш! - вызьверыўся адзін з прыставаў, перагнуўшыся праз борт. - Не бачыш - судна гасударава!

    - А што гасударавага можа быць на такім карыце? – пад’ялдыкнуў Бугор. - Не пушчай у плаваньне яго, браток! За першым востравам перакуліцца!

    - Не твой клопат. Ды і хай перакуліцца - гасудар гараваць не будзе, - загігікаў прыстаў. - Адыдзі, рыжы, зараз грузіцца будзем!

    Бугор махнуў рукой, весьляры затабанілі левымі, правымі ўдарылі, як звычайна, і струг разьвярнуўся б на месцы, калі б не плынь, якая тут было даволі моцнай і аднесла ўніз крокаў на дваццаць. Тут і прычалілі, выкінуўшы камень у сьсечаны куст. Казакі выскачылі на бераг, выцягнулі нос струга. Кожны пры гэтым пацягваўся, разьмінаючы замлелыя цягліцы. Вылезьлі і Андрэй з кулутам.

    - Глядзіце, - сказаў нехта, - суседзі “грузіцца” пачынаюць.

    Да няўклюднага судна ад астрога рухалася невясёлае шэсьце. Наперадзе ішлі прыставы з шаблямі нагала, за імі - двое мужчын, апранутых у даволі пашарпанае баярскае адзеньне. Андрэй адразу пазнаў малодшага ваяводу Мацьвея Глебава і дзяка ⁹⁹ Аўхіма Філатава. За імі тупаў і бразгаў шэры натоўп людзей - хто ў жалезных кайданах, хто з пудовымі калодкамі на нагах. Апошнімі крочылі ізноў-такі прыставы.

    На судне зарыпелі дзьверы, глуха чвякнулі ў пясок сходні. Першымі на палубу ўзышлі малодшы ваявода і дзяк. Глебава павялі ў надбудову насавую, Філатава - у тую, што на карме. У сярэднюю, большую, пагналі чорны люд. Так яго многа было, што ўвайсьці здалелі не ўсё, але і тых, хто застаўся, заштурхалі. Загрымелі засаўкі.

    - Колькі іх, нябог? Чалавек трыццаць? - парушыў маўчаньне адзін з казакоў Бугра. – А казёнка - сажань на два. Хоць сідзельцамі ¹⁰⁰ і завуцца, а сесьці, бадай што, некуды будзе. Толькі і месца, што стаяць.

    - Турма ў астрогу не гатовая, а зладзеяў у ваяводы багата. Плодзяцца, як грыбы. Вось і прыдумаў на вадзе трымаць. Ну што, хлопцы, - сагнуўся Бугор да Андрэя і кулута, - самі да ваяводы пойдзеце ці з намі?

    - Калі возьмеце, дзядзечка, з вамі! - узрадаваўся Андрэй. - А то нас адных да ваяводы і не пусьцяць, можа.

    - Ну, дык пайшлі!

    Хлопцам, асабліва маленькаму кулуту, цяжка было паспець за казакамі, што крочылі шырока. Праз хвіліну-другую мінулі вароты і апынуліся за тынам, у астрозе.

    Тут паўсюдна кіпела работа, завіхаліся цесьляры, заядла шорхалі пілы, жаўной малацілі сякеры. З натугай рыпелі нямазаныя колы вазоў, на якіх сюды і туды спацелыя конікі цягнулі неабхватныя калоды. З крыкам, дзелавітай лаянкай падымалі бярвеньні на вянцы. Закончана было мала: нават каля званіцы ляжалі яшчэ тры не паднятыя званы. На шатровай ¹⁰¹ царкве быў недакрыты дашчаны купал, але крыж над ім ужо стаяў. У царкве было ціха - відаць, ютрань скончылася і прыхаджане разышліся. З дзьвярэй нечакана выплыў бацюшка ў чорнай манаскай апранасе, з вялікім срэбным крыжам на грудзях; казакі пасьпешліва зьнялі шапкі - хлопцам даўно ўжо не было чаго здымаць. Поп тройчы перахрысьціў усіх - рука яго дробна дрыжала - і рушыў далей, сурова падціснуўшы вусны. Тут Андрэй убачыў, што за папом-манахам ідуць прыставы з бердышамі напагатове.

    - Ну і ну! - з невыказным зьдзіўленьнем прамовіў Бугор, калі незвычайная працэсія зьнікла за званіцай. - Ужо і айца Васілея на малебен пад каравулам водзяць! Паслаў нам цар-гасудар ваяводу!

    “Сама той чорны поп Васілей, што бацьку пра князя Гарадзейскага сказваў”, - прыгадаў Андрэй.

    Не сказаць, каб у астрогу не было нічога гатовага. Плошча, на якую хутка ўсьлед за казакамі выйшлі хлопцы, уся амаль была забудавана. Асабліва кідаліся ў вочы два будынкі. На пачэсным месцы, высокім ганкам у бок ракі ўзвышалася хароміна з зашклёнымі вокнамі і разнымі ліштвамі. Насупроць шарэла доўгае прысадзістае памяшканьне зусім без вокнаў.

    - Усё, што трэба! - быццам хвалячы, прамовіў Бугор. - Ваяводзкі двор і турма. Ёсьць і лобнае месца... Што я казаў, Андрушка?

    І праўда, пасярод плошчы тырчаў памост са сьвежых чырвонавата-жоўтых плах. На памосьце стаяла каза - масіўная лава. Мяркуючы па ўсім, казакі з хлопцамі трапілі да лобнага месца якраз у тую хвіліну, калі ім зьбіраліся пакарыстацца: ад турмы каравульшчыкі гналі дзесяткі са два сядзельцаў, а ад ваяводзкага двара насустрач ім рухалася другая група: кат у чырвонай кашулі і тры яго памагатых. Адзін нёс бізун, другі - папяровы скрутак, трэці - трубу. Відавочна, кат, як тады вадзілася, адначасова быў і бірычам ¹⁰².

    - Дзякуй богу, без сякеры, - напаўголаса ўраніў нехта з казакоў.

    Плошча, па якой да гэтага брылі рэдкія мінакі, раптам запоўнілася чалавечым тлумам. Не зьдзіўляйцеся: як вядома, тады ні кіно, ні тэлевізара не было - як жа можна было прапусьціць такое відовішча, як пакараньне бізуном? Шырокія мужчынскія плечы засланілі Андрэю ўсё, апрача памоста, чорнай лавы на ім і ката за лавай.

    Нізка і хрыпла прараўла труба. Плошча заціхла. Кат раскруціў скрутак і ўтаропіўся ў яго.

     Па наказной памяці стольніка гасудара цара вялікага ўсея Русі Міхаіла Фёдаравіча ваяводы Пятра Пятровіча Галавіна да правяжу штодзённага прыводзіцца князец іншаземскі Бадурскага роду таён Байдонка Куладзін сын!

    Андрэй не паверыў сваім вушам. Байдон? Князец Бадурскага роду? Як ён трапіў сюды раней, чым сам Андрэй? А можа, ёсьць яшчэ адзін Бадурскі род, са сваім таёнам Байдонам? У натоўпе адбыўся рух, і па рыпучым прыступках каравульшчыкі ўпіхнулі на лобнае месца Байдона. Таго самога, крутаплечаго, пляшывага. Толькі выгляд у яго тут быў зусім іншы: згорбіўся Байдон, быццам нёс на сьпіне страшэнны цяжар, а там усяго і было, што яго зьвязаныя рукі. Рукі гэтыя разьвязалі, але толькі для таго, каб зьняць сон, пакласьці таёна грудзьмі і жыватом на лаву і ізноў зьвязаць іх пад казой. Кат паглядзеў, ці добра ён замацаваны, нават пахітаў за плячо - раптам спаўзе і, задаволена адступіўшы на крок, зноў разгарнуў скрутак.

    “Як ён трапіў сюды, - ліхаманкава думаў Андрэй, - сам прыйшоў або прывялі? Сам - наўрад... Хто ж яго прывёў? А можа... можа... няўжо?”

    Сэрца ў яго затахкала, як ніколі. Даўно пахаваў ён у думках бацьку і стральцоў, не было ім ратунку. Ды хто ж тады прывалок сюды гэту драпежную рысь? Ваявода, не дачакаўшыся, паслаў новы дзесятак? Немагчыма! Занадта рана!

    - І вялеў нам, кату астрожнаму з прыставамі, князца Байдонку стольнік і ваявода цара-гасудара Пётр Пятровіч Галавін за здраду цару-гасудару і шэрці ламаньне і нявыплату ясаку і змову зладзейскую са здраднікам царскім Барыскам, празваньнем Ліцьвін, і за маўчаньне пра здраду біць кожны божы дзень, апроч нядзелі, бізуном пятнаццаць разоў да таго дня, як у змове зладзейскай прызнаецца і ясак без маруду заплаціць за чатыры гады.

    І ізноў не паверыў Андрэй сваім вушам. Байдона караюць не за напад на служылых людзей, а за нейкую зладзейскую змову з бацькам?! Якая змова?! Не было ніякай змовы! Нават тады, як Андрэй трапіў у лапы Байдона, як Байдон крычаў бацьку: “Аддай Кусенея, і я аддам табе сына, а не аддасі Кусенея – заб’ю!” Якая магла быць паміж Байдонам і бацькам змова?!

    Кат нахіліўся да Байдона і нягучна, але выразна сказаў:

    - Прызнаесься ў змове з Барыскам, празваньнем Ліцьвін?

    Ён сказаў гэта па-руску, але, відаць, для гэтых слоў Байдону тлумач ужо не патрабаваўся. Ён прыўзьняў над казой твар і жорстка кінуў:

    - Суох! (Не!)

    Кат спакойна згарнуў скрутак, даў памагатаму, узяў у другога бізун:

    - Гых!

    Пуга - доўгая і вузкая з засохлымі вострымі краямі паласа сырамятнай скуры – засьвішчэла, зашчоўкала ў паветры, заскакала па чорнай ад рубцоў сьпіне Байдона. Пырскала кроў. Плошча лічыла марудлівыя ўдары:

    - Адзін! Два! Тры! Чатыры!

    Байдон ляжаў, як камень, не паварочваючы галовы. Толькі зрэнкі хадзілі, сюды-туды, нібыта ён стараўся запамятаць усіх, хто бачыў яго пакуты і ганьбу.

    - Восем! Дзевяць! Дзесяць!

    І Андрэй раптам адчуў, што тое пачуцьцё помсты, якое вяло яго праз таежныя нетры, слабне, адыходзіць кудысьці, а на месца таго пачуцьця выплывае непатрэбны жаль да чалавека, што прынёс гэтулькі зла і бацьку, і стральцам, і яму самому, Андрэю. Можа, мужнасьць Байдона кранула, а хутчэй Андрэй не мог раўнадушна глядзець, як катуюць чалавека.

    - Трынаццаць... Чатырнаццаць... Пятнаццаць!

    Кат шыбнуў бізун памагатаму - той спрытна злавіў за пугаўё. Байдона адвязалі. Ледзь перастаўляючы ногі, але не гайдаючыся, пайшоў ён з памоста.

    - Па наказной памяці... да правяжу бізуном прыводзіцца здраднік царскі дзесяцкі стралецкі Барыска, празваньнем Ліцьвін!

    Андрэй пахіснуўся і схапіўся за нейчае плячо. Бацька жывы! Жывы! Але за што правёж? За якую здраду? Працуючы локцямі, ён стаў прадзірацца да лобнага месца. Баючыся зусім згубіцца ў натоўпе, кулут рушыў за ім, трымаючыся за кашулю. Так праціскаліся яны ўдваіх, аж пакуль не ўперліся ў памост побач з прыступкамі.

    А Барыс Ліцвін быў ужо на казе, распрануты да пояса. І такі ж суровы, непранікальны твар быў ў яго, як у Байдона. Ён быў так блізка, а Андрэй не мог паварушыць ні рукой, ні нагой, і словы сказаць не мог, быццам язык распух.

    - І загадана нам кату астрожнаму з прыставамі, наказной памяцьцю стольніка і ваяводы, за здраду цару-гаспадару і змову зладзейскую з Байдонкам, князцом іншаземскім, за маўчаньне пра здраду і змову біць кожны божы дзень, і ў нядзелю таксама, бізуном пятнаццаць разоў, аж пакуль не прызнаецца.

    Кат нахіліўся да вуха Барыса Ліцьвіна:

    - Прызнаесься ў здрадзе і змове?

    І Барыс Ліцьвін, як Байдон, адрэзаў:

    - Не!

    Сьвіснуў бізун, і быццам не бацьку – апякло самога Андрэя. І Андрэй узьбег на памост, валочачы за сабой кулута, што павіс на ім, як клешч, і кінуўся да бацькі:

    - Татку! Татку! За што яны цябе? Не дам біць! Не дам!

    Толькі Андрэй і пасьпеў заўважыць, як тузануў галавой бацька, як успыхнулі радасьцю вочы яго:

    - Сынку!

    Накінуліся, скруцілі рукі, далі ў каршэнь, некуды павялі. Бачаць - якольскі хлопчык не адстае. Скруцілі на ўсялякі выпадак рукі і яму.

                                                          РАЗЬДЗЕЛ  СЁМЫ

                                               “НЯПРАЎДА...  УСЁ  НЯПРАЎДА!”

