Юзаф Кабылецкі (Józef Szczepan Kobyłecki) - нар. у 1801 г. і “паходзіў праўдападобна з мяшчанскага асяродзьдзя, быць
можа з тэрыторыі Украіны або Беларусі” /Władysław
Baranowski. Pierwsza Polska książka o Syberii. // Acta
Universitatis Lodziensis. Zeszyty naukowe uniwersytetu Łodzkiego. Seria I.
Nauki humanistyczno-społeczne. Folia Rossica. Nr. 16. Łódź. 1977. S. 70./.
Служыў афіцэрам, паручнік коннай артылерыі
расейскага войску, ў Варшаве. З пачаткам антырасейскага паўстаньня ў лістападзе
1830 г. ягоны полк адступіў ў Берасьце-Літоўскае, дзе Кобылецкі падаў рапарт аб
пераводзе яго ў іншыя рэгіёны Расійскай імпэрыі, каб яму не ваяваць супраць паўстаўшых
суайчыньнікаў.
Неўзабаве ён быў пераведзены ў Табольск, дзе ў 1831-1834
гг. быў ад’ютантам начальніка артылерыйскай акругі генэрала фон Брюля. Знаходзячыся
на гэтай пасадзе Кабылецкі зьдзейсьніў шматлікія інспэкцыйныя паездкі па Ўсходняй
Сыбіры, у прыватнасьці, наведаў Іркуцк ды Kяхту. У Вомску ажаніўся на дачцэ
генэрал-маёра Васіля Іванавіча дэ Сэнт-Лёрана [Saint-Laurenta].
Пасьля вяртаньня ў 1835 г. у Варшаву
Кабылецкі ў 1837 г выдаў пад крыптанімам J. B. свой твор “Wiadomości o Syberii
i podróże w niej odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834.” у двух тамах.
Памёр 27 лютага 1867 г. у Варшаве.
Літаратура:
* Librowicz Z.
Polacy w Syberji. Kraków. 1884. S. 150.
* Janik M.
Dzieje Polaków na Syberji. Kraków. 1928. S. 19, 170-171, 458.
* Kobyłecki Michal. // Zieliński S. Mały słownik pionierów polskich
kolonjalnych i morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze,
eksploratorzy, emigrańci, pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni.
Warszawa. 1933. S. 220.
* Аrmon
W. Kobyłecki Józef. // Polski
Słownik Biograficzny. T. XIII/2. Z. 57. Wrocław-Warszawa-Kraków. 1967. S.
174.
* Kuczyński A. Wkład Polaków w badania nad ludami Syberii i
ich kulturą. // Lud. T. LI za rok 1967. Cz. II. Wrocław. 1968. S.
527-531.
*
Kuczyński A. Syberyjskie szlaki.
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1972. S. 202, 241, 243-248,
250-251, 254-255, 396, 403-404, 432-434. 442.
*
Baranowski W. Pierwsza Polska
książka o Syberii. // Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty naukowe
uniwersytetu Łodzkiego. Seria I. Nauki humanistyczno-społeczne. Folia Rossica.
Nr. 16. Łódź. 1977. S. 69-75.
* Armon
W. Polscy badacze kultury Jakutów. //
Monografie z Dziejów Nauki i Techniki. T. CXII. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
1977. S. 11, 27.
* Аrmon
W. Kobyłecki Józef. // Polski
Słownik Biograficzny. T. XIII. Wrocław-Warszawa-Kraków. 1967-1968. [Reprint.] Wrocław. 1991. S. 174.
* Армон В.
Польские исследователи культуры якутов. Перевод с польского К. С.
Ефремова. Москва. 2001. С. 11, 26.
Лайза
Швабічэўская,
Койданава
ЯКУТСК -
ГЛАВНЫЙ ГОРОД ЯКУТСКОЙ ОБЛАСТИ
Город Якутск расположен под 65° и 5″
северной широты, среди кочующих диких якутов и тунгусов; протока большой реки
Лены, которая в этом месте имеет более четырех верст ширины, протекает у самого
города, размещенном на обширной, в шестьдесят верст, растянутой песчаной
равнине, покрытой полынью, осотом, диким чесноком и небольшим количеством
цветущих растений. Расположение Якутска не очень удобное, из-за отсутствия
воды, которую жители должны доставлять за три версты, ибо рукав Лены, среди
зимы и в течение большей части года, пересыхает. Продуктами обеспечивают себя с
судов, которые с этой целью из Иркутска водой могут прибывать только раз в год,
поэтому каждый житель на такое время, должен себе заготовить запасы съестного. Насчитывается
здесь четыреста домов, пять церквей, собор и один каменный монастырь, жителей
несколько тысяч.
Климат Якутска тягостный и не очень
здоровый, трудно даже привыкнуть к нему давно проживающим здесь европейцам.
Некоторые из купцов и богатых людей, проживающих здесь из России, которые хотят
приучить своих детей к климату, отдают младенцев на несколько лет воспитанию
кочующим якутам.
С востока виднеются вдали небольшие холмы,
покрытые лесом. На другой стороне реки Лены, раскинуты обширные луга и
превосходные пастбища, покрытые различными ароматическими травами и диким льном.
Лена, вытекающая из небольшого озера
расположенного в Байкальских горах, протекает территорию края с юга на север около
3,450 верст и впадает в ледовитое море; берега ее представляют разнообразные
пейзажи; здесь возвышаются горы, покрытые огромными кедрам, затем голые скалы
образуют как бы развалины древних башен и замков, между которыми произрастают
густые заросли кустов боярышника, шиповника, терна, смородины, малины, приятно
веселящие взор; далее, покрытые хлебом поля, зеленеющие огороды, на лугах
пасутся стада скота, принадлежащего прилегающим деревням и городам, которых здесь
слишком малое находится количество, особенно к северу. Единственные города,
лежащие на берегу Лены являются: Олекминск, в устье реки того же названия,
Вилюйск, Якутск и Жиганск под 66° широты.
Значительными реками, впадающими в Лену,
являются: Витима, текущая от истока своего 1,178 верст, Олекма 1,822 верст,
Aлдан 2,600, Вилюя и множество меньших.
Охотский порт расположен от Якутска 1,020
верст, лежит в местности менее здоровой и от испарений Охотского моря имеет мглистый,
всегда влажный, воздух, и только крепкие напитки поддерживают физические силы
населения, которое по большей части состоит из моряков; несмотря на это, как
сообщают почтовые донесения, приходящие один раз в год в Тобольск и там
развлекаются, как могут, иногда даже бывают костюмированные вечера! Путешествия
в эти края являются трудными и неудобными, осуществляется только верхом; пару
лет назад голодный медведь напал на проезжающую почту и изорвал весь почтовый тюк.
Те же письма сообщают, что в Охотске с трудом содержится одна корова, дающая
молоко и сметану для всего портового поселения. [175-178.]
Якуты
Этот народ занимает почти пятую часть
Сибири, ограничить его можно рекой Енисеем — Ледовитым морем — Камчаткой — Охотским
морем — Яблоновыми горами и рекой Нижней Тунгуской. Климат этого пространства земли,
влажный и холодный. Якуты, которых насчитывают до пятидесяти тысяч, живут среди
тундры [* Tундра, как упоминалось выше, называется болотистая местность покрытые мхом.], лесов и гор; Лена почти проходит через центр их страны. Живут обычно в
деревянных домиках, только некоторые имеют чумы. Дом якута сооружен из бревен,
четырехугольный, очень низкий, без крыши, состоит из комнаты, кладовой, сеней и
двух хлевов для собак; в середине потолка выходит высокий дымоход, единственный
признак занесенного снегом жилища во время зимы; тогда, как правило, еще и
пристраивают сени из хрустального прозрачного льда, а обтесанный в пластины, вставляют
в окна, вместо стекольных рам. Ничего не сообщается о замках этих болотистых
пустынь? Порой, когда вся трудолюбивая семья якута, сидит у комелька, огонь внезапно
с шумом гаснет, дым клубами бухает по комнате, по всей хижине раздается вой
собак; это волк или росомаха, которые скачут по сугробам снега, упал в дымоход;
иногда опять среди глубокой тишины, когда все заняты свойственными им роботами,
появляется собака-вожак со всей упряжкой и на стол кладет свои передние лапы,
свора же других, сидящих на задних лапах, у края дымохода, передними размахивая
по воздуху, а вой, визг и завывания слышны по всему дому. Это целая упряжка
собак, которая также провалилось в дымоход, а нарта и охотник застряли наверху.
Представить себе сложно весь ужас десятимесячной зимы и восьминедельной ночи!!!
Отдаленность жилищ друг от друга, порой отсутствие первейших потребностей, ибо
все запасы с трудом в течение короткого лета заготовленные, легко и быстро
заканчиваются в долгую зиму; у некоторых же охотников найдется самовар, водка хорошего
качества, ром, и даже шелковое платье на женщине. День прибытия к ним
путешественника, является для них днем пиршеств и радости, до безумия.
Народ якутов имеет характер нежный,
искренний, открытый, щедрый и гостеприимный, принимает чужака вежливо, но без
большой радости; исполняет христианские обряды, насколько возможно тщательно и
убежденно; приспособился с незапамятных времен к степной отшельнической жизни;
подготовлен к ней с детства, порой приближает свою хижину к соседям, создавая с
ними небольшую, на огромном пространстве, усадьбу; очень трудолюбивый. Женщины
хорошо сошьют красивые и удобные одежды, из-за этого одежда якута, самая
изящная среди нарядов других народов в Сибири. Приятно смотреть на молодую
якутку в подвязанной шапочке, оточенной мехом голубых песцов, из-под которой
видно румяное маленькое личико, с живыми светящимися глазами, под красивыми
немного заиндевелыми ресницами. Якуты, больше женщины, любят наряжаться, а хотя
открытые их кафтаны, из шкур оленей мехом наружу обращенных, не имеют
изысканного фасона, но широкая кайма из красного сукна, идущая по краям одежды,
сзади, на рукавах и после каждого шва красиво их украшают, такую же кайму с
нагрудником видно и из-под кафтана, но уже сделанную из сукна, на котором
вышиты рисунки из бисера и цветных стекляшек; на шапке оточенной мехом из
хвостов молодых лисиц и песцов, похожая идет поперек тесьма вышитая бисером.
Нижнее платье обоих полов похожее на такие же одежды, как у самоедов.
Черты лица якутов у одних носят признак татарского
наследия, у других камчадальского. Роста небольшого, голову относительно тела
имеют слишком большую. Исповедуют христианскую религию, большая, однако, часть
имеет своих шаманов и почитает идолов. [179-183.]
Чукчи. Занимают пространство в северо-восточной
Азии, между реками Колымой и Анадырем. Делятся так же, как и предыдущие: на
сидящих и оленных. Народ этот дикий, раздражительный, склонный к грабеж и
обычное дело - часто совершаемые самоубійства.
Юкагиры. Кочуют с многочисленными стадами
оленей у берега ледовитого моря, при реках: Яне, Индигирке, Aлазее, Колыме и
Анадыре. Население их не больше пятьсот душ. [201.]
/Wiadomości o Syberii i podróże w niej odbyte w latach 1831,
1832, 1833, 1834, przez J. K. T. I. We Warszawie. 1837. S. 175-183, 201./
ПРИПОЛЯРНАЯ ЖИЗНЬ
Северное сияние
Недалеко от ледовитого моря, где быстрая
Колыма приносит ему свои воды, простирается огромная дикая пустыня, покрытая
глубоким снегом...