    Шмат разоў Андрэй бачыў ваяводу, але ніколі так блізка. Ваявода ў высачэзнай гарлатнай шапцы ¹⁰³ з чорных сабалёў, у шаўковым вохабні ¹⁰⁴ са стаячым каўняром і бліскучымі гузікамі, хадзіў з кута ў кут шырокімі крокамі, скоса пазіраючы на яго, а Андрэй са зьвязанымі за сьпінай рукамі стаяў пасярод пакоя і напружана сачыў за ім. Відно было, што ваявода ўсьцешаны, час ад часу ён паціраў адну аб другую рукі з вясёлкай пярсьцёнкаў, але нешта яму замінала. Раптам здагадаўся, што, і кінуў прыставам, тыцнуўшы пальцам у кулута:

    - Гэты - навошта тут?

    - Затрыманы разам! - адказаў адзін прыстаў, а два іншых угодліва кіўнулі галовамі.

    - Справадзьце ў пярэднюю. І самі туды. З сынам Барыскі-здрадніка буду адзін гаварыць.

    І Андрэй застаўся сам-насам з ваяводам. Ваявода не сьпяшаўся, і ў Андрэя быў час разгледзець яго. Вузкаплечы, брухаты, чаго цеснаваты вохабень не хаваў. Бровы, бародка рэдкія, вочкі запалыя, вузкія. Нічога вялікаснага ў ім, апрача шапкі, каўняра і гузікаў, не было. А перад гэтым чалавекам трапятала ўся Ленская зямелька.

    Ваявода зірнуў, нарэшце, не скоса, а ва ўпор, і Андрэй зразумеў, чаму трапятала - нешта нялюдзкае, падазрона-воўчае гарэла ў гэтых крыху раскосых, татарскіх вачах. Позірк глыбока ўпіваўся ў душу, распаўсюджваючы боль, як атручаная страла.

    - Ну? – нецярпліва сказаў ваявода, тупнуўшы нагой.

    “Што ну?” - хацеў быў спытаць Андрэй, але язык не павярнуўся.

    - Усё ж не вытрываў? Не дачакаўся бацькі-зладзея? Прыбег? - панізіў голас ваявода амаль да шэпту, падступаючы да Андрэя. Андрэй хіснуўся назад і ледзь не ўпаў: і ногі адмовіліся слухацца!

    - Што маўчыш?

    Як каменьчыкі ў жмені, чокнулі пярсьцёнкі - ваявода сьціснуў кулак і ўзмахнуў ім, але ў апошні момант перадумаў - разьняў пальцы, апусьціў руку. І гэта звычайны рух, у якім не было нічога звышістотнага, раптам супакоіў Андрэя. Чаго, уласна кажучы, вызьверыўся на яго ваявода? Што Андрэй зрабіў благога? Можа, нехта абгаварыў? Тады трэба ўведаць, у чым яго вінавацяць. У чым вінавацяць бацьку?

    - Сказвай, - патрабаваў ваявода.

    - Што сказваць?

    - Дзе Байдонка цябе хаваў, калі твой бацька выгляд рабіў, што цябе шукае.

    - Не хаваў мяне Байдон.

    - Знач, ты сам хаваўся?

    - Не хаваўся.

    - Дзе ж ты быў?

    - Калі дзе быў?

    - Калі Байдон са сваім воінствам здаўся і цябе стральцы пачалі шукаць.

    Здаўся Байдон! Здаўся! Абхітрыў, аблажыў стральцоў, выхваляўся - і здаўся! Як жа шкада, што не дачакаўся таго Андрэй! Колькі б пакут пранеслася міма! А татка! Колькі, мусіць, папакутваў і ён, што адзіны сын без сьледу прапаў!

    - Не хаваўся я. Зьбег. Ад Байдона зьбег. Ён гразіўся забіць мяне, я зьбег. А падступіцца да урагі, дзе нашы сядзелі, нельга было: аблога.

   - Зьбег? - з насьмешкаю перапытаў ваявода. - І куды ж ты лыжы навастрыў?

    - У астрог.

    - Як жа тады твой бацька цябе, у астрог вяртаючыся, не ўбачыў? І чаму ты толькі цяпер явіўся, калі ў сакавіку пабег? Травень канчаецца ўжо!

    - Я па нашых сьлядах у астрог бегчы баяўся, бо па тых сьлядах Байдон мяне маланкаю бы дагнаў. Па Вілуі-рацэ ішоў, ад таго доўга.

    - Складна баіш! - быццам бы пахваліў; ваявода. - А зараз паслухай, злаотрак, як то было папраўдзе.

    Ён скрыжаваў рукі ў вузкіх доўгіх рукавах. Гаварыў без затрымкі, не раздумваючы, як даўно і надзейна завучанае:

    - Бацька твой Барыска Ліцьвін - Арахоўскі Барыска даўно на Літву сваю паганую, варожую сабраўся. Ды здалося мала яму гасударава жалаваньня, надумаў рухлядзьдзю мяккай разжыцца, прыбыткам дзяржаўным. І падумаў ён, што ў Байдонкі Бадурскага рухлядзі мяккай багата, бо не плаціў Байдонка ясак чатыры гады. І калі дайшоў Барыска з дзесяткам ужо да Байдонкі, адразу ў юрту яго не пайшоў з усім дзесяткам усім, а вогнішча распаліў і загадаў стральцам спаць, а сам, - ваявода запусьціў руку сабе за каўнер, паварушыў там пальцамі, дастаў прусака, уважліва абгледзеў яго, кінуў на падлогу, растаптаў і плюнуў, - а сам сеў на каня свайго і да Байдонкі паехаў. І сказаў Байдонку: рухлядзі ты назьбіраў багата, а даваць яе гасудару не трэба, гасударава жалаваньне за ясак малое, я табе большае дам пасьля, толькі трэба зрабіць так, каб са стральцоў маіх ніхто не здагадаўся, бо яны людзі новыя, і іх не ведаю, і дзяліцца з імі я не жадаю. А яны ўсе людзі маладыя і падмануць няцяжка іх. А каб табе перад гасударом апраўдацца, я табе граматку складу, быццам ты ясачнаму зборшчыку іншаму рухлядзь сваю аддаў, а ты заўтра яе пакажаш, як са стральцамі прыйду. А каб мне вярнуцца сюды за рухлядзьдзю з таварам, сына ў цябе пакіну, а ваяводзе пасьля скажу - адпусьці, ваяводзе, сына шукаць. А Барыскі Ліцьвіна сына шукаць ваявода дзесятка не дасьць, каб аднаго адпусьціў - і тое прасіць трэба. А прыеду я быццам за сынам, з таварам, я табе тавар, ты рухлядзь мне, і паедзем з сынам на Літву. А каб сына пакінуць у родзе тваім, на час, ты на нас нападам пайдзі і быццам сына ў аманаты схопіш, а потым здасіся, сын мой уцячэ быццам, а насамрэч будзе ў цябе хавацца, пакуль я па яго не прыеду. А каб мне ваявода паверыў, са мной ў астрог пойдзеш. Ваявода граматку прачытае, што я табе напішу, і адпусьціць цябе. І паедзем разам да ўгодзьдзяў тваіх...

    Ваявода падняў далонь, павярнуў да сьвятла і ўтаропіўся ў яе, быццам на ёй нешта было. Засьмяяўся едка:

    - Думалі, дурань ваявода, абхітрыць яго - што прусака растаптаць! А я ўсіх бачу наскрозь, усё на далоні маёй! Глебаў Мацьвейка, першы хітрун, і той папаўся! Трэба ж: бунт іншаземскі супраць мяне падняў, на мяне зваліць хацеў, бы ад таго пайшоў бунт, што я ў якольцаў быдла апісаць загадаў. Вось дзе хітрасьць юдава! А націснуў я на таёнаў, прыяцеляў ягоных, пачаставаў жалезам пражаным - раскалоліся, як, арэх грэцкі! Ва ўсім прызналіся! І Мацьвейка прызнаецца, дай час. І ты прызнавайся. Ты за грахі бацькавы не адказчык, ды на табе і свае ёсьць.

    - Грахі? - прамармытаў Андрэй. Зноў адняліся ў яго і рукі, і ногі, і мова.

    - Грахі, отрак! Ужо не грашкі - грахі злачынныя! Прад гасударам! Адно ратуе цябе: юнацтва. Калі прызнаеш зладзейства свае і бацькавы - пакараю, ды памілую. А не прызнаеш - кожны божы дзень біты будзеш, як бацька, да тых пор, пакуль вышук не скончыцца. А тады ўжо літасьці не дачакаеш - і цябе павешу.

    Ваявода акінуў Андрэя позіркам, правяраючы, ці дайшоў да хлопца сэнс яго грозных слоў.

    - Першы грэх твой у тым, што бацьку паслухаў, на двары застаўся, калі стральцы ў пустую юрту ўвайшлі. Другі грэх - што сядзеў схаваўшыся, калі Байдонка здаўся, а бацька твой удаваў, што цябе шукае. Трэці твой грэх - што адседжваўся ў родзе Байдонкі, а не пабег да мяне, ваяводы, сказаць пра ўсе.

    - Няпраўда! Няпраўда то! - закрычаў раптам Андрэй, адчуваючы з палёгкай, што здранцвеньне канчаецца.

    - Што няпраўда? – ссунуў рэдкія, як павуціньне, бровы ваявода.

    - Усё няпраўда! Ад пачатку да канца! Ад першага да апошняга слова!

    - Так, - цяжка задыхаў ваявода, - бачу я, і ты не супроць абхітрыць мяне. Ну што ж, пачнём спачатку. Атабарыліся вы вярсты за тры да Байдонкавай юрты?

    - Атабарыліся! Бо настала ноч, а Байдон пахаваў сына. Няможна было да яго ўрывацца!

    - Атабарыліся - прызнаеш. Значыць, не ўсё няпраўда? То - раз. Што няможна было да Байдонкі ўрывацца - так толькі отрак юны скажа. Ясатчык кожны ведае, што па ясак лепей ісьці, калі ясачныя ¹⁰⁵ таго не чакаюць: рухлядзь схаваць не пасьпеюць. А твой бацька рашыў да раніцы чакаць. Добранькі які! Хоць у сьвятыя занось!

    Андрэй прамаўчаў. Што можна сказаць чалавеку, які не можа ці не хоча сказаць па-добраму пра дабрыню.

    - Што бацька твой уначы на кані езьдзіў - праўда?

    - Езьдзіў. На выведку.

    - Што ў тароках сваіх паперу, пяро і чарніла вазіў - праўда?

    - Вазіў, ды Байдону той граматкі не пісаў! Не ён граматку тую пісаў!

    - Так і бацька твой кажа, - холадна ўраніў ваявода. - Ды чаму я верыць яму павінен?

    - У той граматцы сказана, што руку да яе прылажыў Барыс Арахоўскі. Навошта бацьку было сваё імя пісаць?

    Ваявода задаволена крактануў.

    - О, тое не проста разблытаць было! Ды ваяводу не абдурыш. А чыё ж яшчэ ён імя ўпісаць мог? Тых ясатчыкаў, што ў іншыя месцы пасланы былі, чыйго і духу ў Байдонкі быць не магло? Тады падлог яго адразу быў бы бачны. А так - разьбірайся, ваяводзе. Варажы, што б азначыла б тое? Вер злодзею Барыску, што на яго нейкі князь літоўскі цень навёў! Ну? Зноў мая праўда?

    - Няпраўда! Няпраўда! - захлынаючыся сьлязьмі, крычаў Андрэй. - Як мой бацька без мяне згаварыцца з Байдонам мог, раз якольскай мовы не ведае? Хто яму ператлумачваў?

    Ваявода з дакорам паківаў галавой - маўляў, каго ашукваеш, хлопец?

    - Ведае бацька твой злодзей па-якольску. Ведае! Ты ведаеш, і ён таксама. На то і сьведка ёсьць. Чуў, як, вярнуўшыся ад Байдонкі, бацька твой па-якольски табе казаў, аж бы ты ў пустую юрту не заходзіў, даўся Байдонку схапіць. Па-якольску знарок казаў, аж бы стральцы не ўразумелі.

    - Хто ж сьведка той? Там нікога не было, хто па-якольску умее!

    - А якольскі князец Кусеней?

    Перад Андрэем устаў плоскі твар і вузкія вочкі вожа, з зайцам у зубах. З тым самым зайцам, што падстрэліў ён, Андрэй. “Кусеней... Паклёпнік! - з нянавісьцю падумаў ён. - На Байдона навёў ваяводу, на бацьку майго і мяне паклёп навёў! А бацька яго не аддаў Байдону. Нават тады, як Байдон гразіўся мяне да сьмерці пабіць! Так аддзячыў. Гніда”. І зьявіся вож у тую хвіліну, цяжка сьцьвярджаць, што Андрэй не кінуўся б на яго, каб вырваць ілжывы язык.

    - Не было размовы такой! Брэша сьведка!

    - А чаму ж я павінен табе верыць, а не яму?

    - Каб умеў па-якольску бацька, не прасіў бы ён тлумача ў ваяводы! Не ўзяў бы мяне ў дарогу такую!

    Задумаўся ваявода, але на адно імгненьне:

    - Тлумача прасіў са сваім разьлікам, каб цябе ўзяць. Як іначай мог бы цябе з астрога вывезьці? У астрогу ты для яго як аманат быў. Не мог твой бацька зладзеяваць, пакуль ты ў астрогу. Тлумача прасіў, ведаючы, што ў мяне тлумача няма, што з дзесяткам яго за тлумача толькі цябе паслаць можна.

    І Андрэй з адчаем зразумеў: усё. Што б ні сказаў ён гэтаму сытаму, самаўпэўненаму вяльможы, які не верыць ні ў што добрае, ён на ўсе дасьць свой, недарэчны, але на яго думку правільны адказ. Гэта табе не шаманка Дэлэрыер і нават не Пангарада. З гэтым біцца немагчыма.