Посреди этой полярной пустыни, освещенной
светом северного сияния, иногда можно встретить якутов, едущих на собаках в
длинных узких нартах. Каждый из них одет в это время в две оленьи шубы, из которых
одна повернута шерстью на верх и называется на их языке Санаяк [* Все жители северной
Сибири, начиная с 63° до ледовитого моря, то есть там, где начинается езда на
оленях и собаках, используют подобную одежду. В средней и южной Сибири татары,
буряты, калмыки и киргизы, а также русские поселенцы носят одежду зимой из шкур
коров, баранов, оленей и лошадей, шерстью обращенной к верху.]; на
голове чебак, или капюшон с ушами из меха этих животных; на лице маска из
заячьего фетра, на шее боа из черных беличьих хвостов; из лисьих лап к верху
мехом рукавицы; а на ногах торбасы, сапоги сшитые полосами из шкур, снятых с
ног оленей. Такой обычно является одежда приполярного жителя, которого ни наша
промышленность, ни мануфактура, а сама природа обеспечила готовым материалом, в
котором он переносит ужасы сурового климата...
/Wiadomości o Syberii i podróże w niej odbyte w latach 1831,
1832, 1833, 1834, przez J. K. T. II. We Warszawie. 1837. S. 1, 5-6./
Kobyłecki Michał, * 1801 ✝ 1867 r., podróżnik; za
odmowę walki przeciw rodakom w 1831 r. przeniesiony jako oficer artylerji do
Moskwy, potem do Tobolska, zwiedzał i obserwował Syberję w latach 1831-1834 r.
O podróżach swych opublikował „Wiadomości z Syberji i podróże w niej odbyte w
latach 1831-1833 r. i 1834 r.“, Warszawa, 1837 r. 2 tomy.
Janik.
/Stanisław
Zieliński. Mały słownik pionierów
polskich kolonjalnych i morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze,
eksploratorzy, emigrańci, pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni.
Warszawa. 1933. S. 220./
Kobyłecki
Józef, krypt. J. K. (1801-1867), autor książki o Syberii. W r. 1830 K. był porucznikiem artylerii wojska
rosyjskiego stacjonującego w Warszawie. Po wybuchu powstania listopadowego
został wraz ze swoją jednostką przeniesiony do Brześcia Litewskiego. Tam
złożywszy oświadczenie, że nie może brać udziału w tłumieniu powstania, został
przeniesiony najpierw do Moskwy, gdzie otrzymał przydział do kawalerii, a
następnie aż do Tobolska i mianowany adiutantem naczelnika okręgu
artyleryjskiego gen. von Brühla. W l. 1831-4 towarzyszył K. swemu szefowi i w inspekcjach odległych placówek wojskowych;
dzięki temu zwiedził on duże obszary południowej Syberii aż po granicę chińską.
Ok. r. 1835 uzyskał urlop, który spędził w kraju. Po drodze, w Omsku, ożenił
się z córką generała rosyjskiego Saint-Laurenta. Później zwolnił się z wojska i
zamieszkał w Warszawie, gdzie był radcą warszawskiego urzędu gubernialnego. W
r. 1846 został nobilitowany. Zmarł 27 II 1867 r. w Warszawie.
K.
był autorem książki pt. Wiadomości o
Syberii i podróże w niej odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834 (t. 1-2, W.
1837) z własnymi ilustracjami, wydanej pod krypt. J. K. Wbrew tytułowi autor
zakreślił sobie szersze zadania; chciał dać ogólną książkę informacyjną o całej
Syberii i jej mieszkańcach; korzystał więc z dostępnej mu literatury i w
efekcie powstała kompilacja. Tym niemniej w swoim czasie książka K-ego spełniała zadanie informacyjne,
dając m. in. sporo wiadomości o tamtejszych ludach i ich zwyczajach. Dzisiaj
pewną wartość mają tylko te partie książki, w których K. opisał swoją podróż z Irkucka do Kiachty, chociaż i tam własne
wrażenia uzupełniał lekturą. O polskich zesłańcach ze względów cenzuralnych K. nie wspominał, mimo że stykał się z
nimi i w miarę możliwości pomagał im.
Estreicher; Pol.
Enc. Szlach., VI 364; Zieliński, Mały słownik pionierów; Uruski; — Janik M.,
Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Kałużyński S., Polskie badania nad
Jakutami i ich kulturą, Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, W. 1966 II
175; Librowicz Z., Polacy w Syberii, Kr. 1884 s. 150; Polska i Polacy w
cywilizacjach świata, W. 1939 I z. 4 s. 252; — Wolicki K., Wspomnienia... z
czasów pobytu w cytadeli warszawskiej i na Syberii, Lw. 1876 s. 73 i n., 85; —
„Tyg. Illustr.” 1867 XVI 18.
Witold Armon
/Polski Słownik Biograficzny. T. XIII. Wrocław-Warszawa-Kraków. 1967-1968.
[Reprint.] Wrocław. 1991. S. 174./
Władysław Baranowski
PIERWSZA
POLSKA KSIĄŻKA O SYBERII
W dziejach literatury polskiej, zarówno
beletrystycznej, pamiętnikarskiej, jak i naukowej, wyodrębnić można specjalną
grupę, którą można by nazwać polską literaturą syberyjską.
W ciągu kilku ostatnich stuleci setki
tysięcy Polaków, pod przymusem, czy dobrowolnie, udawało się na Syberię. Wielu
z nich zadomowiło się tam na stałe, wielu zmarło marząc o powrocie do kraju,
wielu powróciło do Polski. Lista polskich pamiętników dotyczących Syberii,
powieści, dramatów, prac naukowych poświęconych tej krainie jest bardzo długa.
Mimo braku dokładnej bibliografii można przypuszczać, że polska literatura
syberyjska liczy około tysiąca pozycji [* Por. np. L. Tatomir, Pamiętniki
o Sybirze, „Dziennik Literacki”, 1865, nr 79-84; Z. Librowicz, Polacy w Syberii,
Kraków 1884; M. Janik, Literatura polska
syberyjska, Lwów-Złoczow 1907; Dzieje
Polaków na Syberii, Kraków 1928; F. Gross, Sybir, zesłanie, nauka, „Droga”, 1934, R. 13, nr 9; W. Pobóg Malinowski,
Polacy na Syberii, „Przegląd
Współczesny”, 1936, R. 17; tenże, Syberia,
[w:] Polska i Polacy w cywilizacjach
świata, t. 1, Warszawa 1939; A. Kuczyński, Wkład Polaków w badaniach nad ludami Syberii i ich kultura, „Lud”,
1967, t. 51; tenże, Syberyjskie szlaki,
Wrocław 1972 i in.].
Niektórzy z autorów zajmujących się polską
literaturą syberyjską wyprowadzają ją aż z XIII w., za jej twórcę uważając dość
mgliście przedstawiającą się postać Benedykta Polaka, który jakoby był
uczestnikiem poselstwa papieskiego wysłanego w XIII w. na dwór wielkiego chana
[* J. Umiński, Niebezpieczeństwo tatarskie w połowie XIII
w. i papież Innocenty IV, Lwów 1922, s. 25-61; A. F. Grabski, Nowe świadectwo o Benedykcie Polaku i
najeżdzie Tatarów w 1241 roku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”,
1968, t. 23, s. 7-13; M. P1ezia, Historia
Tartarorum, „Studia Źródłoznawcze”, 1971, t. 15, s. 167-172.]. Z
całą natomiast pewnością za pierwszego polskiego autora, który chociaż nigdy
nie był na Syberii, to jednak poświęcił jej sporo miejsca, uznać by można było
Macieja z Miechowa, zwanego Miechowitą [* Maciej z Miechowa, Opis
Sarmacyi Azjatyckiej i Europejskiej oraz tego co się w niej znajduje,
Wrocław 1972. Por. też K. Buczek, Maciej
z Miechowa jako geograf Europy wschodniej, [w:] Maciej z Miechowa 1457-1523, historyk, geograf, lekarz, organizator
nauki, Wrocław 1960, s. 139-145.].
Natomiast pierwszym Polakiem, który opisał
swoją podróż po Syberii, był autor z drugiej połowy XVII w. Adam Dłużyk
Kamieński. Opis ten wydany został drukiem dopiero w drugiej połowie XIX w [* A. Dłużyk-Kamieński, Diariusz więzienia moskiewskiego, [w:] Warta - książka zbiorowa ofiarowana księdzu
Franciszkowi Bażyńskiemu proboszczowi przy kościele św. Wojciecha w Poznaniu na
jubileusz 50-letniego kapłaństwa w dniu 23 kwietnia 1874 roku od jego
przyjaciół i wielbicieli, Poznań 1874, s. 378-388; por. B. P. Polewoj, Zabytyj istocznik po etnografii Sibiri XVII
wieka, O soczinienii Adama Kamienskogo-Dłużika, „Sowietskaja Etnografija”,
1965, nr 5, s. 122-129; tenże, O
priebywanii w Rosii Adama Kamienskogo - awtora pierwogo polskogo soczinienija o
Sibiri, [w:] Historia kontaktów
polsko-rosyjskich w dziedzinie geologii i geografii. Monografie z dziejów nauki
i techniki. Warszawa 1972, s. 82; tenże, Kamienskij-Dłużik w wostocznoj Sibiri i istoczniki jego
etnograficzeskich soobszczenij. Rezultaty dalniejszich archiwnych izyskanij,
[w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich
w dziedzinie etnografii. Konferencja naukowa - 19-20 września 1973 roku we
Wrocławiu, Wrocław 1973, s. 39-42; Z. Jasiewicz, Pierwszy polski opis Syberii, „Poznaj Świat”, 1966, R. 14, nr 3, s.
33-35; A. Kuczyński, Pierwsza polska
relacja o ludach Syberii, „Etnografia Polska”, 1968, t. 12, s. 173-187; S.
Kałużyński, Najstarsza polska relacja z
wędrówek na Syberię, [w:] Szkice z
dziejów polskiej orientaiistyki, t. 3, Warszawa 1969, s. 67-82 i in.].
Trochę wiadomości o Syberii podawał Ludwik
Sienicki w książące wydanej w 1754 r., zasadniczo dotyczącej zupełnie innej
problematyki [* L.
Sienicki, Dokument osobliwego
miłosierdzia boskiego, Wilno 1754, s. 9-15. Na znaczenie tej realcji dla
etnografii autochtonicznej ludności Syberii zwrócił uwagę A. Kuczyński, Etnograficzny obraz Syberii w świetle
osiemnastowiecznej relacji Ludwika Sienickiego, „Etnografia Polski”, 1970,
t. 14, s. 75-102.].
Również częściowo pobytu na Syberii
dotyczyły pamiętniki konfederata barskiego Karola Lubiez Chojeckiego [* K. Lubicz Chojecki, Pamięć dzieł polskich, podróż i niepomyślny
sukces Polaków, Warszawa 1789, s. 65-137; II wyd. anonimowe: Polak konfederat przez Moskwę na Syberyję
zaprowadzony, Kraków 1790.], generała kościuszkowskiego Józefa
Kopcia [* J. Kopeć, Dziennik podróży... przez całą wzdłuż Azyją,
Wrocław 1837; por. też M. Janik, Najpełniejszy
tekst pamiętnika Józefa Kopcia, ,.Kwartalnik Historyczny”, 1931, R. 45, s.