    А ваяводаў дабіваў:

    - Як ні адбрыкваліся б твой бацька і ты, ёсьць галоўны доказ: рухлядзі мяккай бацька твой не прывёз? Як папраўдзе Байдонка напаў ды потым здаўся, дык з яго двайны ясак можна было злупіць! А бацька твой прывёз аднаго Байдонку. А што мне Байдонка той без пушніны? Чаму злодзей Барыска па юртах рухлядзь не шукаў? Уся ў якольцаў яна, як на далоні, няма куды ў юрце хаваць! Тое - раз. Другое - чаму, як сын дарагі яму, не шукаў сына належна, а адразу ў астрог? Бачыш - усё сыходзіцца, і нічога, апроч шыбеніцы, Барыску Ліцьвіну не застаецца. А цябе я адпушчу, калі прызнаесься. Прызнавайся: была змова ў бацькі твайго з Байдонкам?

    Ён упіўся кашчавай, але моцнай рукой у плячо Андрэю. Вочы яго палалі, як у вар’ята:

    - І не думай, отрак! Бацьку ты нічым не паможаш. Я ужо да роднікаў Байдонавых дзесятак паслаў. Вернуцца з рухлядзьдзю той, што Барыска не сабраў, сабе пакідаючы, і канец! Прызнаесься?

    “А што мне радасьці жыць, калі татку павесяць, - падумаў Андрэй. - Хай вешаюць разам. Пішчальнікі не пішчаць!”

    - Не, - адказаў ён, як бацька і Байдон.

    Ваявода адскочыў, быццам апёкшыся. Твар яго перакасіўся.

     Прызнаесься, - прасіпеў ён. - Гэй, прыставы!

                                                            РАЗЬДЗЕЛ  ВОСЬМЫ

                               СТРОГİ,  АЛЕ СПРАВЯДЛİВЫ,  НА  ТОЕ  İ  ВАЯВОДА

    Але тут за дзьвярыма, у пярэдняй пачуўся тупат цяжкіх крокаў, гучныя галасы. Нехта прасіўся да ваяводы, а прыставы не пускалі, памятаючы словы ваяводы, што ён будзе гаварыць з хлопцам, адзін. Ваявода прыслухаўся, і задаволеная ўсьмешка натапырыла яго рэдкія вусы:

    - Ага! Правяральшчыкі мае! Ад Байдонавых роднікаў вярнуліся. Вось табе і капцы! Прыставы! Прапусьціце!

    Сам да дзьвярэй кінуўся, адчыніў. Адскочыў на сярэдзіну пакоя, левую руку на клюб, правую на шаблю. Андрэй бачком, бачком - у кут. Паявілася думка за сьпінамі тых, хто ўвойдзе, высьлізнуць з ваяводзкай сьвятліцы. Зьявілася - і зьнікла, бо куды ўцячэш? Гэта табе не ў тайзе, а ваявода - не Байдон. Ды і галоўнае: уцякаеш - значыць, і сапраўды вінаваты, і бацька твой вінаваты таксама, і тады для яго ўжо аніякага выратаваньня. І Андрэй забіўся ў кут, ледзь не заскабіўшы рукі аб шорсткія лістоўнічныя бярвеньні.

    Служылыя людзі ўвайшлі шумна, грукаючы абцасамі. Гэта былі не казакі, звычайна апранутыя і ўзброеныя як пападае, а стральцы - на ўсіх былі фэразі і боты, у кожнага пішчаль. І хоць Андрэй аказаўся ў іх за плячмі, ён адразу з радасьцю ўбачыў, што гэта быў дзесятак, з якім ён сам хадзіў да Байдона! Тут былі і Шчастка, і Трень, і Афонка, і нават Кусяней, угледзеўшы якога, Андрэй сьцяў зьвязаныя рукі ў кулакі. Відавочна, ваявода, каб хутчэй пераканацца ў справядлівасьці сваіх падазрэньняў, паслаў людзей, што ўжо былі ў Байдона, каб не трацілі час на пошукі дарогі. А можа, не знайшлося іншых пад рукой, бо можна было паслаць і іншых - з Кусянеям. Другое было бліжэй да ісьціны, бо сярод стральцоў Андрэй убачыў і незнаёмага - выходзіць, паплечнікам Барыса Ліцьвіна ваявода цалкам не давяраў. Незнаёмы гэты, яшчэ малады чалавек, з кароткай чорнай бародкай, стаяў крыху бліжэй за ўсіх да ваяводы. Спатыкнуўшыся аб парог, у пакой ускочыў яколец і прыстроіўся да стральцоў - на яго зірнулі раўнадушна і прамаўчалі: гэта быў, відаць, тлумач дзесятка, які з нейкай прычыны адстаў.

    - Ну што, галава пісьмовы ¹⁰⁶ мой Васілей Данілавіч, ці багата рухлядзі мяккай, у Байдонавым родзе ўзятай, цалавальніку мытнаму ¹⁰⁷ здаў? - вісклівым ад напружаньня голасам - так хацелася яму сваёй праваты! - спытаў ваявода.

    - Собаля без хваста і дзьве лісіцы сівадушныя! – быццам бы з выклікам сказаў пісьмовы галава, нізка пакланіўшыся. Тут Андрэй пазнаў яго і прозьвішча ўспомніў - Паяркаў.

    - А астатняе куды падзеў?

    - Астатняга - няма! Не было! - разьвёў рукі Паяркаў. - Дарма такую дарогу прайшлі, - з дакукай дадаў ён.

    - Што?! У якольцаў, якія ясак не плацілі чатыры гады, няма пушніны?

    - Сабраў нехта! Усё радовічы Байдонавы ў адзін голас кажуць, што хтосьці зусім нядаўна зьбіраў з іх ясак! А вясною зьвера яны не б’юць, бо зьвер ліняе. А з плячэй футры ты сам не вялеў, надзея наш, здымаць, бо род адкачуе!

    Усё гэта было сказана вонкава пачціва, а на самой справе - з насьмешкай. Ваявода разгубіўся.

    - Хто ж то мог сабраць? - прамармытаў ён. - Няўжо Барыскін сын?

    - Сын Барыскі Ліцьвіна? - паціснуў плячамі Паяркаў. - Хто ж падлетку ясак дасьць гасудараў, ды яшчэ ні за што, без жалаваньня, без тавару? З тым Андрэйкам Ліцьвінам, ваяводзе наш, увогуле няўдача выйшла. Не ўдалося наказ твой споўніць - даруй нам, няспрытным. Ні сьледу, ні духу хлопца таго не бачылі і не чулі: ні жывога, ні мёртвага, ні ў магіле пахаванага не знайшлі.

    - А ці шукалі? - віскліва крыкнуў ваявода.

    - Шукалі, надзея наш! І па юртах, і загарадзях, і ў лясах вакольных! Прапаў хлапец з-за Байдона клятага!

    - Прападзе такі! Сын злодзея - сам злодзей. Вось ён!

    Стральцы пасьпешліва павярнулі галовы ў той бок, куды паказваў ваявода, узрушана загулі. Не пасьпеў апамятацца Андрэй, як аказаўся пасярод мужчын. Кожны выгукваў нешта сваё, што - разабраць было немагчыма, бо усе крычалі разам. Дужы Афонка, падхапіўшы хлопца і ўбачыўшы, што ў яго зьвязаны рукі, тут жа дастаў з-за халявы нож.

    - Ты што робіш? навошта кляч паласуеш? - узьвіўся ваявода. - Ты злачынцу вязаў? Не табе і разьвязваць!

    - Не дамо збавіцеля нашага вязаць! - грымнуў Афонка.

    - Не дамо! Не дамо, ваяводзе! - зараўлі астатнія.

    “Чаму ён мяне збавіцелем назваў? І чаму яны ўсе за мяне заступаюцца? Што я ім такога прынёс?” - думаў Андрэй, расціраючы сьляды вяроўкі на руках.

    - Жывы! Жывы! - паціху гаварыў Шчастка, гладзячы яго па галаве.

    - Ты хоць разумееш, што зрабіў? - крычаў Трэнь, падагнуўшы калені, каб быць з Андрэем твар ў твар.

    - Што?

    - Ты ж прымусіў здацца Байдонку! Ты ўратаваў нас!

    - Як прымусіў? Я яго кіем не лупцаваў.

    Стральцы дружна зарагаталі.

    - Не разумее! Слухай, Андрушка, што там было. Як ты зьбег, спахапіўся Байдонка, пашнырыў, пашнырыў, а сьледу твайго не знайшоў. І пайшоў здавацца тым, каго ў пастку заманіў. Нам!

    - Чаму здавацца пайшоў?

    - Бо баяўся - да ваяводы дойдзеш і раскажаш! Каб усіх нас да сьмерці пабіў, тады б можна было на тунгусаў сьпіхнуць прапажу атрада ці на каго яшчэ. Ведаць, маўляў, не ведаю, чуць не чуў - калі спытаюць. А тут сьведка высьлізнуў - ты, значыць! І выходзіць, адбіў цябе ад нашага статку Байдон на сваю галаву!

    - Як жа табе уцячы ўдалося? - папытаў спачувальна нехта. - Ах, малайчына!

    - Я... я і сам не памятаю, - ашаломлены ўсім, Андрэй не мог адказаць. Раптам успомніў: - Што я пляту?! Я ж не адзін уцякаў! Мне Брат дапамог!

    - Брат? - зьдзівіўся Трэнь. - Што ты, хлопец? Які ў цябе брат?

    - Штосьці ў яго з мазгамі стала, - пахітаў галавой другі стралец.

    - Што ж зьдзіўляцца! Колькі перажыць прыйшлося!

    - Чакаеце! Вы мяне не так зразумелі. Ён не брат, то я яго так заву! То кулут Байдонаў! Імя ў яго няма, я яму такое прыдумаў - Брат!

    - Дабра прыдумаў, - загулі стральцы. - Калі чалавек ад сьмерці ратуе, ён і раднейшы за брата.

    - Ну, досыць, досыць! – разьюшыўся ваявода - можа, з таго, што на яго ніхто не зьвяртаў увагі. - Будзеце тут, у ваяводзкім пакоі, зладзейскага сына па макаўцы гладзіць! Гэй, прыставы! У жалезы хлопца!

    Усё замоўклі, сурова пазіраючы на ваяводу.

    - Надзея наш, Пётр Пятровіч, - прабасіў магутны Афонка, - ты ці чуў, як мы казалі: збавіцеля ў крыўду не дамо!

    - Не збавіцель ён, а здраднік гасудараў! Змове бацькі з Байдонкам дапамагаў!

    - Эх, надзея наш! Ты пра што казаў нам, калі да Байдонавых другім разам пасылаў? - з папрокам сказаў Шчастка. - Ды пра змову ж тую. Што прыйдзем мы ў Байдонкаў род, а там рухлядзі мяккай хапай не перахапаеш, і хлопец на ёй сядзіць, бацьку чакае... А што выйшла? Ні пушніны, ні хлопца! І тое не толькі мы, крыж цалуючы, скажам табе, а і твой пасланец, галава пісьмовы Васілей Данілавіч... Ці ж не праўда, Васілей Данілавіч?

    - Праўда, - адгукнуўся Паяркаў і жорстка падціснуў вусны.

    - І сказаць хочам мы табе, надзея наш: не ўзводзь на стральцоў дарэмнае! Да служылых людзей з дня ў дзень прыдзіраесься, а з гасьцямі ды прамыслоўцамі віно па начах п’еш. Да таго дайшло, што ўжо госьці на стральцоў ды казакоў руку падымаюць! Як башлык з Байдонкам змаўляўся, з нас ніхто не чуў, а як ён у грудзі стрэлы Байдонкавы прымаў, бачылі ўсе! І вось табе наш сказ: аслабані Барыса Ліцьвіна!

    Настала цяжкая ціша. З вачэй ваяводы, здавалася, сыпаліся іскры, але ён маўчаў - відаць, раздумваў, што рабіць. Можна было клікнуць з пярэдняй праставаў, але іх было толькі трое, а стральцоў сямёра. Галава ж пісьмовы ж галава быў яўна не на боку ваяводы.

    Вас, чытачы мае, напэўна, зьдзіўляе, што звычайныя стральцы так сьмела трымаюцца перад ваяводам. Вядома, у тагачаснай дзяржаве Расійскай ваявода, тым болей стольнік, шмат дзе стаяў нязьмерна вышэй стральцоў. Але ў Ленскім астрогу было інакш. Тут фактычна быў яшчэ пярэдні край асваеньня Далёкага Усходу, і радавы стралец або казак, чалавек са зброяй вельмі шмат значыў. І калі яны абаранялі свайго, з імі цяжка было спрачацца. Не раз кідалі яны ваяводам у твар суровыя абвінавачваньні і дамагаліся, каб ваяводу замянілі. Так было і з Галавіным: праз два гады пасьля апісанага ён вымушаны быў саступіць сваё месца новаму ваяводзе.

    - Сьведка ёсьць у мяне! - заверашчаў Галавін. - Кусянейка, сюды!

    Кусяней, прасьлізнуўшы між стральцамі, падбег да ваяводы, лісьліва зазірнуў у вочы. Побач стаў тлумач - малады хлопец з чыстым белым тварам. Андрэю здалося, што ён глядзіць на князца з пагардай.

    - А ну, Кусянеюшка, паўтары стральцам тое, што мне казаў! Відаць, малайцы таго яшчэ не чулі? Раскажы, як Барыска Ліцьвін сына свайго вучыў па-якольску гасудару прасьветламу нашаму здраджваць! Сказвай!