78-83. Na znaczenie tych pamiętników dla etnografii autochtonicznej ludności
Syberii zwrócił uwagę A. Kuczyński, Wkład
polskiego podróżnictwa do historii etnografii. Relacje Józefa Kopcia o ludach
Syberii, „Etnografia Polski”, 1969, t. 13, s. 87-129.], a także
zesłanego za działalność patriotyczną przeora dominikanów wileńskich Faustyna
Ciecierskiego [* Pamiętniki księdza Ciecierskiego, przeora
Dominikanów wileńskich, zawierających jego i towarzyszów jego przygody, doznane
na Sybirze w latach 1797-1801, Lwów 1865. O znaczeniu tych pamiętników dla
etnografii autochtonicznych ludów Syberii: A. Kuczyński, Wkład polskich podróżników do historii etnografa. Pamiętnik Faustyna
Ciecierskiego jako źródło etnograficzne XVIII wieku, „Etnografia Polska”;
por. też H. M. Małgowska, Warmiak na
Syberii czyli dziwne losy Faustyna Ciecierskiego, „Warmia i Mazury”, 1972,
R. 18, nr 2, s. 13-14.].
Pierwszą polską książką w całości
poświęconą Syberii, nie będącą pamiętnikiem, lecz dokładną monografią tej
krainy, była praca Józefa Kobyłeckiego. Autor urodzony w 1801 r., pochodził
prawdopodobnie ze środowiska mieszczańskiego, być może z terenów Ukrainy lub
Białorusi. Wstąpiwszy do służby w wojsku rosyjskim został porucznikiem w pułku
artylerii stacjonującym w Warszawie. Po wybuchu powstania listopadowego jego
jednostka wojskowa cofnęła się do Brześcia Litewskiego. Tam Kobyłecki wyraził
prośbę o przeniesienie go na inny teren, gdyż jako Polak nie chce walczyć ze
swymi rodakami. Początkowo wysłany został do Moskwy, a stamtąd do Tobolska,
gdzie został adiutantem naczelnika okręgu artyleryjskiego generała von Brühla. W latach 1831-1834
odbywał on dłuższe podróże inspekcyjne po Syberii. Był nawet w Kiachcie na
samej granicy mongolskiej. Podczas tych wędrówek poznał dobrze wieś syberyjską,
jej warunki życia i zwyczaje. W Omsku poślubił córkę rosyjskiego generała
pochodzenia francuskiego de Saint-Laurenta. W 1835 r. otrzymał urlop na wyjazd
do Warszawy. Tam uzyskał stanowisko w urzędzie gubernialnym. W 1846 r. został
nobilitowany. Zmarł w 1867 r. [* Z. Librowicz, op.
cit., s. 150-151; Janik, Dzieje
Polaków na Syberii, s. 170-171; W. Armon, Kobyłecki Józef, [w:] Polski
słownik biograficzny, t. 13, Wrocław 1967-1968, s. 179. Ciekawe informacje
o Kobyłeckim, z którym się spotkał w czasie pobytu w Tobolsku, podał K.
Wolicki, Wspomnienia z czasów pobytu w
cytadeli warszawskiej i na Syberii, Lwów 1876, s. 73-74.].
W 1837 r. Kobyłecki pod inicjałami: J. K.
wydał wspomnianą już książkę, która była swego rodzaju
historyczno-etnograficzną monografią Syberii. Wyszła w 2 tomach, łącznie
liczących przeszło 400 stron, nakładem drukarni J, Wróblewskiego w Warszawie
pt. Wiadomości o Syberyi i podróże w niej
odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834. Dedykowana była carskiemu
generałowi Gołowinowi. Układ książki był dość chaotyczny. W pierwszej części
noszącej tytuł Ogólny rzut oka na
Syberyją znajdowały się początkowo rozdziały treści historycznej, następnie
geograficznej, ekonomicznej oraz etnograficznej, w których autor zajmował się
rosyjską ludnością Syberii.
Kolejne części nosiły nazwy: Syberyją zachodnia, Syberyją południowa, Syberyją
północna, Przyrodzenie przy biegunach,
Syberyją wschodnia, Kraje zabajkalskie. W częściach tych
przemieszane były rozdziały, w których autor opisywał poszczególne miasta
syberyjskie, środowisko geograficzne, położenie ludności rosyjskiej na danym
terenie, oraz żyjącej tam ludności autochtonicznej.
W książce swej Kobyłecki zbytnio
idealizował stosunki panujące na Syberii, w żadnym też wypadku nie pozwala
sobie na jakikolwiek akcent antycarski. Nawet wspominając o zesłaniach na
Syberię starał się podać tego typu informację w sposób możliwie optymistyczny.
Pisał więc o opiece władz jaką byli otaczani zesłańcy, o stałych kontrolach
lekarskich, należytym traktowaniu, dobrej odzieży itp. Z pełnym uznaniem pisał
o działalności carskiej administracji w stosunku do ludności autochtonicznej. Z
pewnością w ówczesnej Warszawie cenzura nie przepuściłaby jakiejkolwiek krytyki
caratu. Wydaje się jednak, że Kobyłecki, lojalny urzędnik rosyjskiej
administracji, pisał o tym w sposób dość przesadny [* Z tych też właśnie przyczyn dość złośliwe uwagi pod
adresem Kobyłeckiego zamieściła E. Felińska, Wspomnienia z podróży do Syberii, pobytu w Berezowie i Saratowie,
t. 3, Wilno, 1853,s. 131.].
Autor omawianej książki był z pewnością
zupełnie nieźle oczytany w poczynającej się wówczas rozwijać literaturze
ludoznawczej [*
Odnośnie badań ludoznawczych tego okresu por. W. Bieńkowski, Poprzednicy Oskara Kolberga na polu badań
ludoznawczych w Polsce. Podłoże społeczne początków etnografii polskiej,
Wrocław 1956, s. 10-18; W. Armon, W. Dynowski, S. Posern-Zie1iński, Z.
Sokolewicz, Historia etnografii polskiej,
Wrocław 1973, s. 50-67.], nic więc dziwnego, że problematyce
etnograficznej poświęcił bardzo dużo miejsca. Opisywał on autochtoniczne ludy syberyjskie.
Informacje Kobyłeckiego posiadały zresztą różną wartość. Z niektórymi z
opisywanych ludów stykał się osobiście, mógł więc pisać w oparciu o własne
obserwacje.
Niekiedy nawet podawał tłumaczenie na język
polski utworów literatury ludowej, a więc np. pieśni Tatarów syberyjskich [* J. K.(obyłecki), Wiadomości o Syberyi i podróże w niej odbyte
w latach 1831, 1832,1833, 1834, t. 1, Warszawa 1837, s. 82-84.],
legendy samojedzkiej [*
Tamże, t. 1, s. 170-173.] (nienieckiej) itp., jednak informacje
dotyczące tych narodów syberyjskich z którymi nie stykał się osobiście, a
wiadomości czerpał tylko z drugiej ręki, nie były zbyt ścisłe [* O znaczeniu książki
Kobyłeckiego dla badań nad etnografią autochtonicznych ludów Syberii por. S.
Kałużyński, Polskie badania nad Jakutami
i ich kulturą, [w:] Szkice z dziejów
polskiej orientalistyki, t. 2, Warszawa 1966, s. 175; K u c z y ń s k i, Syberyjskie szlaki..., s. 240-254.].
Sporo miejsca w swej książce poświęcił
Kobyłecki rosyjskiej ludności Syberii, a więc tzw. ,,starożyłom” czyli z dawna
osiadłym chłopom syberyjskim, kozakom oraz zesłanym tu starowierom. Zwracał
uwagę, że wieś syberyjska zaludniona była przybyszami z różnych stron „tym
sposobem z rozmaitych części Rosji mieszkance, łącząc w jedną całość, różne swe
zwyczaje, różne dialekty mowy, przez przeciąg wieków wkorzenili się w ten kraj”
[* J. K.(obyłecki), Wiadomości o Syberyi..., t. 1, s. 26.].
Opisywał dalej nasz autor typowy układ wsi
syberyjskiej. Zwracał uwagę, że najczęściej lokowane były one nad rzekami i
jeziorami lub też przy wielkich gościńcach, „wioski po większej części są w
ciągłych i prostych linijach, w bliskości dróg publicznych; na ustroniu
przecież leżące mniej są regularnie zbudowane” [* Tamże, t. 1, s. 29.].
W nadzwyczaj ciekawy sposób, niemal z
dokładnością zawodowego etnografa, opisywał Kobyłecki wygląd domów syberyjskich
chłopów, ich rozplanowanie, wyposażenie wnętrz. Zwracał uwagę na występujące
różnice regionalne. Z pewnością i tego typu opisy uznać należy za bardzo cenne
źródło do słabo jeszcze rozpracowanej historii kultury materialnej Syberii w pierwszej
połowie XIX stulecia [*
Stan badań nad historią kultury materialnej rosyjskiej ludności Syberii dał W.
A. Aleksandrów, Itogi i pierspiektiwy
izuczenija matierialnoj kultury russkogo nasielenija Sibiri, [w:] Itogi i zadaczi izuczenija istorii Sibiri
dosowietskogo pierioda, Nowosibirsk 1971, s. 57-75.].
Dość dużo miejsca poświęcił opisom odzieży
rosyjskiej ludności Syberii. Niekiedy zwracał nawet uwagę na pewne drobne
szczególiki, które przeważnie uchodziły uwadze mężczyzn. Wyraźnie widać, że i w
tym zakresie cechowała go tendencja podania jak najdokładniejszego opisu. W
ostatnich latach bardzo poważnie rozwinęły się w nauce radzieckiej badania nad
tradycyjną odzieżą Sybiraków [* Odnośnie tego zagadnienia por. G. I. Ochrimenko, Żenskij kostium siemiejskich XIX-XX ww. i
jego ukraszenija, [w:] Etnografija
russkogo nasielenija Sibiri i Sriedniej Azii, Moskwa 1969, s. 189-220; W.
A. Lipinskaja, Posielenija, żyliszcze i
odieżda russkogo nasielenija Ałtajskogo kraja, tamże, s. 9-59; G. S.
Masłowa, Ruskij narodnyj kostium (XIX-XX
w.), [w:] Byt i isskustwo russkogo
nasielenija Wostocznoj Sibiri, cz. 1, (Priengarie), Nowosibirsk 1971, s.
144-190; L. M. Saburowa, Odieżda russkogo
nasielenija Sibiri, [w:] Iz kultumogo nasledija narodow Rossi, Leningrad
1972, s. 99-139 i in.]. Mało jednak zachowało się przekazów, które
pochodziłyby z pierwszej połowy XIX w. Dlatego też i w tym zakresie opisy
naszegu autora mogą stanowić cenne źródło.
Nieco uwagi poświęcił też Kobyłecki sprawom
związanym z innymi działami kultury materialnej rosyjskiej ludności Syberii.
Pisał więc o rolnictwie i hodowli. Pewną zasadniczą wadą tych opisów było to,
że nie precyzował dokładnie, jakich części Syberii tyczą się jego rozważania:
przecież na olbrzymich przestrzeniach Syberii, gdzie występowały olbrzymie
różnice klimatyczne, w poszczególnych okolicach pojawiała się bardzo wyraźna
specyfika regionalna gospodarki rolnej i hodowlanej.
Znacznie natomiast ciekawsze (z etnograficznego
punktu widzenia) były opisy dotyczące konsumpcji spożywczej. Sprawom tym
Kobyłecki poświęcił dość dużo miejsca i trzeba stwierdzić, że jest to chyba
jedno z najciekawszych źródeł z pierwszej połowy XIX w., dotyczących tematyki
tak słabo uwzględnianej przez ówczesnych autorów. Wyliczał więc produkty, jakie
znajdowały się w spiżami syberyjskiego chłopa. Wykazywał, że ze względu na
specjalne warunki tamtejszej gospodarki nie mógł on korzystać z niektórych
produktów tak bardzo rozpowszechnionych na terenie Europy. Natomiast pod
dostatkiem miał wiele innych, które rzadko pojawiały się na stole chłopa
polskiego. Między innymi pisał Kobyłecki, że w pożywieniu chłopa syberyjskiego
poważną rolę odgrywało mięso, zarówno zwierząt gospodarskich, jak i dzikich
(chłop ten nie jadał mięsa zajęczego, którym się brzydził). Dość dokładnie
wyliczał potrawy, jakie spożywali chłopi na Syberii w czasie świąt. Zwracał
uwagę na dużą umiejętność przechowywania warzyw na zimę: „Kapustę zakwaszają, a
liście z niej osobno urządzają, przesypując otrębami... Zamrażają żórawlinę do
pierożków, również i czarne porzeczki i czeremchę” [* J. K.(obyłecki), Wiadomości
o Syberyi..., t. 1, s. 35-37.]. Opisując pożywienie kozaków w
okolicach Bachtarmy wymieniał również różnego rodzaju specjały, jakimi
tamtejsza ludność podejmowała gości [* Tamże, t. 1, s. 136.].