    Тлумач пераклаў сказанае ваяводам і ад сябе па-якольску ж дадаў:

    - Хлопец гэты і твой жывот ратаваў, таёне, не забывай!

    - Табе да таго якое справа? - вызьверыўся Кусяней. - Я кажу тое, што да спадобы ваяводзе. У каго моцы болей: у хлапчука ці ваяводы?.. Паўтарай словы мае на мове нуччэй!

    Ён, відавочна, зусім забыўся, што Андрэй разумее яго. Набраў у грудзі паветра:

    - Уначы перад тым, як на Байдонку ісьці, на начлег спыніліся. Дзесяцкі дарогу праведаць паехаў. Доўга езьдзіў - ужо паснулі ўсе. Калі вярнуўся, я адзін не спаў. Дзесяцкі сына расштурхаў, па-нашаму кажа: “Ціха! Слухай мяне, сыне! Бачыў я таёна Байдона, гаварыў з ім. Дамовіліся мы ад ясаку рухлядзь схаваць. А каб шыта-крыта было, прыдумалі так, што ён цябе зловіць. Як у юрту ўвойдзем, не ў першую, а ў другую, ты не ўваходзь, адстань. Схопяць цябе - не бойся, пальцам не крануць”. І яшчэ нешта казаў, ды надта ціха, не дачуў я.

    Тлумач скончыў. Стральцы, зьбянтэжаныя, маўчалі.

    - Колькі гадоў з Барыскам разам служым, а я ніколі не чуў, каб ён па-якольску баяў, - азваўся Шчастка. - Сам з якольскай бабай жыву, і тое - мала што разумею. Не веру, далібог.

    - Ён няпраўду гаворыць, няпраўду! – закрычаў Андрэй. Спачуваньне стральцоў, іх абарона ад ваяводы разбудзілі ў ім новыя сілы. - Ён гаворыць тое, што ваявода яму загадвае гаварыць. Сам казаў тлумачу пра тое толькі што!

    - Сьвятая праўда, - пацьвердзіў тлумач.

    - У мяне таксама сьведка ёсьць! - успомніў Андрэй. - Паклічце яго, распытаеце! Ён ілжы не скажа!

    - Які сьведка, отрак? - зацікавіўся Паяркаў.

    - Хлопец той, з якім разам мы ад Байдона ўцякалі! Там ён, зьвязаны, за сьцяной. Прыставы яго каравуляць!

    - Прывядзіце, - распарадзіўся Паяркаў, зірнуўшы на Галавіна. Ваяводу душыла злосьць ад таго, што вядзеньне справы выпадае з ягоных рук, але ён не мог абарваць Паяркава. Кусяней па-дурному, не ў час прагаварыўся і нарабіў ваяводзе вялікай шкоды. Атрымлівалася так, што ваявода наўмысна завёў вышук на башлыка, і стральцы маглі гэтага не дараваць. Адцягваючы ўвагу іх ад ваяводы, Паяркаў яго ратаваў.

    Прывялі кулута, разьвязалі рукі. Хоць і балелі яны ад вяроўкі, хоць і зьвязалі нізавошта, хлопец усьміхаўся: так спадабаўся яму Байдон, якога білі на казе. Нічога ён не баяўся, нічога благога не чакаў: там, дзе хвасталі Байдона, здавалася кулуту, яму горка не будзе.

    - Слухай, отрак! - павярнуўся пісьмовы галава да Андрэя. - Стой і маўчы, не ўздумай падказваць таварышу свайму! Калі хоць адно слова вырвецца з рота твайго, прападзеш і ты, і бацька твой, бо табе верыць не будуць!

    - А калі памыліцца ён, забудзе што? - панура спытаў Андрэй.

    - Цябе спытаем таксама, не бойся. Зразумеў?

    Андрэй кіўнуў галавой, сьцяўся. Што спытаюць у Брата, што ён адкажа, ці не стане абы чаго выдумляць, ці не наблытае чаго?

    - Хто ты такі, хлопча? - пачаў Паяркаў. - Адкуль ішоў і куды?

    Стральцы хіснуліся бліжэй да кулута. Трэнь, здавалася, еў яго вачамі, раз-пораз чэшучы вялікім пальцам лоб, быццам ўспамінаў.

    - Мяне Байдон у маім родзе ўкраў, - ахвотна адказаў кулут. - Я ад яго з нуччам-убаем зьбег. З ім, - паказаў на Андрэя. - Я свой род шукаю. Сасыльскі мой род.

    “Ён назваў мяне братам... Не! Ён нічога дурнога не скажа!” - адлягло ад сэрца ў Андрэя.

    - Правільна! То ён! Памятаеце, браты, як Андрушка наш яго ад Байдонкі абараніў? То халоп Байдонкаў той самы! - ўсклікнуў Трэнь, ледзь тлумач скончыў перакладаць.

    - Ён! Той самы! Байдонкаў халоп! - загаманілі стральцы. Паяркаў са значэньнем зірнуў на ваяводу. Галавін хмурыўся, непрыемна крывячы рот.

    - А навошта ты разам з ім зьбег? - павёў далей роспыт пісьмовы галава.

    - Мяне Байдон пасадзіў убая каравуліць. Мне яго шкада стала: ён з-за мяне Байдону папаўся. Сьнегам я ў яго шыбнуў, калі нуччы у урагу заходзілі. Ён застаўся, каб у мяне шыбануць, тады яго і схапілі.

    Кулут спыніўся, падумаўшы, ці не занадта доўга гаворыць.

    - Ну-ну! – падагнаў яго галава. - Як у палон трапіў твой убай, як з палону высьлізнуў, мы цяпер ведаем. А сам ты навошта з убаем зьбег?

    - Мяне Байдон назначыў са сваім сынам здохлым закапаць. Я падумаў: уцяку! Тут якраз Байдон ваяваць з нуччамі стаў. Думаю: не дагоніць!

   - Што скажаш, надзея наш? – ледзяным тонам зьвярнуўся Паяркаў да ваяводы.

    - Напрыдумляна! Мой сьведка - сур’ёзны сьведка, а гэты - шчанюк!

    Паяркаў схіліў галаву, быццам прымаючы да ведама заўвагу ваяводы, і ізноў узяўся за кулута:

    - Добра памятаеш вечар і ноч перад тым ранкам, калі нуччы прыйшлі?

    - Памятаю.

    - Ты быў у юрце Байдона?

    - Там.

    - Хто прыходзіў у юрту Байдона ўвечары і ўначы?

    - Прыбег сусед, сказаў, мядзьведзя бачыў. Байдон усіх мужчын на яго паслаў. Засталіся Байдон, жонка яго Аярык і я.

    - Болей ніхто не прыходзіў?

    - Ніхто.

    - Можа, ты моцна спаў, не прачынаўся?

    - То Бойдон хроп да сьвітаньня, аж гаршчок над ачагом калыхаўся! А я ўсю ноч цягаў дровы.

    - Ну што ж, - перапыніў роспыт Паяркаў. - Думаю, і з вожам усё ясна. Збрахаў! Не быў дзесяцкі Барыска Ліцьвін у Байдона ў тую ноч!

    - Сьмерць паклёпніку! Сьмерць! - зараўлі стральцы і кінуліся да Кусянея. Той зьбялеў і скочыў за ваяводу. Галавін выставіў уперад жывот.

    - Спакойна, стральцы! - Уладарна прамовіў ён. - Стралецкі гнеў перайшоў з яго на правадніка, і Галавін стаў звычайным Галавіным, - Спакойна! З несумленным сьведкам разьбірацца буду я, і верце – як належыць. Нам галоўнае зараз бязьвіннаму волю даць. Прыставы! Гэй, абібокі!

    Прыставы, што цішком сядзелі ў пярэдняй, пакуль у ваяводы ішла гарачую спрэчка, цяпер жвава ўляцелі ў пакой, быццам толькі і чакалі, калі іх паклічуць.

    - Адвядзіце гэтага ў турму і закуйце там у жалезы! - грозна нахмурыўшыся, сказаў ваявода і паказаў на Кусянея. Тлумач зларадна паўтарыў тыя ж словы па-якольску.

    - За што? За што? - закрычаў праваднік, падаючы на калені і хапаючы ваяводу за крысо вохабня. - Я ж казаў толькі то, чаго вялікі таён хацеў! Нічога інакшага!

    Ваявода грэбліва адабраў крысо і махнуў рукой. Прыставы схапілі правадніка пад пахі і павалаклі за дзьверы.

    - Гэй, не забудзьцеся прывесьці Барыску Ліцвіна! - раўнуў наўздагон Галавін. - Ды рук яму не вяжыце!

    Усё ішло, як у сьне, страшэнным і дзікім, але са шчасьлівым канцом. Ці даўно кат з барвовым, як і яго кашуля, тварам лупцаваў бацьку акрываўленым бізуном? Ці даўно ваявода самому Андрэю шыпеў: “Прызнавайся! Прызнаесься ці не?” І вось праз хвіліну якую прывядуць бацьку з разьвязанымі рукамі! Андрэй падкраўся да кулуту, удзячна паціснуў яму локаць і адсунуўся: дазволу гаварыць з Братам яшчэ не давалі.

    - І усё ж такі: дзе рухлядзь? - раптам сказаў ваявода, з неўразуменьнем гледзячы на ўсіх. – Гэта проста немагчыма, каб з іншаземцаў чатыры гады ясаку не бралі, а ў іх пушніны не было. Калі Барыска Ліцьвін ні пры чым, так дзе ж тады яна?

    - Хто зьбіраў у Байдона шкуркі? - нахіліўся Паяркаў да кулута. - Пры табе тое было?

    - Пангарада! - не задумваючыся адказаў кулут. - Ён сябе інакш называў, але то быў Пангарада!

    Ваявода, пісьмовы галава і стральцы пераглянуліся, паціснуўшы плячамі. Нікому гэта імя нічога не гаварыла. І для Андрэя слова кулута былі нечаканыя: ні разу кулут не сказаў, што ўжо бачыў Пангараду. Можа, таму, што аб гэтым і гутаркі не было. Але як удалося Пангарадзе абдурыць Байдона, выдаць сябе ды ясатчыка Барыса Арахоўскага, калі вакольныя якольцы ведалі яго як Пангараду? Ці не дзякуючы таму, што Байдон толькі-толькі са сваім родам прыйшоў з-за Лены?

    - А як ён сябе называў? Арахоўскім Барысам?

    - Не памятаю.

    - А чаму ты рашыў, што завецца Пангарадой?

    - Мы пасьля яго бачылі, як уцякалі! Сам сябе называў так!

    - І багата ў Пангарады шкурак?

    - Ён паліў іх на вогнішчы! - адказаў кулут.

    - Ён казаў, у яго тысячы шкурак! - уставіў Андрэй. Не стрываў.

    - Дзе? Дзе страчалі вы таго Пангараду? - узвыў ваявода, матлянуўшы па-бычынаму галавой.

    - Там, дзе рака Вілуй у бабулю Лену ўпадае, - сказаў кулут.

    - Але, відаць, там яго ўжо няма, - дадаў Андрэй. - Людзі Пангарады ставілі коч, каб плыць на ім на Агліцкі востраў!

    - На Агліцкі востраў? – разьюшыўся ваявода. - А дулю з макам не хоча Пангарада, хто б ён ні быў! Галава мой пісьмовы Васілей Данілавіч! Даручаю табе паймаць злодзея Пангараду і разам з рухлядзьдзю мяккай, і кочам з людцамі яго даставіць ў астрог!

    Андрэй зьдзівіўся. Колькі ні даказвалі ваяводзе, што ў родзе Байдона няма пушніны, ён ніяк не хацеў верыць і падазраваў у падмане і бацьку Андрэя, і Байдона, і стральцоў, і пісьмовага галаву, а варта было сказаць, што недзе шкуркі ёсьць, як ён, не правяраючы і нават не распытваючы, даў загад імчацца па тыя шкуркі!

    - Колькі людзей у Пангарады? - спытаў Паяркаў.

    - Мы бачылі сем. Ды яшчэ майстры два. Яны таксама зьбіраліся на Агліцкі востраў, - прыгадаў Андрэй.

    - А коч якой даўжыні?

    - Локцяў шэсьцьдзесят.

    Грымнуў дружны рогат.

    - То чыіх локцяў? Тваіх ці, можа, таварыша твайго? - пакпіў хтосьці.

    - Праўда, праўда! З дзьвюма мачтамі коч. Адзін з людзей Пангарады нават сказаў, што меншага ім не трэба, бо рухлядзь не зьмесьціцца!

    - Галава! Чуеш, галава? Калі ўпусьціш той коч, галавой адкажаш! - тупнуў ваявода.

    - Дагнаць яго, відаць, можна, - падумаўшы, сказаў Паяркаў. - Судна вялікае, людзей мала. У Пангарады не на вёслы - на вецер разьлік, на ветразі. А вецер на Лене часьцей з поўначы вее. Калі возьмем коч невялікі, а весьляроў болей, наўрад ці Пангарада ўцячэ.

    - Згода! Коч выбірай сам. Гэты дзесятак бяры і яшчэ адзін пашукаем. Хопіць табе?

    - Хопіць.

    - Без башлыка паходам нікуды не пойдзем! Вярні башлыка, ваяводзе! - загулі стральцы.

    - Будзе, будзе вам башлык! Бач, населі! - сварліва адазваўся ваявода. - Ды вось, вядуць ужо!

    Дзьверы з рыпеньнем адчыніліся, і ў пакой ступіў Барыс Ліцьвін. З двух бакоў пільна сачылі за ім прыставы. Як хацелася Андрэю кінуцца да таткі на шыю, прыціснуцца, як калісьці, шчакой да цьвёрдай, шурпатай яго шчакі! Твар ў бацькі быў спакойны, і аб пакутах, што ён перажыў, гаварыла толькі больш густая сівізна ў вусах.

    - Што ж, Барыска Ліцьвін, - пачаў Галавін, - строгі я, але справядлівы! На то і ваявода. Ты мучэньне прыняў з-за Кусянейкі. Абгаварыў ён цябе. Ведай: кара яму не замарудзіць.

    Дзесяцкі маўчаў. Ніводнага слова падзякі не дачакаўся справядлівы Галавін.

    - Справа ёсьць да цябе, Барыска,- сказаў ён з прыкрасьцю ад таго, што прыходзіцца гаварыць па справе з дзесяцкім менавіта зараз, калі крыўда ў душы таго не тое што не загаілася - не зацягнулася нават. – Аб’явіўся ў вусьці Вілуя-ракі злодзей нахабны, Пангарадой завецца. Рухлядзь зьбірае па іншаземцах, гасудараў ясак рабуе. Ён ясак у Байдонкі узяў і граматку ад цябе напісаў. Загадваю табе, Барыска Ліцьвін, з дзесяткам тваім, пад камандай галавы пісьмовага Васілея Данілавіча, разам з другім дзесяткам злодзея Пангараду злавіць і ў Ленскі астрог даставіць! З рухлядзьдзю ўсёй!

    Дзесяцкі без гуку схіліў галаву. Быццам мову адняло.

    - Што маўчыш? - не стрываў Галавін.

    - Слухаю, надзея наш, - ціха сказаў дзесяцкі.

    - Просяць, просяць тут за цябе, - раздражнёна ўзвысіў голас ваявода. - І стральцы, і галава пісьмовы, а я бачу - не, нядобры ты ўсё ж чалавек! Няма дабра ў табе сапраўднага! Цяжка верыць табе, Барыска Ліцьвін! Барышна і грошаў сваіх не атрымаеш. Вернесься з рухлядзьдзю мяккай Пангарады - тады аддам. Бо хто ведае? Можа, брэшаце ўсе, каб Барыску з блышніцы выцягнуць, і ніякага Пангарады няма? Га? - ён з падазрэньнем агледзеў стральцоў, пісьмовага галаву, Андрэя, кулута, нават тлумача.

    - Мне барышна і грошаў не трэба ў паходзе. Аддай адзін пісталет трохрульны. То на Пангараду зброя. Без яго не ўзяць Пангараду.

    Ваявода павагаўся, пачухаў жывот, пайшоў у кут, адамкнуў куфар, дастаў пісталет і, са шкадаваньнем падаючы дзесяцкаму, спытаў:

    - А навошта баіш, што то - на Пангараду?

    Дзесяцкі сьціснуў зброю за рулі, падняў да вачэй ваяводы дзяржаньне пісталета:

    - Чытай літары срэбныя.

    І Галавін уголас прачытаў:

    - “Князь Ксавэры з Гарады”.

                                                      РАЗЬДЗЕЛ  ДЗЕВЯТЫ

                                                                    ПАХОД

    Шмат рознага было яшчэ ў той доўгі дзень...

    Як выходзілі ад ваяводы, бацька моцна трымаў Андрэя за руку, а кулут трухаў за імі. Раптам насустрач ступіў здаравенны руды казак:

    - Гляньце, хлопцы! То ж нашы Андрушка! А я думаю, з-за каго да ваяводы нас не пушчаюць! Выпярэдзіў нас!

    Потым ён зазірнуў у вочы Барысу Ліцвіну і па-сяброўску паляпаў яго па плячы. Андрэй азірнуўся - у пярэдняй стаялі казакі Бугра і ўсьміхаліся...

    А як выходзілі са зьежджай ¹⁰⁸, тут ужо кулут наперадзе трухаў - асвойтаўся. А да зьежджай паціху кіравалася некалькі якольцаў. Відавочна, прыбылі яны ў астрог упершыню і толькі што, бо палахліва азіраўся вакол нават той, што тупаў наперадзе і быў лепш апрануты. Раптам яны таргануліся, спыніліся і сталі паказваць адзін аднаму на кулута:

    - А-ва-ва-ва! - забубніў з жахам пярэдні, не зводзячы вачэй з хлопца, што недаўменна глядзеў на іх усіх.

    - Ёлбіт кігі... Ёлбіт кігі турда! (Мярцьвяк... Мярцьвяк устаў!) - загаласілі якольцы і кінуліся прэч, уздымаючы пыл і наступаючы адзін аднаму на пяты. Праз імгненьне яны зьніклі за турмой.

    - Што з імі? - не разумеючы, спытаў Барыс Ліцьвін.

    - То... - здагадаўся Андрэй, - то, відаць, роднікі Брата! Яны палічылі яго за памёршага блізьнюка! Ну, пачасалі!

    І ён зарагатаў. А кулут нечакана зьвесіў галаву і заплакаў.

    - Ты што?! - прыскочыў да кулута Андрэй.- Не плач. Не ведаюць, ад таго баяцца! Галоўнае - тут яны! Мы іх зараз дагонім, раскажам!

    Але кулут не суцяшаўся. Упершыню бачыў Андрэй на ягоных шчоках сапраўдныя, без прытворства сьлёзы: любыя беды і небясьпекі сустракаў Брат з ухмылкай на вуснах. А тут і ростам яшчэ паменшаў.

    - Не прымуць мяне! Ніколі не прымуць! - прарвалася праз рыданьні кулута. - Ад Байдона не абаранілі малога і цяпер за мерцьвяка лічаць! Дрэнь людзі! Дрэнь!

    - Аб чым плача, сынку? - ціха спытаў Барыс Ліцьвін.

    Андрэй расказаў гісторыю сябра.

    - Нічога, хлопча, - апусьціў дзесяцкі далонь на плячо кулута. - Тваё няшчасьце – палова няшчасьця. Знойдзем тваіх - сам скажу, што цябе ў Байдона бачыў, і не мёртвага, а жывога. Ды іншыя стральцы скажуць. Ты радуйся, што яны тут, што ў тайзе свой род шукаць не трэба!

    Андрэй пасьпешліва перакладаў словы бацькі. Кулут падбадзёрыўся, павесялеў. Але колькі ні хадзілі па астрозе, колькі ні распытвалі розных людзей - роднікі кулута як скрозь зямлю праваліліся. Можна было падумаць, што яны ўвогуле зьбеглі з астрога.

    - Нічога не зробіш, - здаўся нарэшце дзесяцкі. - Пашукаем пасьля паходу. Толькі ці будуць яны тады?

    Каля поўдня Барыс Ліцьвін і хлопцы выйшлі да лобнага месца якраз у тую хвіліну, калі каралі Кусянея. Перад карай кат зачытаў наказную памяць, у якой пералічваліся зладзействы вожа - сярод іх быў і паклёп на служылага чалавека Барыску Ліцьвіна, і падман ваяводы. Кусяней трымаўся зусім не так, як Барыс Ліцвін і Байдон: прасіў аб літасьці, хапаў за боты ката і віскатаў пад бізуном.

    Андрэй зірнуў на бацьку. На пахмурным твары таго, хто яшчэ раніцой з-за вожа сьціскаў зубы пад раменнай пугай, не было ні радасьці, ні задавальненьня. Горкую думу думаў Барыс Ліцьвін, пакуль з крывавым хлюпаньнем апускаўся бізун і выў няўдзячны нікчэмны чалавечак.

    - Татку, а з Байдонам што будзе цяпер? -  спытаў Андрэй. - Няўжо і далей біць будуць?

    - Што яго біць далей? Чаго ад яго біцьцём даб’есься? Цяпер яго ваявода ў казёнку для аманатаў перавядзе ды перакормліваць пачне, каб род яго ясак паўней плаціў. А што з-за дурасьці Байдона гэтай ўсе мы згінуць маглі - на тое ваяводзе начхаць.

    - А праўда, татку, распавядаюць, - панізіў голас Андрэй, - што Васілей Даніловіч у леташнім годзе трыста якольцаў спаліў?

    - Можа, і не трыста, ды спаліў з астрожкам іхнім. Ды і здаваліся ўжо, а ён усё адно спаліў. І з жонкамі, і дзеткамі.

    - Навошта?

    - Каб бунт задушыць. Як ён спаліў астрожак той, адразу бунт скончыўся.

    - Так ты думаеш, ён правільна зрабіў?

    - Не, сынку. Добры чалавек так не зробіць.

    - А я думаў, ён добры. Бо ён за мяне і цябе заступіўся.

    - За мяне і цябе пішчальнікі заступіліся, а Васілей Данілавіч з-за таго з імі пайшоў, супраціў ваяводы, бо ваявода ўсім ужо папярок горла. У любую хвіліну бяды ад яго чакай. Глебаў жа ў блышніцы сядзіць... Так і Васілей Данілавіч дагадзіць можа. Так, мусіць, леташняга прабачыць ваяводзе не можа. Астрог жа якольскі па загаду Пятра Пятровіча спаліў, а зараз, павінна быць, сумленьне мучыць.

    ...Увесь дзень ішлі зборы. Выбралі коч, прыдзірліва агледзелі, праверылі кожнае вясло, замянілі вяроўкі, што злучалі для надзейнасьці верх мачты з бартамі. Атрымалі дарожны запас - порах і хлеб, ды трохі мяса. Скупы ваявода лічыў, што, плывучы па рацэ, можна карміцца і рыбай.

    Пад вечар адплылі. У коч пагрузіліся два дзесяткі - стралецкі Барыса Ліцьвіна і казацкі Бугра, галава пісьмовы Паяркаў і двое нашых хлопцаў. Галавін загадаў узяць іх тонам, што не пераносіць пярэчаньняў. І хоць дужа страшыла Барыса Ліцвіна, што зноў падстаўляе сына, ужо не пад стрэлы, а кулі, ды што ён мог зрабіць? Зрэшты, у загадзе ваяводы быў сэнс: Пангарада мог яшчэ і не пакінуць свайго логава, а дзе яно - акрамя хлопцаў, ніхто не мог паказаць.

    Коч ніхто не праводзіў, акрамя маленькай, цёмнатварай яколки - Шчасткавай жонкі. За прыпол яе чапляліся дзьве такія ж смуглявыя, але з шырокімі шэрымі вачамі дзяўчынкі; трэцяга, хлопчыка жанчына трымала на руках.

    - Ідзі, Лушка, ідзі! - гаварыў Шчастка з сярдзітай ласкай. - Я ж казаў: дні праз два вярнуся!

    Але Луша стаяла, не зводзячы сумнага позірку з мужа.

    - Што, не можа без цябе? - пасьмейваліся ў кочы. - Відаць, моцна кахае!

    - Можа, і так, - не падтрымаў жартаў Шчастка. - Ды не таму вочы на мокрым месцы: дзяцей карміць няма чым.

    Андрэй узрадаваўся, што разам з імі ваявода паслаў ужо знаёмага Бугра з ягоным дзесяткам.

    - Чым, дзядзечка, узнагародзіў Пётр Пятровіч за зімоўе Верхаленскае? - з цікаўнасьцю спытаў ён.

    - Новай службай, малец! - засьмяяўся Бугор. - Кажа, споўніце яе - адразу за дзьве атрымаеце. Бачыш вось: не пасьпелі са струга зьлезьці, а зноў на вадзе.

    - І з намі таксама, - адгукнуўся Паяркаў. - Раніцой з-над Вілуя прыйшлі, а вечарам - да Вілуйскага вусьця.

    - У ваяводы службы не канчаюцца! - пакрывіў вусны Бугор.

    - Новая служба мая вядома ўжо. Калі вярнуся з гэтай, адразу ў паход: Алданам-ракой ды Учурам-ракой на Амур-раку. А на той на Амур ніхто не хадзіў, і ці можна туды дайсьці - ніхто не ведае.

    Сапраўды, у тое ж лета Васіль Паяркаў з атрадам адправіўся на Амур. А дасягнуўшы Амура, паплыў да вусьця, выйшаў у Ахоцкае мора і вярнуўся ў Ленскі астрог... на лыжах. На гэтае падарожжа ў Паяркава пайшло тры гады. Усё было ў ім: і холад, і голад, і звады між пісьмовым галавой і казакамі, чалабітныя на Паяркава са страшнымі абвінавачаньнямі накшталт таго, што прымушаў служывых есьці чалавечыну... Але галоўнае было зроблена - шлях з Якуціі да Ахоцкага мору пракладзены...

    Веславалі несупынна, на перамену. Дзесяць вёслаў ходка падганялі цяжкае судна, перагружанае людзьмі і жалезам. Веславаць прыходзілася і Андрэю. Каб коч не рыскаў з-за таго, што адзін вясьляр працуе слабей за астатніх, на пару яму на другі борт садзілі кулута. Як ні дзіўна, той хутка прызвычаіўся да вясла і ўвогуле асвойтаўся ў кочы. Можа, таму, што коч усё ж такі быў большы, вышэйшы за струг, і яго барты былі далей ад вады.

    Вёслы былі доўгія, цяжкія. У руках хлопцаў яны то часам самі сабой пагружаліся глыбей, чым трэба, то чыркалі па паверхні. Але восем іншых ўздымаліся, зладжана, магутна, і памылкі тыя не заміналі кочу.

    Позьняй раніцай прайшлі міма старога Ленскага астрога. Ад вежы не засталося і бёрнаў у вадзе; жылыя дамы і царква былі залітыя да вокнаў, а нізкія сьвіраны для хлеба і пушніны - па дахі. Гледзячы на сваё былое прыстанішча, перахрысьціліся стральцы і казакі.