W swych rozważaniach Kobyłecki sporo
miejsca poświęcił opisom myśliwskich sposobów stosowanych przez Sybiraków. Oto
np. wzmianka dotycząca zastawiania sieci na ptactwo na północno-zachodnich
krańcach Syberii, na terenach leżących blisko ujścia Obi: „Myśliwi biorą w
sidła stada dzikich gęsi i kaczek w rozmaitych gatunkach, znajduje się bowiem
na rzece mnóstwo kęp zarosłych gęstą rokiciną [...] myśliwi wyrębują dukty
przez zarośla, stawiając na końcu wysokie żerdzie, na których umocowane są
bloki z cienkimi postronkami przymocowanemi do sieci; sieć ta dopóki leży na
ziemi, aż nadleci dzikie ptactwo, dopiero za zbliżeniem się jego myśliwy nagle
za pomocą bloków podnosi siatkę i całe stado, często ze stu i więcej sztuk
złożone, staje się zdobyczą pilnego i starownego łowca” [* Tamże, t. 1, s. 156-197.].
Dokładnie opisywał Kobyłecki różnego
rodzaju strzelby używane przez syberyjskich myśliwych. Zwracał uwagę, że w
znacznej części były tak ciężkie, że do strzału trzeba je było opierać o
specjalne podpórki. Dalej podawał opisy ręcznej broni używanej do polowań na
niedźwiedzie, a także różnych typów sideł zastawianych na sobole. W dokładny
sposób podał opis konstrukcji siatek na zwierzęta futerkowe, które następnie
zabijane były kijami, aby nie zmniejszyć wartości drogiego futra.
Przedstawił także różne sposoby myśliwskie
stosowane przez autochtoniczną ludność syberyjską [*
Tamże, t. 2, s. 34-50.] i podał dość dokładne
informacje o technice rybackiej stosowanej przez rosyjskich Sybiraków z okolic
Tobolska [* Tamże, t.
2, s. 30-33.].
Sporo miejsca poświęcił wreszcie Kobyłecki
przedstawieniu zwyczajów rosyjskiej iudności Syberii, podawał więc wiadomości o
pleceniu wieńców podczas Zielonych Świątek puszczanych na wodę w dzień świętej
Trójcy, maskaradach urządzanych w zapusty [* Dla połowy XIX w. duży materiał dotyczący tego
zagadnienia, lecz odnoszący się głównie do terenów Rosji europejskiej, podał A.
W. Teraszczenko, Byt russkago naroda,
cz. 7, Sankt Pietierburg 1848, s. 309-348.], pisał o zabawach typowych
dla okresu zimowego, o walkach na miotły przy zdobywaniu szańców z ubitego
śniegu itp. Sporo miejsca poświęcił autor opisom życia towarzyskiego chłopów
syberyjskich: wymieniał „wieczory kapuściane czyli kapustka, na które dziewczęta
zbierają się po kolei w każdym domu i przy śpiewie wesołych chłopców, szatkują
kapustę” [* J.
K.(obyłecki), Wiadomości o Syberyi...,
t. 1, s. 43. Opis tego zwyczaju na terenie Berezowa w kilka lat później dała
Felińska, Wspomnienia z podróży do Syberii...,
t. 1, s. 161-162.].
Omawiając zabawy towarzyskie Sybiraków
podczas tzw. wieczorynek nieco miejsca poświęcił Kobyłecki opisom tańców
syberyjskich. Zwracał uwagę że „całus należy do głównych zabaw; w tańcach
nazwanych sześciorkami, ośmiorkami, stosownie do liczby par, bezustannie się
całują... Koło kręci się i zatrzymuje, potem każda para kręci się w miejscu,
przy spoczynku całuje się, później każdy mężczyzna kolejno całuje dziewczęta,
nie dosyć na tym; mężczyzna bierze jeszcze po dwie razem i toż samo z kolei
powtarza” [* J.
K.(obyłecki), Wiadomości o Syberyi...,
t. 1, s. 42-43.]. Wymieniał Kobyłecki różne gry towarzyskie, a więc np.
w jaszczura, dragona, fanty „które zazwyczaj kończą się na całusach”.
Opisywał też wesela wiejskie na Syberii.
Przedstawiał funkcje pełnione podczas wesela przez poszczególne osoby z orszaku
pana młodego, a więc drużbę („drużko”), poddrużbę („poddrużie”), tysiącznika
(„tysiackij”) oraz tzw. paniczów. Z wiernością folklorysty podawał pewne
ustalone teksty wygłaszane podczas wesela. Opisywał różne stadia weselnych
uroczystości. Nadmieniał również Kobyłecki, że „po wielu jednak miejscach
Syberyi rodzice chcąc uniknąć kosztów wesela pozwalają wykradać swe córki,
umawiając się wprzód o to z kawalerami” [* Tamże, t. 1, s. 39-42.].
Przedstawił również Kobyłecki zwyczaje
związane z połogiem.
Podkreślał, że „w wielu miejscach Syberyi
kobiety rodzić mające wystawiane są na nieludzkie i nierozsądne postępowania
bab użytych przy połogu; jeśli cierpiąca doznaje wielkiej przykrości i
trudności w porodzeniu, oddalając przytomnych, potrząsają położnicę za
podniesione nogi do góry, jakoby dla lepszego położenia urodzić się mającego
dziecięcia; dla ulżenia bólów dają ofiarzę wodę mydlaną do picia lub też kładą
koniec jej warkocza w gębę i nakazują go połknąć, co zwyczajnie sprawia
mdłości”.