    За першыя суткі выйшлі на бераг толькі адзін раз, каб падмацавацца гарачым. На ходу елі хлеб з падсохлым мясам, пілі ваду з-за борта. Весьлярам у вочы біла сьпякотнае сонца, таму мяняліся часта. Так прыемна было, перадаўшы нарэшце вясло, павярнуцца да сонца сьпінай! Рубка на кочы была, але такая маленькая, што ў ёй было яшчэ гарачэй, чым на адкрытым паветры. Вецер не веяў ні з поўначы, ні з поўдня. З берагоў, заваленых крыгамі, цягнула прахалодай, але сярэдзіны шырачэзнай ракі яна амаль не дасягала.

    На другі дзень ураньні спыніліся, каб налавіць рыбы. Спусьцілі лодку, завялі невад. З першай жа тоні ўзялі два вядры ладных сігаў. Згатавалі юшкі, забыўшыся пасаліць, апякаючыся, пасёрбалі ўпохапкі і пагналі коч далей.

    Для Барыса Ліцьвіна з яго дзесяткам, для пісьмовага галовы дагнаць Пангараду, адбіць нарабаваную ім пушніну азначала пазьбегнуць гневу ваяводы, давесьці сваю сумленнасьць і правату. Казацкаму дзесятку гэтым разам не пагражала нішто, апрача куль Пангарады. Ды, спачуваючы таварышам па зброі, людзі Бугра веславалі з той жа зацятасьцю, што і стральцы.

    Пляск вёслаў і крыкі чаек, што ляцелі бязладнай чарадой усьлед за кочам у надзеі чым-небудзь пажывіцца, не заміналі размовам, спрэчкам пра тое ды сёе, успамінам. Перш за ўсё да драбніц распыталі хлопцаў аб іх прыгодах, аб Пангарадзе і ягоных паслугачах. Выслухаўшы сына, а потым кулута, як выглядае Пангарада, Барыс Ліцьвін змрочна сказаў:

    - Князь Гарадзейскі! Я адразу падумаў, што ён тут, калі Байдон паказаў граматку, падпісаную маім імем. Болей ворагаў у мяне не было павек. Ды яшчэ - памятайце? Падкова! З Літвы падкова, зімовая, што на дарозе Андрэй падняў! Ды яшчэ кунтуш!

    - Хто такі Гарадзейскі той? Адкуль? - зацікавіўся Бугор. Барыс Ліцьвін у некалькіх словах пераказаў тое, што ўжо вядома чытачам.

    - Што ж ты, стары, казаў, што той пан назад у Літву паехаў? - спытаў Трэнь.

    - Так самому мне сказалі! Можа, прыкінуўся, што паехаў, а сам застаўся. Можа, і паехаў, ды вярнуўся.

    - Навошта?

    - Лёгкага хлеба, відаць, захацеў, а праўдзівей кажучы - золата лёгкага. Бачыць, што рухлядзь мяккая шмат дзе яшчэ па краі Ленскім без нагляду ляжыць і бегае. А ў Літве, ды і не столькі ў Літве - у нас свая пушніна ёсьць, бабры хаця б - далей: у Польшчы, Прусіі, на востраве Агліцкім - на вагу золата собалі тыя. Вось і намерыўся азалаціцца. Дзе падманам, дзе за тавар, дзе разбоем - так і зьбіраў пушніну, а цяпер вывозіць. Ён такі, на тое здатны, ці ж мне не ведаць яго...

    Потым па просьбе Бугра была расказана ўся гісторыя паходу “на Байдона”. З гарачай увагай Андрэй слухаў пра тое, чаго сам не бачыў, адбылося ўжо пасьля таго, як яны з кулутом уцяклі.

    - Ну вось, сядзім мы ў той уразе-кулеме ¹⁰⁹, - апавядаў Барыс Ліцьвін, - ад холаду дрыжым-калеем, а дровы за два крокі, ды паспрабуй - вазьмі! З-за кожнага дрэва лук на тыя дровы скіраваны. Цярпелі-цярпелі, але прыперла. Рашылі кажухоў не шкадаваць. На траіх па два кажухі нацягнулі - на Трэньку, Івашку ды Шчастку вось, а астатнія як пайшлі па дрэвах з пішчаляў біць! Так, не цэлячы, палохалі толькі. Паклалі ворагаў на сьнег, а нашы тым часам па два бярэмы прывалаклі. Распалілі агонь, абагрэліся трохі - тут раніца. А я думаю: што ж рабіць? Можна, вядома, прарвацца, ды як прарвацца, ні свайго, ні чужога не загубіўшы? Свайго - жаль бярэ, а чужога таксама не выпадае, бо хлопец мой у руках у Байдона... Сядзім-сядзім, самі не выходзім, і на нас напускам не ідуць... Ды маўчаць, не крычаць нічога да нас. Дзень прасядзелі ды ноч яшчэ. Паднялося сонейка - прэ Байдон. “Здавайся, Барыс Арахаў!” - гарлае, ды няўпэўнена неяк. Ды як пачне па-свойму часаць - можа, грозіць, можа, упрошвае - не разумею, разумею адно - няма пры ім тлумача, Андрэя, значыць! Страшна стала: можа, забілі? - і радасна: можа, уцёк? Крычу: “Прывядзі зараз ж сына, бо размаўляць іначай з табою буду толькі сьвінцом!” Цяпер ён не разумее. Ну, у нас у уразе два знаўцы былі: вож і Шчастка. Адзін два слова рускія ведае, другі - якольскія два. Убіў сяк-так Шчастка вожу ў галаву, што башлык хоча сказаць, а вож сказаў Шчастку, як па-якольску тое сказаць. А вожу самому няможна было гаварыць з Байдонам, бо вораг Байдонаў. І вось Шчастка крычыць па-якольску: “Прывядзі зараз жа нашага хлопца, а не прывядзеш - з урагі выйдзем і ўсіх з пішчаляў паб’ем”. Думаў, думаў Байдон – ды раптам: “Здаюся!” І без лука-пальмы сам да урагі...

    - Што ж ён так хутка здаўся? - спытаў Бугор.

    - Мы пасьля зразумелі тое, як самі Андрэя шукалі. Ніякіх сьлядоў! Трэба ж так ухітрыцца! Пашукаў Байдонка дзень і рашыў, што да нас ва урагу пракраўся хлопец. Ну, для яго тое яшчэ нічога, усё роўна ж можа зьнішчыць нас усіх. Ды забаяўся, нападу нашага стаў чакаць. А мы не нападаем. Стаў крычаць, каб мы здаваліся, а мы ў адказ па-руску - няма, выходзіць, з намі тлумача. Бачыць - ужо не дагоніць хлопца, часу страціў шмат. Ну і здаўся.

    - А у цябе на душы што было тады?

    - А ты дзіця сваё ў тайгу адвядзі. Кінь без пішчалі, без лука... Кінь на ноч, раніцой прыйдзі па яго, а не знойдзеш - тады і адчуеш тое ж... Што рабіць? Куды спачатку: сына шукаць або ў астрог? Толькі што там думаць было: Байдона за аманата узялі, нельга з такім аманатам блукаць - зьбяжыць ці адаб’юць. Ды яшчэ надзея была: можа, Андрэй у астрог пабег па сьцежцы, што мы пратапталі?.. Прыехалі ў Ленскі ўдвая хутчэй, чым з яго да Байдона, не - Андрэя не даганялі... Тут ваявода мяне ў блышніцу. Навыдумляў такога, што і ва сьне не сасьніш...

    - А у турме, стары, жыць можна? - баязьліва пацікавіўся малады стралец.

    - Жыць? - з горыччу пасьміхнуўся Барыс Ліцвін. - Не дай бог жывата такога нікому. Цесната - чалавек на чалавеку, а сьцены мокрыя, і ні вокнаў; ні шчылін... А карміць нічым не кормяць, водзяць у кайданах па астрожку, просіш людзей; што кінуць табе - у турму нясеш, з суседзямі дзелісься. Як падумаю, што і ў той бядзе маёй пан Гарадзейскі віною!..

    Так ішлі сьпякотныя дні і белыя шчымлівыя ночы - у працы і таварыскіх гутарках.

    На трэці дзень пісьмовы галава, што быў начальнікам паходу, сказаў Андрэю і кулуту не веславаць, а ўважліва глядзець на бераг:

    - Хутка вусьце Вілуя. Шырэй вачаняты, другі! Не прапусьціце логава Пангарады!

    Нізкі левы бераг быў увесь заліты сіняй халоднай вадой. Даўно пад ёй не засталося і званьня тых сьлядоў, што пакінулі тут хлопцы. зелянеў лазьняк, затоплены да вершалінак. Усё было зусім не такое, якое бачылі яны тады. І усё ж пакаты сасновы мыс, што клінам урэзаўся ў лазьняк, яны пазналі абодва. З вышыні паводкі ён ужо не здаваўся такім унушальным; сям-там праз яго нават пералівалася вада. І усё-такі хлопцы пазналі яго, бо такі ён быў тут адзін.

    Падазроных гукаў не чулася, дымам не пахла. Паслалі лодку з пяцьцю служылымі праведаць. Тыя знайшлі тры абрынутыя зямлянкі і каля іх з дзесятак забітых коней. Пангарада зьніштожыў тое, чаго не мог узяць з сабой і што магло прыдасца камусьці іншаму.

    Неўзабаве пасьля таго коч прыкметна запаволіў ход. Веславалі, як раней, а кусты насустрач перасталі сьпяшацца. Затым лазьняк увогуле зьнік і зьлева, і справа. Вакол распасьціралася бясконцае, невымернае мора. Наперадзе ўдалечыні зьзяла асьляпляльна белая палоса.

    - То льды, - сказаў Бугор. - Затор, хлопцы!

    Паяркаў з прыкрасьцю хрумснуў пальцамі. Чакай цяпер, калі разагрэе, размые пачварную плаціну, што сама на сябе нагрувасьціла рака-волат! А Пангарада, магчыма, пасьпеў сплыць да таго, як у гэтым месцы зьбіла лёд. Весляры паднялі вёслы, чакаючы рашэньня башлыкоў. Адзін стырнавы зьлёгку варочаў стырнам, каб коч не паварочвала ўпоперак плыні.

    - Бачу коч! - радасна крыкнуў Андрэй.

                                                          РАЗЬДЗЕЛ  ДЗЕСЯТЫ

                                                      ЛЕТНІ  ЛЁД  НЕ  ТРЫМАЕ

    Больш за палову мужчын разам ускочылі на ногі, ад чаго невялікае судна гайданулася. Кожны прыставіў далонь да вачэй.

    - То Пангарады коч! - выгукваў Андрэй. - Вялікі коч! Бачыце - дзьве мачты!

    - Бач ты, які важны! Пад двума полагамі хацеў ісьці! – зьедліва прамовіў Бугор. - А выйшла так, што і адным не пакарыстаўся.

    - За-араджай! - аддаў загад Паяркаў.

    Загрымела жалеза - з рубкі даставалі зброю. Пішчаляў было па дзьве на стральца і казака. На вёслах галава пакінуў шасьцёра; такім чынам, на кожнага стралка прыйшлося па тры стрэльбы. Набівалі іх дбайна, не сьпяшаючыся: Пангарада быў яшчэ далёка.

    Барыс Ліцьвін, апрача трох пішчаляў, зараджаў яшчэ і тры рулі свайго пісталета, з тугой паглядваючы на хлопцаў. Усю дарогу ён спадзяваўся, што перад боем можна будзе высадзіць іх на бераг, і вось - ні берагоў, ні астравоў, а вораг побач і, вядома, не бяззбройны.

    - Отракі, у рубку. І не паўставаць там! – сказаў Паяркаў.

    Андрэй схапіў кулута за руку і пацягнуў за сабой. У рубцы было цесна, пахла смалой і порахам. Аж пад стольлю з усіх чатырох бакоў былі прасечаны невялічкія, накшталт байніц, вакенцы - такія лёгка заткнуць у нягоду. Андрэй падкаціў да сьцяны цурбан, стаў на яго, падняўся на дыбачкі - толькі тады дацягнуўся да вакенца вачамі.

    - Што там бачыш? - спытаў зьнізу кулут.

    - Токма ваду, - адказаў Андрэй. Тут ён скеміў: не ў тое вакенца глядзіць. Саскочыў, перавалок цурбан, выглянуў зноў. Двухмачтавы коч набліжаўся. Ён упіраўся бортам у затор, куды яго прынесла плыньню. Не тое каб коч не мог вызваліцца: відавочна, у тых, хто плыў на ім, і не было жаданьня змагацца з ракой. Усё адно абмінуць ледзяны хрыбет было немагчыма.

    Спачатку на палубе коча не было відаць нікога. Потым паявіўся чалавек, пацягнуўся, азірнуўся вакол і раптам знік. Тут жа адзін за адным наверх вымкнула недзе з дзесятак. Размахваючы рукамі, яны паказвалі туды, адкуль набліжаўся коч нашых знаёмых. У некаторых былі пішчалі.

    Андрэй кінуў позірк уніз - служылыя людзі стаялі па бартах, трымаючы напагатове зброю. На носе ў алавянай талерцы тлела цэра, ад якой мог запаліць свой кнот кожны стралок.

    - Угору... Плі! - аддаў загад Паяркаў. Гром пятнаццаці адначасовых стрэлаў скалануў паветра. Гэты залп быў зроблены для таго, каб на Пангарадовым кочу зразумелі: на іх ідзе вялікі атрад і жартаваць не будзе.

    - Здавайцеся! - з усяе моцы крыкнуў галава - адлегласьць ўсё ж была яшчэ ладнай. На двухмачтавіку таксама паднялі пішчалі, і не ў неба, а цэлячы па-сапраўднаму. Халадок прабег па плячах Андрэя. Захацелася сесьці, схавацца, уткнуць галаву ў кут рубкі. Але тут на палубу двухмачтавіка выйшаў высокі - на галаву вышэйшы іншых чалавек у бліскучым адзеньні, паляпаў аднага-другога па плячы, і пішчалі апусьціліся.

    “Пангарада сказаў ім не страляць, - зразумеў Андрэй. - Значыць, здаецца? Вось баязьлівец! У яго ў бартах байніцы, мог бы адстрэльвацца доўга, а ён здаецца”, - разам з палёгкай ад таго, што бою не будзе, Андрэй адчуў і расчараваньне.

    Моцна зьдзівіліся і дарослыя, што нямала рознага бачылі за жыцьцё. Пангарада, які здаецца без адзінага стрэлу, неяк не вязаўся з тым, што пра яго ўжо было вядома.

    - Мяккую рухлядзь згубіў? Няма чаго абараняць? - выказаў здагадку Паяркаў.

    - Чалавеку заўжды ёсьць што абараняць: жывот свой, - не пагадзіўся Бугор.

    - Можа, зельле скончылася, або падмокла, - пахмурна сказаў Барыс Ліцьвін. Ён з нянавісьцю ўзіраўся ў свайго ворага, што рос і рос. Пангарада абапіраўся на пішчаль, адставіўшы нагу. Увесь яго выгляд гаварыў за тое, што ён нічагусенькі не баіцца.

    Борт ударыўся аб борт, на коч Пангарады паляцелі кошкі. Праз хвіліну абодва судны былі намёртва зьвязаны. Коч Пангарады аказаўся большым ледзь не ўдвая і вышэйшым за ваяводзкі. Але Андрэю праз яго вакенца добра было відаць і чуваць ўсё, што адбывалася на палубе коча Пангарады.

    - Зброю на памост! - крыкнуў Паяркаў, ускокваючы на ўзятае судна. Усьлед за ім, перахрысьціўшыся, рынуліся служылыя людзі ды рассыпаліся па чужой палубе. Бесцырымонна падштурхоўваючы, сагналі да Пангарады яго чэлядзь.

    - Зброю на памост! - уладна паўтарыў галава. Пангарада, паціснуўшы плячыма, апусьціў на палубу пішчаль. Бугор, злаўчыўшыся, выхапіў у яго з-за паса пісталет і сунуў сабе ў кішэню.

    - Вы чаго, праваслаўныя? - крыва пасьміхаючыся, прарыкаў Пангарада. - Наляцелі, як татарва! Што трэба вам?

    - Ваяводы ленскага Галавіна галава пісьмовы Паяркаў Васілей, - паказаў на сябе Паяркаў. - са таварышы, - абвёў рукой сваіх. - Ваяводзкі дазор. Патрабуем адказу: хто такія, куды плывяце і з якім грузам?

    - Ваяводы ленскага? - Пангарада прыжмурыў насьмешліва вока. - Ніколі пра ваяводу такога не чуў.

    - Тры гады як наш ваявода з астрога Ленскага правіць. Тры гады!

    - А у Мангазеі пра тое нічога не ведама.

    - З Мангазеі, значыць? Чым дакажыце?

    - Ваяводзкай наказной памяцьцю, галава. З уласнай ваяводы пячацьцю. Зыгмунце! Дастань наказ з самшытавага куфэрка!

    Насаты чаляднік, памятны Андрэю, кінуўся да спуску ў трум, Трэнь - за ім. Вярнуліся разам. Насаты з паклонам падаў пану скрутак з вісячай пячацьцю, а Трэнь паціху шапнуў на вуха Паяркову:

    - Няма пушніны.

    - Вось табе раз! - напаўголаса ўсклікнуў Паяркаў. Пангарада разгарнуў скрутак, адставіў на выцягнутую руку, палюбаваўся і ўжо пасьля таго даў Паяркаву:

    - Чытай, галава!

    - “Наказная памяць ваяводы мангазейскага Мікіты Міхайлавіча Барацінскага сыну баярскаму Гарадзейскаму Пса веры...”

    - Ксаверы! Прашу не блытаць! - насупіўся Пангарада.

    - Тут напісана: “Пса веры”.

    - На самой справе? Ну, тым лепей. Лішні довад, што не я пісаў, - насьцярожана зарагатаў Пангарада.

    - “Пса веры, - са смакам паўтарыў Паяркаў.- Загадваецца табе, сынчышка баярскі Гарадзейскі Пса веры, прайсьці з Енісея-ракі на Тунгуску-раку, а там волакам на Вілуй-раку, а з Вілуя-ракі на Лену-раку. І належыць табе на Лене-рацэ зрабіць коч марскі са дзьве мачты, і прайсьці па Лене-рацэ да мора Сьцюдзёнага і морам Сьцюдзёным вярнуцца ў Мангазею. І галоўны табе наказ - шлях марскі праведаць, і паўсюдна праведваць ісьціна, іншаземцаў распытваць унікліва, іншаземцы якія па Вілую-рацэ, і па Лене-рацэ, і па рэчках староньніх і па азёрах жывуць, і сядзячыя ці качавыя, і які ў іх бой - агнявы ці лучны...”

    Паяркаў сьціснуў вусны і дачытаў да канца моўчкі.

    - Ну, ці задаволены галава? - яхідна спытаў Пангарада, беручы назад скрутак. - Ці ў парадку пячаць мангазейская? Можа, нешта не зразумеў галава?

    - Аднаго я не зразумею, - жорстка сказаў Паяркаў. - Дзе ты мяккую рухлядзь хаваеш? Га?

    - Крыўдзіш нас, галава ленскі. Нас па рухлядзь не пасылалі, я - выведчык шляхоў нязнаных.

    - Дабра б так! Ды на цябе, сыне баярскі, чалабітная ваяводзе майму пададзена. Сказана ў чалабітнай той, што ясак гасудараў падманам сабе зьбіраў.

    Пангарада ўздрыгнуў, але гэта было абвінавачваньне, якое час ад часу кідалася тады ледзь не кожнаму служыламу чалавеку ў Сыбіры - часьцяком без усякіх доказаў, ад падазронасьці, і князь хутка авалодаў сабой.

    Паклёп... Паклёп! Чым засьведчана тое?

    - Граматка ёсьць. Табою таёну Байдону дадзена. Пісана ў граматцы той, што ясак ты ўзяў у яго за чатыры гады.

    - Брахня! Бачыць не бачыў ніякага Байдона!

    - Што ж, паглядзім у астрогу, ці бачыў цябе Байдон.

    - Ты жартуеш, галава? Хочаш, каб я замест мора Сьцюдзёнага ў твой астрог плыў? Каб я лета страціў з-за нейкага паклёпу?

    - Ёсьць яшчэ чалабітная на цябе. Быццам ты на Вілуе-рацэ чалавека прамысловага, Амелькам звалі, за рухлядзь да сьмерці забіў.

    - Нагавор! Нагавор! - крыкнуў Пангарада, мяняючыся тварам. - Няма ніякага Амелькі! І не было!

    - Ёсьць і трэцяя чалабітная на цябе, - сурова прадоўжыў Паяркаў. - Што на Вілуе-рацэ жанчыну хрысьціянскую, жонку служылага чалавека да сьмерці забіў, а яго і сына яго ў зімоўі стралецкім агнём спаліў.

    - Паклёп! Трайны паклёп! - тупнуў Пангарада нагой. Вочы яго бегалі, пераскоквалі з аднаго служылага чалавека на другога, шукаючы сваіх, але тых, бяззбройных, казакі і стральцы адціснулі ад пана. - Хто бачыў тое? Дзе сьведкі? Дарма затрымліваеш, галава! За тое адказ і ты, і ваявода твой трымаць будзеце прад гасударам!

    - Ёсьць сьведкі, князь. На ўсе зладзействы твае ёсьць сьведкі, і яны тут, - нягучна сказаў Барыс Ліцьвін, выходзячы з задніх радоў да Пангарады.

    - Хто то? Хто? - зрабіў крок назад Пангарада. - Барыс Арахоўскі? Ты?

    - Я, княжа. Бывае, што і мёртвыя ўстаюць.

    Чорныя вусы Пангарады сталі яшчэ чарнейшымі: так пабялеў твар князя. Але ён авалодаў сабой.

    - Што ты жывы – што ж дзівіцца тут? Ты яшчэ не стары. Што ты тут - таксама зьдзіўляцца не буду, бо і сам тут. Але што зьдзіўляе мяне - сьведкі, пра якіх ты казаў. Можа, сам супраць мяне сьведчыць станеш - у чым жа?

    - У тым, княжа, што забіў ты без віны да сьмерці Яніну, жонку маю. Перад Хрыстом-богам кажу праўду - толькі праўду.

    - Ты не сьведка! Ты, хам, быдла! Супраць князя без довадаў сьведчыш...

    Барыс Ліцьвін дастаў з-за паса трохрульны пісталет:

    - Глянь, княжа. Чые гэтыя чорныя рулі? Я знайшоў іх поруч забітай Яніны.

    Пангарада пацягнуўся да зараджанага пісталета, нібы паглядзець, але Барыс Ліцьвін у час зразумеў яго задуму, ступіў крок назад і падняў зброю. Пангарада кінуў зьвярыны позірк на ўсіх, хто стаяў вакол, расштурхаў тых, што стаялі між ім і бортам, схапіўся за борт і скочыў на лёд. Цяжкія пырскі з-пад ботаў ударылі па абшыўцы.

    Служылыя людзі кінуліся на край судна. Пангарада ў белым куяху, што зьзяў пад сонцам, скакаў па белых крыгах, якія парылі. Лёд быў шчыльна зьбіты цячэньнем і нават не ўгінаўся. І таросы не заміналі. Пангарада лёгка перасягаў іх даўгімі нагамі.

    - Страляй... Страляй! - крыкнуў Барысу Ліцьвіну Бугор. Ды дзесяцкі паволі апусьціў зброю.

    - Не магу чалавека страляць, калі і так са сьмерцю абняўшыся скача, - глуха сказаў ён.

    Трэнь пасьпешліва выкрасаў агонь і стаў наводзіць пішчаль. Барыс Ліцвін паклаў руку на плячо стральца:

    - Не страляй. Хай бог рашае, жыць яму ці не.

    Прайшло яшчэ некалькі хвілін, і стала ясна, што Пангарада для куль недасягальны. Відаць, зразумеў гэта і ён: пабег павольней. Мінуў граду таросаў, выйшаў на роўнае ледзяное поле. Далёка распасьціралася яно, аж да высокага берага. Азірнуўся, падняў кулак, патрос ім - і ў той жа міг праваліўся. Ускрык палёгкі і жаху, што вырваўся з усіх грудзей у ўсіх, праляцеў па абодвух кочах.

    Барыс Ліцьвін падышоў да краю, паглядзеў на пісталет і, шырока размахнуўшыся, кінуў яго ў палонку. Злачынная зброя чорнай крывою рыбай пайшла на дно.

    - Навошта? - шкадуючы рэч, крыкнуў Бугор.

    - Болей ён не патрэбны.

    - Прадаў бы каму... Такая цацка! Зарабіў бы бочку грошаў... Эх ты!

    - Нельга, каб цацка такая хадзіла па сьвеце. Не для дабра яна.

    - Вы, - павярнуўся Паяркаў да людзей Пангарады, - жыва ўніз і сядзець там, пакуль да ваяводы не дойдзем! Будзе сам разьбірацца з вамі. Ды і з намі, відаць, - дадаў ён цішэй, - бо што з таго, што Пангараду злавілі ды ўтапілі? Рухлядзі ж няма! Без рухлядзі ваявода ніводнаму нашаму слову не паверыць.

    Ён заходзіў па палубе, раздумваючы:

    - Што рабіць будзем, другі? Як два кочы адразу весьці?

    - Той да кармы гэткага прывяжам, на гэты пяройдзем усе ды вёсламі памалу. А вецер з поўначы падзьме - полагі падымем, - бесклапотна кінуў Бугор.

    - Так таму і быць. Што ж. Перавязывайце наш ды камень падымайце.

    Вось калі і Андрэй з кулутам узышлі на коч Пангарады. Тут было прасторна, хоць карагод вадзі. Ваяводзкі коч прывязалі носам да кармы двухмачтавіка і ўзяліся за вяроўку, што з носа Пангарадовага коча ішла пад лёд.

    - Нешта не цягнецца! - крыкнулі тыя, што выбіралі яе.

    Падышлі памочнікі. За вяроўку ўхапіліся пяць пар рук. Незразумела цяжкі камень паддаваўся слаба. Толькі калі коч адышоў ад крыгі, з-пад яе выскачыла раптам нешта агромністае і закалыхалася на вадзе.

   - То пушніна! Пушніна! - загарлапаніў Трэнь.

    Гэта быў вялізны скураны мех, прывязаны да каменя-якара. Відавочна, яго заціснула лёдам, таму і не даваўся. Пангарада разьлічыў тонка - нікому са служылых людзей і да галавы не прыйшло, што пушніну можна схаваць пад вадой. Менавіта на выпадак сустрэчы з ваяводзкімі людзьмі і прыдумаў Пангарада па Лене везьці пушніну на палубе, а як пакажацца чужое судна, адразу на камяні кідаць у ваду. Толькі ў моры зьбіраўся ён перагрузіць яе, нарэшце, уніз.

    Калі саракі шкурак высыпалі на палубу, то аказалася, што яны павільгацелі толькі там, дзе датыкаліся меха.

    Казакі і стральцы абступілі ўзрушана здабычу. Саракі лічылі і пералічвалі, потым разьвязвалі іх і лічылі кожную шкурку асобна. Грудок пушніны расплыўся, расьцёкся ад борта да борта. Людзі хапалі то адну, то другую шкурку, захапляючыся, дзьмухалі на поўсьць, а некаторыя з пагардлівай усьмешкай кідалі назад.

    Уся гэтая так званая мяккая рухлядзь належала не ім і не магла ім належаць. Ужо Паяркаў выбіраў момант для загаду сабраць шкуркі. Ды не сьпяшаўся ён сапсаваць міг удачы тым людзям, што здабылі яго не для сябе, а для ваяводы, для далёкага цара, якога з іх на ўласныя вочы ніхто і не бачыў.

    А Андрэю падумалася раптам, што гэтыя тысячы чорных, серабрыстых, рудых, чырвоных шкурак - гэта ж тысячы загубленых зьвяркоў, загубленых за іх хараство. І ўзмаліўся ён, каб бог аджывіў іх, каб сыпанулі яны з-пад хцівых людзкіх рук за борт, на лёд, паімчаліся да берага сьцежкай Пангарады. Яны не праваляцца, не, на іх грахоў Пангарады няма...

    Але цуда не здарылася. І Андрэй разам з кулутам, учапіўся яму ў рукаў, адступіў за рубку, каб там у спакоі перажыць гібель тысяч лясных істот. Раптам на галаву яму апусьцілася цяжкая добрая рука. Бацька.

   - І мне, сынку, абрыдла, - ціха сказаў Барыс Ліцьвін. - Усё абрыдла: гнеў ваяводзкі і міласьць яго, кроў і заробкі. Ведаеш, што я надумаў? Давай вяртацца на Белую Русь. Хоць і там не мёд, ды родны кут. Вораг наш на дне цяпер, дарога адкрыта... Ну што, сынку?

    Андрэй не раздумваючы кіўнуў.

    - Ударым чалом галаве, людзям служылым... Адпусьцяць нас! А ваяводзе скажуць: забіў Барыску Ліцьвіна з сынам Пангарада. Шкадаваць Пётр Пятровіч не будзе, рухлядзь яму - суцяшэньне. Ды яшчэ дабрышка нашае, што адабраў, у турму садзячы. А нам барашна не трэба. Нам бы воля вольная ды здароўе, ды родны кут, а болей - нічога. Лодку возьмем з коча Пангарады, тут іх дзьве - не падумае ваявода, што не хапае. І пойдзем сабе па Вілуі-рацэ, уверх да Тунгускага волака... Магілцы мамкі тваёй паклонімся...

    - Дзеда Амельку пахаваем, - сказаў Андрэй. На душы ў яго стала лёгка.

    - Пахаваем Амельку.

    - А як жа Брат? З ім што будзе?

    - У яго, сынку, свой лёс, свая зямелька.

    - Род яго не прыме, татку! Што ж яму, у халопы? Татку, возьмем яго з сабой!

    Барыс Ліцвін паглядзеў на кулута, што лавіў кожнае слова, быццам разумеючы, якая важная ідзе гаворка. Падумаў.

    - А ты яго спытай, - сказаў нарэшце. - Ці захоча?

                                                                                 * * *

    Па няўтульнай ленскай рацэ Вілуі насустрач плыні і ветру ідуць тры чалавекі: адзін сталы і двое юных. Цягнуць сваю лодку. Па пяску ідуць і жарстве, па траве і граніце, абутыя і басанож. Зрэдку, на ціхай вадзе, у лодку сядаюць, вяслуюць; бывае і так, што на бераг яе падымаюць і нясуць на сабе, абыходзячы парогі. Зрэдку ідуць у гарачыню, часта - у холад. Днём іх сонца грэе, уночы - агонь. Шуміць над імі тайга дрымучая, камары гудуць і гудуць. А рака Вілуй то сьпіць, як чалавек, падлажыўшы валун пад галаву, то булькоча стрымана на перакатах, то грыміць і шалёна плюецца ў скалы жоўтай пенай. Цягнуць трое грубую лодку сваю з дарожным прыпасам. Адыходзяцца ўбок воўк і мядзьведзь, доўгі век прарочыць зязюля...

    Ідуць героі быліны нашай трыста сорак гадоў назад. А мне здаецца, гэта было ўчора.

    Якуцк 1982 год.

                                                                               ЗАЎВАГİ

    1). Якольская зямля - так называлі рускія заваёўнікі Якуцію (яе насельнікаў - якольцы) ў 1630-х гадах.

    2). Тарбосы – боты з аленіх, конскіх ці іншых шкур, садраных з ног жывёлы.

    3). Перакручваць порах – г. зн. драбіць яго, даводзіць парахавое зерне да патрэбнай велічыні, каб лепш гарэў.

    4) Вілуй - так у ХVII ст. рускія звалі раку Вілюй.

    5). Астрог – так тады зваліся крэпасьці. Ленскі астрог – першапачатковая назва Якуцка.

    6). Башлык – начальнік.

    7). Жывот – жыцьцё.

    8). Мангазея – горад у ніжнім цячэньні ракі Таз. Быў у XVII ст. фарпостам асваеньня Усходняй Сыбіры.

    9). Казёнка – памяшканьне для дзяржаўных (казённых) прыпасаў.

    10). Аманат - заложнік.

    11). Староньнія рэкі – прытокі.

    12). Іншаземцы - так рускія ў XVII ст. звалі народы Сыбіры. лічачы, што яны жывуць не на рускай зямлі.

    13). Ясак – падатак. Па ўсёй Сыбіры ясак бралі футрамі.

    14). Атамайцы – адно з якуцкіх плямёнаў.

    15). Таць – злодзей.

    16). Сын баярскі – вышэйшы служылы чын ў XVII ст. ў Сыбіры.

    17). Павярстаць – залічыць.

    18). Ясатчык – чалавек, адказны за ясак.

    19). Адэкуй – каралі. Даваліся, як і сёе-тое іншае, тубыльцам пасьля аплаты ясаку ў якасьці “гасударава жалаваньня”.

    20). Ямчуга – салетра.

    21). Зялейнае дзела – вытворчасьць пораху.

    22). Чорны поп – сьвяшчэньнік-манах.

    23). Вож – праваднік.

    24). Мегінцы – якуцкае племя, што разьмяшчалася на ўсход ад Лены.

    25). Днішча – мера даўжыні: адлегласьць, якую можна было адолець за дзень.

    26). Знамя- тут: знак прыналежнасьці, кляймо.

    27). Жмурык – нябожчык.

    28). Князец – так звалі рускія правадыроў якуцкіх плямёнаў (таёнаў).

    29). Пальма - шырокі і доўгі нож, прыматаны да драўлянага дзяржаньня.

    30). Галаўшчына – адплата за забойства.

    31). Кляч – вяроўка.

    32). Кулуты – нешматлікія патрыярхальныя рабы ў тагачасных якутаў.

    33). Барашна – маёмасьць.

    34). Пішчаль-недамерка – аблегчаная з кароткім ствалом.

    35). Завясная пішчаль насілася за плячамі, на рамяні.

    36). Зацінка – вялікая пішчаль (фактычна гармата). Ужывалася для абароны.

    37). Урага, або ураса – даўняе жытло якутаў з жэрдак, крытых бяростай.

    38). Усе разнастайныя пабудовы сыбірскіх народаў першапраходцы называлі юртамі.

    39). Ачаг ва ўразе – глінабітнае ўзвышэньне, на якім палілі агонь.

    40). Сары – мяккі скураны абутак з аборамі.

    41). Сон – доўгая скураная кашуля поўсьцю да цела.

    42). Ясыр - палоньнік, ясырка - паланянка.

    43). Тагалай - багатае, аздобленае футра поўсьцю вонкі.

    44). Наказная памяць - пісьмовае распараджэньне, якое давалася ніжэйшым па званьні.

    45). У тыя часы шкуркі лічылі саракамі, г. зн. па сорак. Сэнс такога ліку ў тым, што з сарака сабалёў атрымлівалася вельмі багатае футра.

    46). Волава ў тарэлех – алавяныя талеркі.

    47). Віно гарачае – гарэлка. Вінаграднае віно звалася “царкоўным”.

    48). Правёж - прымушэньне да выплаты даўгоў біцьцём батагамі.

    49). Мяккай рухлядзьдзю (маёмасьцю) тады на Русі звалі пушніну.

    50). Паўтрэцяга – два з паловай.

    51). Недаліс – малады ліс.

    52). Пласьціна – хрыбтовая частка шкуркі.

    53). Абагы, або абасы – д’яблы з якуцкай міталёгіі.

    54). Таёны – правадыры радоў і плямёнаў. Гэтае слова ўжывалася таксама ў значэньні “пан”. Ваяводу якуты звалі “вялікім таёнам”.

    55). Нучча – рускі па-якуцку.

    56). Шатун – мядзьведзь, які па нейкіх прычынах не кладзецца на зіму ў бярлог ці ўстае з яго да пары.

    57). У якутаў “барада” і “вусы” – адно слова “бытык”.

    58). Янга- рака Яна.

    59). Рака Лена.

    60). Улус – тут: мясцовасьць, дзе жыве род.

    61). Уранхайцы – адна з саманазваў якутаў.

    62). Уруй! – ура, слава.

    63). Сахсо – пастка на зайцаў (будзе апісана далей).

    64). Куях – дасьпех.

    65). Нахо – пагардлівы зварот да хлопца.

    66). Ботур - волат.

    67). У якуцкай мове не было слова, якое азначала б проста “брат”, безадносна да ўзросту братоў. Старэйшы брат (а таксама дзядзька) - “убай”, малодшы (а таксама пляменьнік) - “іні”,

    68). Нюргун-Ботур - герой якуцкіх гераічных казак (аланхо).

    69). Кёс – даўняя якуцкая мера даўжыні, прыблізна 10 кілямэтраў.

    70). Баянай – бог паляваньня ў якутаў.

    71). Ганаболь, ганабобель – буякі.

    72) Кэрэх - сьвяшчэннае дрэва.

    73). Чарон – драўляная пасудзіна ў выглядзе вазы для піцьця кумысу.

    74). Недасобаль – малады собаль.

    75). Чорная немач - праказа.

    76). Намцы - якуцкае племя.

    77). Быс - рэж. (якуцк.).

    78). Эгэ - дзед, а таксама мядзьведзь (якуцк.).

    79). Рыбін зуб - маржовы клык, прадмет прамысловай здабычы яшчэ ў XVII стагодзьдзі.

    80). Каменны пас – Уральскі хрыбет.

    81). Госьць – купец.

    82). У старажытнай Русі лічбы абазначаліся літарамі. Пры гэтым над літарамі ставілася асаблівая рыска - цітла.

    83). Дзесяціна – дзесятая частка здабычы. Бралася з прамысловых людзей ў царскую казну.

    84). Крыца - сьвежая груда жалеза.

    85). У шаманаў былі памочнікі-падлеткі, якіх называлі “хвастамі”, бо яны заўсёды хадзілі ззаду свайго гаспадара.

    86). Адзярай – тое ж, што і абагы - д’ябал.

    87). Былаях - ляскотка, якою б’юць па шаманскім бубне.

    88). Эджый - цётухна або старэйшая сястра.

    89). У якутаў нюхаць адзін аднаго было раўназначна пацалункам.

    90). Вохлупень - бервяно, якое вэртыкальна ставілася на даху вежы, вянчала пабудову.

    91). Тым казакам, якія прыйдуць, а ў астрогу нікога не знойдуць, хай шукаюць новы (астрог) за два дні шляху ўверх (па цячэньні).

    92). Плытбішча - месца, дзе будуюцца судны (плыцяцца), верф.

    93). Каструк - асетр з кароткім тупым носам.

    94). Брàты - бураты.

    95). Далай - возера Байкал.

    96). Брацкі астрог - сучасны горад Брацк. Заснаваны на год раней за Якуцк, у 1631 годзе.

    97). Пыташная ізба - памяшканьне пры турме, дзе катавалі вязьняў.

    98). Уезд – павет, адміністрацыйная адзінка ў дарэвалюцыйнай Расіі. У XVII ст. губэрняў і абласьцей не было, і слова ўезд ужывалася замест іх. Напрыклад, тэрыторыя Ленскага ўезда была яшчэ большай, чым сучасная Рэспубліка Саха (Якуція).

    99). Дзяк - пісьмавод, правіцель канцылярыі. Ва ўезьдзе быў галоўнай фігурай пасьля ваяводаў.

    100). Сядзелец - вязень.

    101). Шатровая царква - гэта значыць пабудаваная на чатыры скаты, шатром.

    102). Бірыч – вяшчальнік.

    103). Гарлатныя шапкі - высокія, цыліндрычнай формы шапкі, якія насіла знаць.

    104). Вохабень - верхняе лёгкае адзеньне.

    105). Ясачные - людзі, якія плацяць ясак.

    106). Пісьмовы галава - тагачасны чыноўнік для асобых даручэньняў.

    107). Мытны цалавальнік - асоба, якая прымала ў казну пушніну, Слова “цалавальнік” азначае, што чалавек цалаваў крыж, гэта значыць, прысягаў на вернасьць цару.

    108). Зьежджая ізба – галоўнае дзяржаўнае памяшканьне ў астрогу з пакоям ваяводы.

    109). Кулема - пастка на собаля.