Opisywał następnie, jak to niemal zaraz po
porodzie dawano położnicy do wypicia kieliszek wódki, a „na przegryzkę zaś
kawałek razowego chleba”. Później zaś w godzinę lub dwie po połogu „prowadzą
chorą do rozpalonej łaźni i przynoszą jej tamże dziecię”. Wymienione były
również zwyczaje związane ze składaniem wizyt położnicy, podczas których „kładą
pod poduszkę pieniądze na ząbek dziecięcia”.
Wspominał też Kobyłecki o zwyczajach
wzajemnego obdarowywania się przez chrzestnego ojca i chrzestną matkę [* Tamże, t. 1, s. 37-78. O
brutalnym postępowaniu z położnicą w celu przyśpieszenia połogu wspomniała też
Fe1ińska, Wspomnienia z podróży do
Syberii..., t. 1, s. 181-182.].
Trochę miejsca poświęcił Kobyłecki opisom
różnych przesądów, jakie spotykało się na wsiach rosyjskich na Syberii („Każdy
kraj ma swoje przesądy i zabobony. Syberyja jest ich pełna”).
Wspominał też o wróżbach matrymonialnych:
„dziewczęta podchodzą pod piękne brzozy, chwytają obudwoma rękami za zwisłe
gałązki, liczą ile każda zerwała pączków i z ich liczby wróżą czy przyszły mąż
będzie wdowiec czy młodzieniec” [* J. K.(obyłecki), Wiadomości o Syberyi... t. 1, s. 43-44.].
Podawał wreszcie Kobyłecki tłumaczenie
starej pieśni, jaką śpiewali bawiący się w towarzyską grę zwaną jaszczurem
Powtarzały się w niej ciągle, bez sensu zresztą, wymieniane słowa „ładu, ładu”.
Wysuwał przypuszczenie, „że ta pieśń sięga jeszcze czasów pogańskich, [...]
bogini Ładu podobno zastępowała w słowiańskiej mitologii miejsce greckiej
knidyjskiej Wenery”. Naturalnie, można mieć poważne zastrzeżenia do tego
rodzaju uproszczeń, wskazują one jednak na pewne oczytanie autora omawianej
książki w tzw. literaturze ludoznawczej.
W porównaniu z nie zawsze ścisłymi, a
niekiedy nawet i bałamutnymi opisami życia i zwyczajów niektórych ludów autochtonicznych, z którymi Kobyłecki osobiście nigdy się
nie spotykał, rzetelne materiały dotyczące syberyjskich Rosjan, których podczas
swego kilkuletniego pobytu za Uralem tak dobrze poznał nasz autor, z pewnością
zasługują na baczną uwagę.
W małym stopniu wykorzystana przez
literaturę rosyjską książka Kobyłeckiego stanowić może cenne źródło do
etnografii Syberii z pierwszej połowy XIX w.
Katedra Etnografii
*
Władysław Baranowski
ПЕРВАЯ ПОЛЬСКАЯ КНИГА О
СИБИРИ
Статья дает подробный анализ первой
польской книга, полностью посвященной истории и этнографии Сибири, автором
которой является Юзеф Кобылецки. Произведение это до сих пор в незначительной
степени использованное советской наукой может служить надежным источником для
этнографических исследований жизни и быта сибирского населения в XIX веке.
/Acta Universitatis
Lodziensis. Zeszyty naukowe uniwersytetu Łodzkiego. Seria I. Nauki
humanistyczno-społeczne. Folia Rossica. Nr. 16. Łódź. 1977. S. 69-75./
Rozdział I
NAJDAWNIEJSZE
RELACJE Z POBYTU POLAKÓW W JAKUCJI
...Następną osobą, która pisała po polsku o
Jakutach w swojej książce o Syberii, był oficer Józef Kobyłecki [* O Kobyłeckim por. W.
Armon [w:] Polski słownik biograficzny, t. 13, 1967 1968, s. 174 i cytowana tam
literatura. Obecnie trzeba dodać jeszcze, może zbyt entuzjastyczną,
charakterystykę A. Kuczyńskiego, Wkład
Polaków w badaniach nad ludami Syberii i ich kulturą, „Lud” t. 51, 1967
1968, s. 527-531.] (1800-1867). Niestety on sam nie był nie tylko w
Jakucji, ale nawet w północnej Syberii, na odpowiednią lekturę także nie
natrafił, więc napisał o Jakutach romantyczne bajeczki [* J. K. (J. Kobyłecki], Wiodomości o
Syberii i podróże w niej odbyte w latach 1831, 1832, 1833, 1834 przez...,
Warszawa 1837, t. 1, s. 175-183, t. 2, s. 5-6.].
/Witold Armon. Polscy badacze kultury Jakutów. [Monografie z
Dziejów Nauki i Techniki. T. CXII.] Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. 1977. S. 27./
Раздел I
САМЫЕ ДАВНИЕ УПОМИНАНИЯ О
ПРЕБЫВАНИИ ПОЛЯКОВ В ЯКУТИИ
...Следующим, написавшим на польском языке
о якутах Сибири, был офицер Юзеф Кобылецкий [* О Кобылецком см.:
Армон В. // Польски словник биографичны. - 1967/1968. - Т. 13. - С. 174 и в
приведенной там литературе. Сейчас нужно добавить еще, может быть, слишком
оптимистическую характеристику А. Кучинского в кн. «Вклад поляков в
исследования над народами Сибири и их культурой» (Народ. - 1967/1968. - Т. 51.
- С. 527-531).] (1800-1867). К сожалению, сам он не был не только в
Якутии, но и вообще в северной Сибири, соответствующей литературы о них не
нашел, и его сочинение о якутах представляло собой романтические рассказики [* Й. К. [Й. Кобылецкий] К.
Известия о Сибири и путешествия по ней в годах 1831. 1832. 1833, 1834... -
Варшава. 1837. - Т. 1. - С. 175-183; Т. 2. - С. 5-6.].
/Витольд Армон. Польские исследователи культуры якутов.
Перевод с польского К. С. Ефремова. Москва. 2001. С. 26./
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz